Sa Adat Ta Ani Kumebagel Sa Lawa

Sa Medoo Anak Ta

-

Publicatloaa Copy Cotabato Manobo

DO NOT REMOVE - -

.....

SA ADAT TA .....

ANI KUMEBAGEL SA LAWA SA MEDOO ANAK TA

CHILD CARE BOOK

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS-Philippines, Inc. TRANSLATORS 1983 PUBLISHERS

PlIBLISHED in cooperation with the

Bureau of Elementary Education and the •

Institute of Nat~onal Language of the

Ministry of Education, Culture, and Sports Manila, Philippines

... We would like to thank the Voluntary Health Association of India for allowing us to adapt their booklet, Better Child CGI'e c1977. That

·booklet plus an extensive catalogue of other material on primary health care are available from Voluntary Health Association of India, C-14 Safdarjang DeveloJlllent Area, New Delhi -110016.

Cotabato Manobo

Child Care Book

03.43-383-1.35C 67.150P-855017N Printed in the t'hil i rnines

sil press

t

PAUNANG SALITA

Ang isang katangiang masasabi tungkol sa Pilipinas ay ang pagkakaroon nito ng iba't ibang pangkat etniko na nag-aangkin ng kani-kanilang wikang katutubo. Gayon man, ito'y hindi naging balakid sa pag-unlad ng bansa, bagkus nagpatibay pa nga sa pagbubuklod at pagkakaisa ng mga mamamayan tungo sa pagkakaroon ng isang diwang panlahat.

Ang aklat na ito ay isa sa serye ng ganitong uri ng mga babasahing inihahanda para sa higit na ikalilinang ng mga kaalaman, kakayahan, kasanayan, pagpapahalaga at pagmamahal sa sariling wika ng mga mag-aaral.

Sinikap na malakipan ang aklat ng mga paksang inaaakalang magdudulot ng malaki at makabuluhang kapa­kinabangan sa mga gagamit nito. Sa paghahanda ng mga ito'y isinaalang-alang ang mga pangkalahatang layunin ng bansa. lsinaalang-alang din ang mga pangkasalukuyang pangangailangan ng mga mag-aaral sa pagpapalawak at pagpapayaman ng kanilang talasalitaan, paglinang ng kakayahang gumamit ng wikang gamitin at wastong pagsulat nito. May inilakip ding mga pagsasanay na inaakalang makatutulong sa mabisang pag-aaral ng wika. Matitiyak na ganap na nilang natutuhan at nauunawaan ang wika kung it@'y buong katalinuhan na nilang natatalakay sa klase at naiuugnay o nagagamit sa tunay na buhay.

Buong pagmamalaking inihahandog ng Ministri ng Edukasyon Kul tura at Palakasan ang aklat na i to taglay • ang matapat na hangarin at mithiing lalo pang mapataas ang uri ng edukasyon para sa di marunong bumasa at sumulat sa pamamagitan ng pag-aaral ng kinagisnang wika. At inaasahan din sa gayon ang madaling pagkatuto ng wikang pambansa.

ONOFRE D. CORPUZ Minister ng Edukasyon Kultura at Palakasan

PREFACE

This book is for all those who are interested in the care of children. This edition is especially prepared for the Cotabato Manobo of Sultan Kudarat;

This book can be used by parents who want to help their children to have better health. It can also be used as a teaching aid by health workers giving child care and advice. The worker may use the illustrBtions when she is talking to parents and relatives while explaining the best way to care for the child.

Sumala de sa keduwan sa maama owoy sa

sawa di, eghiduwan da temu sa medoo anak

da. Amuk iya sa pedu ko ma, inauwi ko siini

libelu enu ka duen sa igsulat denu sa

mepion egbaelan ta anl kumebagel sa medoo

anak ta. Unuti ko ma sa kagi diya libelu

anl metabangan sa penemdem ta denu sa

mepion kehagtayan ta. Owoy ini ma, amuk

duen sa duma ko enda pa mekebasa, tului ko

ma kenagdi sa kagi diya siini libelu.

Na, amuk meseuma sa lawa sa maama owoy

sa sawa di, mebaluy .. umobol sa bayi. Egoh sa

bata enda pa lumesut qiya ·siini tana, taman

siyow gebulan nehagtay de dalem sa getek

inay di, agule lumesut de.

l

2

Amuk metiigan sa bayi sa egoh di obol

d€, mepion amuk egpenemdemen di sa mepion

baelan di diya sa anak di enda pa eglesut.

Ena ka amuk ungaya "di kumebagel sa lawa sa

anak di, mepion pebagelen di ma sa hagdi

lawa.

1

Tigtu

kaenen di,

ataw ka

mepion amuk pedoowen

iling ka nebah ataw

katila. Owoy ini ma

sa bayi sa

ka kelang

sa mepion

tug bung

tug bung

kaenen di, tinabel tugbung, upama

katila, owoy tugbung lugbati owoy

kangkong.

Ini ma sa kaenen sa bayi eg-obol- sa

kalni, ataw . ka anak manuk, ataw ka seda, .. ka iya tigtu mepion kaenen ... enu sa an1

kumebagel sa law a di owoy sa law a sa anak

di. Owoy ini ma sa kaenen lag a kalni, sa

lugasing owoy belotung.

3

4

Amuk obol sa bayi, mebaluy kulang sa

depanug di. Metiigan ta iya we amuk

eghauwen ta sa tab a ma ta di ataw ka sa di la

di. Amuk mebula sa di la di, kulang sa

depanug di.

Kumepion dema siini bayi amuk pedoowen

-di s~ tinabel egkaenen di, upama kangkong

owoy kalamungay owoy tugbung katila. Dodoo,

mebaluy kulang ma iya we, huenan di mepion

amuk meli bulung. Iya sa ngadan sa bulung,

Pilus Sulpit (Ferrous Sulphate). Uman agdaw

inemen sa obol sa telu tabeli tas ... an1

kumebagel sa lawa di.

t Ini ma sa mepion egbaelan sa bayi obol,

mangay diya sa etaw Egpeketiig sa Bulung

tinulu sa duktul. Sa Egpeketiig sa Bulung,

netiigan di sa kedakel sa anak di dalern sa

getek sa obol amuk egsabaan di sa getek di.

Netiigan di ma sa medoo egkebukulan sa bayi

obol ~woy mebaluy ipehaa di sa kena di

melikutan.

Ininauwan sa Egpeketiig Bulung sa

mepion kaenen sa obol lapeg sa seda di owoy

sa tinabel di. Netiigan di ma sa langun

.tiponen yu ani dumuen amuk meuma sa agdaw

kelesut sa anak yu owoy itulu di ma keniyu.

6

Amuk eg-ugpa yu diya sa kena egkegenaw

owoy mesakit sa ulu sa etaw, mebaluy iya ma

sa linadu sa etaw obol. Iya sa egkelikutan

di diya sa eq-obolen di owoy sa anak di

diya sa getek di. Mebaluy meelug sa bata

dana sa linadu ~nay di. Agule netegel

eglesut sa bata apiya enda pa neuma sa

bulan di owoy mengued pela sa lawa di. ~

Na, apiya di pa neuma de sa siyow

_gebulan, tigtu diisek pelawa sa bata dana

sa kegenaw inay di owoy mebaluy taka

eglinadu ma sa bata.

Dodoo, amuk iya sa ungaya sa obol, enda

egkegenaw di, mepion amuk uman pitu agdaw

inemen di sa bulung. Upama, ini sa bulung

inemen di, Alalin (Aralen), owoy inemen di

duwa tabelitas uman Akad. Iya sa laga

alang sa linadu di ant enda kumegenaw di.

ENDA MEDAET DI DIYA SA ANAK DI AMUK

INEMEN SA OBOL SIINI BULUNG.

7

8

·,

Na, amuk egsakalan sa obol owoy buyu de

lumesut sa anak di, mepion amuk ipeangay di -

sa etaw Egpeketiig Bulung diya sa dalesan

di ani kagdi sa mulig.

Tiponen sa Egpeketiig Bulung sa medoo

melanih bulusan owoy sa mepion igtagped

pused sa bata.

Amuk tumebow sa Egpeketiig Bulung diya

sa dalesan ko, tigtu egpeguseen di sa belad

di. Ulan de sa tuwaliya enu ka egketikalan

dana kelamag. Mebaluy duen kanam diya sa

tuwaliya, huenan di ulan de iya we. Amuk

enda duen sa medaet diya sa belad sa

Egpeketiig Bulung, enda dumeket di diya sa

inay bata. Agule enda luminadu sa magtu

linesutan diya sa tigtu meedup lawa.

'

Na, egoh di enda pa tinagped pused sa

bata, egpepionen ta sa igtagped. Ini sa

egbaelan ta, eglagangen ta sa igtagped diya

apuy medoo gule. Mebaluy ma dalemen ta sa

gelat diya sa wayeg eglukotok taman sepulu

owoy lima kaminutus. Amuk hediya, mematay

sa medoo kanam d~ya sa gelat.

Amuk enda de duen kanam di ya sa

igtagped pused, enda mematay sa bata dana

sa linadu kepengadan ta k.i ta nus. Agule amuk

ubus de tinagped sa pused, itena ta diya sa

balusan melanih. Uman agdaw guyguyen ta

sabun owoy wayeg melanih sa kunul medapag

diya sa pused di.

10

Na, amuk miglesut de sa bata, mepion

amuk pesusuwen inay di apiya &i pa ma~tu pe lawa sa, bata.

Egoh di mig-edung egsusu, tigesa sa

egoh-egoh sa gatas inay di. Melimeket temu

owoy metiengaw ma owoy enda pa meemis sa

ga tas inay di.

Dodoo, ini sa tigtu mepion inemen sa

mag tu miglesut. Ini sa nesugat inemen di

enu ka egketabangan sa bata ... enda an1

luminadu di. Mepion amuk sebala-balaen di

sa susu inay di uman gule eg susu.

...

·' ( ~--"

_J

Na sa gatas inay, iya sa tigtu mepion

inemen sa bat~. Uman pa mepion iya we diya

sa gatas diya tatung.

Enda duen sa medaet diya sa gatas inay

di apiya di pa tukeey daa. Owoy mepion ma

enu ka enda angat-angatan sa bata sa inemen

di. Melemu owoy medelamet sa keinem di.·

Owoy ini ma. Enda mapulu sa bayed sa

gatas inay. Sa laga di ehe mendaa sa kaenen

sa inay di.

ll

Na, taman sa egoh di enda pa egpitasen

sa inay

egpedoowen

kaenen di

di duu, tigtu rnepion arnuk

di sa kaenen di. Sa rnepion

laga mendaa sa kinaen di egoh di

eg-obol, upama sa medoo tinabel tugbung,

owoy belotung, owoy putu, igseda sa nebah,

ataw ka kelang, ataw ka katila.

Ini ma sa mepion egbaelan sa inay di

egoh di egpesusu pela, inernen di sa rnedoo

ternu wayeg, taman walu ketabu wayeg ataw ka

sepulu uman segeagdaw.

..

Tuu ini i, amuk mebagel sa lawa sa

bayi, mebaluy pesusuwen di sa anak di taman

duwa gepalay ataw ka telu.

Dodoo, amuk lima gebulan de sa bata

ataw ka enem, mepion amuk peinauwen ko

pekaen.

Amuk eg-edung egkaen, ini sa mepion

kaenen di, sa saging melega. Lupet ko sa

saging owoy simbuli ko sa tukeey wayeg

miglukotok. Mepaluy ma iamut ko sa tukeey

meemis, amuk duen.

13

14

Amuk ubus ko de ig-amut sa saging,

pekaen ko de sa bata di ya sa tukeey

salidut. Egoh di anay migtepeng, mebaluy t

eg-ekedan di, owoy diladilaen di pelawa,

dodoo yak a egkebukul la. Baeli ko de ma sa

tukeey kaenen di enu ka enda iseg di

melugay keiyapan di doo kumaen.

.,

·. Mepion amuk pekaenen ta sa bata sa

medoo balangan kaenen ani kumebagel sa lawa

di. Amuk keiyapan di de sa sebaen kaenen,

upama saging, begayi ko sa sebaen ma

kaenen,upama katila, ataw ka binugbug, ataw

ka tapasal, ataw ka tapaya.

Amuk diisek pelawa sa bata, diisek ma

sa getek di. Huenan di, enda medoo di sa

kaenen meimet di uman segule pekaenen ko.

Iya sa pesuwen di pekaenen ta sa tukeey

bata medoo gule uman agdaw . .,. Amuk magtu miglesut sa bata, uman duwa

keulas ataw ka uman sekeulas sa egoh di

egpegeni dema egsusu. Dodoo amuk epat de

gebulan sa bata, ~mebaluy enem gule uman

agdaw sa kesusu di.

Na, amuk eg-edung de egkaen, mepion

amuk segule daa uman agdaw sa kekaen di sa

kaenen melenek.

15

~

16

Na, amuk segepalay de sa bata, iya sa

kedoo kaenen di, riebaed de sa kaenen sa

inay di.

Ini sa nesugat kaenen sa bata amuk

segepalay de: binugbug, ataw ka katila,

ataw ka tapasal, ataw ka saging, ataw ka

ta pa ya ataw ka daun tinabel. Ini ma sa

nesugat kaenen di, sa anak manuk, owoy sa

manuk owoy sa seda. Owoy ini ma sa mepion

egbaelan ta, seamuten ta sa nebah owoy sa

seda di. Upama, amuti ko sa nebah owoy sa

belotung, ataw ka sa nebah owoy sa lugbati.

Peinem ko ma sa tukeey

bata ko. Ulan de sa memadul

enu ka melemu meteteen owoy

melikut kumelanih dema.

Huenan di, mele~u melek sa anak ko dana di

tete sa memadul.

Ini sa mepion e~baelan ta amuk peinemen .. ta sa bata. Begayan ta kagdi sa wayeg diya

sa tukeey salidut. Iya sa egbaelan ta taman

enda pa metiig di sumaba sa hagdi tabu.

Dodoo, hahaa ko amuk tigtu mepion sa

inemen di. Ini sa egbaelan sa inay di ani

metiigan di enda duen sa medaet diya sa

wayeg. Lalawen di sa wayeg taman lumukotok

lima kaminutus. Amuk hediya, mematay sa

langun kanam di. Amuk kumegenaw de sa

wayeg, ipeinem di de.·

17

18

10

., I

'1

' ' ..

z

.

~

-·.-;

;#_

M<l I.Vu."

LI.,. ~ [) ...

I/ J

J !,.-i..-

-~ bi-''

$ r/i -

~ i~ :$ E '7

, _ ; t • 1! c . : I~ Ii ~~ '-' :rl::f d Ill 0 'Z

- ~ ~--~r.,...

Lo""

.... v ,...,v )

v~ L.,,.o L- i-

vi...-

-<--

- ~ ~

"' 1 ' .IJ , <l: l::J:

f ~ ~ I.: ;J ... ~

~ 1-F , .! l Ii (l.

-· _;~

L...-

lA

~

~ ~ "" ..... +

.:; ~ c ; 0 "' ~d. Vl

~ '-- i.- .....

--·- >---- ~ i..--i,...

_i,... i,...

,., ~-

i..- ...... "'"i.. ~ -· -- ~-

-"""" ---- - II -...... ...... ._ ..... _ .... ·- ~ -- I- -•-I 0

i.-~ _w i.--

-

.... ,_ ·-

_,_ ~- >- - .__ .... _ - ~. -- -· ~-

- ·-· >---- >-- >--- I-

-- --

- .__

L-. ____ ·------

Tak a lumenuk sa

medoo bata amuk mebagel

sa lawa da.

Amuk duen sa kena

ko mekepetimbarig ko sa

anak ko, angay ka dutu

uman segebulan ... an1

eghauwen ta amuk

neumanan sa kebegat di.

1

f

7

'

j'~

1

"1d1 ..

fO ., ' ' ' '

... T

--

I/ ~ _...,

v I..--' 1./'

-- L__

I

l ---

i ! ~ -~ ~

Jhx .Q ~ <)

() 'Z

/,/

~

'!: ~ ':. ....

Q c 't\

~i..... ......

... ~ ,,,

lo' .-'-"' I/ r-,,-

!.;~ ~

~ " ____. .....

~

't

~~ ~~ ~ '<t

- ._ -J

{ ~ ~ i -:- :S -; ~

~~ 'bl.:, :~ ;E :% ::t

Amuk enda meumanan

di sa kebegat di diya

sa sebaen bulan,

du en sa

sa lawa di.

metiigan ta

medaet diya

Amuk hediya,

eglinadu ataw mebaluy

ka duen sa linadu di sa

tibi.

Mebaluy ma dana di

kulang sa kekaen di

owoy sa seda di ma.

L.- i... i.-i-..... -... i.-

'--.... i..- ....

J .....

i.-

_,,,,,. ~ .... ' -

----------_._ -

-.......

f,2 ! ~- ; £ " ·-l i'Z ll ~-- G c

0 ·- . . '"' ~ 'Cl'>' 10. -z E 4. :z

I

i j

u­

l'f

r3

u ,, ro

' ~ T

'

19

20

Na, amuk duen sa mepion egkaenen sa

bata owoy sa seda di owoy sengesenge sa

kepedigus di owoy melanih ma sa kegal di,

iya sa bata enda me-lemu di luminadu ..

Dodoo, amuk kulang sa kekaen sa bata

owoy sa seda di ma owoy tete sa lawa di

owoy sa kegal di ma, mebaluy taka luminadu.

Dodoo sa langun bata, duen doo sa egoh

da luminadu~ Huenan di, mepion amuk

metiigan sa inay di sa mepion egbaelan di ... diya sa anak di eglinadu.

• Amuk eglinadu sa bata egsusu pela,

upama meedup sa lawa di ataw ka egbelek

ataw ka duen sa sebaen ma li~adu di, mepion

amuk pesusuwen pela sa inat di. Iya sa

mepion egbaelan di enu ka mepion sa gatas

inay di anl kumebagel sa lawa ·sa anak di

eglinadu.

Owoy ini ma, amuk eglinadu sa bata,

tigtu mepion amuk takaan ko ·peinem. Amuk

egsuwah sa bata ataw ka egbelek, lumesut sa

medoo wayeg kedu diya sa lawa di. Agule

mebaluy mematay amuk kulang

eg-inemen di.

sa wayeg

Apiya di pa egsuwahen di, peinem ko

doo. Amuk umenaw sigep, peinem ko dema.

Dodoo petuk~ey-keey ko daa sa wayeg inemen

di uman segule.

21

22

+ .

2 gul~ meem 1 s

+ e~o Q sitelus

Mepion amuk inemen sa etaw egbelek sa

wayeg bulung. Mekebael ka siini wayeg

bu lung.

Pelukotok ko pelawa muna sekelitelus

wayeg. Na, sekelitelus wayeg, iya laga sa

telu gebutul ehe sa kedakel sa sekepelat

butul. Agule amuti ko dalem sa epat

kepudut tim~s owoy duwa keekup meemis.

Duwa keekup meemis, iya laga sa duwa dakel

salidut meemis. Haa ko sa deluwing. Amuk

duen sa sitelus ataw ka kalamamis, mepion

ma amuk dalemen ko diya sa wayeg sa duwa

bunga di ataw ka telu. Amuk enda duen di,

ulan de.

Agule, ligbug ko sa wayeg anl

mesesimbul sa timus owoy sa meemis. Owoy

amuk megenaw de sa wayeg, mebaluy ipeinem

ko ae. Peinem ko sa bata siini wayeg bulung

amuk egbelek. Peinemi ko kenagdi medoo gule

diya agdaw owoy diya sigep ma. Dodoo

petukeey-keey ko uman gule inemen di.

Amuk segepalay de sa bata, mepion amuk

inemen di sa duwa kelitelus wayeg uman

agd~w.

Mekeihl dema sa bata amuk medoo sa

meinem di sa wayeg bulung.

23

24

Na, egkeiyap sa medoo bata egselapan

diya tana. Dodoo duen medoo kanam diya tana

owoy iya ma sa keduwan linadu ta.

Iya sa sebaen balangan kanam sa anak

bitek dalem pela sa balay di. Kedu diya sa

etaw duen bitek dalem sa tagaken di sa

keduwan sa anak bitek. Eg-anak sa bitek

diya sa tagaken di. Agule amuk eg-udu sa

etaw biteken, lumesut ma sa anak bitek.

Amuk eg-udan, egkepelek da owoy mebaluy ma

egkepelek da ma dana kelamag. Tumena da

dema diya tana owoy diya keluwen ma. Enda

hauwen ta duu enu ka tigtu diisek.

Agule, amuk

tana, dumeket

sumelapan sa bata diya

sa anak bitek diya sa belad

di. Na amuk kumaen ataw ka eg-amulen di ~sa

be lad di, mekedalem ma sa anak bitek di ya

sa eba di owoy eg-ipanaw mangay dalem sa

tekues di.

Agule, amuk dalem tekues di de sa anak

bitek, lumesut kedu diya balay di owoy

lumenuk da ma. Agule enda iseg di melugay,

luminadu de sa bata.

Na, amu~ iya sa ungaya yu enda mitek sa

medoo anak yu, mepion amuk takaan yu meguse

sa sabun diya sa bel~d da. Owoy sa sulu

belad da, mepion ma amuk pepokoen yu enu ka

mebaluy metaguan tana owoy kedu diya tana

mendaa sa anak bitek. Ini ma sa mepion

egbaelan yu. Yoko eg-udu ya medapag diya sa

dalesan yu, dodoo pediyu yu polo ani enda

egkepelek sa anak bitek diya sa kena ·yu.

'

25

26

Diya ma sa bayi, mepion amuk peguseen

di sabun sa belad di amuk buyu de egbael~n

di sa seda ta. Hediya ma, amuk kumaen yu sa

tinabel enda .nelega di, mepion ma amuk

egpeguseen yu muna diya sabun. Iya sa

mepion egbaelan yu enu ka mebaluy duen .sa

anak bitek diya sa tinabel. Apiya di pa

egtabelen yu, mepion ma amuk egpeguseen yu

muna sa tinabel yu.

Na, muni de diya keniyu, ngadan sa

mepion egbaelan yu ani enda biteken yu ma?

Na, uman sebaen etaw,

hemulaen di sa medoo tinabel

sa kena di.

Haa ko sa ma a ma di ya

Hinemula di sa medoo .tinabel,

owoy lugbati., owoy katila

Mel emu sa kelenuk da ; langun,

egkaenen ma.

mepion

medapag

amuk

diya

sa deluwing.

upama pitsay

owoy tapasal.

owoy mepion

Amuk munga da de, mebaluy egtabelen sa

bayi uman agdaw.

27

Na, duwa daa sa anak siini maama owoy

sa sawa di. Mebagel sa langun lawa da.

Langun da, sa maama, owoy sa bayi, owoy sa

duwa anak da, duen sa mepion kaenen da, sa

nebah-owoy seda owoy tinabel ma. Enda duen

sa kulang da.

Dodoo, amuk medoo temu sa anak ta,

melikut sa kelagbet ta sa kaene~ ta. Dodoo

amuk duwa daa sa anak ta ataw ka telu,

adi-adi pa-.

Owoy ini ma. Amuk duwa daa sa anak ta

ataw ka telu, mebaluy egsagipaen ta kagda

langun owoy mepion ma sa keipat ta kenagda.

29

30

Na, amuk hediya, meanggan sa anak ta

owoy uman pa mebagel sa lawa da. Amuk

mebagel sa lawa sa tukeey bata, uman pa sa

kebagel da amuk kumedakel da. Owoy enda ma

metegas sa ulu da egtuluen.

Na, amuk hediya sa egbaelan yu ini

egoh, mebagel sa anak yu tumabang keniyu

amuk lukes yu de.

Iya daa sa kagi diya siini libelu. Basa

ko pa sa sebaen libelu.