Lingua e Literatura Galegas || 2º Bacharelato || Tema 1: Fonoloxía

7/27/2019 Lingua e Literatura Galegas || 2 Bacharelato || Tema 1: Fonoloxa

1/7

Lingua e Literatura Galegas 2 de Bacharelato Prof. Filipe Diez

Tema 1 FONOLOXA

I. FONTICA E FONOLOXA

Os seres humanos como moitas outras especies animais posumos a capacidade de

emitir sons voluntariamente, mais non todos os sons humanos entran na categora de

sons lingsticos: por exemplo, un suspiro, mesmo podendo posuir valor comunicativo

(transmitir un estado fsico ou emocional), non considerado un son lingstico, xa que

non se establece unha correlacin sistemtica entre a emisin do suspiro e un significado

concreto.

Os sons lingsticos son, por tanto, aqueles que se asocian a un signo lingstico ,

i.e. a unha palabra (lxica ou gramatical). Os sons lingsticos constiten o significante

do signo lingstico.

Porn, os falantes non escoitamos exactamente o que os nosos odos perciben, senn o

que a nosa mente capaz de interpretar. Isto ocorre porque a diversidade de sons tan

inmensa que precisamos organizala, simplificndoa. As, unha vogal /a/ pronunciada en

voz mis alta ou mis baixa, mis aguda ou mis rouca, mis aberta ou mis pechada, en

galego sempre ser interpretada como a mesma unidade. Por que? Porque na nosa

lingua esas diferenzas de pronuncia non implican mudanza de significado, de xeito que os

falantes desprezamos a diversidade de pronuncias e unificmolas nun nico fonema.

Os sons lingsticos son unidades fnicas materiais. Pola sa

parte, os fonemas son as unidades abstractas que simplifican, en

cada lingua, a multiplicidade de sons en unidades fnicas

funcionais.

A Fontica a disciplina lingstica que estuda os sons, mentres

que a Fonoloxa se encarga de estudar os fonemas.

A funcionalidade dos fonemas provn do feito de que entre eles se establecen relacins

de oposicin, o que nos permite diferenciar diferentes palabras que s diferen nun nico

fonema, como nota vs nova, para vs parra ou so vs oso.


2/7


Tema 1 FONOLOXA

Dicimos que dous fonemas en relacin de oposicin forman un par mnimo cando

comparten todas as caractersticas excepto unha. Esas caractersticas, no caso do

galego, son tres:

Punto de articulacin. Pode ser oral (lingua, labios, dentes, alvolos, paladar, veu

do paladar, vula, larinxe...) ou nasal.

Modo de articulacin. Nas vogais, o trazo relevante canto ao modo de articulacin

o grao de abertura. Nas consoantes, o tipo de obstaculizacin que o aire

encontra na sa emisin: oclusivas, fricativas, africadas, lquidas laterais, lquidas

vibrantes e nasais.

Timbre. Consiste na vibracin ou ausencia de vibracin das cordas vogais, o que

produce a diferenciacin entre fonemas sonoros e xordos. Cando o volume de voz

tan baixo que o falante susurra, a oposicin entre fonemas sonoros e xordos

substituda pola oposicin entre fonemas tensos (~ sonoros) e frouxos (~ xordos).

II. FONOLOXA E ORTOGRAFA. TRANSCRICIN

O galego unha lingua cun elevado nivel de correspondencia entre a pronuncia e a

escrita, mais mesmo as hai importantes diferenzas: un mesmo fonema pode se

representar con diferentes grafas (p.ex. o fonema /b/ equivale s grafas b e v), do

mesmo xeito que unha mesma grafa pode representar diferentes fonemas (p.ex. a

gfrafa c equivale unhas veces ao fonema /k/, outras ao fonema // e anda en zonas de

seseo ao fonema /s/, xa que nesas zonas non existe //).

O sistema ortogrfico do galego estrutrase en letras e dgrafos. Cando un fonema

corresponde a un s signo grfico, falamos de letras; cando un fonema se representa

grficamente con dous signos, daquela estamos ante os dgrafos.

Excepcins. (1) A letra h non representa ningn fonema. (2) A letra x pode representar un

fonema (//, como en caixa ou laxe) ou unha pronuncia bifonemtica (/ks/, como en

examinar ou lexema).


3/7


Tema 1 FONOLOXA

Tboa 1 Correspondencia das letras e dgrafos cos fonemas

LETRAS FONEMAS DGRAFOS FONEMAS

a /a/ ch /t/

b /b/ gu /g/

c + a/o/u /k/ ll //

c + e/i // nh //

d /d/ qu /k/

e/e/ rr /r/

//

f /f/

g /g/

h

i /i/

l /l/

m /m/

n /n/

//

o/o/

//

p /p/

r//

/r/s /s/

t /t/

u /u/

v /b/

x//

/ks/

z //

Na transcricin fonolxica de palabras ou enunciados, usaremos sempre como marcas de

comezo e fin da transcricin as barras inclinadas / /. No caso de palabras tnicas, antes

da slaba acentuada colocaremos un apstrofo '. Exemplo: cebada /e'bada/

As palabras tonas (determinantes, preposicins, conxuncins, pronomes tonos) forman

grupos tnicos separados uns dos outros con barras verticais | coa palabra tnica

(substantivo, adxectivo, verbo, adverbio, pronomes tnicos) cal preceden. Exemplo:

A mia casa est beira do rio /a mia 'kasa | es'ta | a 'beia | do 'rio/


4/7


Tema 1 FONOLOXA

III. O SISTEMA VOCLICO DO GALEGO

Os sons voclicos do galego son bastante numerosos, como se pode ver nesta ligazn.

Porn, esa diversidade de realizacins redcese a un sistema voclico de sete vogais,

que se realiza completamente en posicin tnica. En total, contamos con tres

subsistemas: en posicin tnica, en posicin tona e en posicin tona final absoluta.

Tboa 2 Subsistemas voclicos do galego

POSICIN TNICA TONA TONA FINAL

Palatais Velares Palatais Velares Palatais Velares

Pechadas i u i ue o E O E O

Abertas a a a

En posicin tona, as oposicins /e/ : // e /o/ : // deixan de ter relevancia fonolxica, i.e.

non diferencian palabras. Prodcese, por tanto, unha neutralizacin da oposicin,

dando lugar aos arquifonemas /E/ e /O/. O mesmo ocorre en posicin tona final

absoluta, en que s existe un arquifonema palatal /E/ e outro velar /O/, ademais da vogal

central aberta /a/, que a nica que se mantn estable nos tres subsistemas.

Observacin. Dado que os arquifonemas voclicos /E/e /O/son abundantsimos, na transcricin fonolxica

non os representaremos, por unha cuestin de economa. No seu lugar, usaremos os smbolos /e/e /o/.

IV. O SISTEMA CONSONNTICO DO GALEGO

Tboa 3 Sistema consonntico do galego

Punto dearticulacin

Bilabial Dental Labio-dental

Inter-dental

Alveolar Palatal Velar

Modo de articulacin Timbre s x s x s x s x s x s x s x

Oral

Oclusiva b p d t g k

Fricativa f s

Africada t

Lquida

Lateral l

Vibrante simple mltipla r

Nasal m n
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Signos_fon%C3%A9ticos_1.jpg/315px-Signos_fon%C3%A9ticos_1.jpghttp://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c9/Signos_fon%C3%A9ticos_1.jpg/315px-Signos_fon%C3%A9ticos_1.jpg


5/7


Tema 1 FONOLOXA

En posicin implosiva (vide seguinte apartado), prodcese a neutralizacin das oposicins

/l/ : //, // : /r/e /m/ : /n/. Iso d orixe aos respectivos arquifonemas lateral /L/,

vibrante /R/ e nasal /N/.

Alfonos. Variantes de realizacin dun fonema ou arquifonema. P.ex. o

arquifonema/N/pose os alfonos[m], [n] e [].

V. ESTRUTURA DA SLABA

Toda slaba pose polo menos un ncleo, que unha vogal; e pode estar composta,

tamn, por outros fonemas tanto na marxe prenuclear ou explosiva como na marxe

posnuclear ou implosiva.

Eis algns exemplos de diferentes estruturas silbicas:

T

boa 4 N

cleo e marxes sil

bicas

a c o e n b e i tr a nsNCLE

OMARXEEXPLO-

SIVA

NCLEO NCLEO MARXEIMPLO-

SIVA

MARXEEXPLO-

SIVA

NCLEO MARXEIMPLO-

SIVA

MARXEEXPLO-

SIVA

NCLEO MARXEIMPLO-

SIVA

Dependendo da sa estrutura, as slabas divdense en abertas (cando non existe marxe

implosiva) e pechadas (cando existe marxe implosiva acabada en consoante).

VI. HIATOS, DITONGOS E TRITONGOS

Os encontros voclicos poden ser de tres tipos: hiatos, ditongos e tritongos.

Hiato. Secuencia de dous fonemas voc

licos que exercen como n

cleos de

slabas diferentes.


6/7


Tema 1 FONOLOXA

Ditongo. Secuencia de dous fonemas voclicos nunha mesma slaba, un

exercendo como ncleo silbico e o outro como marxe silbica (explosiva nos

crecentes, implosiva nos decrecentes e nos homoxneos). Os fonemas voclicos que

ocupan as marxes silbicas son pechados (/i/e /u/) e non son verdadeiras vogais, senn

semiconsoantes (marxe explosiva) ou semivogais (marxe implosiva).

Tritongo. Secuencia de tres fonemas voclicos nunha mesma slaba, un

exercendo como ncleo e os dous restantes ocupando as marxes silbicas

explosiva (semiconsoante) e implosiva (semivogal).

Tboa 5 Hiatos e ditongos

HIATOS HIATOS OU DITONGOS(dependendo do acento tnico)

Decrecentes * Crecentes * Homoxneos *

ae ai ia iu

ao au ua ui

ea ei ie

eo eu ue

oa oi io

oe ou uo

* A distincin entre decrecentes, crecentes e homoxneos s se aplica aos

ditongos, nunca aos hiatos.

Se o acento tnico recae sobre o fonema voclico mis aberto, estamos diante de

ditongos decrecentes ou crecentes; se polo contrario recae no fonema voclico pechado,

estaramos diante de hiatos. Isto non se aplica s secuencias formadas por dous fonemas

voclicos pechados, xa que nese caso falamos de ditongo cando a tonicidade recae no

primeiro deles e de hiato se o segundo o que a recibe.

Canto s secuencias que forman tritongos en galego, hai divisin de opinins na

comunidade cientfica, polo que non sern obxecto especfico da nosa atencin.


7/7


Tema 1 FONOLOXA

VII. ALTERACINS NO VOCALISMO TONO

Unha parte dos fenmenos que afectan ao vocalismo tono, ben como todo o referente s

alteracins no consonantismo, ser estudada no tema de Dialectoloxa. Porn,

adiantaremos traballo estudando xa algunhas das vacilacins mis significativas

presentes no vocalismo en posicin tona, que se manifestan tanto en variantes

consideradas dialectais ou vulgares, por non teren a lexitimacin da norma; como ao

longo da historia da lingua, en vocbulos que hoxe estn dicionarizados como parte do

lxico normativo.

Dividiremos estes fenmenos en das categoras: adicin ou supresin de vogais,

anda que eventualmente poden afectar a slabas enteiras (como p.ex. na afrese de *tou

porestou ou na apcope de *saudporsaudade).

Tboa 6 Fenmenos de adicin e supresin de vogais

ADICIN SUPRESIN

Fenmeno Exemplo Fenmeno Exemplo

En posicin inicial absoluta PRTASE *arradio AFRESE *inda

En posicin medial EPNTESE *ademirar SNCOPA *vran

En posicin final absoluta PARAGOXE *baixare APCOPE *parez

Anda que ns estudamos estes fenmenos en palabras isoladas, tamn se producen en

contextos mis amplos. Por exemplo, o enunciado teo quince anos s veces

pronnciase /'teo kin 'anos/, con apcope de quince.

* * * * *

Lembrade que outra disciplina estreitamente vinculada coa Fonoloxa a Prosodia,

encargada de estudar os trazos suprasegmentais, i.e. as caractersticas fnicas que non

son reductveis aos fonemas, mais que acompaan necesariamente a sa realizacin. No

galego, os principais trazos prosdicos son o acento e a entoacin.

Documents

Lingua e Literatura Galegas || 2º Bacharelato || Tema 1: Fonoloxía