Embed Size (px)
Citation preview
MEVLANA ARASTIRMALARI
I
4
Editör
Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 4
Editör: Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu
Mevlana Araştırmaları Derneği Bilim Kurulu Dr. Nazif Öztürk Prof. Dr. Hicabi Kırlangıç Prof. Dr. Derya Örs Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu
Redaktör Yrd. Doç. Dr. Sait Okumuş
Akçağ Yayınlan: 1034 Türk Halk Edebiyatı: 65
1. Basım: Ankara 2012
ISBN: 978-605-5413-41-5 Sertifika No.: 11382
Kapak: Emin BEBEK Sayfa Düzeni: Emel YALÇIN
©Bu kitabın bütün hakları Akçağ A.Ş.'ye aittir.
Baskı ve Mücellit· Erek Matbaası Büyük Sanayi 1. Cad. Çim Sk. No. 17 /1 İskitler-Ankara Tel: (312) 342 31 01
Kapak Baskı: Poyraz Ofset İvedik Osb 2. Mtb. Sitesi 578 (1534) Sk. No.: 9 Ankara Tel: (312) 38419 42
Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş. Tuna Cad. No. 8/1 Kızılay-Ankara Tel: (312) 432 17 98 - 433 86 51. Faks: (312) 432 28 52
E-posta: [email protected] www.akcag:com.tr
SAİB-İ TEBRiZi'NİN MEVl.ANA'DAN İLHAMLA YAZDIGI BİR GAZELİ VE
ÖMER FAİK'İN TÜRKÇE ŞERHİ
Yusuf öz*
On altıncı yüzyılın ikinci yarısından itibaren divan edebiyatında da örnekleri verilen şiirde Hind üslubunun (Sebk-i Hindi) önemli temsilcileri arasında ilk akla gelen Urfi-i Şiraz! (ö. 999/1591), Sfüb-i Tebrizi (ö. 1079/1669) ve Şevket-i Buhfui (ö. 1107/1695) gibi şairler ve bu üslubun diğer temsile.ileri, XVII. yüzyılda İstanbul'un edebi çevrelerinde büyük bir rağbet görmüş1 , meclislerde şiirleri mütalaa edilmiştir. Bu dönemde, İran'dan gelip İstanbul'da bu şairlerindivanlannı okutan edipler de mevcuttur. Isfahanlı olup şiirde Yakin mahlasını kullanan Ali (ö. 1107/1695)'nin İstanbul' da uzun süre kaldığı ve birçok kişiye Urfi'nin Divanını okuttuğıı Mustafa Safayl'nin tezkiresinde kayıtlıdır. 2 Bazı Türk şairlerinin şiirdeki hayal güçleri ve şiir sanatlardaki başarıları, Urfi'nin bu vadideki ustalığı ile kıyaslandığı görülmektedir. 3
Sebk-i Hindi dendiğinde ilk akla gelen şairlere ait manzumelerin Türkçe tercüme ve şerhleri dikkate alındığında Urfi-i Şiraz!, Saib-i Tebriz1 ve Şevket-i Buhfui'nin adları öne çıkmaktadır.
Urfi'nin şiirleriyle ilgilenmiş edip, mütercim ve şarihler, Urfi uzmanı anlamında "Urfi-dan" unvanıyla anılmışlar\ şiirde hayal unsuru ve ince anlam kullanan şairlerimizin manzumeleri, Saib tarzında anlamına gelen "Sfübane" tabi-
• Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Doğu Dilleri .ve Edebiyatları Bölümü. "Bu kemfne şelır-i İstanbııl'a geldiiğümde ba'z-ı siilıan-şinfıs ıı lıoş-tab'fın ile konuşup eljfız-ı diirer-bfırlarzndan sadef-i gilş-ı cfım piir-diir itdiim. Gördüm ki şu 'arfı-i miitekaddimfndeıı lıazz itmeyiip miitealılıirfndeıı olan Mıılıteşem-i Klişfve Valışf-i Yezdf ve Velf Deşt-i Beyfızf ebyfıtzn mfı 'illerdiir ve okuii diyii teklif iderler. Bıı alıvfıli ba 'z-ı cfılıil miiteşfıir işidiip taklfd yiizinden anlar dahi Mıılıteşem-i Kiişf ve Valışf ebyfıtzn ararlar. Hfıce Hfıfiz ve Şeyh Sa 'df ebyfıtzna tenezzül itmeyiip zııreffı-i Acemden birin gördiikde Dfvfııı-ı Mıılıteşemiin var mı ve Uıfi ebyfıtı maıızzlnın aldı mı ve Valışf kasfıyidiııdeıı
/ı{ıtınmda yok mı diyii sııfıl iderler." Bk Mirek Muhammed, Şehri ve Giilf, s. 217. 2 Mustafa Safiiyi, Tezkire-i Saffıyf, s. 737; Salim Efendi, Tezkiretı"i 'ş-Şıı 'arfı, s. 712. 3 Salim Efendi, Tezkiretü'ş-Şu'arii, s. 72, 277, 382, 661; Urfi'nin Türk Divan şiirindeki yeri ve
haklanda yapılmış değerlendirmeler için bk Necip Fazıl Duru, "Şiraz' dan Hindistan'a Örli'nin Sergüzeşti ve Klasik Türk Şiirinde Örfi-i Şirilzi", s. 117-145.
4 Süleyman Çaldak, "'Urfi-dfuılar Arasında 'Urfi'nin Bir Beytinde Geçen 'Abes' Kelimesi Üzerine Tartışmalar", s. 71-84.
104 Saib-i Tebrizi'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
riyle nitelendirilmiştir. Urfı şfuilılerinden Neşati Ahmed Dede, Urfı'nin Dfvan'ım, her bir beyti keyif bağışlayan renkli anlamlarla dolu yakut renkli kadehe5 benzetmiştir. Şairi "belagat ve sihJin hemrazz Molla Urfi-i Şfriizf" ifadesiyle tanımlayan Rodosiziide de onun şiirindeki mana inceliklerine, "her bir zor beytin şerhinde ve beyit/elin ince ve gizli anlamlannı anlamada aklın ve fikrin titrediği "6 ifadesiyle işaret etmiştir.
Sebk-i Hindi tarzının ustalarından Urfı, Saib ve Şevket, kaside, gazel ya da beyitlerine Türkçe şerhler yazılan şairlerdendir. Bunlar arasında, şiirih kadrosuna bakıldığında Urfı yine ilk sıradadır. Edirneli Mecdi Mehmed (ö. 1590) Şerh ve Tercüme-i Kasa 'id-i Urjf'si7 ile, Tilkiziide Mehmed b. İbrahim (ö. 1664) Uıjf Dfvan'ından seçtiği gazellere yazdığı şerhi8 ile, ilk şarihler arasında yer alrnışlardır.9 Bu makelede yalnızca Urfı ve Saib'in kaside, gazel ya da beyitlerine şerh yazan Mevlevi şfuilılerin şerhlerine değinilecek, devamında da makaleye konu olan Ömer Faik' in Saib'in bir gazeline yazdığı şerhin metni verilecektir.
XVII. yüzyılın önemli şairlerinden ve 1081/1670 yılından vefatına kadar dört yıl süreyle Edirne Mevlevihanesi'nde şeyhlik yapan Neşati Ahmed Dede (ö. 1085/1674)10
, kayııaklardaki adı, kütüphanelerdeki .yazma nüshaları Şerh-i Ebyat-ı Müşkile min Dfvan-ı Urfi, Şerh-i B.a 'z-ı Kasa 'id-i Uıjf ya da Şerlı-i Müşkilat-ı Urfi gibi adlarla kayıtlı risalesinde, Urfı'nin Dfvan'ında yer alan kasidelerinden ve az sayıda gazelinden seçilmiş anlaşılması güÇ 90 beyti şerhetmiştir. 11 Yine Neşati, yukarıdaki şerh risalesinden ayn olarak, Enver!, Saib-i Tebrlz1 ve Niziiınl-i Gencevi'den birer beyit şerhetmiştir12•
Mevlevi ve Belgrad Mevlevihanesi şeyhlerinden olup Nahl-i Tecellf adlı eseriyle Mesnevi şarihleri arasında yer \alan Sirozlu Adnl Receb Dede (ö.
5 Neşati, Şerlı-i Ba 'z-ı Kasa 'id-i 'Uıfi, s. 1. 6 Rodosizade, Şerlı-i Ba'z-ı Kasô.'id~i 'Uljf, Süleymaniye Ktp. Halet Efendi 180, yp. 2a, 31a. 7 Bazı nüshaları: İÜ Ktp. TY 3059, 69 yp. (ist. trh. 1098/1687), TY 3064; TY 3074, TY 3636. 8 Şerlı-i Gazeliyyô.t-i 'Uıfi, Süleymaniye Ktp. Hafid Ef. 369. 9 Farsça edebi eserlere, kaside, gazel, rubai ve beyitlere yazılmış· Türkçe şerhler, şarihleri ve
şerhlerin nüshaları ve bibliyografya için bkz. Mirek Muhammed, Şelırf ve Giilf, s. 27-62. 10 Bayram Ali Kaya, ''Neşat!", DİA, C. 33, s. 18-19; Esrar Dede, Tezldre-i Şu'arô.-yı Mevleviyye,
s. 484-491. 11 Bazı nüshaları: Ankara Milli Ktp. Yz FB 45; İÜ Ktp. TY ~655; Süleymaniye Ktp. Esad Efendi
1698/3, 3410/5; Hamidiye 1466/5, Lala İ.smail 521, 729/3, Nafiz Paşa 1146, 1514, Reşid Ef. 812/4; Mısır Milli Ktp., Kahire, Talat 26, Talat 49, Talat 63. Bu şerhin metni, Süleymaniye Ktp. Lala İ.smail 521 numarada kayıtlı nüsha esas alınarak Şerlı-i Ba'z-ı Kasô.'id-i Uıjf adıyla, Neşiitl'nin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler içeren bir giriş, metin, beyit fihristi, indeks ve orijinal metnin fotokopisi ile birlikte Turgut Karabey ve Mehmet Atalay tarafından (Erzurum: AÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Yay., 1998) neşredilmiş, aynı şerh üzerine diğer bir çalışma da Süleyman Çaldak ve Kazım Yoldaş tarafından yapılmıştır (Şerlı-i Miişldlô.t-ı Ba 'z-ı Ebyô.t-ı Uıjf, Malatya, 2000).
12 Bu üç şaire ait beyitlerin şerhi, Süleymaniye Ktp. Nafiz Paşa 1514 numarada kayıtlı Mfrzô.de Fasih Mecmuası'nda yer alan yukarıdaki şerhinin devamında, 80b-8lb yaprakları arasında mevcuttur.
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 105
1100/1689)13, Mevlana Dergahı'm ziyarete giderken bir hediye ile gitmek arzu
suyla şairin tevhide dair 23 beyitlik,
na 'te dair 3 7 beyitlik,
~l.,\;I ~~ .ii4 J~ ~J~ t.,.l:.a .si
~l.,\;I ~4.J ~ J~ ~-.,.,, f' .r-.1
ol_/ .s~j JW.I ~j f. ı_,. .si
o\;S' jl .s..Y.... JJ ~~ ~ i,r->" jl f JJ~
ve Hazret-i Ali'nin menkıbesi hakkındaki,
~ tf' ~~ ? ~~ .?'-" ı:ıT f4 ...J;.,.; • • li ~ li . ı--- <..$! ~ f ~ .r..
beytiyle başlayan 46 beyitlik kasidelerini 14 şerbetmiş ve toplam 106 beyitten ibaret üç kasidenin şerhini içeren Şerh-i Kasa 'id-i Uljf'sini Abdülhalim Çelebi (ö. 1679)'ye sunmuştur. 15 Midhat Bahfui Beytur, Adili Dede'nin bu çalışmasını şu sözlerle değerlendirmiştir: "Fakir öyle sanıyorum ki memleketimizin ilim ve edebiyat aleminde elbise modası gibi fikir modası vannış. Bir zamanlar Hafiz-ı Şfrô.zf 'nin, bir zamanlar Örfi-i Şfrô.zf'nin divanları elden ele gezer ureja-yı vakt şerhler yazarlannış. Öıfi'nin şiirleli, Hafiz'ın şiirlerinden daha güç olduğu için
· Örfi'nin şiirlelini şerh etmeye her bilginin lnıdreti yetmezmiş. Adnf Dede merhum da asrın bu icaplarına şuara ve urefa-yı vaktin bu telakldlerine uymuş ve bu noktadan Örfi'nin 'tevhid'ini şerh ederek Abdülhalim Çelebi Hazretlerinin bezm-i iifanına sunmuş olsa gerektir."16
·Adili Dede'nin, Kara Mustafa Paşa'nın sadrazamlık (1676-1683) döneminin başlarında, 1675-1676 yıllarında tamamladığı bu şerhleri, Şerh-i Kasa'id-i Urfi veya Şerh-i Ba 'z-ı Kasa 'id-z'. Urfi adıyla müstakil halde ya da bir arada bulunmaktadır.17
13 Esrar Dede, Tezkire-i Şu 'arii-yı Mevleviyye, s. 350-352; Ali Enver, Mevlevi Şairler, s. 215.
14 Kasidelerin Farsça metinleri için bk. Kiilliyıit-i 'Uıfi-i Şfriizf, s. 132-33, 135-36, 103-05. 15 Kil.tip Çeleb~Keşf, I, 801; Mehıned Tiihir, OM, I, 123. Şerlı-i Kasii'id-i 'Uıjf'nin bazı nüshala
rı: Süleymaniye Ktp. Esad Ef 3410/2; İzmir Milli Kıp. 1883; Mevlana Müzesi Ktp. İhtisas 2172; Mısır Milli Kıp., Kahire, Talat 88, Talat 26. Nüshalar için bk. Mevliiııa Müzesi Yz Kat., Il, 247; İzmir Millf Kıp. Yz. Kat., III, 322.
16 Midhat Bahfui Beytur, Pfr Aşlaııa, s. 220. 17 Bazı nüshaları: İstanbul Belediye Kıp. 430/3; İÜK TY 9724 (mlf hattı, 1084/1673, 44 yp.);
Süleymaniye Kıp. Aşir Ef. 428/6, 8, 9, Esad Ef. 1698/4, 2792/1-4, 812/6, 3330, Halet Ef. Eki 179/1, 180/1, Lala İsmail 518, 728, 731, Reşid Ef. 737 (ist. trh. 1160/1747), 812/3, 5, Şehit Ali
106 Sfüb-i Tebrizi'nin Mevliina'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Ffük'in Türkçe Şerhi
Türkçe şiirleri de bulunan Saib-i Tebrizi (ö. 107911669), Türk şairleri nazarında "Stıib-i sihr-tıferfn" ve 'yave-sertı'lıkla şöhret bulmuş, şiirleriyle ilgilenenler, onun hakkında "şiirleri rengin ile çirkin arasında, iyi sözü az, fena sözü ço'/C'; "çok şiir söylemekteki heves ve arzusu galip olduğundan Dfvtın 'ınzn büyük bir kısmı ruhsuz ve htıyfde sözlerle memlu olup aralarda serpilmiş olan hikemiyatın aranıp bulunması ince bir sabır ve metanet gerektirmektedir''18 gibi olumlu ve olumsuz değerlendirmelerde bulunmuşlardır.
Saib, Semahtıne-i Edeb'te, Mevlevi şairler arasında anılmıştır. 19 "İran şairlerinden biri olan ve Türk divan edebiyatına şiirleriyle derin bir surette tesir eden Saib-i Tebrizi bile Konya'ya gelip (1666) Mevlana'yı ziyaret etmiş, bir müddet orada kalıp Mevlevi olmuş ve hilafet alıp Tebriz'e dönmüş, orada bir zaviye kurmuş, vefatında zaviyesine gömülmüş ve hiç şüphe yok ki Mevlevilik tesiriyle Türkçe gazeller de söylemiştir.20" Siiib-i Tebrizi, genç yaşlarda hacca gitmiş, dönüşte bazı Anadolu şehirlerine uğramıştır. Farsça kaynaklar, Saib'in Konya'ya geldiği, özellikle Mevlevi olup hilafet aldığı konusuna değinmemektedirler. Şibli-i Nu'ıniini, özellikle Saib'in çağdaşı olan tezkire yazarlarından derleyerek yazdığı makalesinde de bu konuya hiç yer vermemiştir.21
Stıib-i Tebrfzf Dfvtını üzerine ilk çalışanlardan biri, Tulıfe-i Ştıhidf'yi
Feyzü 'l-Htıdf fi Halli Müşkiltıt-ı Ştıhidf adıyla. şerheden İstanbullu Mehmed İsmet b. İbrahim (ö. 1160/1747) olup 1135/1722 yılı civarında Saib'ten bir gazel şerhetmiştir.22
Murad Molla Tekkesi şeyhi, mesnevihan ve Mesnevf şiirihlerinden olan Mehmed Murad en-Nakşbendi (ö. 1264/1847) de 'fenn-i celfl' tabir ettiği, sebk-i Hindi tarzında yazılmış şiirlere ilgi duyanlara hediye olmak üzere kaleme aldığı şerhine 1256/1840 yılında başlamış ve Saib Dfvtınz'ndan on dört gazel şerhini ihtiva eden eserine Gencfne-i Ma 'arif adım vermiştir.23
Mevlevi Ömer Faik İbn Abdullah (ö. 1245/1829) da Saib-i Tebrizi'den · bir gazel şerhetmiştir. Önce mühürdarlık ve divan katipliği görevlerinde
Paşa 1356/1, Yazma Bağışlar 4332/1; TSMK, R 1906; Mısır Milli Ktp. Kahire, Talat 105, Talat 63. Nüshalar için bk F. Edhem Karaıay, TSMK TY, II, 83; TÜYATOK 34, N, 1058, 1059, 1060; AÜ DTCF KTp. Yz Kat., J, 243-244.
18 Mehmed Hulus~ Mücevlıerfıt-ı Sfıib-i Tebrizf, s. 4. 19 Ali Enver, Mevlevi Şfıirler -Semalıfıne-i Edeb, s. 175. 20 Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlfınii'dan Sonra Mevlevilik, s. 408. 21 Şibli-i Nli'miinl, "Mirza Sfüb-i Isfahfınl", Dfviin-ı Siiib-i Tebrfzf, nşr. Cihangir Mansfu, s.
23-37. 22 İst. Beyazıt Devlet Ktp. Veliyüddin Ef 3249 (mlf hattı), yp. 112b-124b. Osman Ünlü, "Türk
Edebiyatında Sfüb-i Tebrizi Şerhleri", s. 87; Yusuf Öz., Tıılıfe-i Şiilıidi Şerhleri, s. 63. · 23 Süleymaniye Ktp. M .AriJ.M. Murad 262; İÜ Ktp. TY 9687. Osman Ünlü, "Türk Edebiyatında
Sfıib-i Tebrizi Şerhleri", s. 89-90.
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 107
bulunan, daha sonra Divan-ı Hümayı1n bacegamndan olup ordu katibi ve şıkk-ı salis deft:erdarı24 olan Ömer Faik, aynı zamanda divan sahibi bir şairdir ve Farsça şiir de yazmıştır. On sekizinci yüzyılın önemli mutasavvıflarından Neccarzade Muhammed Sıddik Efendi (1719-1794)25 müntesiplerindendir. Şerhte bu bağlılığını ifade ettiği gibi, şeyhinin menkıbelerini konu ettiği
Makdlat-ı Sıddfkiyye adıyla bir eser de yazrnıştır.26
Ömer Faik, Sfüb'in, Mevlana'dan ilhamla yazdığı gazeli 1234/1819 yılında şerhetmiştir. 27 Şerhe konu olan gazel, şarihin de ifade ettiği gibi 33 beyittir. Sfüb'in söz konusu gazeli, Muhammed Kahraman'ın hazırladığı Divan baskısında 35 beyiİ:,28 Cihangir Mansı1r'un yayınladığı baskıda ise, 33 beyittir.29 Muhammed Kahraman'ın neşrettiği Divan' da söz konusu gazel iki beyit fazladır; ayrıca diğer iki beytin gazel içindeki sıraları da farklıdır. Şarihin şerhettiği ve metin içerisinde verilen beyitler ile her iki matbu nüshanın beyitleri arasında diziliş olarak büyük farklılıklar vardır. Ayrıca, şerhte yer alan ve şfilihin de şerhettiği 11, 15 ve 20.-beyitler, her iki Divan baskısında mevcut değildir. Ayrıca, matbu nüshalarda sırasıyla 3, 6 ve 7. sıralarda olan,
..:...,....l.:..;.t ·t.. ..11> lı 0lı. 0ı.....) lı ı.s' .J J • .J ı.s! .
~ f' J.) 0J_ı: .)) ıf ·~ jl ~.J'..
yukarıdaki beyitler de şarihin şer~ettiği beyitler arasında yer alınamaktadır.
Ayrıca, her iki matbu nüshada Ügili gazelin 8. beyti, Ömer Faik'in şerhinde 19. sırada, matbu nüshalarda 9. sıradaki beyit, şerhte 22. sırada; şerhte 5. sırada olan beyit, Muhammed Kahraman'ın neşrinde 18. sırada, Cihangir
24 Mehmed Süreyya, Sicill-i Osnıdııf, III, 599; İbnülemin M. Kemal İnal, Son Asır Tiirk Şairleri, I, 350-351.
25 Bk. Davron Kaçkarov, "Necciirziide Muhammed Sıddik Efendi'nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı", s. 17-25.
26 Makdldt-ı Sıddikiyye, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi, nu. 1757/2, Millet Ktp. Ali Emirl, nu. 1063. ·
27 Mehmed Tfilıir, OM, III, 106-107; Osman Ünlü, "Türk Edebiyatında Siiib-i Tebrizi Şerhleri", s. 89. Nüshaları: İÜ Kip .. TY 3736; Süleymaniye Kip. İzmir 622/1 (ist. trh. 1234/1818-19), Kasideciziide 718/6; Yapı Kredi Serınet Çifter Ktp. Y 394. Mevliina Müzesi İhtisas 2454.
28 Divdn-ı Sdib-i Tebrizf, nşr. Muhammed Kahraman, il, s. 474 (935 nu.lı gazel). · 29 Divdıı-ı Sdib-i Tebrizf, nşr. Cilıiiglr Mansfu, I, s. 237 (545 nu.lı gazel).
108 Siiib-i Tebıizi'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
Mansur'un neşrinde ise 16. sırada yer almıştır. Kısacası gazelin ilk beyti ile . son iki beyti dışında, şerh metninde yer alan beyitlerin sıralaması, her iki
matbu divandaki beyitlerin dizilişiyle uyuşmamaktadır. Bu durum muhtemelen şarihin şerhe esas aldığı metinden kaynaklanmıştır.
Burada şerhe konu olan gazelin 33 beyit olması itibarıyla Cihangir Mansfu'un neşrettiği Divan' da yer alan gazel metnini vermek uygun olacaktır. Köşeli parantez içerisinde verilen rakamlar, beytin şerhteki sırasını göstermektedir.
..:;......4 J ..:;.......,, u! J }'":/ J ~ J .)Jj ,_;. ~.J 1 [1]
..:;......\.A,,jl ~ İJ,)J..P J,) ı.SJ"".,.. ı.Sl..,.::.ı:. iJ;::-
;jl ,, J4 ıJ' ~ iJIJI+! _r.1 .$ J iJ;:: 2 [3] ..:;......lA:JI),, ~ § ,J,, ~ iJl,,;l.i
..:;.......! J.!ıl.P jl::' J J.,,..:..... jl.i İJ~ j 3 [-]
..:;......l.:..!it ,.S.4j f' 4 iJ4) u! İJ\.A.) 4
Jıl .Ul.i IJ J,, .,, J° ~4 J:il..r"I J~ , 4 [2]
..:;.......~ IJ iJ":/,, .:rıl ;I ıJ-Jj ô~
ı.J"'..ti .~~..P...; 'J ı.r"..ti c';) ,).r. ıJ' 5 [4] ~...:.....\.::-S iJıs::..t ıJl.P J,, ~ ı:r.I ~4,,4
~ f' J,) iJ;.r. ,,) ıJ' ·~ jl ,_;-,y,. 6 [-]
~ ...:.....1.::-5 ıf> ~ ~ 1 J İJ k:S :r.>- u..... Y. ..Sl>
~ ,,ı_r.~ J4 jl ,,;ı,, ..r" ..r..?; 7 [-]
...:.....lyı ..;.,,,, ..r. "-!.4 ıJ .,,ı ...:.,.:;;.; İJ~ iJ;::-
ı.sf!§ ~ ..:.--:' .}ıJ~ J,, .).;..,.$ J,) 8 [19]
...:.....l.:..!il ..;.,,! f' "-! .,,ı ı.,SlA ~ ı.$..}' 4
..:;.......! ~ .r. tr'2" ~ ;I ı.S4 \,; ..r" ~ .J 9 [22]
...:.....V._ .Ul.i ~ tf':' j ;jl ı.S~ ..r" f'
;I J,, ~ ~ ·~ •§ JS J,, f' J,, ..:.--:' 10 [21] ...:.....W J _,.:.:. ~ Jı;'ı~§ J,, l..l.,.::ı iJ;::- .
t!~ r-b ~' jl p ,,;ı,, ıJ' ~ .J 11 [23]
...:......~ IJ 4-).:ı ~ ;I ,_;.L.:JI ~I j
MEVLANA ARAŞTIRMALARI
~ ıY.,j ,ı..A..,., Y- ·~ J ..:...,..1 r-.1" ~1 12 [24]
..::......ıl).>l::: J ,_;.:;.... C.P ~}h ı;l.A ~
~I ~J J:. :.4) jl :.) ı.s" IJ o§ 13 [17]
~..::......ıl)' IJ4 JI ~ iJ:.~ ~ ı;y:.
:.1.1" :.4 t1" İ.)Ü ,j J:. ..::......ılJ ı.s" ıf!S 14 [25]
..::......ı~J IJ c:ıl!JJT ~ ıJ4'= J:.
~ J.._~ ı.s" 4-Jl:...o c)~ r-.r J:. 15 [6]
..::......ıl..1.> Jı.r"ı ı.S4~ .J...., J J> ıY-1 ~ ıJ,r.
ı;I o);:- IJ crt J:.\::: iJl o:. f. ./" J:. ~ 16 [5]
..:...,..\..,.;; IJ ıJIJ§ J ..:...,..~ ~ IJ ~ iJl:>\..p
.J:.S ı.s" J:,..:.. ,J:. J:. :. Y. IJ ~ ./" ~ ./" 17 [7]
k ...... \.:::-S' ıJ~ J:. ..::......ı~T JıW ~ ıY-ı
JI J ..::......ıl o:.\:::il J J. ~ f j'.:I ~lfe. 18 [8]
..::......ıı;4 r-b ..:...,..1 s J. ~ ~ iJl :...P.J 4
_rS \:::o:. ıJl::-o J. J:. iJ:. }' IJ J:. ~ 19 [9]
..::......ıl~ ~ ıY.,IJ. JI ı;~:. ı;l.A-1:.ı
~ ol.i§ ~.JJ.:. J:. JI ıY.,J.J ~l> 20 [27]
..::......ı\.....J ._r..;L-1-:>... l:lıl ,ı.5...!> J...W ı.s"
~ JıJl:-!..P. ..::.-J ı.S4J:. 4 ~ 21 [28]
..::......ıl~l::: J-!l.A ~ ıJlj .ı.J .ı.ij '-:-'1 ~ . .
\::: j ~ ~ J ...:..l..o\A.. .r." .J:.S ı.s" 22 [10]
..:...,..~ r-1:. J .ı.:;.... J::; .J:.S ı.s" ı;:. j ~ ..,s
l.r" ..:...:..... J ıY.,jl ~ J t"" f. ı;V. .\,)\.j 23 [12]
..::......ılJ olJ jl ıJ~ ":ıl .r." ~ IJ J:. :. J. ı.s"
..::......ıl ı;I ~.r" 4...1.i •ı)l..o j.oA .J.ı~ iJ,r. 24 [13]
..:...:....~Jl..o_,.bı Jıl J\.j ./" ,..:..,i4 ıJ,r. ~
İ.)~ J ..Sl> J:. J.!S ı.s" :...c.ı ~ J:. ./" J. ..:......:...;. 25 [14]
..:...,.. Uı.> ~ ,_;5.:.J.> J4 J f. ~ :. ..P. J 4
109
110 Sfüb-i Tebrlzi'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Fiiik'in Türkçe Şerhi
J~ ~ J! ,- ·<ıı -4' _;....~ 4 26 ;[26]
..;.......I_,; ı.SW "5.J jS IJ s J! ~ J.) f'
..;.......I J$ j (.$.JJ .;; ·~ Ş..::J ..:.-s:.;. J.) 27 [29] ..;.......l:::...,., ,- ·e..ı_,.., ..:...:::-\.::.. ~~ .)\...!$ J.)
..;:.......! ı.SI o.)\;;.;I J.J.) Jl .. ıb jl r\S'li ~Is. 28 [30]
..;:.......!)' ~ ~I .r. ._;.)J...İ ~~ .J .)_,..,ol
Jw ~ ~J.) .J t!.) ..il ,;.:(J...i h 29 [16]
...:,.......~I ~ ~ .J ...İ.J"" _/..;:. .)J.) ~
rı..ı.. ..ı.Jı; ıJ' ~ Jı~J JS ~ .r.f- 30 [31J ~..:.....ıl.}' ıJ~li ~~.) ıJl.J.:.o.)J.) ı:ı~ J.)
"5.J"" .J" ı.SL..::zs. ı:>.,r. ~ı_,=;.h (.$Uo 4.11.i 31 [18]
...:,.......\...!$ ...:...--J ~ 1;1>- &:...,,_,)~ jl
JJ [.l.i ~fa (.$Uo ~ jl _,.., J! .);l.lS' ıJ' '32 [32]
...:,.......l.JJ _;:.;Lo} J~ J.) J! ıJlj ·~ ı:>.,r. '
«r.JJ ı.Sı;~_,,,ıı ~ jl ljo ~\..p J~ ~I 33 [33]
...:,.......\> ...:,........!;>- ~ ı:>t.:J fa tol> ıJ4...i jl
Saib, gazelinde neyin :fiziki yapısı ve bk, musiki aleti olarak ses ve makam özellikleri ile insana ve insan ruhuna tesirleri üzerinde durmuştur. Ney, kamıştan yapılma s~rı renkte, zayıf, cılız bir alettir, ancak dertleri yok eden özelliğiyle Hz. Musa'nın asasına, nefsi öldürme ve ruhu canlandırma özelliğiyle sür-i İsra:fil'e, aşk kulağıyla dinleyenlere feyiz ulaştırması itibarıyla bereket yağınurlarının yağdığı bahar bulutuna ve yağınur sularını istenilen yöne taşıyan oluğa benzetilmiştir. Ney nağıneleri, insan nefsini ya da ruhunu meyline göre sürükleyen sert bir rüzgar gibidir. Neyin her makamırida farklı tecelliler vardır; gözü görenler için mumdur, ışıktır, görmeyenler için bir değnektir. Neyin nağınelerinin tesiri de dinlenilen meclise göre farklıdır. İçki
· meclisinde neyin sesi sarhoş bir halde yükselir; Hak ehlinin meclisinde ise ilahl sırları dillendirir. Nağıneler, kişinin gönlünde olan her şeyi resmeden bir ressam gibidir. Şair, diğer beyitlerde de bu gibi ince benzetmelerle neyi ve ney sesini tavsif etmektedir.
Aşağıda verilen şerh metni, Mevlil.na Müzesi Kütüphanesi 2454 numarada kayıtlı, başında Mevlil.na ve Mevlevi' şairlerin şiirlerinin yer aldığı mec-
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 111
muanın30 84b-99a yapraklan arasııidadır. Aşağıda bu nüshada yer alan şerhin metni verilecektir. '
Şerh-i Gazel-i Mevlana:
. < '-' L,.ı;ı.J • • .J u . '-' lı 84b ı.r .•• ~ J""J .J.
~ '":-'4J "'u ~ "'~1 f"J r .P ~ ~ -1.:>ı..,.., ...,-b:u ~ r.4;lı ~ '":-'4 ~ r,) ~JJ,) ıJ",) f> J,)
f.Iamd-i fü-yu.Qşa-yi mülk-i mütecal zlb-ara-yi zeban-ı cacz-i l;ıaldir -Te)afü şe)nühu ve camme nevalühu- ve durüd-i b1-cadd ü şalatü na-macdud li-ebcad-i şadr-nişm-i nübüvvet-i a~a-perver-i naz-ferib, sultan-ı serrr-i ev edna peygamberimiz gatemü'l-enbiya l;ıa~etlerine olsun ki val;ıdet-i şırf nisbeti ol "ma galal.rnllahu nür1" mışdfilpnca nür-i ,lıestl-i mutlaJ.c anuii maşnlc-ı tacayyün ve ?Uhürına menut ve müll;ıalc olmuşdur -şallallahu tecaıa caleyhi ve sellem- ve bacd ez 1n J.carm-i müdrike-i ?Ufafü ve rehln-i mülhemei curefüdır ki çunki irade-i ;?;at-i münezzeh-şıfat cenab-ı barI gılJ.cat-i mevcudata carI olıcaJ.c heman şahid-i caşJ.c cilv~ger-i sal;ıa-i ?Uhür olub li~am J.cıtca:
İtdi ol demde heman caşlc ?filıür Oldı d-J.cışşa hüveyda pür nür Sevdi ol nün J;ıablbim didi f.Ialc Oldı didarına caşılc-ı mutlalc
Ve'l-J;ıaşıl caşlc baciş_-i kirdar-ı medar-ı eflak ve cem1c-i mevcudata sirayeti şemsden tab-nak olup J.culüb-ı nevc-i belli adem J.cabiliyyetine göre ma~ariyyetiyle hemdem olmagın //85
a) cinayet-i ezeliye ile baczılan bi'listicdad nefl}.a-i cattar-ı canber .. :furüşan-ı mürşid-i caşlca mülalcl olaralc mümtaz almışlardır. Bu J;ıaJ.clr ü. b1Çare ve esrr-i dest-bend-i emmare cömer Fayilc-i gam-gara bu meydan-ı fena devranında beyğ;üle-grr-i inziva ve nay-ı şafü-yı derünı nagamat-ı l;ıaddi s!g-i inşiral;ıdan bI-neva üzere iken bacz-ı l;ıullan-ı ba-şafü ile divan-ı Şa)ib mü;?;akeresi eş_nasında evşaf-ınayı l;ıavI otuz üç beyit bir gazel-i bI-bedel ma~-ı cacizanem oldulcda macam-i cibare ve J;ıaJ.cllciyyesi bacz-ı rumuzat-ı esrar-ı caşJ.cı mütezammın ve salikan-ı rah-ı caşlca sırr-ı nayı mütebeyyin ve mütecayyin idügi meşhud ve başıra-i yaJ.clnim oldulcda her nedefilü çile-keş-i meydan-ı cehalet ve macarif-i culümdan bibehre hücre-nişm-i batalet isem·dagi muşlb-i gayr-i muşlb-i na-şeklb olaralc J.cudret-i mertebe-i gazel-i me;?;küruii şerl;ı ve tercemesine tennüre-bend-i miyan arzü ve il;ıvana. bir berg-i sebz-i dervişane hediyye-i hoş-bu olmagla
30 Mecmuanın tavsifi için bk. MevlfınaMiizesi Yz Kat., II, 366-368.
112 Siiib-i Tebıizl'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
keşlde-i şafl;ıa-i 'ıyan ve nay-ı hame-i şikeste-zeban varal_(çe-i tal;ırlrde demze_nan ve beyan olaral_( itmam olındı. Ez Divan-ı Şt%:
ı ·" · • . • ~ [I] ..:..,...~ J ..:..,....) ı..r. J f' ~ J ~ J .)JJ ı.s' ~ .r
..:,....,~.)jl ~ İJ.)J.Y- J.) ı.S,,.,.Y' ı.S~ iJ;::;
Ma'na-rı 'ibare-i z;ahiriyye ve l;ıal_(Il_(iyye budur ki gerçi ney zerd ve .za'lf ü füger lf85 >ve bl-dest ü padır z;ahirde bir kimseye imdada isti'dadı yogise ve rü-nüma degil ise dahi asa-yı Musa 'aleyhi's-sefüm miş_illü gam yemekde ejderhadır. Müsa 'aleyhissefürnıii 'aşası sel;ıarenüfi sil;ıirlerini ibtal idüb 1male-bend-i mütaba'ati olanların gamını def itdi ney dahi gerçi şüretde bir 1$:amış ve benzi şan ve za'lf ve fügerdir ancal_( cevheri derunundadır. Erbab-ı ?ahirifi gamını izale eyledigi gibi ehl-i butünla erbab-ı l_(ufüb ve I;ıaşıl-ı bar-ı emanet-i 'aşl$:dır mul_(teza-yı rül;ıaniyyet teral._(1$:1 ve 'aşl_( mul;ıabbetine sebep olup irtifü'-ı meratib-i ma'neviyye itdürür. Zahirde mışdal_(-ı nübüvvet-i Müsa olan kavm-i Beni İsra)Il münkir-i nübüvvet olan fıra'ane-i Mısra maglub iken. i'anet-i mu'cize-i 'aşa-yı Museviyye ile galib olub fıra'an~-i Mışr mal_(hür oldılar. Salikan-ı rah-ı IJal._(1$:a dahi 'asa-yı nay-ı nale ve i1$:'an başladıl_(da l;ıarnil-i bar-ı emanet oldugı 'aşl_(ı bi't-tal;ırlk ifü.za-i tezahüd-i 1$:uvvet olmagın te1$:aza-yı fıra'ane-i nefs-i emmareye galib ve belki cürnle-i sal;ıa-i tal;ıayyülden salib olur. Ehl-i 1$:ulüb dahi keş_ret-i riyazet ve enlı:ah".'ı 'aşl$: u mul;ıabbet sebebiyle şüret-i z;ahirde tereddüd ve .za'u ve füger ve zamir-i ?ahiriyyeye bal$:mayub z;ahir-blnler anları gördükde bir şey)e benzetmezler anca!$: batınlarından //863
> 'ibadullaha imctadları nayın z;ahirde def ve izale-i gam, batında tezayüd-i 'aşl_( ve mul;ıabbete teşbih l_(aşd olunmal_( gerekdir. IJaşılı erbabına I;ıavaledir. Şa)ib:
.;.ı .J\,j IJ J.) C.) J" ..w.~ ~'J""'' J,J-P [ı] ..:,.....,~ IJ __ iJ'J.) ~t .;I ,:,r.''.ıj ~~
Miş_al-i suhen anun nalesi mürde-dillere şür-i İsrafü olur ve aiiun şan çehresi ahen-dillere kimyadır. Çünki şür-i İsrafü nefl;ıa-i evvelde mayite ve nefl;ıa-i ş_aniyede il;ıyaya ma?hardır. Nefl;ıa-i rül;ıla isticdadına göre il;ıya itler. Ya'ni şada-yı nayuii lezzet-i rül;ıaniyyesi rah-ı caşl_( saliklerinüfi ibtida-yı sülüklarında te1$:aza-yı nefs-i emmaresini imate ve bacdehü il;ıya ider. Ehl-i heva dahi bi'l-igfüş istima' ider ise 'ulyan-ı nefs-i emmaresini tesl<lnile imate ider. IJuZür-ı l_(albile mul;ıabbet-i ma'neviyyeye müteveccihen yevm-i mal;ışerde 'uşat-ı ümmetin feryad ü figanını taşavvur gibi keyfiyetle müsterni' olursa müte)essir olaral_( dil-i ahenmi nerm olub o mal$:üle ahendilan olanlara dahi l_(abili)ryetlerine göre klmyadur dimekdür.
•' 1 • o • ' 1 A • ' t' o [3] JJ .)J': ıJ" ~ ıJ J"11': .r. ...., J u;::; ..:,....,tA:JI Jb ~fi J.) ~ iJl.).;li
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 113
Bahar buludunuii taman mi~illü ondan feyz yağmuru yağar gönül kacbesinüii /f8
6b) oluğı darü'l-be~anuii şo~ağıdur. Gönül ~acbesi oluğıından baran-ı feyz yağar dimekdür. Bufüşa-i sugen darü'l-be~a küçesi şekl-i l;ıüsnnümaniyede lezzet-i rül;ıanI l;ıaşıl olub semc-i caş~a müstemic oldu~da cemici ~yliddan vareste ve şa:fü-yı rül;ıaniyetle istimac -ı nağamata dil-beste olara~ şada-yı naydan müte)e~~ir ve mütelezziz olur dimek fehm olınur. Ve'le~allen zira erbab-ı hevanuii bu meydanda tevsen-i heva-peyması topaldur yürümez. Meger ~acbe göfilüne baran-ı fey:Z yağa. Göllü! ~acbesi Beytullah ve sırrı min esrarullahdur. Şol ~acbe-i dilde ki eşnam-ı şadr-ı +ahiriye olmayara~ sultan-ı caş~ mal;ıaldir. Sırr-ı dil o zaman maclüm olur ve gönül şal;ıibine şal;ıib-dil tesmiye olınur. Zira eşnam şuver-i +ahiriyeden tal;ıliye olunmuşdur. "E+-zahir cunvanü'l-batıl" fehvasınca zaman-ı cahiliyetde l}.llı-i fetl}.-i Mekke'de caleyhi'ş-safüt ve's-sefüm efendimiz yed-i mübarekindeki mil}.cenleriyle işaret buyurd~da divarlardaki eşnamlar endagte-i zemllı olurdu ve şah-ı velayet Ş:a:Zret-i 'AH kerremallahü veche ve raziyallahü canhü l}.a:Zretlerine emir buyurmağla kesr-i eşnamla beytullahı tathir buyurdular. Binaen caleyh beyt-i merl}:iimada navdan dil-i ~acbe-i mükerremede altun ol~ Imasıyla bir cinas ve teşblh olup /f87aı gönül ~acbesi navdanından ma~şüd eşnam-ı şuver-i +ahiriyeden vareste olan gönüldür ki ~ble-i
l}.a~~yyeye teveccüh-i tamdan o mal}:üle navdan-ı dilüii ~emeresi fey:Z yağmuru a~dur. Zira öyle gönülde eşnam-ı şuyer-i +ahiriyeden ağyar bu ~adaf agahdır.
buyurulmuşdur 31 • Na+ar olunsa mevsim-i baharda dabi baran-ı bahar
nebatana fey:Z-resan-ı bI-şümar olrru'tğla mebde-i neşv-nüma-yı nebatat olmağın zaman-ı feyz tesmiye olunur. Salik-i tar~-i ilallah dabi ~ena-yı mul;ıabbet-i masivayı ve eşnam-ı sa)ireyi gönül ~acbesinden tal;iliye ittikde navdan-ı dilden ma+har-ı baran-1 feyz olur ve navdan-ı dil darü'l-be~a küçesi olma~a ol reh-nümün olara~ sırr-ı mecadı fehm ider. Baran-ı bahar +ahirde mebde-i fey:Z-i nebatat olduğı gibi tal;ı1iye-i ~acbe-i dil dagi mebde-i fey:Z olmağla tal}.aret-i klimilesi l}.asebiyle cevher-i gencine-i caş~ olup vaşıl-ı sırr-ı mecad olur. Bu evşafla mevşüf olan göfile beyt-i me~kürede "fey:Z rnI-
31 "Hakk'ın feyzi birden gelir, (gelirse) vakıf olanın kalbine gelir." Bu ifadede yer alan "feyz" kelimesi, MevHina'nın
.ıı.i .iti J • .r. .J .ıı.i ,ıgli .ıı.i .ıgl:.ı J.> J.Ai .s _,ı..ı..:....
.ıı.i .ıg_;> ~ .u ~ Jı.> . .:ı~ ~ JI.> •.,>- j •.,>- •.J":J .ıg_;>
yukarıdaki rubaisinde "f.azl" kelimesi geçmektedir (Mevlana, Kiilliyfıt-ı Dfvfın-ı Şems, C II, 1343 (rubai nu. 856). Şeyh Abdullah-i Ensfui'nin benzer ifadesinde de "tecelli" kelimesi yer almaktadır: ".ıı.i .iti J• .r. ı..ı .ıı.i .ıgli J.> ~".
114 Sföb-i Tebrizi'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
bared ezü" didigi o nayuii şadası mul;ıarrik-i caşl5: oldugundan ol vechile feyzi baranı yağar dimek fehm olınur. Alllahu aclem. $a:ıib //
- "''"" 1 - 1 1 (87b) [4] ..r.J.J •ı.N .ın J ı..tr"J.J CJJ :ı .r. ıf ..:,......~ ıJl.S:..I r-31.ı> ~ ~I ı.s!.~:ı4
Erval:,ı.-ı 15:lldsiyeyi meydan-ı 15:tidse getürür. Bıncılayın çabük ve bad-payi caıem-i imkanda 15:andadır? İstifham-ı inkarI ve tal:,ı.sin mal5:amındadır. Yacni şada-yı naydaki l:,ı.alet iki tarafludur. Ehl-i hevadan olan müstemi'Inüll hevasına göre istil:,ı.Zarı derununda ne cihete ise l:,ı.aleti ol tarafa götürür. Emma ehl-i hevanun gayrı olup }Jane-i J5:albinde aş_ar-ı caşJ5:dan ?;erre J5:adar bir eş_er var ise mul;ıarrik olaral5: derünunda l:,ı.ubb-i vatan deryasını temevvüc itdürür. Macna-yı ş_anI ehl-i taşdI15:le me:ılüf olan erval:,ı.-ı 15:lldsiyeyi meydan-ı al5:dese götürmege ba'iş_ olur. Yacni tehlike-i nefsden l:,ı.alaş idüp esfelden a'laya götürür. Racül-i na15:Iş iken merd-i kamil olmaga vesile olur. Bu ma'na mühtedi fi's-süfük olan malik-i tarl15:,..i ilallaha göredir egerçi meclis-i 'aşJ5:a da}Jil olmuş ancal5: eline cam-ı 'aşl5:ı alup bir cür'a nüş itmemişdir. Amma mul;ıarrik-i 'aşl5: olan nagamat-ı nayıla l:,ı.In-i istima:'da ımil5:am-ı a@ J5:anda ise o mals:ama vaşıl itler. Buncılayın çabük ve bad-payi calem-i imkanda J5:andadır deyü istil:,ı.san ve mürşid-i kamilüll fı.15:danundan da}Ji bir }Jafi kinaye olmaJ5: //88
a) il:,ı.tima:ldir ?annolunur. Sa:ıib:
1 _,_ 1 •• 1 .• -, - [5] ı.S • .:;-;- J ~ J:l"':" t,,) •:l .1. f' J:l ı::-J>
..:,......~ IJ ıJIJ§ [J] ..:,......! ~ IJ ~ ıJ~\.,.::ı
I:Jaşılü'l-ma'na her perdede ol sal:,ı.ir nefeslünüll cilvesi vardur. Gözü olanlara şem'dür. Ancal5: a'malara 'aşadur. Maclümdur ki acına ittika-yı 'aşaya mul;ıtacdur. I:Jubb-i evliya ile derüm mul;ıib olan göZi açı15:lara na?aran her ne J5:adar a'ma ise da!Ji istinlli'-ı nagamat-ı nayla bir neşa:t-ı taze şal:,ı.ibi olur. O mal5:file mul;ıibden mütenezzil olan ehl-i hevada neş:ıe-i mul;ıabbet olmaz. Ya'nI nay şüret-i ?ahirde bir J5:amışdur. Neyzene mll15:arenetle cemadatdan iken te:ış_ir-i bedi' şal:,ı.ibi olur. Zikr olunan ehl~i heva bu şüretde cemadatdan dün olmuş olur. Cadü-nefes ta'blri iki yüzlü ma'naya olabilir. Biri budur ki cadunun 'ameli sil:,ı.irdir. Sil:,ı.ir ise batıldır. Ferlfte-i l:,ı.alavet-i dünya olanlara nefs-i emmaresi sil:,ı.rile mesl:,ı.ürlardur ve şada-yı neyden şehevat-ı nefsiyyeleri arzülarım tal:,ı.rlk itler. O mal5:filelere l:,ı.aramdır. Anlara göre nay bir J5:amışdan 'aşadur zira onlaı; a'madurlar. Anca15: nayı neyzene mütabi'atla şada-yı mü:ıeş_ş_ir şal:,ı.ibi oldugı gibi şol /;<88
b) kimse ki mürşid-i kamile mli15:arenetle şehevat-ı nefsaniyyesinden meslüb olsa enfüs-ı tayyibesiyle mü:ıeş_ş_ir olaral5: bu 'aşa-yı rül:,ı.ani ile isti'anetidir · vuşül-i merama sebeb olup sil:,ı.r-i l:,ı.elal olur. Fi'l-cümle nayda ehl-i 15:lllüb ve riyazetfü derd-i dag-ı derümna müşahebet-i şuvedye vardır. Zira ehl-i 15:lllüb
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 115
dal!i şüretlerini fenaya virüp derd-i derunundan gayri bir karlan yol5:dur. Binaen 'aleyh zeban-ı şufıyyede ehl-1 derd tesmiye olunurlar. Şa:ıib:
~ .J..ı.~ L.rJ 4.il:...... .:ı~ r-.r J:ı [6J
ı.:;._,l..ı> ).r"I .s4.I .ı....J .:;.... ~ı ~ .:ı.?:
Me:ıal-i sııQen mey-keşanuii bezm-i 1}.aşşında sözi mestane söyler zira deriin-ı insanda her neye meyl bulunur ise heva-yı nağmesi anı tal}.rlk ider. Tafşlli m~addimedeki beyitlerde ~ikr olunmuşdur. Çünki ehl-i I:Ial~a irişi esrar-ı Hudayı nafıQ olaral5: sırr-ı rumlizatı beyan ider. Ehl-i I:Ia~a nay mir:ıat gibi val5:ı' olup deriinundaki raz-ı pinhanı görür ve istimac ider. Ehl-i 15:ufüb olan zevat-ı kiram cenıl'-i efali fı'l-i I:Ial5:da görmekle şayt-ı nagamati nayla na-şel<lb ve bI-15:arar olur. Raz-ı deriinunı i~ar ve zamirine da:ıir nice esrar /f89
a) iş'ar ider. I:Jaşılı istimac-ı leta:ıif-i nagamat-ı nay ~evl5:ini ehli bilir dimekdir.
··" - J 1 < [7] ......., c.:;" J~ :ı J:ı :ı~ J ı..r-f' ~ f' .
ı.:;._, 6:r$ ~ ~ J:ı ı.:;._, :ı ._,;..;! ı.} lQ; ~ ı:r.. I
Her ne herkesiii göfilüllde ola !;!atın ana ta'all~ itmiş ise anı muşavver ider. Nayın nağmesinde bu 1}.aşşa-i bedica olunca böyle ateş-dest ya'ni çabük ve şa:fi;ıa-i dile şuved ve macnevI telezzü~ nal5:ş iden na~aş 'alemde 15:andadur. Ma'fümdur ki şuver-i 'a:Iemiii nal5:ş-ı glinaglinundan garaz na~aşı bilmekdir. Me:ıal-i beyt iki tara:fludur. Zahiri budur ki şada-yı nayda bu 1}.aşşa vardır ki ehl-i hu deriinunda ne bulur ise 1}.In-i istima'da anufila meşglil olur ve ~evl5:-yab olur. Anuiiçün ehle l;ıavaledir amma erbab-ı 15:ufüb 'aşl5: u şevl5:le l;ım-i istima'da 1}.ubbu'llahı ve l;ıubb-i rasfüullahı derununda bulmagla izdiyad-ı şiddet-i 'aşl5: u şevl5:ıne varup isti:flıam-ı inkar! tarll5:ıyla manendi 15:anda bulunur, bulunmaz deyü tal;ısm zımnında fehm olunur. Sa:ıib:
.,,ı .,, ı.:;._, ı o:ı1;.; ı ı.J .r. ı$. r :/:J ıS. ı .f!'! [sı ı.:;._.I j 4 ~l:ı ı.:;._, 1 ..S .r. ı$. .ı.S .:ı 1 :ı y; .J 4
cs9b) I:Julaşa-i sııQen bud'iır ki neva iki macnayı müşterekdir. Biri ma15:am,
biri dagi azıl5: ma'nalarınadır. İki ma'na dagi ma'nidardır. Musi15:Ide neva bir mal5:am ismi olmagla şanayi' -i şi'riyyedeİı olmuş olur ve bI-bergI ya'nI sermayesizlik lazımı ona val5:i' olmuşdur. I:Ialbuki anun vücudıyla bI-maye iken da:ıima neva iledir ve val5:ı'an z;ahirde nay bir 15:amış olup görünürde bIneva ve bI-sermayedir. Ancal5: z;ahiren sinesi delik bağrı yanıl5: bl-berg ve bIneva 'uşşal5:-ı ilahiyyeye teşblhdir. Zira sliziş-i na:Ie ve efgam cafümet-i 'aşl5:dır. 'Aşı15: ise 15:ayd-ı masivadan 'ad ve b1-nevalıl5: ve bI-çarelik canibine caridir. Sermayesi meskenet ve bI-çarelikdir. Velakin 'aşıl5:ın her bir nagamat-ı kelamı bir cevher-i neva-yı giran-behadır ki 15:abiliyyet şal;ıibinüll sem'ine reside old~da gliş-i can ü dilinde bir glişvare-i fey:Z olur. Nay dagi şüretde gerçi bI-bergI ve bI-nevadır ancal5: ~emere-i te:ı~Ir-i nale vü efganı
Saib-i Tebôzi'nin Mevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Ffök'in Türkçe Şerhi
116
.. e~babına l;ıavaledir ki tafşlli güzeran itmi~dir. Na01r _olunsa ?ahirde dagi bir kimsenin niyaz ü figanı şuverI olaralc bi-berg ve bi-nevabl<la lazım gelen mal;ıalline te)§lr itmedigi şüretde l;ıiilbuki ol dagi celI ve gafi figan-ı tişnegI ile şikayet-i l;ıa:I ider. Zahir ve batın birbirlerinüll cunvanlandır. M~al-i beyt bu olma].<. fehm olunur. Sa)ib:
. < I (90a) [9] rS ~o.) ıJ\.:- J.) J.) ı.).).r .J J.) ~
.:;.....,.l_I ~ .y.;. .;I <..SL.~b <.SU.~ .
IJaşılü'l-macna gönül fetl;ı itmede güşayiş-i deründa ıniyanına on yerde kemer baglayup ihtimam itmişdir. Anufi göfiül evceyici müferrel;ı bendleri bu niacnaya şahiddir, şüreti dil-güşa olınasınıfi gevahıdır. Şa)ib-i merl;ıüm bu beytde şaniiyic-i nükte-i şicr murad idüp nayın boğum bendleri caşl.<, kemer gayretine ınݧal idüp cinas-ı şacirane ile teşbih-i belig murad itmişdir. Çünkü cuşşa].<.-ı ifühiyye tar}l<.-i caşl}:a girih-bend-i kemer-i cazimet olub girmişler. Çekilen şedii)id ve eıania gayret idüp mültefit olınayaraJ.<: maJ.<:am-ı vişale ermişlerdir. Nay dagi delik sine ve nale vü efgana mübtelii ve zerd ve zacif ü liigerdir. Teşbih-i macna-yi I:ıaJ.<:Ikiyyesi çille-keşan-ı mer~n-ı caşıJ.<:an olmaJ.<: fehm olunur ve macanI-i ğubare-i beytden ~ara-yı Mevleviyye-i tarll}:at-i caliyyenifi ıniyan-bendi olan elif-liimda dagi kemer gayret mal<:amında bir ln:ıa-yı !;!afi dagi olmaJ.<: ?ann olunur. Vallahi aclem bi l;ıaJ.<:lJ.<:ati'l-l;ıal. ş~eib:
. • 1 ·~ .xS [10] ~ j ~ ıJ"" .J ..;..ı ......... r. . ıf
..:;....,~ r-'.) .J .ı.:...~ .xS ıJ° '"'.) j ~ .;5
<9
0b) IJufüşa-i macna-yı su!Jen maJ.<:a~tı seyr ider ve mal;ıallinden yine l;ıareket itmez. Herbir maJ.<:aım gezer ancal<: yine kendi maJ.<:amında J.<:a)imdir. ŞaJ.<:aJ.<: dolaşıcılıJ.<: ider fükin mal;iallinde perkarvar yine §abitdir. Teşbih-i beHg ile güya e:Ql-i sülük l;ıalini beyan ider ki salik l;ıin-i sülükunda nuJ.<:üş-i günagün-i caıeme fedfte olmayıp derünı aşina oldugı maJ.<:şüdı gane-i dilde ibJ.<:a ve şuver-i ?ahiriyyeyi ifna idüb sefer der vat~n ve goş der dem ltev].<.iyle liev].<.-yab olaraJ.<: maJ.<:aımnda §iibit ola. Nayın cemi'-i maJ.<:amiitı dolaşıp merkezinde §ahit oldıgını teşblh ider. Erbab-ı l;ıal<l\cat muva:fı.1}.-ı şer'-i şerif olan şüretlerden her şürete girer aımnii na?arları mebde-i evveledir. Murad itmedikçe reng virmezler. Mizan-ı şericati der-dest ve .hılafet-i best iderler ve yine setr-i l;ıalle reng virmeyüp l;ıallerinde §ahit olurlar. Mul<:allidiin-ı za~aniye J.<:ıyas olunma].<. olmaz. Zira şedcatle tarlJ.<:at tüemdir. Şericat, tar~t, l;ıal<l\cat cism-i viil;ıiddir. BaşJ.<:a 01nn idenler şek ve gümiina düşüp cadde-i I:ıaJ.<:}l<.atden burüc ve va:Iidi bagy u tuğyana vülüc itmişlerdir. Nec~billah tecaıa. Şa)ib: ·
1 • • • - .) < ı:; .~ ..:...;.L ·ı [llJ ) ı..r..J> ~ .......... .r ı;-::'"" _J )
· w · e 4.:....1 . ~ • ~ . .......... ı.r.:' - ~ J.J' .}""::;
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 117
<91a>Me'al-i sugen riyazından kendi cismini muşayl<:al eylemişdir. YacnI keş_afeti letafete tal;ıvil idüp envar-ı aş_ar-ı rül;ıaniyeye mal;ıal eylemişdir. Anuii peyker-i nüran!si ayine-i gltI-nümadır. Viilpcan cism-i ney riyazat-ı ehl-i l<:ufüba müşahebetle mücella olub herkesiii I;ıal ü tabicatine göre nagamatında bir te'ş_Ir ve caks vardır. Bu bir teşblhdir. Aşl;ıab-ı riyazat Js:uvvet-i riyazatla keşf-i l<:ufüba malik olmagla ney ve dagi şuverI ve macnevI herkesiii l;ıaline göre te'ş_Ir-i nagamat ider. Aşl;ıab-ı keşf-i l<:ufüb dagi dagil-i meclisi olan kesanuii ve zlr-i terbiyesindeki salikanıii I;ıallerine göre muzmiri deriim olan keyfiyetine val<:ıf oldul<:da lütfen ve keremen tecahül-i cari:füne ile nay-ı nagamat tesliyesiyle müselH eyler. Bu l;ıal mürşid-i kamiliii şüret-i I;ıalde bir revişidir. Amma sekr ü istifral<: şal;ıiblerinllii şüret-i celalde i?;han vech-i digerdir. Bu I;ıal<:Ir u pür-tal<:şlr bacz-ı zevat-ı kiramdan bu l;ıali nice kere müşahede idüp mül<:tazI-i hengam-i şebab pek çok zir-i bar-ı hicab olmuşdur. Bina'en caleyh dil-rübüde-i l;ıall<:a-i iradetli olduğum sultanü'ssalikln val<:ıf-ı esrar-ı tarll<:u't-tal;ıl<:Il<: Hace Mul;ıammed Şıddll<: el-Meşhür biİbni'n-Neccar kuddisallahü bi-sırrihi's-settar efendimiziii huZür-i keramet /f91h>_f:Uhürlarırı'a ekş_er-i evl<:at gitdigimde gusl idüp istiifar-künan olaral<: giderdim. f.Iaşılı beyt-i me?;küruii macna-yı cibare-i şuveriye ve l;ıal<:Il<:iyyesi bala-yı tercümeden cibaretdir. Şa'ib:
1 • ·ı . . , _ ·'l.i [12] r" ..;:_.;:.:,.. J ,J..J ~ J t"" J. ı.S .... ....
...:.....IJ olJ jl ıJ~ ~ .r.' 4-! IJ J.:ı .:ı .r. ıJ"
Müla!ınaş-ı sugen anuii pür-gam u piç naleleri bu val;ışet-seraydan l<:ulübı seyr-i la-mekana götürür. Rah-ı rastdan nükte-i şi'r muraddır. Musil<:Ide rast bir mal<:am ismidir ki macfümdur. Ancal<: rah-ı rastdan meram istil<:amet.:.i tarll<:-i şericatdir. Salik-i tarll<:-i ilallah rah-ı şerlcatde istil<:ametle reh-rev-i tarll<:at ü l;ıal<:Il<:at olunca sermayesi il;ıtiyar-ı mücahede olınagm imtil;ıan olup küll-i ma ca'e'l-ceybi I;ıablb diyerek mütesellI olaral<: mal<:am-ı caşl<:a l<:ademnihade olmagla ol zaman seyr-i la-mekan caıeınleri rü-nüma olur ve illa ].<lla bu beytde salike Ima-yı mücahede derkardır. Na?ar ile neyzen ve nay izhiir-ı nagamat idii:ıce ne zorlar çeker. .f.Iulaşa-i kelam macanI-i beyt bu vechle olma:Js: fehm olunur Allahu caİem. Şa'ib:
...:.....I , d .C...... t.l.i ·ı.. ~ .ı..l.i ıJ (92a)[13] ..... . r" ı.s' .J~ • • .r. ...:......\.:. Jl.o.;. J-1 ..Jl.i ./" J.:O ..::,..;4 ıJ,r. ~ ~
Çünki nay kendüye yar u hemdem bulmaya bir name-i ser-bestedir ya eni mestür ve memhürdur. Bina'en caleyh nefl;ı.-i nayı şüretde bilmeyenler brr şey fehm .itmezler. Ancal<: hemd~m ve hemnefes bula. Onuii her nalesi içre nice tomar ve her feryadında nice esrar vardır. Erbab-ı caşl<: kendü şırnna mal;ırem bir ehl-i derde müla:Js:I olsa mal;ıremane birbirlerine nice nice cevahir niş_ar iderler ve bu mal<:üle zevat-ı kiram nale vü efgam nidügin nayın fehm iderler. Bu me'aliii ?ahirde teşblhdir. Nükbeti gurbetde pek ?ahirdir. Meş_ela
118 Siiib-i Tebrlz!'ninMevlfuıa'dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Fiiik'in Türkçe Şerhi
. bir kimse diyar-ı gurbetde ınin gayri me)mülüff kendi memleketinden bir · al;ıbabını görse tarafeynüff gane-i dilinde o anda bir aftab-ı meveddet lemecan itler ki güya tarafeyn şıla-i ral;ım itmiş olurlar. Ebl-i ]pılüb dagi birbirlerine mülald kendüye yar u hemdem ve sırrına mal;ırem buldu15:da l;ıal nice olur fehm buyurula. MlanI-i beyt bu güşeleri lı:na muradı olmal$: ?:ann olunur Allahu aclem Şa)ib:
İJ • .Si> .) J.!S .)..\.:.ı .ıS J.) ~ ..:,_.!; [14] .J>J J ı..s" • rJ.
...:.,...,1.b,;. ~ ~.;>. J4 J .r. ~ .)J>;J 4
<92bıHulaşa-i macan!-i %are budur ki her göffiüne şest baglayub nişangah eyleye. fiak-i güna çeküb mecrül;ı itler. .Şalbuki bal ü peri olmamagla bile 01$:1 natasızdır. Elinde işabet itler. Mecan1-i §ani şol göffiüffe aftab-ı caşl$:dan ?;erre l_(adar bir şucle ile behremend ola o mal_(üle müstlid-i caşl$: olanuli derünundaki ceril;ıa-i caşl_(ına nemek basış feyz-i tal;ıassür olup iftiral_( calemini i{ar ve tezayüd-i arzü-yi vişale mücib-i ışrar olur. Mine'l-evvel tar11$:-i taşavvufa müstlid ve siper-i derüm tab-ı aftab-ı caşl$:a mal;ıal olan kesan her ne l_(adar gürizan ise de calem-i sema-i gaybde~ trr-i menzil-grr-i feyi;-i caşl$: beher l;ıal o 'kimseye işabet itler ve bu bacz-ı ?;evat-ı kiram niviştei şal;ıifo-i beyan itmişlerdir. Şa)ib-i merl;ıüm ca:ıiz ki bu me:ıali murad itmişdir ola. Şa:ıib:
• 1 • f [15] C...JJ "'~ ) ~ ı..s" ~~ ~.t' .) .r
...:.,...,!;.) IJ .Jl..ı;...) J.) J ..::.-...;. r IJ .J~ .ı.:.....;..
Hulaşa-i macna-yı beyt gurbet giıbarını şit-i astm ile sima-yı rül;ı-ı adeınlden izale ve hastalara merhemdir ve ebl-i derde devadır dimekdir. Çünki rül;ıuil'. naga~at-ı mü:ıe§§ire-i müsil$:1 ile aşnalıgı vardır. Mademki slı:na-yı rül;ıdan gird-i gurbet şada-yı mü)essir astlni ile izale ola gurbetde ;;<93al garib iken Şıfa-i ral;ım yacnI calem~i vuŞlat rü-nüma olup cillet-i mebde:ı l;ıastelerine ve mecad dertlilerine deva olur. .Şubbi'l-vatan mine'l-Iman macnası nümayan olarak matlübuil'. ve vatanuil'. senden ırat<: degildir edaları "ve nanoü al$:rabü ileyhe ınin l;ıabli'l-vedd32" macnaları güş-i cana vezan olur. Bu bahtla bundan ziyade ınacna-yı digere mu1$:tedir degilirn. Erbabına 'aşl<: olsun. Vallahü a'lem bi-l;ıal$:11$:ati'l-me)al.
1 • • • • 1 ·ı .. . <. [16] J._.. ~ ı.?J.) J e.) J J-'.JJ r::;
...:.,...,lfjı ~ ~ J j_,.,. A ~.) ~
Mal;ışül-i sugen anun altun gibi peykeri yacni şüret-i zerdi dag-ı dragş-ı bI-şümardandır ve dag-ı cism nayuil'. delik-smeliginden dargş-ı lutfı.şu'le ve şa'şa'a olup vücüd-ı nayuil'. murad-ı pertevidir ve ciger-süz gam-ı bIintihanuil'. ınal;ıZandur. Yacni gam-ı bI-intiha cuşşal_(uil'. menzil-i mal<:şüda
32 Kur'iin, 50/16: "Biz insana şah damarından daha yakınız."
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 119
res!de olunca 1$:adr-i caıem hicranda çekdigi şeda)id ü elamdan kinayedir. Onuii l;ıal-i batını şüret-i ?ahirine şahid ve ?ahiri dabi batınına güvahdır dimek fehm olınur. Hulaşası ehl-i derd olanlara bir teşblhdir. Macam-i tavileye il;ıtiyac olmadığı ?ahirdir. Şa)ib:
~I ~J .;.:ı .:ı~) jl .:ı.;T ıJ" I.; ._ş(93b)[17J
...:....iŞ I.;~ _,I ..}-::; cP ~ ~ ı.sy-.:ı
Me)al-i sügen kiih-ı feryadından ra1$:şü'l-cebele getürür, tal;ırlk ider. Şada-yı nayuii kiiha caksi dimekdir. Kiihistanda nay nagamat itse kiih dabi beraber bi'l-caks şada ider. O yaruii öi'iünde temkln göstermek kimiii l;ıadd-i i1$:tidarındadır ve te)§rr ider. Bu dabi maclümdur ki p!ş-i yarda caşı1$:da temkln 1$:almaz belki mal;ıv olur.
c Aş1$: ile riya degil müvafıl.c Rüsvay! gerek hem!şe caşı1$:
CAş1$: ile ca1$:ıl "eş-şaddan ıa yectem?an 33" 1$:abllindendir. Meydan-ı
caş1$:da ragş-ı temldn-gıram ca1$:1 cevlandan 1$:alur dimek macnalan murad olma1$: fehm olınur. Şa)ib:
}:Iulaşa-i sügen anuii dil-gıraş nağmeleri Müsev1 caşa gibi seng-i garadan yacni seng-i garanuii nihadından çeşme-i ral;ımet açıcıdır. Mi§ali budur ki Müsa caleyhi's-selamıii caşası senüii garadan muccize ile çeşmeler icra itdigi gibi nay-ı nağme dabi 1$:ulüb-i 1$:asibeye ;;<94aı te)§Ir idüp müsteıniclni giryan itdigine bir teşblhdir. Bu beyt tafşil-i macnaya mül;ıtac degildir. Şa::ıib:
. ...AJ .< . ..::,__; • ~.:ı J;.,.5 .:ı [19] ~.,,.. i.J:?;' • ı.J"J .)
..:-WI • .e ..ıo [-1.ı] ı ... u. .ı...;.; ~ ı.. ı.J".:r' J. • J .... ı..s:l...r •
Mülaggaş-i sügen anuii dil-şikar nağmeleri kemendinde 1$:uşür büklümü yo1$:dur. Gadbligi ile bile her 1$:ulaga aşinadır. Yacni nagamatı mü)essirdir. E§eri ?ahirdir dimekdir. Ma?lıar-ı caş1$: olan cuşşa1$:-ı ilahiyyeye te)§rr-i nagamat ile feyz tezayüd-i caş1$: ifüzasına badi olduğı b!-iştibah olmagla anuii dil-şikar nağmeleri kemendinde giriftarlı1$: guşüşunda tecv!z-i 1$:uşür yo1$:dur. Her ne 1$:adar şüret~i ?ahirde nay sade bir 1$:amış ise de nagamat te)§lriyle şemc:-i güş ehl-i hüşa aşinadır. Elbette te)§rr ider dimekdir. Şa)ib:
- - [20] c I .;; .:ı J 1 ıJ" ol.; jl İ.lJf. I.; J.:ı .:ı f. ıJ"
..::-~.) ~ J İ.lj/"J ~ ~ i.ı~~ .;.:ı
33 "Bir araya gelmeyen iki şey." ·
120 Siiib-i Tebri'zi'nin Mevlı'ina'dan hhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
Terceme-i suhen göfilü taşra iledir ve götürür yacni yoldan çıl}:arır. Beyaban-ı talebde hem yol urıcıdır hem yol göstericidir. I:Ialiit ü nagamat isticdiid-ı ~afiye J;ıaviiledir. Baczına sem ve ehline cayn-ı l;ıayatdır. Sam{i rnii)il-i tabicat-i süflI ise ana imdiid ider. Menhiyyatından olan matlabuii 1/94
h)
arzüsını tal;ırll<: ider, reh-zen: olur. Eger isticdiid-ı ~atiyyesi culviyyete teşadüf itıniş ise reh-nüıniilıl.c ider. YacnI gane-i dilinde maye-i e§er-i caş].<: var ise evhabını ta!p""fl<: ile tarll<:-i I:Ial<:J.<:a refte refte reh-rev olara].<: te~kiye-i nefse ba'is olur dimek fehm olunur. Mürşid-i kamile mu].<:areneti teşbihdir. Alliihü acle~. Şa)ib:
1 • • .< ·" J . [21] J J~ ~ ıJ>" ~ • .:r .,_, ~ /' J~ ~ ..:-W J .,:::. _;..!.:>_ ._}; u ~ J~ 1 .ı..,.:ı ~ ~
Me)iil-i suhen her dilde ki kiih-i gam olmaya o göfile şarılmaz şada ınisillü anun ziyade neşv ü nüması kiihsardadır. Maclümdur ki şada şal;ırada caks itmez kühsarda caks ider. Yacni derd ehlin.ili' nay-ı nagamat istimacıyla derünunda derd olmayup na-ehl olanuii istimacı beyninde dağlar vardır dimekdir. Bir göiiülde ki dag-ı gam-ı caş].<: olmaya o göfil~ te)§lr itmez. Beyt-i merl.cümede "nemI-piçed" yacni şarılmaz, te)§lr itmez 'dimekde dahi bir teşbih muriid ider. Ehl-i ].<:ulüb caş].<: ve leblab ismiyle müsemma olan şarmaşıgı ıni§iil iderler. Şarmaşıl}: tevcilıledir. Divara yapışup şarılır ise camı caşls:dan bir cürca nüş iden dahi ta be mal;ışer mestiinelikden açılmaz. cAşl<: şarmaşığı ctabi gönül divarına bir kere şarılur ise)/95
a) gayrı ].<:opmaz. Me)al-i beyt bu kinayelerden cibaretdir. Şa)ib:
..::.......! ~ .1. ~ ..s:.._ ;I '°'~'.li .r" ~ J [22]
..;:.....V. .JlJ ~ e:f:; ;jl "'~ !"' /' ijuliişa-i suheri gerçi ser ta J:>e pay yacni başdan ayağa ].<:adar bir mışrac-ı
ber-cestedir. Öyle ise de onun her bendi başları naleler terde -i bendidir. Sa)ib-i merl;ıümuii bu beyti gayet rengin ve şanayi'-i şfriyye ve nükat ü ~eianıln ile meınlü ve racnadır ki erbabınıll maclümlarıdır. Tercic-i bendiii nıacnası şacir mufaşşalan söyledigi sugenden meram-ı dil:illi yine birinden bir beyitde söyleyüp ].<:arar itdigi gibi nay dahi ].<:angı ma].<:amdan bede)le nağmesaz olarals: yine bir anda Is:ariir-gir olur. Anca].<: ].<:arar verince ].<:adr-i her bir nıal):am bendinde nice nice nağmeler ider ki her birnağmesi bir terdc-bend nıisillü olur. Müstemf!nden olan ehl-i ].<:ulüb dagi her bir nale-i terdcbe~dinden 22ev].<:-yab-ı rül;ıanI olaral< menazil-i caş].<:dan nice menazil tayy ider. Şii%:
t:,!ft.' \"1-b ~T jl ):ı.> ~)~ ~ ~ J l23ı ..;:.......~ IJ ~~ ~ ;I ı)L.!.jl .:,r.:-:-T j
Terceme-i sugen gerçi astinden da)im çerag-ı gater tutar ise de yacni yen do].<:unup 1/95hlsönmek olur. Anca].<: nayuii astin-efşan olmasında şem(-i dille-
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 121
re ziya J:.ıaşıl olur dimekdir. Güya naydan nagamat-ı latrreye hem-nefes olan nefesi astine teşblh idüp miş_al getürmiş ola. Çünki nefes-i nevc-i benI ademi astine teşblh itmiş. Murad nefes-i neyzen idügi vazıhdur. Yacni neyzen demzenan-ı nay oldul$:da ehl-i heva anlara gater ise dagi onun astm-efşani neyzenüii dem-zenanlıgla nayuii leta:ıif-i nağmesi erbab-ı caş~ şemc-i dillerine nur-ı ziya ve caşl$: J:.ıaşıl ider dimek ?ann olunur. Çünki Şa:ıib-i merhum bu gazeliii me:ıallerinden ve mul$:attac beyti mefhumundan tarUc-i Mevleviyye ricalinden idügi fehm olunur ve astin dagi 1$:ula tabic _olmagla istm-efşan tacblrinden ref-i yed ile semac-ı Mevleviyye dagi J:.ıafi bir Iına murad olmal$: ?ann olınur. Şa:ıib:
• • ' 1 -, [24] "':-":""' ,J..J ,u..,.,Y- ·~ J ..:....... r-.r ~
..::......1) .'..>~ J ~ C}J ~)l,) .sı.... ~
Hulaşa-i sugen astin Meryemdir ve çalı Yiisufdur. Bu sebebden anuii dilferib nağmeleri riiJ:.ı-bagş ve can-fezadır. Astln-i Meryem' den murad ciffet ve cişmet ve baczı rivayete göre Cibril /t96
a) caleyhi's-selam I:Ia2:ret-i Meryem'iii astlnine nefi).a-i riiJ:.ı itdigine mebni ola ve Yusuf caleyhi's-selam I:Ia2:retlerinili l1a2ret-i ZüleyJ:.ıa ile çak-damen 1$:ışşası ve çalıda maJ:.ıbus oldıgına Iına vardır. Yacni erbab-ı caşl$: güriihunuii temkln şa:J:.ıiblerine çah-ı Yiisufdur. Zira caşl$: riih-bagş ve can-fezadır. Ancal$: hanumansiizlıgı dagi vardır. Derya-yı caşl$:da baczen bora ve fırtınalar vul$:iicunda cadem-i temkin ij.asebiyle erbab-ı caş~ baczından şath 1.J. tamat ?Uhiira gelmekle J:.ıasebü'şşer' te:ıdlb lazım gelür ve belki J:.ıükm-i ?evahir-i şer'iyye ile icdamı il$:tiza ider. Mütel$:addiminden I:Iüseyin el-Manşiir ve emş_ali miş_illü "kellimü'n-nas cala 1$:aderi cul$:iilihim"33 fehvasınca mütekellim olmagla mecalleri olamadıgı içün lazım gelür. Bu beytiii ma cnasında 1$:udret-i taşarrufumuz bu mil$:dardır. Allahü aclem. Şa:ıib:
,)1.r ,)4 ~ .JU.}> J,) ..:.....IJ J,) ı.J.!S [25J
..:;.......~ J ..:.......,) ıj .J\$' ,)\;,;! ~ ı'..>41::! J,)
Me:ıal-i sugen tiifün-ı gamda gönül keştisine murad-ı remz-karı mucindir. Beyaban-ı talebde düşmüşlere el ayal$:dır. V3:1$:ıcan ?ahirde dagi bir kimse J:.ıuşiil-i muradile şadmend olur. Her ne 1$:adar mübtefü-yi tiifün-ı //96
b) gam olsa ij.asebü'l-beşeriyye nağme-i nayı istimacında güşayiş-i deriinına sebeb olur. Erbab-ı caşl$:ıii dagi kaniin-i dilinde val$:ıc ateş-i caşl$:ı teskin olmagla bir cüz:ıi menzil-i caşl$:dan üftade olsa nağmesin istimacla ateş-i caşl$:ı calev-giz olub riihanI ~evl$:-yab olur dimek ?ann olunur. Şa:ıib:
J~ ,.,!.:> ,· ·{;ı .ı.: • ,) -~ 1,,[26] J;- 1 • f. -ır ıJ""' ...,,... . .
..::......lj c.SW c.SJ jS IJ S .r. ı..51 J,) f'
33 ''İnsanlara akıllan ölçüsünde konuşunuz."
122 Siiib-i Tebriz!'nin Mevlana' dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
fiaşılü'l-macna tehl-destlik ile l<:abfü barmagını gözi üzerine her bl-berg-i dil, yacni sermaye-i gönülden bl-behre ise de andan neva temennasındadır. Vücüd-ı nayda ki delikleri göze teşblh gibidir neyzen barmal<:larını deliklere l<:oyması güya başım üzere ve bu temenna-yı neva idene itacat ve müsacade mal<:amında bir teşblhdir. Sermaye-i göiiülden b!-behre olan faldr-i bI-dil neva temennasında olup merzül<:-i şafü-yı nagmesi olunca. I:Ial bu ki delik sille olup ehl-i derd olan caşıl<:lar çeşm-i l<:abül ile engüşt ber dehan-ı l).ayret olaral<: neva-yı nağ;mesi temennasındandır me)ali fehm olınur. Şa)ib:
l.i .< , .. I , . , 1 _. (97a) [27] 0::! • .:r ·~.:ı J.:O J ,j'..JJ .\.A ....
..::....... L.. J .f.'L-1 :ı.o \..1 ..5.-!> ~ w ıJ"
Magşül-i sugen anuii game-i zerrini d!de-i kütah-bmde l<:urı gösterir. Ancal<: anuii medd-i il).sam resadır, vaşıldır dimekdir. Nayuii şüret-i zerdini altun l<:aleme teşblhdir. Zahirde il).san-ı na-becaya daQi telmlhdir. Bu nayun altun l<:alemi ~ahir-blnlere her ne·l<:adar huşk görinür ise de yacni nagamatı na-ehl semcinde lfal<:rraıie istimac olınur ise daQi amma erbab-ı vecd ü ]fale medd-i il).sam mal}:bül ve mergüb olaral}: ziyadesiyle resadır. Ehline }favaledir dimek gerekdir. Şa)ib: ',
1 A~ • > Lı o> ..:-;... , d.. .:ı lı ..:;,__:, [28] ı..r-- ıJ" J __ ,,, • J ..... .J •
..::......lj .J~ ~'-"' ~ .Jlj ._/J:.j '":-'1 ~
fiulaşa-i sunen anuii cüyban derya-yı raQınetle muttaşıldır. o sebebden ab-ı ]faya:t miş_illü anuii nağ;meleri can-fezadır. cUşşal<:-ı ifühiyye nale vü efgan-ı nayı kendi derd-i derüm naleleriİıe muvafı15: bulmagla ]fill-i istimacda iktisab-ı şafü-yı rülfan!ye ile müstagral}: raı):ınet-i ilahl olmasına baciş_ olur. Bina)en caleyh cüy-ban derya-yı raQınetle muttaşıl dimel,<:dir. Bu Qiss-i nay cemadatdan bir l<:amışdır, derya-yı ;/97
hl ralµnetle münasebeti yol}:dur. · Mutlal<:a insan-ı kamiliii cüybar-1 caşl<:-ı derünı nalesiyle mul).arrik olaral} derya-yı raQınete l<:urbetle feyi-yab olmasına badl idügünden kinayedir. Ve'l-1).aşıl nagamat-ı nazikane ğ;ıda-yı rüQ olmagla madam ki mal<:am-ı caşl}:da ş_abit ve müstal}lın olan cuşşal<:-ı ilahl istimacla ı1il;unı gıdalandıra. RüQaniyet canib-i l<:uvvet bulup casakir-i nefs ü heva perişan olur. Me)aı ve gulaşa-i beyt bu vechile olmal<: gerekdir. Şa)ib:
..:,.....1 ,_;s j ı.$JJ ~ r-1" _,s:..:.ı ..:..,._5.,;. J .:ı [29]
...:,.....\;;...... ,- ·<;ı r' ~\;.. • . ..w:. .:ıl..!S J.:O
Mülahhaş-i sugen gam leşkerini şikest itmede anuii terkeşinüll yüzündeki ol<:dur. Yacni her bir nağ;mesi izale-i gania bir tlr-i difacdır. İQtiyac cul<:desin açmal<: da mürıQal itmekde sehanuii baş barmağ;ıdır. Neyzen baş barmagım l).In-i icra-yı nagamatda nay deliklerine va:lından kinayedir. Zira neyzen barmal<:lanyla nay deliklerini açup l}:abamagla icra-yı nagamat itler. Mu]ftacmden olaıılara eQibbadan olan kesan l).m-i iQsanda mul).füc olanı
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 123
tevcilıle mesrür iderse teşbilı taril}iyle nagamat-ı şada-yı nay da!Ji erbabı olan caşi_l<:an ve şa~ana ;/9
Sa) ol vechle acta-yı na~dme-i şafü ıiil;ıam acta ider dimek ?ann ölınur. Şa'ib:
..;:......ı ["5ı]d:.iı JJ~ )..ı.J~ JI rısli ~1.ı> r30ı ..;:......ı.,l ıy~ ı:r-1.r. J.ı~JJ ·~ J ~r' .T
Me'al-i sugen na-kam caş*-ı dil-dardan, bacid düşmüşdür. Bina'en caleyh anuii barid ahı ve çehre-i zerdi bu dacva üzerine güvahdır. Bu beytfü macnası iftira~-ı calem-i ezel şikayetinden cibaret bir l;ıikayedir. Tafşile mul;ıtac degildir. Sultanü'l-evliya I:Ia:Zret-i Mevlana ~ddise sırruhu efendi-miziil matlac-i Meş_nevileri olan .
.J:S ıJ° ~IS::> İJ .P. Jı jl .f-!..ı .J:S ıJ° ~ıs:.;. l+.: l.J..:::- j 1
me'aline carif olan zevat-ı kiramıii maclümlandir. Şa'ib:
rı..ı.. ..ı.Jli ıJ° ~ )~ J :ıS Jı .r.i- [31]
..;:......I~ iJ'l\.i ô.J.t~ iJl~~J~ İJ~ J~
Me'al-i sugen nayuii gayrı da'ima göz reh-gü?;anndan nale ider. Derdmendan miyanında cabeca öyle nalan olur kimill gözi vardır. Yacni her bir göz anuii gibi nalan olamaz. Far~ vardır dimekdir. V-$can ?ahirde d~at-i na?ar olunsa ney-zenüii l;tm-i icra-yı nagamatda çeşm-i ;;c9
sh)
tal;tayyül-i macnevisi na?ar-ı ~at-i şuverisi nayedir. Nayüll da!Ji müstecid-i nale olan batını ifü:Za-i nefesle sme deliklerinden nale vü efgana başlar. Rehgü?;ar-ı çeşm tacblri cinas ve teşbilı olara~ nayuii deliklerinden kinaye olma~ ?ann olınur. Allahu aclem. Şa'ib:
J.J [.l! ~ )ı.. "54:-1 jl J"" .r. ~Jı.lf ıJ° [32]
..:......IJJ ~l.o) JL;.; J~ .r. iJlj ~ iJ.,P.
Hulaşa-i sugen mutribüii leblerinden başına tac-ı lacı geçürür çünki ol nefesden cuşşa~ göfili üzeie anuii fermam revadır zira fermam dil-i cuşş~a muvaf*dır. Mutribden murad ney-zendir tac-i lacı nayuii baş paresi ve neyzenüii leblerinden kinaye bir teşbilıdir. Nagamat-ı nay-ı dil cuşşalpfi ğıda-yı ıiil;ıamsi olmagla nagamat fermanı devadır. Matlüb ve mergub-i dil-i cuşş~dur dimek fehm olınur. Macna-yı digere mütel;tammil degildir. Cinas ve teşbilı ve medh-i şaciraneden cibaretdir. Şa'ib:
li" • • • ı 1 <I - J • 1 (33) rJJ "5 .,.,,. ~:) .,,,. ~- :r ı:r-
..::,_.,ı.;.. ..;:......I~ iJ\.!.i fa ~\,;. iJ4J jl
Macna-yı sugen bu ·gazel balla. Şa'ib, Mevlana-yı Rümuii fey-Zinden olara~ zeban-ı l!ame-i şeker-feşandan ister istemez ya eni bI-tekellüf ?Uhür eyle-
124 Saib-i Tebrizi'nin Mevlana' dan İlhamla Yazdığı Bir Gazeli ve Ömer Faik'in Türkçe Şerhi
di ;;<99a) diınekdir. fiulaşa-i macna beytden '.?ahirdir. Şa:lib-i ınerl;ıüın
bestegan-ı tar"Jht-i caliyye-i Mevleviyyeden imiş. Bina:len caleyh . bu , m~ajtac beyti derün-1 cacizaneıni tercemeye Ce?;b İtınegle bu arzii ile bu ıniJ5;dar perişan güftar l<:al Ü l<:aleme alınaral<: tebylz-i varal<:çe-i beyana il;ıtisar alındı. Meşhür başıre-i c:irfiim olan iJ:!vandan niyazmendim ki baczı l;ıalel ve tcuşür olan mevadı zeyl-i sırr-ı ~ufün ınestür ve mucamele-i hata-püş! ile bu cabd-i al;ıl<:arı mesrür buyurup gayr ile yad buyuralar. Teınmeti't-terceıne lisene elf mfeteyn erbaca ve ş_elaş_ün. Teınmet 1234 (1819).
V~ife bi-kitabgane-i J:Ia:Zret-i Mevlana l<:uddise sırruhu'l-acıa.
BİBLİYOGRAFYA
Ali Enver, Mevlevf Şairler -Semahtine-i Edeb-, hzl. Tahir Hafizoğlu, İstanbul: İnsan Yay., 2010.
Ankara Üniversitesi Dil ~e Tarih CoğrafYası Fakültesi Kütüphanesi Yazmalar Kataloğıi (!) Üniversite A ve Üniversite B Koleksiyonlan, Yayına hzl Derya Örs-Kemal Tuzcu-Muhammet Hekimoğlu, Ankara: AÜ'DTCF Yay., 2006.
· Beytırr, Midhat Babfui, Pfr Aş/ana, hzl. Nuri Şimşekler, İstanbul: Timaş Yay., 2009.
Çaldak, Süleyman, "'Urfi-dfullar Arasında 'Urfi'nin Bir Beytinde Geçen 'Abes' Kelimesi Üzerine Tartışmalar", Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 15, S. 1, 2005, s. 71-84.
Dırru, Necip Fazıl, "Şiraz'danHindistan'a Örfi'nin Sergüzeşti ve Klasik Türk Şiirinde Örfi-i Şirazi'', Bilig, s. 26;Y az-2003, s. 117-145.
Esrar Dede, Tezkire-i Şu 'arti-yı Mevleviyye, hzl. İlhan Genç, Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayım, 2000.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlana 'dan Sonra Mevlevilik, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2006.
İnaL İbn\ilemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, C.1, Üçüncü b~skı, İstanbul: Dergah Yayınları, 1988.
Karatay, F. Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğıı, C. I-II, İstanbul, 1961.
Katib Çelebi,Keefıi?'-..'?ünıln, C. I-II, nşr. Ş. Yaltkaya-R Bilge, İstanbul, 1941, 1943.
Kaya, Bayram Ali, "Neşati", DİA, C. 33, İstanbul, 2007, s. 18-19.
Külliyat-i 'Urfi: Külliyat-i Eş'ar-i Mevlana 'Urfi-i Şjrazi, be-İhtimam-i Cevahiri "Vecdi", Kitab.\}ane-i Sena'i, trsz.
Mebmed Hulusi, Mücevherat-ı Sô.ib-i Tebrizf, İstanbul, 131 1.
Mebmed Süreyya, Sicill-i Osnıô.nf, C. III, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1311.
MEVLANA ARAŞTIRMALARI 125
Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. I-:IlI, İstanbul: Matbaa-i Amire,1333.
Mevlana Celaledclin, Külliyat-ı Dfvan-ı Şems, Mutabık-ı Nusha-i Becliuzzeman Fı.ırfizfuıfer, C. II, Tebran, 1374 hş.
Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu, C. I-ill, N, bzl. Abdülbaki Gölpınarlı, Aııkara: TIKBasımevi, 1967-1972, 1994.
Mlrek Muhammed-i Taşkencli, Şehri ve Gülf, bzl. Bahattin Kahraman-Yusuf Öz, Ankara: Akçağ Yay., 2012.
Neşan, Şerh-i Ba 'z-ı Kasa 'id-i 'Uljf, bzl. Turgut Karabey-Mehmet Atalay, Er-zurum: AÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Yay., 1998.
Rodosizade, Şerh-i Ba 'z-ı Kasa 'id-i 'Uljf, Süleyınaniye-Ktp. Halet Efendi 180.
Sadıkoğlu, Cengiz, "Sfüb-i Tebrizi", DİA, C. 35, İstanbul: 2008, s. 541-542.
Sarayi, Mustafa, Tezkire-i Saftiyf, bzl. Pervin Çapan, Aııkara: Atatürk Kültür Merkezi Yay., 2005.
Saib-i Tebrizi, Dfvan-ı Saib-i Tebrfzf, Cild-i Dovvom, be-Küşiş-i Muhammed Kahraman, Çap-i Devvom, İntişarat-i İlml ve Ferhengi, 1371 hş./1992.
~ Dfvan-ı Saib-i Tebrfzf (I), be İhtiınam-i Cilıangir Mansfu, Cild-i Evvel, Çap-i Pencom, İntişarat-i Nigah, 1386 hş. (2007).
Salim Efendi, Tezkiretü 'ş-Şu 'ara, bzl. Adnan İnce, Aııkara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 2005.
TÜYATOK 34/IV: Türkiye Yazma/an Toplu Kataloğu, (Mustafa Aşir Efendi Koleksiyonu), Aııkara: Milli Kütüphane Basımevi, 1994.
Yapı Kredi Sennet Çifter Araştınna Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, bzl. Y. Dağlı - E. Nedret İşli - C. Serbest - D. Fatma Türe, İstanbul: Yapı Kredi Yay.,2001.
