Narkotyki i paranarkotyki(perspektywa polska)

Fundacja Pedagogium

Piotr Jabłoński, Mariusz Jędrzejko

Narkotyki i paranarkotyki(perspektywa polska)

Warszawa 2010

Recenzent: prof. SWSZ dr hab. Marek Walancik Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. Jerzego Ziętka w Katowicach

Praca powstała we współpracy z: : Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Mazowieckim Centrum Profi laktyki Uzależnień w Milanówku

Opracowanie grafi czne: mgr Anna Chaberska

Projekt okładki:Barbara Kuropiejska-Przybyszewska

© Copyright by Mariusz Jędrzejko & Piotr Jabłoński © Copyright by Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR 2010

Wydawca:Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44tel. 0-602-247-367. fax 615-34-21e-mail: oficyna@aspra.plwww.aspra.pl

Mazowieckie Centrum Profi laktyki Uzależnieńul. Staszica 21 B05-822 Milanóweke-mail: mcpu.edu@gmail.com

ISBN 978-83-7545-221-1

5

Spis treści

Narkomania - zagrożenie wieloaspektowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Część pierwszaProblemy defi nicyjne i pojęciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Część drugaPolskie regulacje prawne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2. 1. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii . . . . . . . . . . . . . . 25 2. 2. Kodeks Karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2. 3. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii . . . . . . . 30

Część trzeciaPrzyczyny sięgania po narkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w używaniu narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

3.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologiczna . . . . . . . . . 40 3.1.2 Sfera społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

3.1.3. Sfera biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków . . . . 46 3.3. Narkomania jako forma ograniczenia wolności . . . . . . . . 49 3.4 Używanie narkotyków w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Część czwartaProcedury postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Część piątaCharakterystyka substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . 63 5.1. Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich . 63 5.2. Stymulanty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

5.2.1. Amfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.2.2. Metamfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 5.2.3. Kokaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.2.4. Ecstasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 5.3 Środki halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

5.3.1. LSD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5.3.2. Meskalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 5.3.3. Grzyby halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

6

5.4. Opioidy (opiaty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 5.5. Inhalanty – wziewne środki odurzające . . . . . . . . . . . . . . 81 5.6. Narkotyki wykorzystywane w celach przestępczych . . . . 83

5.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy) . . . . . . . . . 84 5.6.2. Rohypnol (fl unitrazepam) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 5.6.3. Ketamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 5.7. Nowe narkotyki syntetyczne – narkotyki klubowe . . . . . 89

5.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina) . . . . . . . . 90 5.7.2. mCPP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

5.7.3. Fentanyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 5.7.4. DXM (dekstrometorfan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

5.7.5. PCP (fencyklidyna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu) . . . . . . . . . . 95 5.8. Dopalacze – paranarkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 5.9. Leki uspokajające i nasenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

5.9.1. Barbiturany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 5.9.2. Benzodiazepiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 5.10. Sterydy anaboliczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Część szóstaPolitoksykomania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Część siódmaOstre zatrucia – podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Część ósmaNarkomania i nowe uzależnienia – konteksty i problemy . . . . . 117

Część dziewiątaRozpoznanie zachowań narkotykowych (paranarkotykowych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 9.1. Obserwacje zachowań osoby i jej twarzy . . . . . . . . . . . . 131

Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

7

Narkomania – zagrożenie wieloaspektowe

Pomimo setek badań i analiz nie znamy rzeczywistej liczby osób się-gających po narkotyki i substancje działające podobnie. Najprawdopo-dobniej w każdym roku ponad pół miliona osób w Polsce zażywa przy-najmniej jedną z substancji narkotycznych (wliczamy w to także środki określane jako dopalacze). Być może liczba ta oscyluje około miliona, na co wskazywałby bardzo dynamiczny rozwój sieci sklepów dopala-czowych (na początku września 2010 było ich około 1000). Jak się uwa-ża, większość z sięgających po narkotyki stanowią ludzie młodzi, a w tej grupie dominują chłopcy. Z kolei osób zażywających narkotyki w sposób okresowy, bardziej regularny (tworzą ją szczególnie tzw. weekendowcy oraz osoby używające narkotyków dla osiągnięcia określonego stanu psychicznego lub/i fi zycznego) jest ok. 150-160 tys. osób. Narkomanów w pełnym tego słowa znaczeniu (osób o zdefi niowanych cechach trawłe-go uzależnienia) jest natomiast kilkadziesiąt tysięcy. Jednak każda z tych liczb może być myląca, bowiem badania w tym zakresie obarczone są ry-zykiem dużego błędu. Jak wskazują autorzy ostatniego raportu o sytuacji narkotykowej w Polsce, 12% respondentów miało kontakt z marihuaną lub haszyszem a 2% z amfetaminą (Struzik, Malczewski, 2010). Z kolei w przeprowadzonym przez SMG/KRC badaniu populacji 15–17-latków (2008) 7% członków tej grupy miało kontakt z marihuaną a 3% z haszy-szem (tamże). Jeszcze inne dane przynoszą nam liczne, bardzo ciekawe opracowania przygotowane w ośrodkach akademickich, w ramach prac doktorskich i magisterskich. Z zamieszczonych tam analiz wynika, iż w populacji nastolatków od 7 do 16% miało w ciągu ostatniego roku kontakt z jednym z narkotyków (SGGW, WSP ZNP, UŚ, UAM, UW).

Problem narkomanii można analizować wielu perspektywach i płasz-czyznach: np. badając przyjęcia pacjentów do placówek stacjonarnych

8

otrzymujemy interesujące dane dotyczące struktury tej choroby. Z ko-lei analiza eksperymentów narkotykowych nastolatków przynosi ważne informacje o zmianie tendencji używania tych substancji. Od kliku lat pojawiają się też nowe płaszczyzny diagnozy tego problemu np. poprzez analizowanie czynów przestępczych, wyroków z ustawy o przeciwdzia-łaniu narkomanii, czy też diagnozy środowiskowe bądź grup zawodo-wych (wojsko, pracownicy korporacji, kierowcy). Jakkolwiek by badać problem narkomanii otrzymujemy szereg nowych wiadomości.

Bez względu na to jakie będziemy przytaczali liczby nie ulega wąt-pliwości, że skala zjawiska jest poważna, tak w wymiarze społecznym, prawnym, zdrowotnym, jak i moralnym. Bardzo ciekawe dane w tym zakresie przynoszą nam opracowania medyczne, zwłaszcza dotyczące leczenia stacjonarnego osób uzależnionych od narkotyków. Według naj-nowszych dostępnych danych w roku 2007 do leczenia stacjonarnego przyjęto ponad 12 500 osób uzależnionych od narkotyków. Blisko ¾ przyjmowanych do takiego leczenia stanowią mężczyźni, co ma zna-czenie przy planowaniu i realizacji zamierzeń profi laktycznych. Skalę problemu można oceniać także w perspektywie bazy leczniczej. W Pol-sce działa 85 ośrodków stacjonarnych i 295 placówek ambulatoryjnych zajmujących się osobami uzależnionymi od narkotyków. A przecież wsparciem dla tych osób zajmują się także liczne organizacje non-profi t i kościoły. Okazuje się też, że wydolność tego systemu jest coraz bardziej ograniczona, a w niektórych sytuacjach wręcz niewydolna (np. polski system penitencjarny nie jest w stanie zapewnić leczenia osób uzależ-nionych od narkotyków i substancji działających podobnie, spośród od-bywających kary pozbawienia wolności)

Dokonując wprowadzenia do niniejszego opracowania, przezna-czonego przede wszystkim dla pedagogów, psychologów szkolnych, nauczycieli oraz studentów kierunków pedagogicznych, chcielibyśmy zwrócić uwagę na wielowymiarowość zagrożeń narkotykowych. Tylko takie ujęcie daje bowiem możliwość ukazania złożonego charakteru tych zagrożeń, jak i zaproponowanie rozwiązań ograniczających tę patologię społeczną (Juczyński, 2004). Problem ten prezentujemy w ujęciu gra-fi cznym.

9

Rys. 1. Zagrożenia narkotykowe – perspektywa holistyczna

Narkomania jako problem: prawny (kryminologiczny, kryminalistyczny), ekonomiczny, społeczny, moralny, zdrowotny

Nowe narkotyki i substancje działające podobnie (dopalacze). Przechodzenie narkomanii w plitoksyko-manię

Wyraźny spadek wieku pierwszej inicjacji narkotyko-wej

Oczekiwanie wielu środowisk na legalizację tzw. lek-kich narkotyków

Źródło grafi ki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal2Fteenage-drug-addiction.jpg

Nie ulega wątpliwości, że problem uzależnienia lub używania sub-stancji odurzających nie sprowadza się tylko do wąskiego kręgu samych użytkowników tych substancji lub ich najbliższego środowiska (Szukal-ski, 2005; Walancik, 2009; Ruden, Byalick, 2003; Cekiera, 1997, 2004). Skutki działania osoby będącej pod wpływem substancji odurzających, zarówno tych legalnych, jak i nielegalnych, można porównać do kręgów o coraz większej średnicy, które rozchodzą się na wodzie po wrzuceniu do niej kamienia. Początkowo konsekwencje są widoczne głównie w naj-bliższym otoczeniu, ale skutki najczęściej dotykają także rodzinę, współ-pracowników, przyjaciół oraz społeczność lokalną, w której funkcjonuje osoba uzależniona. Diagnozując problem narkomanii rzadko wskazuje się, iż generuje ona szczególnie niebezpieczne następstwa: rozwój prze-stępczości (produkcja nielegalnych substancji i ich dystrybucja; obni-żenie wyników ekonomicznych; dezorganizacja rodzin). Bardzo rzadko w analizach omawianej tu problematyki ujmowane są konsekwencje dalekosiężne w postaci niższych szans zawodowych, problemów zdro-wotnych w wieku dojrzałym bądź konieczności opieki społecznej nad ofi arami choroby narkotykowej.

Współczesna literatura poświęca wiele miejsca konsekwencjom rozprzestrzeniania się zjawiska narkomanii i zjawisk jej pochodnych (Hołyst, 2008; Juczyński, 2006; Cekiera, 2004; Jędrzejko, 2007; Nie-wiadomska, 2007; Walancik, 2009; Łuczak 2004, KBdsPN 2006–2009; Rada Europy, 2009), zwłaszcza w odniesieniu do braku kontroli zacho-

10

wań osób uzależnionych Podkreślmy bowiem, że używanie substancji psychoaktywnych zakłóca relacje społeczne, jest czynnikiem dezinte-gracji rodziny, ogranicza, a w przypadku pełnego uzależnienia – unie-możliwia naukę i pracę, wpływa negatywnie na poziom wzajemnego zaufania, który jest fundamentem relacji społecznych i zawodowych. Od czasu zwiększenia podaży narkotyków i substancji działających podob-nie, ich używanie wywołuje także coraz poważniejsze zagrożenia w ru-chu drogowym (około 5% kierowców w Europie prowadzi raz w roku pojazd pod wpływem substancji psychoaktywnej, innej niż alkohol) oraz posługiwaniu się sprzętem technicznym. Jeszcze innym problemem jest używanie narkotyków przez żołnierzy biorących udział w operacjach bojowych (wszystkie armie NATO posiadają specjalne programy pre-wencji narkotykowej). Nie bez znaczenia jest problem powierzania żoł-nierzom (specjalistom, przełożonym) znajdującym się pod wpływem substancji psychoaktywnej, uprawnień do wpływania na zdrowie i życie

Zaburzenia relacji społecznych – problemy interpersonalne – degradacja społeczna

Stygmatyzacja – wykluczenie społeczne – zacho-wania kompulsywne – kryminogenność

Problemy szkolne i zawodowe, niższe szanse ekonomiczne, niższe perspektywy społeczno-zawodowe. Koszty ekonomiczne wynikające z absencji w pracy.

Problemy zdrowotne – większa podatność na choroby – zwiększone ryzyko zakażeń HIV – wy-sokie koszty leczenia. Wysokie ryzyko wypad-ków i kalectwa

Rys. 2. Niektóre konsekwencje uzależnienia od narkotyków i paranarkotyków

Źródło grafi ki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal=988793fa439 d0fba66027a103b8f05e&furl=http%3A%2F%2Fi222.photobucket.com%2Falbums%2Fdd106%2FTheAu-tark%2FDrugWarPoster.jpg

11

innych oraz korzystania z kosztownego, zaawansowanego technologicz-nie sprzętu i wyposażenia wojskowego (Jabłoński, 2009).

Wychodząc z założenia, że narkotyki choć niepożądane, stały się obecne w przestrzeni społecznej, postanowiliśmy przygotować opra-cowanie dotyczące zagrożeń narkotykowych. Mamy świadomość, iż w ostatnich latach liczba publikacji o podobnym charakterze jest ogrom-na (tylko w latach 2008–2010 na polskim rynku wydawniczym ukazało się 27 nowych publikacji podejmujących problem narkomanii w ujęciu cząstkowym lub ogólnym). Postanowiliśmy więc, korzystając z dorobku wielu naukowców, a także własnej praktyki, przedstawić opracowanie możliwie najbardziej syntetyczne, ze szczególnym naciskiem na charak-terystykę substancji, pod kątem ich wpływu na zdrowie człowieka.

Konstrukcja opracowania zmierza nie tylko do ukazania zjawiska od strony wpływu narkotyków na zachowania człowieka (z uwzględnie-niem substancji najnowszych), ale także zaprezentowania naszych za-wodowych doświadczeń w obszarze profi laktyki narkotykowej. Układ opracowania zmierza również do zaprezentowania podstawowych infor-

Rys. 3. Zasadnicze kryteria skutecznej profi laktyki narkotykowej na poziomie szkolnym

Systematyczność działań – powtarzalność przedsięwzięć w kolejnych rocznikach

Treści i metody dostosowane do realiów oraz percepcji odbiorcy

Profesjonalizm lektorów – unikanie straszenia. Przekaz ukierunkowany na świadome zrozumienie problemu i jego konsekwencje w wymiarze osobistym

Równoległe działanie w trzech grupach odbiorców: na-uczyciele (rozpoznawanie zachowań, nowa wiedza, postę-powanie w sytuacjach krytycznych; uczniowie (wiedza o skutkach zdrowotnych, psychicznych, kształtowanie aser-tywności; umiejętność postępowania w sytuacjach krytycz-nych); rodzice (rozpoznawanie zachowań, kształtowanie zachowań dzieci, postępowanie w sytuacji narkotykowej)

Źródło grafi ki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal=308ef53e4-d8ec70f962e2e969889c5c3&furl =http%3A%2F%2Fhomepage.eircom.net%2F~araknie%2Fsite_image-s%2Fdrugs.jpg

12

macji niezbędnych, a nierzadko koniecznych do rozpoznania zjawiska, jego skutków i następstw oraz sposobów podejmowania działań prewen-cyjnych.

Chcielibyśmy przy tym podkreślić, że pomimo licznych działań – zwłaszcza w 2010 roku – skierowanych na profi laktykę narkotykową i dopalaczową – jej skuteczność jest bardzo zróżnicowana. Niestety, w znaczącej części przestrzeni społecznej problem ten jest niedostrzega-ny, nierzadko traktowany jako okres „młodzieńczego wybryku”, a w te-rapii uzależnień ujawnia się problem współuzależnienia najbliższych, którzy za wszelką cenę chcą „chronić” bliską osobę.

Z analizy licznych programów zapobiegających, leczniczych i tera-peutycznych wynika, że istota powodzenia wszelkich działań profi lak-tycznym polega na zrozumieniu zasady podstawowej: efektywność za-leży od ich systematyczności i budowania długofalowych oddziaływań a także edukacji kadr. Należy wystrzegać się działań doraźnych i akcyj-nych, które nie mają charakteru wystarczającego do skutecznego ogra-niczania szkód, jakie niesie ze sobą używanie substancji psychoaktyw-nych. Stąd na poziomie szkolnym konieczne jest działanie trzypłaszczy-znowe: edukacja nauczycieli, edukacja uczniów oraz kształtowanie ich umiejętności asertywnych a także pedagogizacja rodziców. Konieczne jest przy tym dostosowanie treści, formy oraz zakresu problematyki do zdolności percepcyjnych poszczególnych grup.

Podejmowany przez nas problem jest niewątpliwie wieloaspektowy i wielowymiarowy. Dostrzegać należy w nim tragedię pojedynczego człowieka (jako skutek uzależnienia) ale również ogromne koszty ekono-miczne ponoszone przez państwo (zwalczanie przestępczości narkotyko-wej, penalizacja sprawców tych przestępstw, koszty leczenia). W diagno-zie zjawiska często podejmuje się kwestie konieczności zdecydowanego zwalczania dystrybucji narkotyków i przeciwdziałania przestępczości, zapominając, iż należy również pamiętać o niezwykle ważnej kwesti: najpopularniejszą substancją psychoaktywną w Polsce nadal pozostaje alkohol. Zgodnie z obserwowanymi trendami epidemiologicznymi jest on, jako substancja legalna, coraz częściej używany w połączeniu z sub-stancjami nielegalnymi. Mamy także pierwsze podstawy do postwienia tezyo wyraźnym narastaniu używania alkoholu wśród młodzieży.

Prezentowane w opracowaniu treści mają również zastosowanie do coraz powszechniejszego zjawiska politoksykomanii, tj. używania łącz-nie lub w sekwencji czasowej substancji legalnych i nielegalnych – alko-holu, narkotyków, leków i innych substancji zastępczych.

13

Zjawisko narkomanii nie jest tylko problemem naszego kraju. Okazu-je się, że od lat 90. XX wieku narasta on u wszystkich naszych sąsiadów, a w niektórych krajach ma swoje specyfi czne cechy. Np. z analizy litera-tury niemieckiej widać ścisłe powiązanie wzrostu używania narkotyków z wielką zmianą społeczno-polityczno-ekonomiczną, jaką była integracja obu państw niemieckich. Kryzys ekonomiczny we wschodnich landach doprowadził do ujawnienia wielu zaburzeń i patologii społecznych, któ-rych tłem były szybko rosnące bezrobocie oraz bieda. Podkreślamy ten problem, bowiem narkomania jest patologią o silnym powiązaniu przy-czynowo-skutkowym z innymi problemami społecznymi. Dynamiczny rozwój narkomanii dostrzegamy również w krajach powstałych po roz-padzie Związku Radzieckiego, gdzie nastąpiło zwiększenie produkcji narkotyków syntetycznych oraz nielegalnych upraw. Rosja i Ukraina stały się także częścią nowego wielkiego szlaku przemytniczego narko-tyków z Azji Mniejszej. Rosnące problemy narkotykowe obserwuje się także w Wielkiej Brytanii (80% banknotów jednofuntowych nosi ślady kokainy) oraz Hiszpanii, która ze względu na swoje położenie jest „mor-ską bramą” przemytu narkotyków (kokaina z Ameryki Południowej, ma-rihuana z Maroka).

W tytule pracy, obok znanego terminu narkotyki, użyliśmy także określenia „pranarkotyki”. Nie jest to przypadkowe, bowiem rynek sub-stancji psychoaktywnych ulega tak wielkiemu rozszerzeniu, że ich pro-ducenci skutecznie wyprzedzają rozwiązania prawne. Dopiero ostatnie (październik 2010) rozwiązania prawne dają szansę na skuteczniejsze przeciwdziałanie temu zjawisku w kontekście dopalaczy. Z omawianą tu kwestią związane są także liczne sygnały przekazywane przez toksy-kologów, lekarzy i terapeutów o stosowaniu coraz to nowych substancji, które nierzadko w dawkach leczniczych dobrze służą człowiekowi (np. syropy i leki na kaszel). Stąd właśnie określenie – paranarkotyki.

Piszemy zatem nieprzypadkowo w tytule rozdziału, że narkomania jest zagrożeniem wieloaspektowym, tak jak w jej etiologii możemy wy-

! Polska narkomania ma coraz częściej obraz politoksykomanii, tj uza-leżnienia od kilku substancji jednocześnie. Najczęściej łączone są al-kohol i narkotyki; alkohol i substancje wzmacniająco-energetyzujące; alkohol i dopalacze; alkohol i leki. Leczenie uzależnień o charakterze politoksykomanicznym jest znacznie trudniejsze niż „klasycznej” narkomanii

14

różnić złożone, silnie z sobą powiązane źródła. Poniżej prezentujemy niektóre z nich.

Powyższe zestawienie nie zamyka listy czynników mających wpływ na eksperymenty narkotykowe oraz substancjami działającymi podob-nie.

W trwającej od wielu dziesięcioleci diagnozie problemu narkotyko-wego przyjęto, że patologia ta ujawnia się w ścisłym powiązaniu trzech elementów – człowiek – narkotyk – środowisko. Czynnik drugi – nar-kotyk, jego podaż – ma tutaj kluczowe znaczenie (Wojcieszek, 2009; Juczyński, 2006). Stąd – o czym szerzej w dalszej części – wobec sil-

U

W

A

R

U

N

K

O

W

A

N

I

A

MAKROSTRUKTURALNECywilizacja konsumpcyjno-przemysłowaGwałtowana zmiana społeczna w obszarze funkcjonowania rodzin Współczesne trendy kulturoweNarkotyk jako towar masowego obrotu handlowegoWzorce kultury masowej

MIKROSTRUKTURALNEŚrodowisko sąsiedzkie Środowisko rówieśniczeŚrodowisko szkolneŚrodowisko pracyDostępność narkotyków (substancji działających podobnie)

RODZINNEWystępowanie uzależnienia w rodzinie (rodzeństwo, rodzice, najbliższa rodzina)Patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoholizm, rozwody, rodzinne środowisko przestępcze, zaniedbania, porzucenia) – rodzina dysfunkcyjnaTraumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczneZaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, zaburzenia komunikacji rodzice – dziecko)Brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (niewydolność wychowawcza)

INDYWIDUALNE – PERSONALNENiedojrzałość emocjonalnaNiska samoocenaBrak odporności na stres i problemyNiska wiedzaNegatywne przekonaniaNiskie kompetencje interpersonalne

nego naporu starych i nowych substancji, licznych ofert internetowych i z rynku nielegalnego, kluczowe znaczenie dla ograniczania zjawiska uzależnienia od narkotyków i niebezpiecznych następstw eksperymen-towania z nimi będą miały: sprawność państwa w zwalczaniu przestęp-czości narkotykowej, edukacja (wiedza jakie czynią spustoszenie) oraz kształtowanie umiejętności asertywnych dzieci i młodzieży.

17

Część pierwsza

Problemy defi nicyjne i pojęciowe

Narkotyki są znane od ok. 10 tysięcy lat, a pierwsze zapiski o nich pochodzą z okresu starożytnej Babilonii, Egiptu i terenów dzisiejszych Indii (Ariowie). Podróżujący po krajach środkowego wschodu najwięk-szy starożytny historyk Herodot, w swoich „Dziejach” opisuje niezwy-kłe zwyczaje wdychania oparów i picia napojów, po których wojownicy i niewiasty ruszali w ekstatyczne tańce. Im bliżej współczesności tym takich opisów więcej.

Sam termin narkotyk wywodzi się z greckiego słowa narcotikos – oszałamiający. We współczesnej nauce pod tym pojęciem rozumie się substancje powodujące zniesienie bólu, euforię i oszołomienie, której częste stosowanie prowadzi do uzależnienia, tj. narkomanii. Pojęcie po-wyższe odnosi się zwykle do substancji otrzymywanych z maku lekar-skiego lub jego sztucznie pozyskiwanych chemicznych odpowiedników. Współcześnie, szczególnie w mowie potocznej, jak i w języku prawni-czym, termin ten używany jest często nieprecyzyjnie w znaczeniu każ-da nielegalna substancja farmakologiczna używana w celach innych niż medyczne, niezależnie od jej właściwości farmakologicznych i kierunku działania. Rodzi to często niezrozumienie lub nadużywanie tego poję-cia.

Terminem znacznie szerszym jest określenie substancja psychoaktyw-na, lub też zamiennie używane środek psychoaktywny. Dodajmy w tym miejscu, że pojęcie „psychoaktywny” nie oznacza, że środek ten bezwa-runkowo wywołuje uzależnienie. Obecnie dość często terminu „substan-cje (środki) psychoaktywne” używa się wymienne z terminem „narko-tyki”, który oznacza związek chemiczny, który wpływa na pracę mózgu i procesy umysłowe, w tym na funkcje poznawcze, ocenne i nastrój.

18

Rys. 5. Terminy kluczowe w analizie zjawiska narkomanii

Narkotyk

Substancja (środek) psychoaktywna

Narkomania

Prekursor

Używanie szkodliwe

Uzależnienie – psychiczne, fi zyczne, społeczne

Narkotyk

Używanie szkodliwe

Zespół abstynencyjny

Źródło grafi ki: http://www.topnews.in/furore-over-teen-drug-tips-users-guide-speed-292365

PREKURSORTermin prekursor odnosi się do substancji pochodzenia naturalnego

lub syntetycznego, która może być przetworzona na środek odurzający lub substancję psychotropową albo może służyć do ich wytworzenia.

NARKOMANIANatomiast narkomanię zwykle defi niuje się jako stałe lub okresowe

przyjmowanie środków odurzających lub substancji psychotropowych w celach innych niż medyczne. Zachowanie takie może prowadzić do uzależnienia lub też być jego wynikiem. Z kolei zaburzenia wywoła-ne używaniem substancji psychoaktywnych defi niowane są jako każde zaburzenie psychiczne i zaburzenie zachowania spowodowane przez używanie jednej lub więcej substancji psychoaktywnych, niezależnie od tego czy są przepisane przez lekarza, czy też nie. Do stanów klinicznych, które mogą wystąpić, należą:

• ostre zatrucie, • używanie szkodliwe, • zespół uzależnienia, • zespół abstynencyjny, • zespół abstynencyjny z majaczeniem,

19

• zaburzenia psychotyczne, • zaburzenia psychotyczne o późnym początku• zespół amnestyczny.

UŻYWANIE SZKODLIWEZgodnie z międzynarodową klasyfi kacją zaburzeń psychicznych i zabu-

rzeń zachowania ICD-10 przez pojęcie używania szkodliwego rozumiane jest używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi.

UZALEŻNIENIEW świetle licznych badań i doświadczeń praktyki medycznej uza-

leżnienie od narkotyków jest ciężką, przewlekłą chorobą ośrodkowego układu nerwowego (OUN), charakteryzującą się możliwością wystąpie-nia nawrotu choroby nawet po długich okresach abstynencji (remisji). Wywołanie uzależnienia jest najbardziej niebezpieczną właściwością substancji psychoaktywnych. Zwykle rozróżnia się dwa rodzaje uzależ-nienia: psychiczne i fi zyczne. Podstawowym objawem uzależnienia jest całkowita lub częściowa utrata kontroli nad przyjmowaniem substancji i występowanie pragnienia (tzw. głodu) przyjmowania substancji psy-choaktywnej pomimo doświadczania oczywistych szkód przez nie wy-woływanych.

Uzależnienie w znaczeniu ogólnym obejmuje stan potrzeby lub stan polegania na czymś lub na kimś dla uzyskania wsparcia w celu utrzyma-nia funkcjonowania lub nawet przeżycia (Szukalski, 2005; Juczyński, 2006; Cekiera 2004). W odniesieniu do alkoholu i innych substancji psy-choaktywnych, termin ten oznacza potrzebę powtarzania dawki danej substancji dla wprowadzenia się w dobre samopoczucie lub dla uniknię-cia złego samopoczucia.

Zespół uzależnienia jest grupą zjawisk behawioralnych, poznaw-czych i fi zjologicznych, jakie mogą się rozwinąć w wyniku powtarzają-cego się przyjmowania substancji psychoaktywnej. Z reguły zjawiska te obejmują przemożną chęć zażywania substancji, upośledzenie kontroli nad jej konsumpcją, uporczywe przyjmowanie substancji pomimo wy-stępowania szkodliwych skutków, przedkładanie używania ponad inne aktywności i obowiązki życiowe, wzmożoną tolerancję organizmu na przyjmowany środek oraz somatyczne (fi zyczne) objawy zespołu abs-

20

tynencyjnego („głodu narkotykowego”) występujące przy zaprzestaniu używania.

Zespół uzależnienia może być związany z używaniem konkretnych substancji psy-choaktywnych (np. tytoniu, alkoholu lub diazepamu),

substancji należącej do pewnej klasy związków (np. opiatów) lub większej liczby farmakologicznie różnych substancji.

Omawiana w tej części pracy problematyka prowadzi nas do kolejnych terminów. Uzależnienie od narkotyków wykazuje specyfi czne cechy, przez co dzieli się je na psychiczne i fi zyczne, a literaturze pedagogicznej oraz socjologicznej często mówi się o uzależnieniu społecznym.

UZALEŻNIENIE PSYCHICZNEUzależnienie psychiczne albo psychologiczne pojawia się w wyniku

nadużywania wszystkich grup narkotyków i polega na odczuwaniu przez osobę zażywającą silnej potrzeby przyjęcia narkotyku w celu osiągnię-cia maksymalnego poziomu funkcjonowania organizmu i związanego z tym samopoczucia.

UZALEŻNIENIE FIZYCZNEUzależnienie fi zyczne albo fi zjologiczne wywołane tylko przez niektó-

re grupy narkotyków, jest wynikiem fi zjologicznej adaptacji organizmu do przewlekłego przyjmowania narkotyku. Do uzależnienia fi zycznego dochodzi wtedy, gdy narkotyk tak silnie włącza się w fi zjologiczne i bio-chemiczne procesy ustroju, że jego odstawienie powoduje zakłócenie tych procesów i skutkuje poważnymi zaburzeniami zdrowia i zagroże-niem życia. Cechy charakterystyczne uzależnienia fi zycznego:

obezwładniające, praktycznie niemożliwe do pokonania pragnie-nie ciągłego przyjmowania narkotyku mimo pełnej świadomości wynikających z tego zagrożeń dla zdrowia i życia, występowanie (po odstawieniu narkotyku) groźnego dla życia

zespołu abstynencyjnego (odstawiennego). Jest to zespół obja-wów o różnym nasileniu, pojawiających się z chwilą zaprzestania lub znacznego ograniczenia przyjmowania substancji psychoak-tywnej, którą stosowano uprzednio przez dłuższy czas i w odpo-wiednio dużych dawkach.

21

Zgodnie z międzynarodową klasyfi kacją chorób, jeżeli w przeciągu jednego roku stwierdzi się występowanie co najmniej trzech z sześciu opisanych powyżej objawów (patrz rys. 6), można u danej osoby rozpo-znać zespół uzależnienia.

ZESPÓŁ ABSTYNENCYJNYUzależnieniu od narkotyków towarzyszy zespół abstynencyjny, który jest

następstwem całkowitego lub częściowego braku substancji psychoaktywnej/psychoaktywnych prowadzącego do wystąpienia objawów somatycznych i psychopatologicznych. Każda grupa substancji psychoaktywnych powoduje wystąpienie charakterystycznego zespołu klinicznego o określonym przebie-gu i nasileniu. Zespół abstynencyjny może przebiegać typowo lub z powikła-niami np. z zaburzeniami osobowości.

Dodajmy także, że występujące jako następstwo przyjmowania sub-stancji psychoaktywnych zaburzenia psychotyczne mogą mieć różny ob-raz psychopatologiczny. Do najczęściej występujących objawów należą:

iluzje, omamy,

Rys. 6. Cechy i objawy zespołu uzależnienia

silna potrzeba lub przymus używania substancji psychoaktywnej,

utrata samokontroli w używaniu substancji psy-choaktywnej (niemożność przerwania przyjmo-wania, utrata kontroli dawek),

przyjmowanie substancji w celu uniknięcia obja-wów abstynencyjnych,

wystąpienie zespołu abstynencyjnego po prze-rwaniu przyjmowania substancji,

wzrost tolerancji (w celu uzyskania tych samych efektów konieczne jest zwiększenie przyjmowa-nej dawki),

charakterystyczny, indywidualny sposób używa-nia substancji,

postępujące zaniedbywanie innych zaintere-sowań lub przyjemności na rzecz zdobywania i przyjmowania substancji uzależniającej,

zażywanie środka mimo wyraźnych szkód (fi zycznych, psychicznych, społecznych), o któ-rych wiadomo, że mają związek z przyjmowa-niem środka.

22

nastawienia ksobne, urojenia, zaburzenia nastroju.

ZESPÓŁ AMNESTYCZNYSkutkiem konsumpcji środków odurzających może być również ze-

spół amnestyczny, który cechuje się znacznym upośledzeniem pamięci świeżej (mniej nasilony jest defi cyt pamięci dawnej), a luki pamięciowe mogą być wypełnione konfabulacjami.

W świetle doświadczeń klinicystycznych wiemy już, że następstwa odurzania się prowadzić mogą do zaburzeń psychotycznych rezydual-nych i późno ujawniających się. Występują one poza fi zjologicznym czasem działania danej substancji i zalicza się do nich zaburzenia: retro-spekcje (fl ashbacks), organiczne zaburzenia osobowości, afektu, otępie-nie, psychozy o późnym początku.

Międzynarodowa „Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania” (ICD-10) wyodrębnia grupy zaburzeń psychicznych i za-burzeń zachowania spowodowanych używaniem następujących substan-cji psychoaktywnych:• alkoholu,• opiatów (np. heroina),• kanabinoli (np. marihuana),• leków o działaniu uspokajającym i nasennym,• kokainy,• innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny (np.

amfetamina),• substancji halucynogennych (np. LSD),• tytoniu,• lotnych rozpuszczalników (np. kleje),• kilku substancji psychoaktywnych lub używaniem innych substancji

niż wyżej wymienione (np. alkoholu wraz z marihuaną).

Przyjmowanie narkotyków w wielu przypadkach prowadzi do powsta-nia stanów fl ashbacks, które ujawniają się nawet po wielu latach od chwili przyjęcia ostatniej dawki. Przebieg reakcji retrospekcyjnej jest podobny do stanu po użyciu narkotyku. !

23

Sformułowanie zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spo-wodowane używaniem substancji psychoaktywnych odpowiada z pew-nymi zastrzeżeniami używanemu w naukach społecznych terminowi narkomania, rozumianemu jako regularne używanie substancji psycho-aktywnych w sposób powodujący poważne problemy zdrowotne.

Trudno jest dokładnie ustalić jak liczna jest lista środków legalnych i nielegalnych o działaniu psychoaktywnym, mogącym wywołać uzależ-nienie. Przede wszystkim dlatego, że ulega ona ciągłemu rozszerzeniu, po wtóre zaś ujawniamy coraz to nowe substancje pochodzenia roślinne-go i syntetycznego mające takie cechy (Jędrzejko K., 2009, 2010). Wy-stępowanie na rynku szerokiego wachlarza środków psychoaktywnych o zróżnicowanej strukturze i mechanizmach działania powoduje także trudności w ich klasyfi kacji. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiały się różne typologie i podziały, które starały się odzwierciedlać pojawianie się nowych substancji psychoaktywnych.

Dodajmy w tym miejscu, że klasyfi kacja narkotyków i substancji działających podobnie ma znaczenie bardziej formalne i naukowe niż praktyczne. Wynika to przede wszystkim z masowego łączenia różnych substancji i sprzedawania ich pod nazwą klasycznych narkotyków (za-wartość amfetaminy w narkotyku sprzedawanym pod tą nazwą nie prze-kracza 30%; do marihuany dodaje się amfetaminę; jako jointy marihu-anowe sprzedaje się m.in. szałwię meksykańską). Stąd też pojawiają się liczne „odstępstaw” od klasycznych zachowań narkotykowych.

Stosunkowo aktualny i spójny wydaje się podział narkotyków, jaki proponuje Marck A. Schuckit w monografi i „Drug and Alcohol Abuse”. Dzieli on narkotyki na siedem grup.

24

Rys. 7. Podział narkotyków wg. M. Schuckita

• Depresanty ośrodkowego układu nerwowe-go, tj. substancje psychoaktywne o działaniu tłumiącym, hamującym lub zmniejszającym przejawy aktywności OUN. Do tej grupy nale-żą: alkohol, barbiturany, benzodiazepiny, kwas γ-hydroksymasłowy (GHB)

• Stymulanty albo stymulatory OUN – substancje psychoaktywne pobudzające czynność OUN. Jest to duża grupa narkotyków, której najważ-niejszymi przedstawicielami są: amfetamina, metamfetamina, kokaina, narkotyki zmodyfi ko-wane o działaniu amfetaminopodobnym

• Opioidy, do których należą: opiaty, czyli alka-loidy maku (morfi na, kodeina), półsyntetyczne analogi opiatów, jak np. heroina, narkotyki zmo-dyfi kowane o działaniu opiatopodobnym, jak np. fentanyl

• Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi in-dyjskich: marihuana, haszysz, olej haszyszowy

• Środki halucynogenne (halucynogeny) – nar-kotyki, których dominującym efektem działania na organizm są halucynacje (omamy), to m.in.: lizergid (LSD), meskalina, psylocyna, a także tzw. narkotyki zmodyfi kowane o działaniu halu-cynogennym (psychotomimetyczne amfetaminy)

• Inhalanty, czyli wziewne środki odurzające: pro-pan, butan,toluen, benzyna, aerozole, spraje

• Inne narkotyki, które nie mieszczą się w żadnej z wymienionych grup: fencyklidyna, etamina.

25

Część druga

Polskie regulacje prawne

Debata nad prawnym uregulowaniem problemów związanych z nar-komanią ma już ponad 30 lat. Potrzeba jej przeprowadzenia oraz wdro-żenia rozwiązań organizacyjnych, resocjalizacyjnych oraz tych związa-nych z aspektami zdrowotnymi była następstwem pojawienia się w Pol-sce narkomanii jako problemu społecznego (początek lat 70. XX wieku). Mniej więcej od końca lat 90. narkomania w kontekście prawym jest zjawiskiem o przyspieszonej dynamice, co szczególnie widać w ciągu ostatnich 10 lat (konieczność nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, niezbędność uregulowania problemu dopalaczy).

Podejście do rozwiązania problemu narkotykowego ma w Polsce ujecie wielosektorowe i obejmuje (Kidawa, Strzelecka, Malczewski, 2003):• profi laktykę;• leczenie, rehabilitację, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegra-

cję społeczną;• ograniczenie podaży;• współprace międzynarodową;• badania i monitoring.

2.1. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii

W Dzienniku Ustaw Nr 179 z dnia 19 września 2005 roku ogłoszona została nowa Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu nar-komanii, która zastąpiła akt prawny z 1997 roku. Zapisy w niej zawar-

26

te uporządkowały i doprecyzowały funkcjonowanie polskiego systemu przeciwdziałania problemom generowanym przez narkotyki i narkoma-nię. Wprowadzając nową jakość do systemu oddziaływań leczniczych, do formułowania i fi nansowania zadań samorządów w obszarze prze-ciwdziałania narkomanii, szkoleń kadr, systemu informacji o narkoty-kach i narkomanii czy zagadnień koordynacji działań w obszarze reduk-cji popytu i podaży narkotyków.

W odniesieniu do podmiotów realizujących zadania w zakresie prze-ciwdziałania narkomanii, rozszerzono katalog instytucji, które zobowią-zane są do zapobiegania narkotykom i narkomanii, m.in. Straż Graniczną, organy celne, ośrodki pomocy społecznej oraz środki masowego przeka-zu. Doprecyzowano również zadania Krajowego Biura ds. Przeciwdzia-łania Narkomanii, poprzez dookreślenie przepisów dotyczących systemu monitorowania sytuacji narkotykowej. System informacji o narkotykach i narkomanii realizowany w strukturach Biura przez Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii wzbogacony został o zadania monitorujące na szczeblu województwa samorządowego.

Artykuły dotyczące „Krajowego Programu Przeciwdziałania Narko-manii” wskazują, że na poziomie centralnym Krajowy Program powi-nien wyznaczać kierunki i rodzaje działań w zakresie przeciwdziałania narkomanii, harmonogram działań, cele oraz sposoby ich osiągania oraz wyznaczać ministrów odpowiedzialnych za ich realizację, a także pod-mioty właściwe do podejmowania określonych zadań.

Zadania władz lokalnych zaplanowano w odmienny sposób. W części dotyczącej jednostek samorządu terytorialnego Krajowy Program okre-śla tylko kierunki przewidywanych działań, pozostawiając samorządom decyzję co do szczegółowego zaplanowania własnych działań zapobie-gawczych, których zakres wynikać winien z diagnozy sytuacji lokalnej i dostosowanych do potrzeb regionu działań merytorycznych.

W zadaniach samorządu województwa ustawa wprowadza wymóg uchwalania przez Sejmik Województwa Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, który stanowić winien część strategii województwa w zakresie polityki społecznej. Wprowadzono także za-pisy uszczegóławiające zadania gmin w obszarze przeciwdziałania nar-komanii, określając je jako zadania własne gminy, które powinny być realizowane przez wójtów /burmistrzów/ prezydentów miast gminnych programów przeciwdziałania narkomanii.

Wprowadzenie nowego zapisu w ustawie, zgodnie z którym Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii przyjmowany jest przez Radę

27

Ministrów w drodze rozporządzenia, w sposób jednoznaczny podkreśla wagę oddziaływań antynarkotykowych dla polityki społecznej państwa.

Ważnym elementem polityki antynarkotykowej państwa jest wpro-wadzona przez Ustawę zmiana dotycząca Rady ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Dotychczasowa Rada, posiadająca ograniczone prerogaty-wy doradczo-opiniotwórcze, przekształcona została w ciało o charakte-rze koordynującym w zakresie działań państwa w obszarze środków odurzających, substancji psychoaktywnych i prekursorów. W obowiązu-jącym kształcie Rada składa się głównie z Sekretarzy lub Podsekretarzy Stanu, reprezentujących kluczowe dla polityki i praktyki antynarkotyko-wej ministerstwa, w tym z przedstawiciela Ministra Obrony Narodowej. Wysokie usytuowanie polityczne większości członków Rady pozwala na podejmowanie skoordynowanych działań organizacyjnych i struktu-ralnych.

W części dotyczącej postępowania z osobami uzależnionymi ustawa dokładnie określa kwalifi kacje konieczne do prowadzenia rehabilitacji osób uzależnionych.

Istotne zmiany ustawa wprowadza w części poświęconej leczeniu substytucyjnemu. Zgodnie z nowymi zapisami leczenie to może pro-wadzić zakład opieki zdrowotnej po uzyskaniu zezwolenia wojewody, wydanego na podstawie pozytywnej opinii dyrektora Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Rozszerzenie w stosunku do poprzednich rozwiązań katalogu uprawnionych jednostek o zakłady (szpitale) niepubliczne oraz ułatwienie podejmowania decyzji o otwar-ciu nowych programów w placówkach Służby Więziennej powinno za-owocować szybszym rozwojem tej kategorii świadczeń leczniczych na rzecz osób uzależnionych. Z kolei rozdział poświęcony prekursorom oraz zmiany przepisów dotyczących uprawy maku i konopi stał się od-powiedzią na potrzebę znowelizowania tej części polskiego prawa nar-kotykowego zgodnie z zasadami unijnymi.

W części karnej podtrzymano dotychczasowe rozwiązania prawne, zgodnie z którymi posiadanie narkotyków w jakiejkolwiek ilości podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Podobnie udzielanie środka innej

Ustawa wprowadza również zakaz reklamy i promocji substancji psychoaktywnych i środków odurzających w celach innych niż medyczne. Obecnie, kto wbrew jej prze-pisom dokonuje takich czynów podlega karze grzywny, ograniczeniu wolności lub pozbawieniu wolności na okres do jednego roku.

28

osobie, ułatwianie lub umożliwianie, jak również nakłanianie do użycia zagrożone jest powyższym wyrokiem. W przypadku działań przestęp-czych, których celem jest osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej poprzez ułatwianie, umożliwianie lub nakłanianie do użycia środka lub substancji psychoaktywnej orzeczony wyrok maksymalny może wyno-sić 10 lat. Ustawodawca wprowadził również znaczne obostrzenia kar w przypadkach, gdy przestępstwo dokonane zostaje na niekorzyść osoby małoletniej lub dotyczy znacznej ilości substancji kontrolowanej.

W przepisach karnych ustawa dodatkowo zaostrza postępowanie wobec osób prowadzących działalność gastronomiczną, rozrywkową lub usługową, którzy wchodząc w posiadanie informacji o popełnieniu przestępstwa z dziedziny narkotykowej na terenie zakładu lub lokalu nie powiadamiając o tym niezwłocznie organów ścigania.

Artykuł 72 Ustawy wprowadza nową jakość do rozwiązań legislacyj-nych poprzez odniesienie się do osób, które nie są osobami uzależniony-mi, a które używają narkotyków i wchodzą w konfl ikt z prawem. Ustawa w tej części posługuje się nowym (zgodnym z międzynarodową klasyfi -kacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10 ) terminem używanie szkodliwe. Zgodnie ze słownictwem Ustawy jest to używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychicz-ne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla związków z innymi ludźmi.

Po podjęciu postępowania, prokurator uwzględniając wyniki lecze-nia, postanawia o dalszym prowadzeniu postępowania albo występuje do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania. Przepisy te stosuje się analogicznie w postępowaniu sądowym do chwili zamknięcia przewodu sądowego. Wprowadzony artykuł odnosi się do osób głównie młodocianych, zagrożonych uzależnieniem. Stanowi on możliwość roz-szerzenia zakresu oddziaływania na użytkowników narkotyków poprzez umożliwienie im skorzystania z udziału w odpowiednim programie pro-fi laktyczno-leczniczym jako alternatywie do bezpośredniego nakładania sankcji karnych.

W stosunku do grupy osób, którym zarzuca się popełnienie przestępstwa zagrożo-nego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, prokurator może zawiesić prowadzone postępowanie, o ile osoby te poddadzą się leczeniu i rehabilitacji lub udziałowi w programie profi laktyczno-leczniczym.

29

W rozdziale 8 Ustawy, w zmianach do m. in. przepisów obowią-zujących znajdują się zapisy, które mają ułatwić samorządom tery-torialnym skuteczne prowadzenie działań zapobiegawczych w ob-szarze substancji psychoaktywnych. Od pewnego czasu w wielu samorządach wytworzona została praktyka łącznego, szczególnie na poziomie profi laktycznym traktowania problemów uzależnienia od substancji legalnych (alkoholu) i nielegalnych (narkotyków). Zapis nowej ustawy w pełni legitymuje tę praktykę i potwierdza jej war-tość merytoryczną poprzez wprowadzenie do ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi zapisów mówiących o możliwości wykorzystania części dochodów z opłat za zezwolenia na obrót alkoholem na realizację wojewódzkich i gminnych progra-mów przeciwdziałania narkomanii.

Generalnie przepisy ustawy regulują działania wszystkich podmiotów zajmujących się redukcją popytu na narkotyki oraz profi laktyką, lecze-niem, rehabilitacją, readaptacją i reintegracją osób uzależnionych. Obej-mują one publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, instytucje i organizacje pozarządowe oraz organizacje pożytku publicznego, które prowadzą działania w powyższym zakresie.

Ustawa reguluje również działania ograniczające podaż narkotyków realizowane przez organy porządkowe i kontrolne państwa, policję, straż graniczną, służby celne, a także organy wymiaru sprawiedliwości, w tym sądy, prokuraturę i służby więzienne.

Jej istotną wartością jest podkreślenie wagi samorządu w zapobiega-niu narkotykom i narkomanii. Poprzez polepszone warunki do prowa-dzenia skutecznych działań zarówno w obszarze zdrowia, jak i egzekwo-wania prawa wzmacnia ona możliwość efektywnego oddziaływania na stan zdrowia publicznego i bezpieczeństwa społecznego.

2. 2. Kodeks Karny

Oprócz Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii problematyka narko-tyków znajduje swoje odzwierciedlenie w przepisach Kodeksu Karnego. Art.178a KK. stwierdza, iż osoba znajdująca się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadząca pojazd mechanicz-ny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Z kolei

30

Art. 357.1. specyfi cznie odnosi się do problematyki wojskowej i stwier-dza, iż żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie, wprawia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia innym środkiem, pod-lega karze ograniczenia wolności, aresztu wojskowego albo pozbawie-nia wolności do lat 2. Ściganie sprawcy w takim wypadku następuje na wniosek dowódcy jednostki.

2. 3. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii

Głównym wyznacznikiem celów i obszarów działań strategii antynar-kotykowej w Polsce są Krajowe Programy Przeciwdziałania Narkoma-nii (KPPN). Podstawą prawną do uchwalania i realizowania Programów jest ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Pierwszy Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii powstał w 2002 roku na podstawie ustawy z 1997 roku i obejmował okres od 2002 do 2005 roku. W formie Rozpo-rządzenia Rady Ministrów, po raz pierwszy w krótkiej historii strategii antynarkotykowych w Polsce, program wydany został w roku i objął lata 2006–2010. Przyjęty przez Radę Ministrów Program, podobnie jak po-przedni program na lata 2002–2005, opiera się na promowaniu strategii długofalowych, podejmowanych zgodnie z zasadą realizmu w wyzna-czaniu celów i możliwości ich osiągnięcia.

Podstawą prawną do uchwalenia i realizowania Programu jest art. 7 ust. 5 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii. Przy tworzeniu i wdrażaniu antynarkotykowej polityki państwa należy brać pod uwagę ewolucję problematyki narkotykowej w skali kraju. Zja-wiska takie jak zmiany rozmiarów rozpowszechniania problemu kon-sumpcji narkotyków w różnych grupach wiekowych, jakościowe zmiany w obrazie narkomanii, wzrost dostępności narkotyków, zróżnicowanie terytorialne używania substancji czy dyfuzja problemu narkomanii do mniejszych społeczności wymagają skoordynowanej i skutecznej reakcji instytucji publicznych, gwarantujących interdyscyplinarne podejście do problemu oraz partycypację w tych działaniach społeczeństwa obywa-telskiego.

Zgodnie z zasadą pomocniczości państwa, również w programie an-tynarkotykowym występuje podział zadań i kompetencji pomiędzy po-szczególne szczeble systemu władzy publicznej. Art. 4 ust. 3 Europejskiej

31

Karty Samorządu Terytorialnego zaleca, by generalna odpowiedzialność za sprawy publiczne przenosiła się przede wszystkim na organy wła-dzy, które znajdują się najbliżej obywateli. Program promuje tak zwane zrównoważone podejście do problemu, uwzględniające równoważność i wzajemny wpływ na siebie działań z zakresu redukcji popytu i ogra-niczania podaży narkotyków. Kluczowymi warunkami koniecznymi do osiągnięcia efektywności Programu jest budowanie wobec niego spo-łecznej akceptacji i aktywnej partycypacji w nim szerokiego kręgu osób i instytucji. Istotne znaczenie ma również obecne w Programie postrze-ganie problematyki narkotykowej w szerokim spektrum problematyki społecznej, w tym również odnoszenie się do kontekstu problematyki używania innych substancji psychoaktywnych niż te zwyczajowo koja-rzone z narkotykami, a więc również substancji legalnych.

Cel główny Programu został zdefi niowany jako „Ograniczanie uży-wania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdro-wotnych” a realizacja Programu odbywa się w pięciu obszarach. Trzy z nich są fi larami polityki antynarkotykowej:

Ι. Profi laktyka.ΙΙ. Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i rein-

tegracja społeczna.ΙΙΙ. Ograniczanie podaży.Dwa pozostałe obszary; IV – Współpraca międzynarodowa. V – Badania i monitoring.mają charakter horyzontalny i przejawiają się w każdym z głównych

zakresów merytorycznych, czyli dotyczą zarówno profi laktyki, leczenia, jak i ograniczania podaży substancji psychoaktywnych.

Nowym obszarem wspieranym przez Program jest współpraca mię-dzynarodowa. Dla Polski szczególnie istotna jest możliwość wpływania na działania antynarkotykowe podejmowane przez instytucje międzyna-rodowe, a szczególnie przez Unię Europejską. Udział we współpracy za-granicznej zapewnia Polsce nie tylko możliwości uczestniczenia w mię-dzynarodowym obiegu informacji, ale przede wszystkim umożliwia akcentowanie i implementowanie polskich potrzeb do polityki i współ-pracy zagranicznej. Odzwierciedla się to między innymi w działaniach na rzecz rozwoju programów pomocowych skierowanych do krajów byłego Związku Radzieckiego w związku z wpływem, jaki wywołuje w naszym kraju sytuacja narkotykowa i związana z nią epidemia HIV/AIDS w Rosji i Ukrainie.

32

Istotną nowością Krajowego Programu jest stosunek do form współ-pracy z władzami lokalnymi. W myśl respektowania zasady niezależ-ności struktur samorządowych, Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii nie narzuca władzom lokalnym zadań do realizacji na pod-ległym im terenie. Wskazuje natomiast priorytetowe kierunki działań, którymi samorządy winny się posługiwać przy tworzeniu wojewódzkich czy gminnych strategii rozwiązywania problemów narkotykowych. Ta-kie rozwiązanie pozwala na uwzględnienie specyfi cznych uwarunkowań i problemów występujących na danym terenie oraz dostosowanie strate-gii antynarkotykowej do konkretnych potrzeb społeczności lokalnych.

W przypadku jednostek centralnych Krajowy Program wprowadza uszczegółowione wymagania w stosunku do instytucji kluczowych dla antynarkotykowej polityki państwa. Jednostki administracji rządowej, w tym m.in. Ministerstwo Obrony Narodowej, zobowiązane są do opra-cowania i implementacji programów szczegółowych w zakresie ogra-niczania popytu na narkotyki. Do przygotowania i wdrożenia Strategii Zwalczania Przestępczości Narkotykowej zostali zobowiązani ministro-wie właściwi do spraw wewnętrznych, fi nansów publicznych i Minister Obrony Narodowej. Konstrukcja Programu ma na celu umożliwienie skutecznego monitorowania jego realizacji oraz efektywnej ewaluacji. Zgodnie z tymi zasadami, dla każdego z obszarów realizacji programu wyznaczono cel główny i wskaźniki jego monitorowania oraz określo-no kierunki i rodzaje działań przewidzianych do realizacji przez resorty i podmioty właściwe do podejmowania działań.

Rys. 8. Zasadnicze cele Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii

Profi laktyka Zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki oraz podniesienie wiedzy o nich

Leczenie, rehabilitacja, Poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania ograniczanie szkód społecznego osób uzależnionych od narkotyków zdrowotnych i reintegracja oraz używających narkotyki społeczna w sposób szkodliwy

Ograniczenie podaży Ograniczenie dostępności narkotyków

33

Współpraca Wsparcie realizacji Krajowego Programu przez wpływmiędzynarodowa na kształtowanie polityki międzynarodowej

Badania i monitoring Wsparcie informacyjne realizacji Krajowego międzynarodowej Programu Przeciwdziałania Narkomanii polityki

Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii jest skierowany do szerokiego odbioru społecznego, jednakże podstawową grupą docelową są dzieci i młodzież w wieku 10–25 lat oraz młodzi dorośli. Przykłado-wo, w części dotyczącej lecznictwa program adresowany jest do osób używających narkotyki w sposób szkodliwy i uzależnionych od nich. 80% osób z tej grupy to osoby w wieku 16–29 lat.

Zadania wyznaczone w Krajowym Programie Przeciwdziałania Nar-komanii (poza celem podstawowym, jakim jest poprawa stanu zdrowia i bezpieczeństwa obywateli Polski w zakresie związanym z konsumpcją substancji odurzających), odpowiadają również na potrzeby społeczno-ści międzynarodowej. Dlatego Krajowy Program Przeciwdziałania Nar-komanii na lata 2006–2010 jest w pełni zintegrowany ze Strategią An-tynarkotykową i Planem Działania Unii Europejskiej, a jego realizacja pozwala na wywiązywanie się przez Polskę ze wszystkich zobowiązań międzynarodowych związanych z wysiłkami na rzecz ograniczenia skut-ków obecności narkotyków i narkomanii w życiu społecznym.

35

Rys. 9. Interakcje między narkomanią a innymi problemami i patologiami spo-łecznymi

Rozwój przestęp-czości narkotykowej

Rozwój „szarej strefy”

Narastanie agresji i przemocy

Sekty i destrukcyjne kulty

Prostytucja i ryzy-kowne zachowania

seksualne

HIV/AIDS oraz cho-roby weneryczne

Narkomania

Część trzecia

Przyczyny sięgania po narkotyki

Problemem narkomanii interesują się różne dyscypliny naukowe pró-bując wyjaśnić przyczyny zjawiska z punktu widzenia socjologii, psycho-logii, psychiatrii, prawa, fi zjologii czy genetyki. Każdy z wymienionych kierunków wnosi swój jednostkowy wkład w ogólną wiedzę dotyczącą mechanizmów uzależnienia, a wypracowane koncepcje uzupełniają się wzajemnie, ponieważ dotyczą różnych aspektów funkcjonowania czło-wieka. Rozważania nad przyczynami sięgania po narkotyki i różnorodne badania związane ze zjawiskiem narkomanii dotyczą przede wszystkim młodzieży (Cekiera, 2004; Juczyński, 2009; Szukalski, 2005; Jęrzejko, 2007; Bożejewicz, 2008; Łuczak, 2004; Niewiadomska, 2007), ponie-waż pierwsze kontakty z substancjami psychoaktywnymi zaczynają się zwykle w okresie dorastania. Współczesna wiedza nt. pierwszych ekspe-

36

rymentów narkotykowych sytuuje je w okresie addescencyjnym (Ruden, Byalick, 2003). Narkomania młodzieżowa jest zjawiskiem niezwykle złożonym, na które mają wpływ zarówno szeroko rozumiane czynniki społeczne, jak i cechy indywidualne młodego człowieka.

Na początku lat 90. XX wieku przyczyn rosnącej narkomanii w Pol-sce upatrywano głównie w transformacji ustrojowej kraju. Otwarcie gra-nic, przenoszenie stylów życia z krajów zachodnich, zwiększająca się dostępność narkotyków, zmieniające się wzory używania – to wszystko z pewnością sprzyjało rosnącemu zainteresowaniu polskiej młodzieży środkami odurzającymi. Tak więc sięganie po narkotyki szybko dołą-czyło do długiej listy zachowań ryzykownych, które podejmują młodzi w okresie dorastania. Obok używania narkotyków, do takich zachowań problemowych zalicza się m.in. palenie tytoniu, używanie alkoholu, za-chowania agresywne, przestępcze, przedwczesną aktywność seksualną, funkcjonowanie w agresywnych subkulturach młodzieżowych, porzu-canie nauki szkolnej czy ucieczki z domu. Wspólnym mianownikiem wszystkich tych zachowań jest ryzyko negatywnych konsekwencji za-równo dla fi zycznego i psychicznego zdrowia jednostki, jak i dla jej oto-czenia. W tym aspekcie narkomanię zaliczyć można do grupy zachowań kompulsywnych, w wyniku których jednostka i społeczeństwo ponoszą widoczne straty. Narkomania jest także przykładem zachowań dewiacyj-nych (dewiacji negatywnej czyli patologii społecznej).

Możemy mówić o wyraźnych interakcjach między narkomanią a in-nymi patologiami społecznymi. W diagnozie socjologicznej i krymino-logicznej zjawiska narkomanii zauważmy ujawnianie się mechanizmu przyczynowo-skutkowego, w którym to pojawienie się narkotyków ma wpływ na pogłębiania się innych zachowań dewiacyjnych, te zaś generu-ją kolejne niebezpieczeństwa wchodzące w kolejne reakcje przyczyno-wo-skutkowe (Giddens, 2006; Jędrzejko, 2007; Hołyst, 2006).

Liczne badania nad motywami, którymi kierują się młodzi podej-mując różnorodne zachowania ryzykowne pozwalają stwierdzić, że ich motywy są podobne i mają wspólne podłoże. Podejmowanie zachowań ryzykownych może służyć zaspokajaniu wielu ważnych potrzeb, jak na przykład potrzeba niezależności, autonomii i dorosłości, może pomagać w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, być wyrazem bun-tu wobec tradycyjnych norm i wartości. Narkotyki w życiu młodzieży pełnią więc taką samą funkcję, jak inne zachowania ryzykowne i jest niezwykle trudno określić, które czynniki są specyfi czne tylko dla narko-manii, a które są charakterystyczne dla ogólnych problemów zachowa-

37

nia młodzieży. Jak stwierdziliśmy powyżej badania wykazały jednakże, że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują i jedno zachowanie pociąga za sobą inne lub też nawzajem zastępują się. Tak więc zażywaniu narkotyków często towarzyszy picie alkoholu, palenie tytoniu, zachowania agresywne, przestępcze czy też wczesna aktywność seksualna.

Powody sięgania po narkotyki bywają różne, a ich lista jest bardzo długa, ponieważ mają różnorodne uwarunkowania. Jak wskazują bada-nia prowadzone wśród młodzieży (Sierosławski 2003, 2009) za główną przyczynę sięgania po narkotyki, uznaje się ciekawość, chęć spróbowania jak działa narkotyk i przeżycie nieznanego doświadczenia. Bardzo silną rolę odgrywają wzorce rówieśnicze i środowiskowe (Cekiera, 2004).

Nie sposób wymienić wszystkie motywy sięgania po narkotyki, jednak warto zwrócić szczególną uwagę, że jako powód używania narkotyków młodzież wy-mienia także dobrą zabawę. W coraz szerszych kręgach panuje bowiem wręcz moda na okazjonalne zażywanie narkotyków, zwłaszcza podczas zabawy w dys-kotekach, czy klubach muzycznych. Przy niedostatecznej wiedzy o narkotykach, ich działaniu, wpływie na organizm i procesie uzależnienia, młodzież sięga po nie uważając takie zachowania za rzecz całkiem „normalną”. W dosyć powszech-nej opinii młodzieży tkwi bowiem przekonanie, że są oni w stanie kontrolować używanie narkotyków i nie uzależnią się.

Zauważmy jednak, że nie wszyscy młodzi ludzie, pomimo znaczne-go rozpowszechnienia i dużej dostępności narkotyków, sięgają po nie,

Ze współczesnych badań pedagogicznych wynika, iż niebagatelną rolę w inicjacji narkotykowej odgrywa wpływ innych osób (kolegów, przyjaciół), gdyż przyjmowanie narkotyków na początku prawie nigdy nie odbywa się w samotności. Daje to poczucie przynależności do grupy, zyskania jej akceptacji czy choćby uniknięcia dezaprobaty.

Jedną z istotnych barier skuteczności profi laktyki narko-tykowej na poziomie szkół gimnazjalnych i średnich jest bardzo szerokie przekonanie młodych ludzi, ze narkotyki stanowią składnik rozrywkowej części ich życia. Nakła-dają się na to i naukowe dowody rozwoju uzależnienia i szkód zdrowotnych

Uwaga pedagogiczna 1

Uwaga pedagogiczna 2

38

a jeżeli nawet spróbują, to większość poprzestaje po pierwszych ekspe-rymentach i doświadczeniach i nie kontynuuje używania w sposób regu-larny. Pojawia się zatem pytanie: od czego więc zależy, że jedni decydu-ją się na eksperymentowanie i dalsze używanie środków odurzających, a drudzy nie.

Otóż zastanawiając się nad przyczynami sięgania po narkotyki należy odróżnić młodzieńcze eksperymenty z narkotykami od przyczyn wcho-dzenia w uzależnienie. Możemy założyć, że o uzależnieniu zdecyduje za-równo psychofi zyczna konstrukcja jednostki, jak i właściwości konkret-nej substancji. O tym, czy ktoś uzależni się od narkotyków zadecyduje

Rozwój narkomanii w sferach społecznego spełnienia – yuppies,

środowiska artystyczne

Szybki rozwój sfery paranarkotyków oraz dopuszczonych do obrotu

substancji wzmacniających

Związek terroryzmu z produkcją i dystrybucją narkotyków(Afganistan, Kolumbia)

Nieskuteczność programów produkcji alternatywnej

(Maroko, Afganistan, Kolumbia)Wsparcie dla produkcji

(uprawy) narkotyków lub ochranianie tego procederu przez skorumpowanych

urzędników (Korea Płn., Wenezuela, Uzbekistan, Tadżykistan)

Szybkie narastanie wielkich obszarów wykluczenia i marginalizacji

społecznej (Meksyk, Brazylia, republiki poradzieckie)

Prawna legalizacja niewielkich ilości narkotyków

(np. Holandia, Czechy))

Rys. 10. Zjawiska wpływające na rozszerzanie się narkomanii

39

cały szereg czynników społecznych, psychologicznych i biologicznych. Jakiekolwiek jednak są przyczyny rozpoczęcia używania narkotyków, istnieją pewne czynniki ryzyka i czynniki chroniące, które sprzyjają nad-używaniu substancji przez młodych ludzi bądź ich przed tym chronią.

Podejmując ten problem zasadnym jest wskazanie na kwestię bar-dzo rzadko podejmowaną w kontekście eksperymentów narkotykowych dzieci i młodzieży. Jest oczywistym, iż ryzyko eksperymentów wzrasta wraz z nasileniem podaży tych substancji, jak i siłą wzorca środowi-skowego. Jednak nawet mimo występowania tych czynników znacząca część młodego pokolenia nigdy nie podejmuje pierwszego eksperymen-tu. Otóż czynnikiem sprzyjającym takiemu zachowaniu jest formacja we-wnętrzna młodego człowieka (Woroniecki, 2000; Wojtyła 1984; Olejnik, 1990). Może ona mieć różnego rodzaju fundamenty – religijny, moralny, kulturowy, oparty na zachowaniu rozumowym. Podkreślamy ten aspekt, bowiem w profi laktyce uzależnień warto tej kwestii poświęcać większą uwagę (Dziewiecki, 2009; Jędrzejko, 2009).

Podkreślmy także, że rozszerzaniu się narkomanii sprzyja wiele czynników społeczno-ekonomicznych i kulturowych (w niektórych częściach świata sięganie po narkotyki ma wielowiekową kulturową tradycję). To co u nas jest zabronione prawem, tam jest zachowaniem społecznie akceptowanym.

3.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w używaniu narkotyków

Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat badacze próbowali zdefi nio-wać i określić czynniki ryzyka i czynniki chroniące odnoszące się do trzech głównych sfer życia człowieka: biologicznej (np. dziedziczność), psychologicznej (m.in. uczucia, emocje, stosunek do samego siebie, styl zachowania, ambicje, wartości) oraz społecznej (np. interakcje w ro-dzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole, wzorce społeczne i medialne). Choć czynniki ryzyka i czynniki chroniące zawierają w sobie wiele zna-czeń, to możne je zdefi niować na tyle precyzyjnie, iż mogą wspomagać analizy w zakresie wyjaśniania przyczyn rozwoju narkomanii.

Różni badacze (Chmielewska, Furga-Baran, Ruden, Byalick, Cekiera, Juczyński) wskazują, że czynniki ryzyka i czynniki chroniące mają nieco inny wpływ na podatność na narkotyki. Wydaje się, że czynniki chro-niące są bardziej istotne w przypadku wzorów długotrwałego używania

40

i związanych z tym następstw, natomiast czynniki ryzyka mają większe znaczenie dla krótkotrwałych, doraźnych wzorów i konsekwencji uży-wania. Poniżej – na podstawie literatury tematu – prezentujemy głównie czynniki ryzyka, natomiast czynniki chroniące należy rozumieć jako po-zytywne przeciwieństwo wymienionych czynników negatywnych.

3.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologiczna

W sferze psychologicznej największą rolę odgrywają cechy indywi-dualne, którymi może być:• nadmierna nieśmiałość, • wrażliwość, • chroniczne napięcie i niepokój.

Są one najczęściej wynikiem niskiej odporności na stres. Jednostki odznaczające się takimi cechami mają najczęściej trudno-

ści w nawiązywaniu satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi. Celowo lub przypadkowo mogą odkryć, że wzięcie narkotyku przynosi psychiczną ulgę i znosi ich trudności, co zwiększa prawdopodobieństwo ponownego zażycia w kolejnej trudnej sytuacji.

Do czynników zwiększających ryzyko sięgania po narkotyki zalicza-my także:

• niestabilność emocjonalną, • częste negatywne nastroje,

CZYNNIKI

RYZYKA

CHRONIĄCE

To cechy jednostki i środo-wiska zwiększające praw-dopodobieństwo używania narkotyków. Prawdopodo-bieństwo jest tym większe, im więcej jest czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe oraz im dłużej trwa ich działanie

To właściwości jednost-ki i środowiska, które

wzmacniają odporność na podatność na narkotyki.

Przyjmuje się, że akumula-cja czynników chroniących

obniża ryzyko powstania uzależnienia.

Rys. 11. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące

41

• gwałtowny temperament, • impulsywność, • słabe zdolności przystosowawcze do zmian, • niską samoocenę.

Prezentując czynniki mające wpływ na używanie narkotyków należy podkreślić istotną rolę czynników emocjonalno-poznawczych, do któ-rych zalicza się:

• postawy, • normy, • przekonania,• oczekiwania. W świetle współczesnych badań psychologicznych nad decyzjami

o sięganiu po narkotyki i substancje dziejące podobnie wpływ oczekiwań i przekonań normatywnych ma istotne znaczenie w pierwszych kontak-tach młodzieży z tymi substancjami. Oczekiwania, to spodziewany efekt uzyskany w wyniku używania substancji psychoaktywnych. Współcze-sne badania dowodzą, że ludzie piją alkohol czy używają narkotyków, ponieważ spodziewają się pozytywnych efektów. Oczekiwania tworzą się na podstawie informacji uzyskanych dzięki mediom, lekturze, oso-bom używającym, obserwacjom społecznym.

Alkohol i narkotyki ze względu na przypisywane im działanie, by-wają traktowane jako środek, narzędzie pomagające osiągnąć konkretne korzyści dla jednostki. Przekonania związane z normami obowiązują-cymi w grupie rówieśniczej ściśle wiążą się z zachowaniem konformi-stycznym młodzieży. Jeżeli istnieje przekonanie, że pewne zachowania

Za istotne czynniki ryzyka eksperymentowania z narkoty-kiem (w sferze psychologicznej) można uznać negatywne zdarzenia życiowe, pozytywną postawę wobec używania, wczesną (wiekowo) inicjację narkotykową.

Uwaga pedagogiczna 3

Jeśli dziecko w toku socjalizacji wielokrotnie dostrzega, że alkohol, tytoń, narkotyki, leki bądź inne substancje stano-wią „rozwiązanie” sytuacji problemowej innej osoby, zwięk-sza to zdecydowanie ryzyko eksperymentowania z tymi substancjami i powielania wzorów dla „likwidacji” własnych podobnych problemów. Zachowanie takie można określić jako „społeczne uczenie się rozwiązywania problemów”.

Uwaga pedagogiczna 4

42

są powszechne w grupie (większość młodzieży pije, bierze narkotyki i wszyscy to akceptują), jest to wystarczający impuls do podejmowania podobnych zachowań (Becker, 2006).

3.1.2. Sfera społeczna

Jak zauważają J. Woronicki, S. Olejnik, S. Kawula oraz M. Dzie-wiecki kluczowe znaczenie w rozwoju dziecka ma jego funkcjonowanie w systemie rodzinnym. Czynniki jakie ujawniają się w relacjach dziecko – rodzice – rodzeństwo są określane we współczesnej pedagogice jako czynniki rodzinne.

Rodzina odgrywa decydującą rolę w używaniu – nie używaniu narko-tyków przez młodzież. Jednak podkreślenia wymaga, iż czynniki zwią-zane z funkcjonowaniem rodziny mogą być zarówno ważnymi czyn-nikami chroniącymi, jak i czynnikami ryzyka. Wśród najważniejszych rodzinnych czynników ryzykawymienia się:• brak wyraźnego i konsekwentnego systemu wychowawczego, niskie

kompetencje rodziców w postępowaniu z dziećmi (brak jasnych reguł postępowania, niekonsekwencja, brak rygorów i kontroli lub bardzo surowa dyscyplina, nadopiekuńczość, brak stawiania dziecku jasnych i wyraźnych oczekiwań co do jego zachowania);

• wysoki poziom konfl iktów w rodzinie (w tym pomiędzy rodzicami), nieumiejętność rozwiązywania problemów w rodzinie, niskie wspar-cie ze strony rodziców;

• brak lub osłabienie więzi emocjonalnej z rodziną, złe relacje pomię-dzy rodzicami i dziećmi;

• zaburzenia w pełnieniu ról ojca i matki; nieobecność ojca w domu (także psychiczna);

• tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu lub in-nych substancji odurzających; nadużywanie alkoholu, papierosów, narkotyków przez rodziców;

• rozwód, separacja, utrata rodziców;• brak czytelnych granic i norm;• przyzwolenie na uczestnictwo dziecka w sferach, do których nie jest

ono przygotowane emocjonalnie.

43

Z własnej praktyki zawodowej moglibyśmy jeszcze dodać, że w ostat-nich latach zauważalna jest wyraźna tendencja do wzrostu liczby nielet-nich uzależnionych od narkotyków, którzy funkcjonują w rodzinach po-zornie dobrze zbudowanych wewnętrznie, zasobnych materialnie. Przy bliższej analizie pedagogicznej funkcjonowania tych rodzin okazuje się jednak, iż są one wewnętrznie rozbite, mają silne wewnętrzne napięcia na linii matka – ojciec (mąż – żona), z niezwykle silnym parciem na sukces zawodowy (fi nansowy), z równoległym zaniedbywaniem wycho-wywania dzieci.

Kolejnym czynnikiem w ramach sfery społecznej jest środowisko szkolne.

Rys. 12. Elementy środowiska szkolnego jako czynnik ryzyka i czynnik chroniący

Nauka szkolna jest podstawową formą aktywności młodzieży, a śro-dowisko szkolne, obok rodzinnego, jest wiodącym w okresie rozwojo-wym miejscem kontaktów społecznych, dlatego naprężenia w środowi-sku szkolnym uznaje się za jedne z ważniejszych czynników zwiększa-jących prawdopodobieństwo sięgania po narkotyki (zachowań kompul-sywnych).

Jedną z najważniejszych przyczyn sięgania przez mło-dzież po narkotyki są zaburzone więzi emocjonalne w ro-dzinie. Wysoki poziom konfl iktów rodzinnych i brak więzi między rodzicami a dziećmi zwiększają ryzyka zachowań dewiacyjnych, a szczególnie ryzyko uzależnienia od al-koholu i narkotyków. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji i zrozumie-nia powoduje poczucie braku przynależności do rodziny, co skutkuje zwiększonym wpływem grupy rówieśniczej aprobującej narkotyki.

Uwaga pedagogiczna 5

• atmosfera wychowawcza w szkole• wyniki w nauce (powodzenia – nie-

powodzenia)• relacje dziecko – nauczyciele (kom-

petencje)• relacje dziecko – rówieśnicy• status społeczny dziecka (nazna-

czenie, etykiety, wykluczenia)• poziom działań profi laktycznych

44

Współczesna praktyka pedagogiczna dowodzi, że niskie osiągnięcia szkolne oraz brak zrozumienia i akceptacji ze strony nauczycieli mogą być istotnymi czynnikami ryzyka używania narkotyków, sięgania po alkohol oraz innych zachowań ryzykownych. Niepowodzenia szkolne mają ponadto swoje odbicie w domu, gdzie rodzice często stosują kary w formie odtrącenia emocjonalnego, zakazów, pozbawienia nagród. Taka sytuacja często prowadzi do wagarów czy porzucania szkoły, wymienia-nych jako czynniki prognostyczne w narkomanii. Uczniowie dążąc do kompensacji swoich niepowodzeń szkolnych łatwiej ulegają wpływom grupy rówieśniczej spoza środowiska szkolnego, często o charakterze dewiacyjnym (Giddens, 2006).

Trzecim z elementów sfery społecznej jest środowisko rówieśnicze.Mające już wieloletnią tradycję badania nad zachowaniami dziecka

w okresie adolescencji, a więc szczególnie silnego, naznaczonego pobu-dzeniem rozwoju, wskazują na silny wpływ grupy rówieśniczej. Wpły-wy te mają charakter bezpośredni (naśladownictwo, strach przed wyklu-czeniem, poddanie się wpływowi silniejszej osobowości) jak i pośredni (poszukiwanie nowych wzorów, tworzenie własnego image). Do czynni-ków ryzyka związanych z funkcjonowaniem w grupie należą: • kontakty z rówieśnikami, którzy używają i mają pozytywny stosunek

do środków psychoaktywnych oraz wykazują inne zachowania pro-blemowe;

• odrzucenie przez rówieśników – wykluczenie, naznaczenie;• oddziaływanie wzorców o charakterze subkulturowym (Giddens,

2006; Bożejewicz, Jędrzejko, 2009).

Postawy młodzieży wobec używania narkotyków oraz przekonania na temat konsekwencji z tym związanych, modelowane są często przez obserwowanie rówieśników używających narkotyków lub wypowiada-jących się z aprobatą o narkotykach.

Jeżeli w grupie funkcjonują niekorzystne normy: palenia, picia, używania narkotyków, agresja, to może skłonić jed-

nostkę do podejmowania konformistycznych zachowań, aby zyskać akceptację innych i nie narazić się na izolację społeczną. Należy podkreślić, że im słabsza więź z rodzi-

cami, tym silniejszy jest wpływ grupy rówieśniczej

Uwaga pedagogiczna 6

45

Podkreślmy w tym miejscu, że szczególnie silny wpływ ma ją te gru-py rówieśnicze, które mają charakter subkulturowy. Odznaczają się one bowiem mocniejszym oddziaływaniem na swoich członków, jak rów-nież stosują silniejsze bodźce integrująco-dyscyplinujące.

Do innych czynników warunkujących używanie narkotyków w per-spektywie społecznej zalicza się:• bezrobocie, brak perspektyw ekonomicznych i społecznych; brak

szans edukacyjnych;• dostępność–podaż narkotyków (Wojcieszek, 2009), wzory używa-

nia;• modę na narkotyki, normy promujące lub zezwalające na używanie

narkotyków;• zamieszkiwanie w środowiskach cechujących się wysoką przestęp-

czością (np. funkcjonowanie grup dealerskich).

W diagnozie rozwoju zagrożeń narkotykowych podkreśla się również wpływowy charakter czynnika religijnego (Olejnik, 1990). We współ-czesnej teologii moralnej analizuje się m.in. zależność między sygna-lizowaną wcześniej formacją moralną człowieka a jego podatnością na różnego typu zachowania ryzykowne. Podkreślmy w tym miejscu, że ta perspektywa analizy problemu narkotykowego prowadzi nas do jedno-znacznego stwierdzenia, że zjawisko to jest niczym innym jak błędnym rozumieniem ludzkiej wolności oraz działaniem degradującym człowie-ka jako osobę.

W licznych badaniach nad omawianym tu problemem (Cekiera, 2004; Dziewiecki, 2009; Olejnik, 1990) wskazuje się, iż do istotnych czynników określających poziom ryzyka używania narkotyków zaliczać powinniśmy również religijność młodzieży i jej rodziców. Religijność rozumianą jako przestrzeganie etyki chrześcijańskiej wymienia się jako czynnik chroniący przed wpływem grupy aprobującej używanie narko-tyków. Wedle tego stanowiska niska religijność jest jednym z czynni-ków ryzyka nałogu, natomiast regularne praktyki religijne uważane są za jeden z najważniejszych czynników chroniących. W świetle naszych

Ponad wszelką wątpliwość kluczowym elementem zwięk-szającym ryzyko eksperymentów a później uzależnienia od narkotyków jest dostępność tych substancji. Ogranicza-nie dostępności ma wiodące znaczenie dla ograniczania ryzyka problemu narkotykowego (Wojcieszek 2009)

Uwaga pedagogiczna 7

46

doświadczeń zasadnym jest podnoszenie autentycznej religijności jako czynnika chroniącego. Nie oznacza to jednak, że osoby o agnostycznym podejściu do rzeczywistości mają wyższe ryzyko popadania w uzależ-nienia narkotykowe (bądź inne). Wydaje się, że budowanie relacji niska religijność – większe ryzyko uzależnień jest naukowo nieuprawnione.

3.1.3. Sfera biologiczna

Współczesne badania nad rozwojem zjawiska narkomanii (Juczyński, 2006; Kooyman, 2002; Łuczak, 2004; Machel, Kawula 2001) wskazują na dominujący wpływ czynnika (wzorca) środowiskowego na pierwszy kontakt z narkotykiem. Prawdziwość tej tezy nie podlega naukowemu podważeniu. Jednak od momentu kontaktu z narkotykiem gwałtownie rośnie rola czynników biologicznych. Bowiem to one mogą być odpo-wiedzialne za dalsze używanie lub uzależnienie od narkotyków.

Chociaż nie ma dostatecznych dowodów badawczych uznających pro-fi l genetyczny jednostki za czynnik warunkujący podatność na narkotyki, to coraz liczniejsze badania nad uzależnieniem od alkoholu wskazują na dziedziczenie skłonności do choroby alkoholowej. Warto więc z pewno-ścią brać pod uwagę również historię alkoholizmu lub narkomanii w ro-dzinie czy też inne historie rodzinne dotyczące zaburzeń afektywnych, zaburzeń zachowania lub osobowości antyspołecznych. Nauka poszu-kująca przyczyn uzależnienia w oparciu o czynniki biologiczne rozwija się w ostatnich latach niezwykle szybko i być może wniesie wkrótce nowe dane na temat genetycznych komponentów uzależnienia. Szcze-gólne znaczenie mają tutaj badania nad reakcją dopaminy i serotoniny na wprowadzenie narkotyku do organizmu.

3.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków

Przyjmowanie narkotyków, w jakiekolwiek byłoby to fazie, prowadzi do poważnych zaburzeń funkcjonowania człowieka. Nie jest oczywiście tak, że każdy eksperyment prowadzi do uzależnienia, jednak ma ono bardzo osobniczy charakter. Stąd osoba eksperymentująca z substancją narkotyczną nie jest w stanie określić jakie będą tego krótkie i daleko-siężne następstwa.

47

Pierwszem kryterium etycznej oceny narkomanii jest jej destrukcyjny charakter. Należy bowiem podkreślić, że skutki uzależnienia od narko-tyków niezależnie od zażywanego środka zawsze są negatywne, a ich przejawy uwidaczniają się w:• stanie zdrowia osoby uzależnionej, • rozwoju jej osobowości, • społecznym funkcjonowaniu.

Przede wszystkim trzeba podkreślić fakt, że osoby uzależnione po-szukują coraz mocniejszych „wrażeń”, co przejawia się w sięganiu po coraz większe dawki oraz środki wywołujące silniejsze reakcje. Konse-kwencją takiego stanu rzeczy są: • wyniszczenie organizmu, • zaburzenia funkcjonowania wszystkich jego układów, liczne choroby

(zwiększenie podatności na infekcje i zakażenia),• degradacja psychofi zyczna i społeczna.

W wielu przypadkach następuje ponadto poszerzenie się przejawów patologii społecznej – np. związek narkomanii z przestępczością, pro-stytucją itp. (Pstrąg, 2003; Gaś, 1978; Muszyńska, 2004). Skala nega-tywnych skutków zdrowotnych zależy przede wszystkim od rodzaju za-

Rys. 12. Szkody społeczne jako następstwo narkomanii

Narastanie zachowań konfl iktowych i dysfunkcji

Czas zażywania

Choroby, rozpad rodziny, utrata pracy,

wykluczenie społeczne

Narastanie konfl iktów z prawem, szybki kontakt

z innymi patologiami

Konfl ikty środowiskowe i rówieśnicze

Kłamstwa i pierwsze konfl ikty z prawem (kradzieże)

Problemy z nauką i wypełnianiem zadań

zawodowych

48

żywanego narkotyku, częstotliwości i czasu jego zażywania oraz wieku narkomana.

Narkotyki wpływają bardzo silnie na sferę emocjonalną człowieka. Zaburzenia emocji przyjmują najczęściej formę lęków, nadpobudli-wości, depresji, także nagłych zmian nastrojów. Z kolei konsekwencją długotrwałego zażywania narkotyków są także zmiany osobowościowe przejawiające się w zawężeniu sfery zainteresowań (koncentrowanie ich na sposobie zdobywania narkotyku), osłabieniu sprawności intelektu-alnej, osłabieniu woli, egoizmie, instrumentalnej i manipulacyjnej po-stawie wobec innych ludzi oraz zaniku uczuciowości wyższej. Sytuacja taka powoduje wtórnie wiele negatywnych skutków w sferze społeczne-go funkcjonowania osoby uzależnionej. Znajduje to zwłaszcza odzwier-ciedlenie w rezygnacji z kolejnych, pełnionych dotychczas ról (dziecka, ucznia, kolegi, ojca, pracownika itp.) czego efektem jest coraz większa izolacja społeczna oraz utrata celu i sensu życia. W praktyce zawodowej obserwowaliśmy zaburzenia ważne ze społecznego punktu widzenia: zmniejszenie aktywności zawodowej prowadzące do porzucenia pracy lub jej utraty; przechodzenie do kolejnych – w tym poważnych – czy-nów o charakterze przestępczym, jako następstwo konieczności zdoby-cia środków na narkotyki; postępująca demoralizacja, w tym prostytu-owanie się; porzucenie rodziny. Analiza studium 14 przypadków z grup tzw. wyższych grup społecznych diagnozowanych przez M. Jędrzejko, pozwoliła autorom na skonstruowanie następującej piramidy narkotyko-wego „upadku”:• 1–6 miesięcy przyjmowania narkotyków – eksperymentowanie z zw.

lekkimi narkotykami;• 6–12 miesięcy – przejście od regularnego przyjmowania tzw. lżej-

szych narkotyków; pierwsze próby z silniejszymi środkami; pierwsze problemy rodzinne i w nauce;

• 2 rok – regularne sięganie po narkotyki; pierwsze problemy zawodo-we i porzucanie nauki; trwałe leczenie lub przerywane próby leczenia uzależnień;

• 3–4 rok – wystąpienie objawów silnego uzależnienia; sięganie po środki alternatywne; wyraźne pogorszenie sytuacji rodzinnej; rozpad rodzin – porzucenie; utrata pracy zawodowej;

• kolejne lata – pełna destrukcja życia zewnętrznego i wewnętrznego (4 przypadki); wyjście z problemu narkotykowego jako następstwo leczenia i terapii (6 przypadków); powroty do narkotyków (4 przy-padki).

49

Jeszcze innym problemem są sygnalizowane wcześniej szkody spo-łeczne. Dotyczą one wymiaru osobistego (utrata szans zawodowych i życiowych, minimalizacja), jak i wymiaru grupowego (rozkład rodzi-ny, konfl ikty środowiskowe). Poniżej prezentujemy jeden ze schematów tych szkód.

3.3. Narkomania jako forma ograniczenia wolności

Osoba uzależniona nie jest w stanie żyć i funkcjonować w sposób ,,niezdeterminowany przez narkotyk”, a tym samym stanowić o sobie, dokonując świadomych wyborów, ukierunkowanych na integralny roz-wój osobowy, pożądaną hierarchię wartości czy obowiązujące normy prawne i społeczne.

Wolność utożsamiana jest najczęściej z ,,postępem” i samorealizacją. Wiele osób jest również przekonanych, że wystarczy przezwyciężyć spo-łeczno-polityczne systemy zniewolenia, czyli osiągnąć wolność zewnętrz-ną (np. słowa, zrzeszania, wyznania), aby automatycznie żyć w wolności wewnętrznej. Innym przejawem uproszczonego pojmowania wolności jest oderwanie jej od norm moralnych, prawnych lub społecznych i tym samym traktowanie jako wartości najwyższej, prowadzącej do spontanicz-nej i nieograniczonej niczym z zewnątrz aktywności człowieka. Dlatego w wypowiedziach niektórych narkomanów, jak i osób eksperymentują-cych z narkotykami można spotkać np. takie stwierdzenia: byłem wreszcie wolny, poczułem wolność, czułem się jak ptak lecący w przestworzach, to było niebiańskie uczucie, nigdy nie było mi tak dobrze (Jędrzejko, 2003). Spotyka się również o wiele ostrzejsze sformułowania, które sprowadzają się do tezy, że narkomania daje jedyną i niczym nieograniczoną wolność. Należy jednak zaznaczyć, że autentyczna wolność to przede wszystkim zdolność podejmowania decyzji zarówno w oparciu o świadomość mo-tywów, jak i skutków własnego działania (Dziewiecki, 2009). Wolność nie oznacza bowiem dowolności działania, ponieważ realizuje się w ra-mach określonych możliwości i ograniczeń materialnych, intelektualnych, psychicznych, moralnych, duchowych i społecznych, lecz oznacza dzia-łanie odpowiedzialne i świadome. Istota wolności polega na zdolności do podejmowania decyzji i zobowiązań, w realizacji których jest się konse-kwentnym i którym dochowuje się wierności.

50

Rozważając etiologię zachowań narkotykowych oraz konsekwencje uzależnienia nie sposób podkreślić, iż wolność związana jest z istotą osoby, jej godnością, prawami i obowiązkami, a także sensem i celem ludzkiego życia. Stanowi fundament struktur międzyludzkich oraz roz-wijanych na ich podstawie różnego rodzaju kontaktów międzyosobo-wych (Darłowski, 2002), jest zdolnością do decydowania o samym so-bie jako całości oraz jedną z fundamentalnych wartości człowieka, która specyfi kuje ludzki byt oraz stanowi jego trwały fundament i sens (Ko-walczyk, 1986). Podstawowe znaczenie wolności człowieka, wolność woli nakazuje widzieć w niej przede wszystkim tę szczególną samo-za-leżność, która występuje razem ze samostanowieniem (Wojtyła, 1984). Jak zauważa ten autor powiedzenie, ze ktoś jest człowiekiem wolnym oznacza, że w dynamizowaniu swego podmiotu zależy sam od siebie (Wojtyła, 1984). Kiedy osoba działa, kiedy dynamizuje się w sposób właściwy, wówczas spontanicznie, niejako odruchowo, w działaniu tym pojawia się samostanowienie, czyli wolność, zarówno w podstawowym, jak i rozwiniętym znaczeniu tego wyrazu. Samostanowienie jest bowiem czymś dla osoby właściwym i wrodzonym – czymś dla niej naturalnym. Wolność jest podstawą rozwoju osobowego człowieka (stawania się do-brym lub złym poprzez dokonywanie wyborów), która nie tylko stanowi o samym działaniu człowieka, którego osobowe ,,ja” jest sprawcą lecz także o dobru lub złu moralnym (Bożejewicz, 2010).

Jeśli w takiej perspektywie będziemy oceniali zjawisko narkomanii nieuniknionym jest stwierdzenie, iż istotnym elementem uzależnienia od narkotyków jest odczuwany przymus dokonywania i ponawiania czyn-ności nałogowej. Człowiek uzależniony, pomimo poważnych szkód, jakie ponosi w związku uzależnieniem od narkotyków, pomimo zwią-zanych z tym wielu negatywnych doznań i skutków nie jest w stanie zrezygnować z ich zażywania. Przymus ten wiąże się z postępującym wraz z rozwojem uzależnienia, osłabieniem siły woli. Pojawiająca się progresywna utrata kontroli nad własnym życiem oraz przymus zażywa-nia narkotyków oczywiście dociera do świadomości osoby uzależnionej. Przyznanie się do tego faktu deprecjonuje poczucie godności narkomana, co skutkuje tym, iż osoba taka zaczyna się samooszukiwać oraz zapew-niać o ,,sile” swej woli, która umożliwia mu pełną kontrolę nad swym postępowaniem oraz innych ludzi. Osoby uzależnione lub też zagrożone uzależnieniem są bowiem przekonane, że poradzą sobie same, co pozo-staje najczęściej w sferze życzeniowej, ponieważ zwykle nie radzą sobie i ponownie zaczynają zażywać narkotyki. Spowodowane jest to przede

51

wszystkim silną i trudną do opanowania potrzebą związaną z psychicz-nym i fi zycznym przymusem przyjmowania i kontynuowania zażywania określonego środka. Jest to silnie utrwalony stereotyp – odruch warun-kowy, stała tendencja do szukania za pomącą środków psychoaktywnych ulgi w stanach depresyjnych (pod wpływem środka zapomina się o tym, co dręczy, życie wydaje się bogatsze i bardziej interesujące). W tym okresie obserwuje się także zjawisko samonaznaczenia, prowadzące do ograniczenia kontaktów społecznych oraz poszukiwania związku z oso-bami o podobnych problemach.

Osoba uzależniona od narkotyków traci w konsekwencji część swej autonomii i nie jest w stanie dysponować w sposób wolny swym po-stępowaniem. Stan taki staje się zaprzeczeniem wolności i prowadzi do „czasowego zawieszenia wolności”.

* * *Reasumując rozważania zawarte w części trzeciej możemy powie-

dzieć, że do najważniejszych czynników chroniących przed ekspery-mentowaniem z narkotykami zaliczamy: • silną więź emocjonalną z rodzicami i prawidłowo funkcjonujące śro-

dowisko rodzinne, • regularne praktyki religijne (autentyczną więź religijną), • zainteresowanie nauką szkolną i funkcjonowanie w zrównoważonym

środowisku szkolnym, • poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,

Rys. 13. Zasadnicze przyczyny sięgania po narkotyki

Źródło grafi ki: http://www.tenuate-international.com/drug-abuse.htm

Chęć zaeksperymento-wania i sprawdzenia oso-bistej reakcji na narkotyk

Wcześniejszy kontakt z narkotykami

Chęć zaimponowania ko-legom i znajomym

Problemy osobiste

Brak postępów w nauce

Wzorce środowiskowe - namowa innych osób

Reakcja na konfl ikty ro-dzinne

Nuda, brak atrakcyj-nego wypoczynku

Trudności adaptacyjne – wykluczenie – nazna-czenie

52

• pozytywną aktywność pozaszkolną (sport, kultura),• przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej.

Czynniki chroniące w istotny sposób osłabiają wpływ czynników ry-zyka, jednak nie są trwałym zabezpieczeniem przed używaniem narkoty-ków. Znajomość czynników ryzyka i czynników chroniących pozwala na-tomiast na podjęcie skutecznych działań zapobiegawczych. Celem działań profi laktycznych powinno być zatem oddziaływanie zarówno na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące w taki sposób, aby dążyć do eliminacji lub redukcji czynników ryzyka, a jednocześnie wzmacniać czynniki chro-niące.

3.4 Używanie narkotyków w Polsce

Problem narkotyków, w porównaniu z alkoholizmem, jest uznawany w Polsce za stosunkowo nowe zjawisko, choć jego historia – jako pro-blemu medycznego – sięga początków XX wieku. Natomiast począt-ki narkomanii w Polsce jako zjawiska manifestującego się w wymiarze problemu społecznego sięgają lat 70. ubiegłego wieku.

Popyt na narkotyki można mierzyć rozpowszechnieniem ich konsump-cji. Istnieje kilka źródeł informacji na ten temat, a jednym z nich są ogól-nopolskie badania ankietowe na temat używania alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Wyniki badań w Polsce wskazują na znacznie wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych, niż nielegalnych. Wśród substancji nielegalnych relatywnie najbardziej roz-powszechnione są cechują się konopie indyjskie (marihuana, haszysz). Na drugim miejscu znajduje się amfetamina. Zarówno eksperymento-wanie z substancjami nielegalnymi, jak i ich okazjonalne używanie jest bardziej rozpowszechnione wśród chłopców niż wśród dziewcząt.

Jednym z nowych elementów przeciwdziałania narkomanii jest

Warto odnotować, że większość młodzieży jest dobrze zorientowana w zakresie ryzyka szkód zdrowotnych i społecznych związanych z używaniem substancji psy-choaktywnych. Zdecydowana większość uczniów gimna-zjów i szkół ponad gimnazjalnych uczestniczy w szkol-nych zajęciach profi laktycznych.

Uwaga pedagogiczna 8

53

uwzględnienie tej problematyki zajęciach profi laktycznych prowa-dzonych na poziomie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym. Jak wyni-ka z analiz tych spotkań, młodzież przyjmuje merytoryczne argumenty o szkodliwości narkotyków, jednakże według ocen uczniów, o stopniu ryzyka związanego z przyjęciem substancji odurzającej decyduje raczej częstotliwość i sposób używania substancji niż jej rodzaj. Należy przy tym zaznaczyć, że marihuana i haszysz są przez młodzież traktowane bardziej liberalnie niż inne substancje nielegalne, co skutkuje większym przyzwoleniem na używanie tych substancji.

Substancjami nielegalnymi, z którymi młodzi ludzie eksperymentu-ją najczęściej, są konopie, amfetamina oraz ecstasy. Jednakże poważne niebezpieczeństwo niesie ze sobą używanie substancji legalnych, takich jak leki, sterydy anaboliczne (zwłaszcza w grupie osób powiększających masę mięśniową) czy substancje wziewne, popularnie nazywane klejami oraz używanie dopalaczy – zwanych „smartami”. Dopalacze stają się co-raz popularniejsze wśród młodzieży, a dostępność w Internecie i w spe-cjalnych sklepach sprzyja modzie na ich używanie. Są to najczęściej środki o działaniu psychoaktywnym, zarejestrowane jako przedmioty

Jednym z kluczowych problemów polskiej profi laktyki narkotykowej jest wysoki stopień akceptacji dla ekspery-mentowania z marihuaną. Narkotyk ten jest w znaczącej części młodzieży uznawany jako środek o niskim stopniu szkodliwości.

Uwaga pedagogiczna 9

Środki wieloskładnikowe wywołujące wieloczynnikowe zaburzenia. Przy-padki śmiertelnego zatrucia

Wykorzystywanie luki prawnej przy sprzedaży (produkt kolekcjonerski) z masową promocją zażywania

Działanie: bardzo silne, brak wiedzy o dalekosiężnych konsekwencjach zdrowotnych

Masowa sprzedaż i promocja

Rys. 14. Istota problemu dopalaczowego w Polsce

Źródło grafi ki: http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,8437544,Dopalacze

54

kolekcjonerskie i sprzedawane pod nazwą bezpiecznych dla użytkow-ników.

Ze względu na legalność sprzedaży oraz oddziaływanie podobne do narkotyków, różnorodność i modyfi kacje składników używanych do ich produkcji, są bardzo niebezpieczne. Wprowadzanie prawnych ograni-czeń, poprzez ustawowy zakaz używania niektórych roślin i składników służących do produkcji „dopalaczy”, pozwala zmniejszyć skalę zjawi-ska, ale liczba potencjalnych substancji, których można użyć do pro-dukcji „dopalaczy” pozostawia sprzedawcom możliwość kontynuacji legalnej sprzedaży.

Konieczność zmiany optyki patrzenia na osoby używające narkoty-ków wynika z faktu, że nielegalne substancje psychoaktywne pojawiają się przede wszystkim wśród osób do 24 roku życia. Jednocześnie pro-blematyka narkotyków dotyczy świata młodych i dorosłych Polaków w wieku 24–44 lat.

Poważnym zagrożeniem dla zdrowia i bezpieczeństwa społeczne-go jest prowadzenie pojazdów samochodowych pod wpływem innych substancji psychoaktywnych niż alkohol. Z badań wynika, że koło 150 tysięcy kierowców rocznie przyznaje się do narażania zdrowia i życia współobywateli i własnego poprzez prowadzenie pojazdów w stanie zmienionej świadomości ponarkotykowej lub substancji działającej po-dobnie.

Jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych z narkotykami są choroby infekcyjne. Przyjmowanie środków odurza-jących w zastrzykach rodzi zwiększone ryzyko zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B i C oraz zakażenia wirusem HIV.

55

Część czwarta

Procedury postępowania

Doświadczenia praktyki pedagogicznej i terapeutycznej wskazują na występowanie powszechnej niewiedzy na temat sposobów postępowa-nia w przypadku stwierdzenia, że osoba znajduje się pod wpływem nar-kotyku (paranarkotyku). Niestety, w takich sytuacjach strach i emocje często biorą górę. Powiedzmy zatem na wstępie tej części opracowa-nia, że dobór właściwego działania będzie służył i ofi erze (choremu) jak i osobom trzecim. Przede wszystkim powinniśmy pamiętać, że osoba znajdująca się pod wpływem narkotyku ma zaburzony ośrodkowy układ nerwowy, co powoduje, iż nie odbiera wszystkich sygnałów z otaczają-cego ją świata (zaburzenia słuchu, omamy, zaburzenia wzorku, obniżona koncentracja, problemy z oceną odległości i zagrożeń).

Rys. 14. Bezpośrednie zaburzenia będące konsekwencją działania narkotyków

http://www.addictionsearch.com/treatment_articles/article/stimulant-drug-abuse-just-isnt-worth-the-risk_104.html

Zburzenia wzroku – oma-my, niedowidzenie, opóź-nienie reakcji świetlnej

Brak świadomości działania – halucynacje

Brak koordynacji ruchowej, zaburzenia błędnika

Wysoka pobudliwość – odporność na ból – reak-cje agresywne

Silnie zaburzone lub cał-kowicie wyłączone kryte-rium moralne

Obniżone zdolności oce-ny sytuacji – brak kontak-tu z rzeczywistością

56

Obowiązujące w Polsce rozwiązania postępowania w sytuacjach stwierdzenia, że osoba znajduje się pod wpływem narkotyku są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym (inaczej reagujemy w sytuacji gdy mamy np. do czynienia z uczniem w szkole, jeszcze inaczej z żoł-nierzem pełniącym obowiązki). W opracowaniu skupiamy się na dzia-łaniach uniwersalnych podkreślając nie prawne aspekty działania, lecz te funkcjonalne, odnoszące się do ratowania chorego (pełne wyjaśnienie postępowania z uczniem na terenie placówki szkolnej znajdzie Czytel-nik w opracowaniu M. Cabalski Uczeń – Szkoła – Narkotyki, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2009).

Człowiek znajdujący się pod wpływem narkotyku potrzebuje pomo-cy. Stąd postępowanie wobec osoby zaburzonej działaniem substancji psychoaktywnej powinno cechować spokój i opanowanie. Należy pa-miętać, że osoba taka odbiera bodźce w sposób odmienny, dlatego jej reakcje mogą być w dużym stopniu niekontrolowane. W świetle naj-nowszych doświadczeń z zachowaniem się osób znajdujących się pod wpływem narkotyku lub dopalacza najważniejszą czynnością jest jak najszybsze powiadomienie pogotowia ratunkowego. Zatem jeśli zdarzy się nam być w otoczeniu osób, które na skutek przedawkowania lub za-trucia narkotykami potrzebują natychmiastowej pomocy, powinniśmy znać kilka zasad postępowania, aby nie czuć się bezradnym w takiej sy-tuacji i wiedzieć jak postępować. Wiedza, którą przedstawiamy poniżej dotyczy podstawowych zasad, niemniej jednak nasze szybkie działanie może komuś uratować życie.

Jeżeli widzimy, że ktoś nagle źle się poczuł i podejrzewamy lub wie-my, że jest to silny skutek działania narkotyków, należy:• wyprowadzić tę osobę z pomieszczenia, zwłaszcza jeśli jest w nim

głośno (muzyka), tłok, pulsujące światła,• nie szarpać się z chorym, nie wymuszać na nim fi zycznie żadnych

czynności – na ile to możliwe tonować jego zachowanie,• umieścić w przewiewnym, cichym, standardowo oświetlonym po-

mieszczeniu,• zabezpieczyć posiadane przez poszkodowanego używki, leki, opa-

kowania (ta wiedze być bardzo przydatna przy diagnozie medycznej zatrucia),

• dowiedzieć się, jeżeli to możliwe, jakie narkotyki przyjmował i kie-dy ta sytuacja miała miejsce (patrz tabela – czas działania narkoty-ków),

57

• nie pozostawiać chorego samego,• przekazać wszystkie informacje ekipie pogotowia ratunkowego lub

innej przygotowanej do udzielenia pomocy osobie.

• co się stało,• miejsce zdarzenia, • w jakim stanie jest osoba poszkodowana,• jak działania podjęto w ramach pomocy poszkodo-

wanemu,• informacje jakie przekazał poszkodowany – co za-

żył, w jakiej ilości, jak zażył narkotyk, czas• numer telefonu, z którego się dzwoni,• ponadto należy zastosować się do udzielanych

wskazówek i nie wolno pierwszemu odkładać słu-chawki

Osoby znajdujące się pod wpływem silnych środków pobudzających będą bardzo impulsywnie reagowały na wszelkie próby pomocy. O ile to możliwe osobę taką należy posadzić i usiąść obok niej. Osoba siedząca jest mniej niebezpieczna dla siebie i innych osób.

Wskazówka praktyczna 1

Zachowania osób znajdujących się pod wpływem narkotyku mogą wskazywać na typ zażytego środka. Ważnych informacji dostarczy nam obserwacja twarzy i oczu poszkodowanego. Jeśli stwierdzimy silnie po-większone źrenicy [pow. 7–8 mm] może to oznaczać działanie środka pobudzającego (amfetamina i jej pochodne, kokaina, efedryna, bądź po-chodnych kannabis). W przypadku bardzo małych źrenic [pon. 2–3 mm] może to być sygnał o zażyciu opiatów lub silnych leków uspokajają-cych.

Człowiek znajdujący się pod wpływem narkotyku ma zaburzony odbiór sygnałów wzrokowych i dźwiękowych, oceny sytuacji i zagrożeń.

Rys. 15. Zgłaszamy zdarzenie - informacje ważne dla pogotowia ratunkowego

Do cech wzmożonej aktywności, charakterystycznych dla osób znaj-dujących się pod wpływem narkotyku zaliczamy:• pobudzenie psychoruchowe, niekiedy agresja,• szybka, niekiedy niezrozumiała mowa, brak logiki wypowiedzi,

58

SILNE POBUDZENIE POSZKODOWANEGO:• spokojnie rozmawiać z poszkodowanym, uspokajać, infor-

mować co do miejsca i czasu oraz tego co chcemy zrobić,• zapewnić obecność 1–2 osób przyjaznych dla poszkodowa-

nego, 3-4 osób w przypadku znacznego pobudzenia, agresji,• w razie zachowań zagrażających życiu własnemu lub oto-

czenia (np. próba skoku z okna, próba ucieczki na ulicę) należy unieruchomić poszkodowanego. Każda z towa-rzyszących osób przytrzymuje jedną kończynę (ramiona, uda). Nie należy uciskać klatki piersiowej, szyi, głowy,

• bardzo skutecznym sposobem unieruchomienia jest posa-dzenie chorego na krzesełku i przytrzymywanie go przez dwie siedzące po bokach osoby (trzymamy za nadgarstek przyciągając łokieć chorego do swojej klatki piersiowej). Osoba siedząca w sposób naturalny pozbawiona jest ok. 2/3 swojej siły.

Wskazówka praktyczna 2

• dziwaczne zachowania,• omamy wzrokowe, słuchowe,• stany lękowe.

W takiej sytuacji działania wspierające powinny polegać na spokoj-nej rozmowie, a w przypadkach skrajnych unieruchomieniu poszkodo-wanego.

Z kolei do cech obniżonej aktywności zaliczamy: • spowolnienie ruchowe, zastyganie w ruchu,• zataczanie się,• zawroty,• majaczenia,• spowolnienie mowy, niekiedy bełkot,• podsypianie,• omdlenie, utrata przytomności.

We współczesnych czasach stajemy przed wysokim prawdopodobień-stwem spotkania się z osobą znajdującą się pod wpływem narkotyku lub dopalacza. Podkreślmy przy tym, współczesny „narkoman” nie jest obra-zem znanym z dawniejszej literatury. To często człowiek aktywny zawo-dowo, uczeń, student, kierowca, pracownik wolnego zawodu. Może się też zdarzyć, że rozwój wydarzeń wywoła konieczność pomocy takiej osobie

59

(duszenie się, omdlenia, niekontrolowane zachowanie). Ścieżka tego po-stępowania powinna być następująca:

Ścieżka postępowania

• sprawdzić czy poszkodowany jest przytomny (lekko potrząsnąć za ramiona zadać proste pytanie);

• jeżeli odpowiada (reakcja na głos, dotyk) – pozostać przy osobie po-szkodowanej do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego, w przypadku ponownej utraty przytomności postępować jak niżej;

• jeżeli nie odpowiada (brak reakcji) – udrożnić drogi oddechowe;• sprawdzić czy poszkodowany oddycha (słucham, patrzę, wyczu-

wam); • jeżeli oddycha, ułożyć w pozycji bocznej (bezpiecznej);• sprawdzać co minutę do czasu przybycia pogotowia czy nie zanikł

oddech;• w przypadku stwierdzenia braku oddechu lub zaniku oddechu postę-

pować jak niżej;• wykonać dwa wdechy (powoli, płynie wdmuchiwać powietrze do

wyraźnego uniesienia się klatki piersiowej);• ponowić kontrolę oddechu (j.w.);• jeżeli pojawiły się prawidłowe oddechy, kaszel, ruchy poszkodowa-

nego – pozycja boczna;• jeżeli nie pojawił się oddech, kaszel, ruch ciała poszkodowanego –

rozpocząć ucisk klatki piersiowej i wdmuchiwać powietrze 15:2 (15 ucisków i 2 wdechy). Powtarzać sekwencje 15:2 do czasu przybycia pogotowia ratunkowego.

Wśród reakcji jakie wywołują narkotyki u biorców pojawiają się także napady drgawkowe. Och objawy i zasady postępowania prezentu-jemy na kolejnej grafi ce.

Zachowania osoby znajdującej się pod wpływem narkotyków mogą być niebezpieczne dla jej zdrowia i życia. Jak już wskazaliśmy część tych zachowań może być nieuświadomionych ze względu na silne zabu-rzenie ośrodkowego układu nerwowego. Z doświadczenia medycznego wiadomo, że chory znajdujący się pod wpływem narkotyków powinien być otoczony nieustanna opieką, a jednym z elementów tej pomocy jest ułożenie go w pozycji bocznej bezpiecznej.

60

Pozycja boczna bezpieczna jest stosowana w celu zabezpieczenia nieprzytomnego poszkodowanego z zachowanymi czynnościami życio-wymi (oddychania i krążenia) do czasu przybycia lekarza. Jest to taki sposób ułożenia ratowanej osoby, który zapobiega blokowaniu gardła przez język i umożliwia wypływanie płynów z ust, co zmniejsza ryzyko zadławienia się zawartością żołądka. Ułożenie w pozycji bocznej po-winno być stabilne, jak najbliższe ułożeniu na boku z odgięciem głowy i brakiem ucisku na klatkę piersiową, by nie utrudniać oddechu.

Wskazówka praktyczna 3

Napad drgawkowy

Objawy:• utrata przytomności• szczękościsk, skurcze mięśni ciała• upośledzenie oddechu, zasinienie twarzy• ślinotok, oddanie moczu, kału

Postępowanie w trakcie napadu:• usunąć wszelkie przedmioty mogą-

ce zagrozić poszkodowanemu• przytrzymywać i zabezpieczyć gło-

wę poszkodowanego przed uraza-mi

• nie wkładać nic między zęby• podczas drgawek przytrzymywać

jedynie głowę, a nie całe ciało

Postępowanie gdy minie napad: sen/nieprzytomny : • należy udrożnić drogi oddechowe • sprawdzić oddech, tętno, objawy

krążenia – jeżeli oddycha, ułożyć w pozycji bocznej, bezpiecznej

• jeżeli osoba nie oddycha – reani-mować – uciskać klatkę piersiową i wentylować do czasu przybycia pogotowia ratunkowego (15 uci-śnięć – 2 wdechy)

Pobudzenie (zrywanie się):• uspokajaj, informuj o sytuacji• w razie konieczności przytrzymaj

(postępowanie jak w przypadku wzmożonej aktywności).

(opracowano na podstawie Międzynarodowych Wytycznych Resuscytacji 2000)

61

Sposób układania w pozycji bezpiecznej

1. Sprawdzić drożność dróg oddechowych, jeżeli to konieczne oczyścić jamę ust-ną ratowanego z wszelkich zanieczyszczeń.

2. Ułożyć poszkodowanego na plecach (nogi wyprostowane, ręce ułożone wzdłuż tułowia).

3. Rękę bliższą ratownika ułożyć pod kątem prostym w stosunku do ciała, dalszą rękę przełożyć w poprzek klatki piersiowej i ułożyć stroną grzbietową przy po-liczku poszkodowanego (rys. 1).

4. Kończynę dalszą zgiąć w kolanie, nie odrywając od podłoża, stopę podsunąć pod staw kolanowy nogi wyprostowanej (rys. 2).

5. Przytrzymując dłoń dociśniętą do policzka, pociągnąć za dalszą kończynę dol-ną tak, by ratowany obrócił się na bok w kierunku ratownika (rys. 2).

6. Ułożyć kończynę, za którą przetaczaliśmy poszkodowanego w taki sposób, aby zarówno staw kolanowy, jak i biodrowy były zgięte pod kątem prostym.

7. Odgiąć głowę poszkodowanego ku tyłowi, by upewnić się, że drogi oddechowe są drożne.

8. Ułożyć rękę ratowanego pod policzkiem tak, aby utrzymać głowę w odgięciu (rys. 3).

9. Poszkodowany powinien leżeć w takiej pozycji, aby głowa, szyja i plecy były w jednej linii, podczas gdy zgięte kończyny podpierają ciało i utrzymują je w wygodnym i stabilnym położeniu.

10. Co minutę należy sprawdzać oddech.

62

Źródło grafi k: Polska Rada Resuscytacji

63

Część piąta

Charakterystyka substancji psychoaktywnych

Mechanizm działania substancji psychoaktywnych jest złożony.

Chociaż wiemy coraz więcej o ich oddziaływaniu na ośrodkowy układ nerwowy, to jednak silnie w relacji człowiek – narkotyki zaznacza się osobnicze działanie. Prezentując poniżej charakterystykę substancji psy-choaktywnych chcielibyśmy zwrócić uwagę na trzy istotne fakty:- coraz rzadziej mamy do czynienia z tzw. czystymi narkotykami – naj-

częściej zwierają one tzw. wypełniacze lub substancje pomocnicze;- narkotyki oferowane na rynku nielegalnym to głównie mieszanki,

nierzadko substancji o przeciwstawnym działaniu (np. dosypywanie amfetaminy do marihuany);

- coraz więcej substancji poddawanych jest modyfi kacjom chemicznym lub biologicznym, co zwiększa najczęściej szybkość i siłę ich działania.Nie bez znaczenia jest także nieustanny rozwój rynku narkotyków

i paranarkotyków.

5.1. Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich

Do najczęściej używanych przetworów konopi indyjskich (Cannabis sativa) należą marihuana i haszysz. Są to jednocześnie najbardziej roz-powszechnione i najczęściej używane narkotyki w Polsce i na świecie.

64

Obecnie używana marihuana jest często modyfi kowana, przez co zwięk-sza się zawartość czynnika aktywnego (THC).

Formy występowania

Marihuana – suszone liście konopi wyglądem przypominające suszoną pietruszkę lub oregano

Haszysz – czarny lub brązowy produkt otrzymywany z żywicy krzewu konopi, sprasowany w formie tabliczki, różnego kształtu bloków lub grudki

Olej haszyszowy – gęsta, lepka ciecz, którą można palić po rozsmaro-waniu na bibułce papierosa.

Drogi przyjmowania

Najczęściej stosowaną formą zażywania jest palenie. Zarówno marihu-anę jak i haszysz często miesza się z tytoniem i pali w postaci skręta (papieros), w fi fce albo w fajce wodnej.

Działanie

● Dym wprowadzany do organizmu, a z nim jego aktywne skład-niki docierają przez drogi oddechowe do krwioobiegu, a z krwią do mózgu. Konopie zawierają około 400 różnych substancji chemicznych, z których najważniejszą jest THC (delta-9-t-etrahydrocannabinol).

● Doznania towarzyszące używaniu konopi zależą od stężenia THC, wielkości dawki, cech osobowości, indywidualnych predys-pozycji danego człowieka, stanu emocjonalnego w momencie przyjęcia.

● Bezpośrednim efektem palenia jest odprężenie, lekka euforia, poprawa humoru, aż do wesołkowatości i poczucie, że czas pły-nie wolniej. Większe dawki mocniejszych odmian powodują dez-orientację, niepokój, panikę i halucynacje.

65

Objawy używania

● Zapach palonych liści, słodkawa woń oddechu, włosów, ubrania● Brązowo-szare liście i nasionka, zielony tytoń ● Fifki, fajki, bibuła papierosowa● Gadatliwość, napady śmiechu, chichot● Przekrwione oczy, kaszel, suchość w ustach● Zwiększone łaknienie, apetyt na słodycze● Zaburzenia koordynacji ruchowej i orientacji przestrzennej● Wzrost ciśnienia krwi i przyspieszone tętno

Skutki używania

● Zawartość substancji rakotwórczych w skrętach jest wyższa niż w papierosach. Dym marihuany działa na cały układ oddechowy (nos, oskrzela, płuca) powodując stany zapalne nosa i gardła, uporczywy kaszel, zapalenie oskrzeli, rozedmę płuc.

● Regularne palenie silnie uzależnia psychicznie. Długotrwałe uży-wanie osłabia pamięć i koncentrację, powoduje trudności z ucze-niem się i przyswajaniem nowych informacji. Na skutek dłuższego używania występuje tzw. syndrom amotywacyjny, w którym zanika potrzeba osiągania celów życiowych i nic się nie chce robić. Z po-wodu spowolnienia myślenia oraz zaburzeń koordynacji ruchowej wydłużona jest reakcja i zdolność do prawidłowej oceny sytuacji, co zwiększa ryzyko wypadków samochodowych.

● Długotrwałe palenie marihuany w przypadku kobiet utrudnia zaj-ście w ciążę, a w przypadku mężczyzn sprzyja impotencji i znacz-nie obniża liczbę i ruchliwość plemników.

● Po odstawieniu marihuany po długotrwałym paleniu pojawia się zespół abstynencyjny: ciągłe rozdrażnienie, spadek apetytu, senność lub bezsenność, bóle głowy, napady gorączki, dreszczy, utrata chęci życia, spadek aktywności życiowej, obniżenie nastro-ju, zaburzone odczuwanie przyjemności – wszystko wydaje się mniej atrakcyjne.

Zagrożenia

Nie zanotowano przypadków śmiertelnych z powodu przedawkowania marihuany, nie licząc tych, którzy zginęli w wypadkach samochodowych lub popełnili samo-bójstwo na skutek zaburzeń percepcji, lęków i urojeń. Odnotowuje się wzrost zachowań kompulsywnych osób znajdujących się pod wpływem cannabis jak i nie-bezpiecznych ze względów społecznych (gwałtowne wejście na drogę, niekontrolo-wane zachowanie w miejscach publicznych, brak świadomości i niewłaściwa ocena zagrożeń).

66

5.2. Stymulanty

5.2.1. Amfetamina

Amfetamina należy do środków stymulujących pochodzenia synte-tycznego i jest drugim pod względem popularności narkotykiem w Pol-sce, zaraz po marihuanie.

Formy występowania

Na nielegalnym rynku amfetamina jest dostępna najczęściej w postaci bezwonnego proszku o gorzko-cierpkim smaku, w ko-lorze biało-beżowym (w zależności od zanieczyszczeń i użytych w produkcji składników). Nielegalnie produkowana amfetamina wykazuje niski poziom czystości (6-10%), ponieważ mieszana jest z innymi substancjami o podobnym wyglądzie (talk, glukoza, mle-ko w proszku czy nawet strychnina). Występuje również w formie białych lub zabarwionych na różowo tabletek lub kryształków.

Drogi przyjmowania

Przyjmowana jest doustnie, dożylnie i wciągana przez nos. Może być również wcierana palcem wewnątrz jamy ustnej lub dodawa-na do drinków. Im bardziej bezpośrednia forma wprowadzania substancji do organizmu (dożylnie, palona) tym szybsze działanie.

Działanie

Amfetamina jest silnym środkiem pobudzającym, który działa na układ nerwowy wywołując przypływ energii, poczucie mocy i pew-ności siebie. Pod jej wpływem następuje:● podwyższenie nastroju, ● wzmożona aktywność, ● poczucie wydolności fi zycznej i psychicznej.

Amfetamina zmniejsza potrzebę snu i łaknienia. Powoduje;● rozszerzenie źrenic, ● przyspieszoną pracę serca, ● podwyższa ciśnienie krwi i tętno, ● wywołuje zawroty głowy, suchość w ustach, ● zwiększone wydalanie moczu. Po większych dawkach może wystąpić znaczne pobudzenie psy-choruchowe, słowotok, silne pocenie się, wzrasta skłonność do zachowań agresywnych.

67

Objawy używania

● Tabletki, kapsułki, biały proszek lub kryształki● Małe foliowe torebeczki (ze struną), rurki, igły, strzykawki● Rozszerzone źrenice słabo reagujące na światło● Przypływ energii, gadatliwość, przyspieszony oddech● Wzmożona aktywność ruchowa● Nerwowość, drażliwość, zwiększona agresywność● Wahania nastroju od euforii do depresji● Zaburzenia snu (bezsenność, długotrwały sen), ● Zmniejszony apetyt, wychudzenie, ● Zaczerwienienia skóry, wysypka, wymioty, omdlenia.

Skutki używania

Długotrwałe używanie powoduje zależność psychiczną, rozwija się tolerancja, po-jawiają się objawy psychotyczne (urojenia prześladowcze, omamy), brak łaknienia prowadzi do wychudzenia. Odstawienie narkotyku przez osoby nadużywające am-fetaminy powoduje wystąpienie zespołu abstynencyjnego, objawiającego się nad-mierną sennością (sen od kilku godzin do kilku dni), znacznym obniżeniem nastroju, utratą energii, zmęczeniem, apatią, uczuciem niepokoju i lęku, występuje zanik od-czuwania przyjemności, brak chęci do życia i silne pragnienie ponownego zażycia substancji. Kiedy objawy odstawienia mijają, utrzymuje się zwiększone łaknienie.

Zagrożenia

Większe dawki mogą spowodować przeciążenie organizmu będące zagrożeniem dla życia. Wzrastające na skutek dużych dawek amfetaminy tętno, przyspieszona praca serca i zwiększone ciśnienie krwi mogą spowodować niewydolność krążenia oraz wylew krwi do mózgu. Może nastąpić również niewydolność nerek wskutek bardzo wysokiej temperatury ciała. Amfetamina w połączeniu z ecstasy (substancje zażywane podczas imprez tanecznych) jest bardzo niebezpieczna, gdyż oba narko-tyki powodują przyspieszenie akcji serca. Po zażyciu amfetaminy występuje wysokie prawdopodobieństwo odwodnienia i przegrzania organizmu.

! Po zażyciu amfetaminy i jej pochodnych możliwe są próby samobójcze w stanie psychozy.

68

5.2.2. Metamfetamina

Metamfetamina jest narkotykiem z grupy amfetamin. Działa szybciej i dużo silniej od amfetaminy, ale jest także o wiele bardziej szkodliwa. Jak dotychczas, w Polsce narkotyk jest mniej popularny niż amfetami-na.

Źródło zdjęć:DEA

Formy występowania

Czysty chlorowodorek metamfetaminy nadający się do palenia występuje w postaci przezroczystych kryształków przypominają-cych lód – nazywany ice lub cristal glass. Na nielegalnym rynku metamfetamina występuje w postaci bezwonnego proszku o gorz-ko-cierpkim smaku, w kolorze białym lub beżowym (w zależności od zanieczyszczeń i użytych w produkcji składników).

Drogi przyjmowania:

Metamfetamina może być palona, wdychana przez nos, przyjmowana doustnie oraz dożylnie.

Działanie

W zależności od drogi przyjęcia obserwuje się różną jej efektyw-ność. Im bardziej bezpośrednia droga, tym działanie intensywniej-sze. Zażycie metamfetaminy powoduje:• intensywne pobudzenie, • zniesienie zmęczenia,

69

• wzrost aktywności fi zycznej, • zmniejszenie łaknienia, • euforię, • przyspieszenie oddychania, • hipertermię. Objawy odstawienia: • silny głód narkotykowy, • bóle głowy, • duszność, • skurcze jelit, • zaburzenia snu, • zwiększone łaknienie, • silna depresja.

Objawy używania

• zmienność nastroju• silne pobudzenie• niekontrolowane zachowania, agresja• bezsenność (czasem bardzo długotrwała)• brak łaknienia, utrata wagi ciała, • zmiany skórne, pocenie się• osłabienie koncentracji• depresja, psychozy.

Skutki używania

Metamfetamina szybko i silnie uzależnia psychicznie, bardzo szybko wzrasta też to-lerancja, dlatego dawki są zażywane częściej lub są zwiększane w celu uzyskania euforyzującego efektu. Prowadzić to może do skrajnego wyczerpania z powodu silnego pobudzenia, bezsenności i zaniku łaknienia. Skutki długotrwałego używania: zaburzenia układu krążenia, tachykardia, bóle w klatce piersiowej, nadciśnienie tętnicze oraz zapaść sercowo-naczyniowa zagrażająca życiu. W wyniku przyjmowania metamfetaminy może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie drobnych naczyń mózgowych, prowadzących do udarów mózgu. Skutki długotrwałego używania metamfetaminy mogą przypominać objawy schizofrenii.

70

Zagrożenia

Objawy zatrucia metamfetaminą są bardzo niebezpieczne, powodują zaburzenia rytmu serca, znaczny wzrost ciśnienia, zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc, nagły zgon. Wysokie dawki mogą niebezpiecznie podnieść temperaturę ciała, czasem ze skutkiem śmiertelnym, a także doprowadzić do zagrażających życiu napadów drgawkowych.. Przyjmowanie narkotyku dożylnie zwiększa ryzyko przedawkowania, wystąpienia owrzo-dzenia w miejscu wstrzyknięć, zakażenie wirusem HIV i wirusem zapalenia wątroby.

! W okresie głębokiej depresji często występują próby samobójcze

5.2.3. Kokaina

Kokainę otrzymuje się z liści krzewu koki rosnącego w Ameryce Po-łudniowej. Kokaina ma podobny mechanizm działania jak amfetamina, ale jest znacznie silniejszym środkiem stymulującym. Narkotyk wzmac-nia swoje działanie w połączeniu z alkoholem. Na rynku nielegalnym dostępna jest głownie w postaci chlorowodorku, ale także w formie wol-ne zasady tzw. crack. Ta forma jest znacznie silniej uzależniająca.

Cechy działania kokainy spowodowały, że jest ona kultowym narko-tykiem w zorganizowanych grupach przestępczych. Jej cena (wysoka) ogranicza podaż, ale zauważa się jej coraz większą popularność.

Formy występowania:

W handlu ulicznym kokaina najczęściej występuje jako krysta-liczny biały proszek o gorzkim smaku. Na ogół nie występuje w czystej postaci i jest łączona z innymi substancjami, takimi jak glukoza, laktoza, talk czy amfetamina, które dodawane są w celu zwiększenia ciężaru dawki. Pasta kokainowa, otrzymywana jako pierwotny produkt kokainy z liści koki występuje rzadziej, nato-miast po dodaniu do pasty odpowiedniej dawki sody oczyszczanej uzyskuje się bardziej powszechny narkotyk - crack. Crack jest to tańsza, ale bardziej prymitywna i zanieczyszczona postać kokainy występująca w formie białych bądź jasnobrązowych płatków lub kamyczków. Nazwa pochodzi od charakterystycznych trzasków wydawanych podczas palenia (ang. cracling).

71

Drogi przyjmowania:

Kokaina w postaci proszku jest najczęściej wciągana przez nos za pomocą rurek, słomek lub zwiniętych banknotów. Może być również używana doustnie, wcierana w dziąsła, pa-lona lub wstrzykiwana jako roztwór. Pasta kokainowa i crack służą wyłącznie do palenia. Crack pali się w specjalnych fajkach w mieszankach z tytoniem lub marihuaną, w fajce wodnej albo podgrzewany na folii aluminiowej wdychając ulat-niające się opary.

Działanie

Kokaina ma silne działanie stymulujące ośrodkowy układ nerwo-wy. Powoduje krótką, intensywną euforię, poczucie mocy i energii, podnosi nastrój, usuwa zmęczenie, obniża podatność na ból, zmniejsza apetyt, redukuje potrzebę snu. Powoduje:• przyspieszenie akcji serca, • wzrost ciśnienia krwi, • wzmożoną potliwość.Kokaina jest substancją o krótkim okresie działania, ulega szyb-kiej przemianie w wątrobie i dlatego używana jest z dużą czę-stotliwością w tzw. ciągach w celu podtrzymania euforyzującego działania. Przy dużych dawkach występują: • zawroty głowy, • wysoka temperatura ciała, suchość w ustach, • drżenie rąk, • podenerwowanie, • niepokój, • podejrzliwość, • stany psychotyczne, • gonitwa myśli omamy, • paniczny lek. W wyniku odstawienia kokainy pojawia się depresja, niepokój, zmęczenie, nudności, wymioty, senność lub wyczerpująca bez-senność oraz bardzo intensywny głód narkotykowy.Efekty działania craku są podobne jak kokainy, ale o wiele inten-sywniejsze i większa jest częstotliwość występowania efektów negatywnych.

72

Skutki używania

Kokaina powoduje bardzo silne uzależnienie psychiczne, zwłaszcza u osób palących crack. Używanie kokainy ma różnorodne konsekwencje zdrowotne, m.in. zaburzenia układu pokarmowego, obniżenie odporności na infekcje, zaburzenia pracy serca i oddychania, nadciśnienie, choroby płuc, a także uszkodzenie przegrody nosowej (perforcja) u osób przyjmujących narkotyk przez nos. Przy krótkotrwałym używaniu kokaina pobudza seksualnie, jednak w przypadku uzależnienia powoduje impotencję u mężczyzn i utratę popędu płciowego u obu płci. W wyniku brania kokainy może się rozwinąć psychoza z omamami i urojeniami prześladowczymi. Charakterystyczne dla kokainistów są omamy czuciowe – uczucie pełzania „robaków” pod skórą.

Zagrożenia

Zdarzają się tzw. zatrucia piorunujące, które mogą doprowadzić do nagłej śmierci z po-wodu gwałtownego wzrostu ciśnienia krwi (udar mózgu, zawał serca) lub przegrzania. Możliwe próby samobójcze w stanie psychozy. Używanie cracku niesie duże ryzyko przedawkowania z powodu trudności w ocenie zawartości czystej substancji aktywnej w przyjmowanej dawce . Przedawkowanie może być przyczyną zgonu.

5.2.4. Ecstasy

Ecstasy (MDMA) jest środkiem syntetycznym o budowie zbliżonej do amfetaminy. Narkotyk ten jest bardzo popularny wśród młodzieży, przyjmowany najczęściej w sytuacjach towarzyskich podczas imprez ta-necznych w klubach i dyskotekach.

Formy występowania

Najczęściej spotykanymi postaciami w nielegalnej sprzedaży są tabletki i kapsułki. Tabletki występują w różnych kolorach i kształ-tach, często z wytłoczonymi wzorkami (np. ptaków, motyli, słońca, serc), logo znanych marek samochodów lub z napisami (UFO, E, Love). Wewnątrz kapsułek znajduje się biały lub różowy proszek. W skład ecstasy mogą wchodzić pewne ilości innych narkotyków, najczęściej pochodnych amfetaminy, dlatego nigdy nie ma pewno-ści co się zażywa.

73

Drogi przyjmowania

Przyjmowana jest zwykle doustnie w tabletkach lub kapsuł-kach, ale czasem również w drodze inhalacji lub dożylnie.

Działanie

Ecstasy ma równocześnie własności stymulujące i halucynogen-ne. Małe dawki wywołują efekt podobny do amfetaminy, wysokie przypominają działanie LSD. Po zażyciu wywołuje:• euforię, • przypływ energii, • uczucie silnej więzi z otoczeniem i wielkiej miłości do świata, • pobudzenie seksualne. Zmysły są wyostrzone, odbiór kolorów i dźwięków staje się sil-niejszy, znika senność i zmęczenie, dlatego używana jest często przez młodzież podczas całonocnych imprez tanecznych. Ecstasy: • podnosi ciśnienie krwi, • przyspiesza tętno i oddech, • rozszerza źrenice. Większe dawki mogą powodować nieregularne bicie serca, bóle w klatce piersiowej, nudności, silne napięcie mięśniowe, zgrzy-tanie zębami i szczękościsk. Gdy mija podwyższony nastrój występuje poczucie lęku, niepokój, zdarzają się napady paniki. Następnego dnia zwykle pojawia się uczucie kaca objawiające się zmęczeniem, wyczerpaniem, zawrotami głowy i mdłościami, słabą zdolnością koncentracji, sennością albo pobudzeniem i irytacją.

Objawy używania

• białe lub kolorowe pastylki z wytłoczonym logo, kapsułki• popękane naczynka krwionośne na twarzy, rozszerzone źreni-

ce• pobudzenie, brak koordynacji psychoruchowej• okazywanie nadmiernych uczuć sympatii nieznanym osobom• zmniejszenie apetytu• zaburzenia snu, stany depresyjne.

Skutki używania

Ecstasy uzależnia psychicznie z powodu doznawanych przeżyć. W wyniku długo-trwałego przyjmowania ecstasy dochodzi do: • zmian w komórkach nerwowych mózgu,

74

• ulegają zniszczeniu neurony serotoninowe regulujące wiele zachowań, takich jak pobieranie pokarmu, sen, aktywność seksualna, odczuwanie bólu.

Na skutek trwałego uszkodzenia komórek nerwowych utrzymuje się depresja, ma-nia prześladowcza, agresywność, stany lękowe, obniżenie sprawności intelektual-nej. Nadużywanie ecstasy w młodości przyczynia się do utraty sprawności intelektu-alnej i ogólnej w latach późniejszych.

Zagrożenia

Wzrost temperatury ciała i zaburzenia pracy nerek może doprowadzić do odwodnie-nia. Zażywanie ecstasy jest szczególnie niebezpieczne dla osób z chorobami serca, wątroby, padaczki i zaburzeniami psychicznymi. Na skutek szczękościsku i zgrzyta-nia zębami może dojść także do kruszenia zębów. W handlu ulicznym ecstasy czę-sto sprzedaje się pod taką samą nazwą pomimo zmiany składu, co może prowadzić do śmiertelnych zatruć.

5.3. Środki halucynogenne

5.3.1. LSD

LSD to środek z grupy halucynogenów, związek kwasu lizergowego, powszechnie znany jako „kwas”. Największą popularnością cieszył się w latach sześćdziesiątych stając się sztandarowym narkotykiem rewolu-cji hippisowskiej. Pomimo, że dzisiaj w popularności wyprzedziły go inne narkotyki, nadal używany jest przez młodzież jako narkotyk klubo-wy. LSD jest najsilniejszą substancją halucynogenną.

Formy występowania

Na rynku narkotykowym LSD występuje w różnych postaciach, jednak najczęstszą formą są nasączone roztworem bibułki i znaczki z kolorowym nadrukiem przedstawiającym różne symbo-le grafi czne. Często zafałszowane są obojętnymi substancjami lub innymi środkami odurzającymi.

Drogi przyjmowania:

LSD jest zażywany doustnie poprzez lizanie lub ssanie nasączo-nych papierków.

75

Działanie

Substancja szybko i łatwo wchłaniana jest z przewodu pokarmo-wego i błon śluzowych uruchamiając w mózgu pewne reakcje biochemiczne wywołujące zmiany w percepcji zmysłowej, a także w nastroju. Charakterystyczne dla działania LSD są:• zniekształcenia wzrokowe, słuchowe, • wzmożony jest odbiór kolorów, światła i dźwięków określane

często jako „widzenie dźwięków i słyszenie barw”, • zmiany w odczuwaniu czasu i przestrzeni. Zarówno rodzaj halucynacji, jak i ich treści są uzależnione od cech indywidualnych osoby używającej, jej nastawienia i stanu psychicznego, a także od otoczenia i towarzystwa, w którym się znajduje. Pod wpływem działania narkotyku występuje:• rozszerzenie źrenic, • wzrost temperatury ciała, • ciśnienia krwi, • zawroty głowy, • przyspieszenie tętna, • drżenie, • kołatanie serca, • pocenie się, • utrata apetytu, • niewyraźne widzenie i mowa.

Objawy używania

• znaczki z nadrukiem• rozszerzone źrenice słabo reagujące na światło• nieracjonalne wypowiedzi, bełkotliwa mowa• zachowania wskazujące na przeżywanie urojeń• zmiany nastroju od euforii do depresji• wymioty, senność lub bezsenność.

Skutki używania

Następstwa przyjmowania halucynogenów są trudne do przewidzenia, ponieważ ich działanie zależy od wielu czynników. Doznania są określane jako dobre i złe „podróże”. Tak zwana „zła podróż” to doświadczenie przykrych, wręcz przerażają-cych wizji. Osoba w takim stanie może odczuwać silny lęk lub panikę i reagować nieracjonalnie np. uciekać na oślep czy wyskakiwać przez okno. U niektórych osób może rozwinąć się psychoza przypominająca schizofrenię. Zażywaniu LSD może towarzyszyć zjawisko fl ashbacku, polegające na nawrocie doznań nawet w kilka lat po zażyciu. Może wystąpić samoistnie lub na skutek lęku, zmęczenia, stresu, zaży-cia innego narkotyku, na przykład marihuany.

76

Zagrożenia

Dotychczas nie zanotowano przypadków śmiertelnych zatruć samą substancją. Zagrożenia dla życia i zdrowia wynikają z utraty kontaktu z rzeczywistością osoby odurzonej, nieracjonalnego zachowania, błędnej oceny odległości, czasu i własnych możliwości. Zwłaszcza niebezpieczne są konsekwencje „złych podróży”, którym mogą towarzyszyć próby samobójcze. Także zjawisko fl eshbacku pojawiające się w nieoczekiwanym momencie, np. podczas prowadzenia pojazdu może być przy-czyną tragicznych wypadków. U osób o genetycznej predyspozycji do schizofrenii mogą wystąpić psychozy, które nigdy by się nie ujawniły bez użycia narkotyku.

5.3.2. Meskalina (peyotl)

Meskalina jest substancją naturalną, pochodzi z kaktusa peyotl dziko rosnącego w Meksyku i południowo-zachodnich stanach USA. Kaktus pe-jotl zawiera kilka substancji psychoaktywnych, ale za najsilniejszą uważa się meskalinę, którą można również otrzymać drogą syntezy chemicznej. Zażywana jest doustnie.

Działanie meskaliny

Meskalina działa halucynogenne, podobne do LSD, ale nieco sła-biej. Poza zmianami w mózgu narkotyk wywołuje przyspieszenie czynności serca, wzrost temperatury ciała i ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzenie źrenic, zawroty głowy, uczucie ucisku w skro-niach, często ma działanie wymiotne i powoduje swędzenie skóry. Ryzyko konsekwencji złej „podróży”.

5.3.3. Grzyby halucynogenne (psylocybina)

Psylocybina jest substancją naturalną i jest czynnikiem aktywnym nie-których gatunków grzybów występujących również w Polsce (np. łysiczka lancetowata). Halucynogenny jest również muchomor czerwony.

Formy występowania

Małe, niepozorne grzybki w kolorze zazwyczaj brązowym lub jasno-brązowym o cienkiej, delikatnej nóżce i stożkowatym kapeluszu.

77

Drogi przyjmowania

Grzyby zażywane są jako świeże, suszone, gotowane, albo pije się z nich napar. Obserwuje się dodawanie grzybów do innych pokarmów.

Działanie

Działanie psylocybiny w dużej mierze przypomina efekty wywołane przez LSD lecz jest łagodniejsze. Po spożyciu grzybów: • dość szybko pojawiają się halucynacje, wesołkowatość, pobu-

dzenie jak po alkoholu; • mogą wystąpić bóle mięśniowe i bóle brzucha, a w końcowej

fazie działania senność, osłabienie, zmęczenie, objawy głębokiej depresji.

Działanie jest słabsze niż LSD, ale także występują zaburzenia orientacji, zaburzenia czasu i przestrzeni, a nawet poczucie opusz-czenia własnego ciała. Znamienne są przeciwstawne efekty psy-chiczne: uczucie szczęścia i depresja, niepowstrzymany śmiech i gwałtowne zachowania.

Objawy używania

• gadatliwość, wesoły nastrój• rozszerzenie źrenic, suchość w ustach• stan jak po spożyciu alkoholu, zaburzenia równowagi• prowadzenie rozmów z wyimaginowanymi osobami• zaburzenia czasu i przestrzeni, dziwaczne zachowanie• mdłości, bóle i zawroty głowy, lęk.

Zagrożenia

Śmiertelne przedawkowania należą do rzadkości, ale istnieje ryzyko śmiertelnych zatruć z powodu zjedzenia grzybów trujących zamiast halucynogennych.

! Zażywanie grzybów wiąże się z pogorszeniem zdrowia psychicznego i niejednokrotnie prowadzi

do poważnych i długotrwałych zaburzeń psychicznych.

78

5.4. Opioidy

Opioidy, zwane często zamiennie opiatami, to substancje uzyskiwane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczne środki przeciwbólowe. Wszystkie związki tej grupy mają działanie uspokajające i uśmierzające ból. Do opioidów zaliczamy: opium, morfi nę, heroinę, kodeinę, fenta-nyl i metadon. Opiaty, a szczególnie heroina, uważane są za najbardziej uzależniające narkotyki.

Źrenice i powieki osoby znajdującej się pod wpływem jednego z opia-tów – bardzo małe źrenice, wyraźnie opadająca górna powieka.

Formy występowania

• Opium – ciemnobrązowy proszek lub bryłki • Morfi na – biały proszek, tabletki, kryształki, roztwór w ampuł-

kach• Heroina – na nielegalnym rynku heroina występuje w kilku ro-

dzajach: w postaci drobnego o proszku w kolorze od białego do brązowego, w postaci brą-

zowych bądź różowych o granulek lub proszku pod nazwą brown sugar oraz tzw. pol-

ska heroina „kompot” o w postaci lekko oleistego płynu w kolorze od słomkowego do

brązowego• Kodeina – lek jednocześnie przeciwbólowy i przeciwkaszlowy.

Szeroko dostępne leki o przeciwkaszlowe nie zawierają dziś kodeiny, ale słabszą

pochodną - o dekstrometorfan

• Fentanyl – krótko działający środek znieczulający. Produkowa-ny w nielegalnych

o laboratoriach jako substytut heroiny. Bardzo silnie działa i sil-nie uzależnia

• Metadon – stosowany w leczeniu substytucyjnym osób uzależ-nionych od morfi ny i heroiny

79

Drogi przyjmowania

Opioidy używane są doustnie, dożylnie lub palone, w zależności od formy narkotyku, uwarunkowań środowiskowych i ekonomicz-nych. Najczęściej używanym nielegalnym opiatem jest heroina, którą można przyjmować trzema sposobami: poprzez wdychanie oparów z podgrzewanej folii metalowej, wciąganie przez nos, w zastrzy-kach dożylnie, rzadko domięśniowo. Zażywana iniekcyjnie bardzo szybko działa dając oczekiwane efekty. Heroina bywa bardzo zanieczyszczona, łączona z różnymi sub-stancjami chemicznymi, czasem bardzo toksycznymi.

Działanie

Wszystkie opiaty mają zasadniczo takie samo działanie. Tłumią odczucie bólu, lęku, gniewu, dają uczucie odprę-żenia i euforii. Przy wyższych dawkach obserwuje się spo-wolnienie ruchów i mowy, senny wyraz twarzy i zapadnie w sen. Charakterystyczny jest wygląd oczu - zwężone źrenice (szpileczkowate), szkliste oczy, opadające powieki, źrenice słabo reagujące na światło

Objawy używania.• igły, strzykawki, okopcone sreberka, rurki do wdychania opa-

rów• wysięk z nosa, ślady nakłuć na ciele• zwężenie źrenic, opadające powieki, szkliste, wodniste oczy• powolna, bełkotliwa mowa• bóle brzucha, biegunka, nudności, wymioty, zaparcia• bóle stawowo-mięśniowe• zaburzenia snu i utrata łaknienia• potliwość, rozdrażnienie

Skutki używania

Opiaty, a szczególnie heroina, prowadzą zarówno do powstania zjawiska tolerancji, jak również do silnego uzależnienia psychicznego i fi zycznego. Długotrwałe stosowanie opiatów wyraźnie pogarsza zdrowie fi zyczne i psychiczne. W wyniku zmniejszonego łaknienia, upośledzonego wchłaniania i zaburzeń jelito-wych dochodzi do nadmiernego wychudzenia. Pojawiają się:• wypryski i ropnie, • próchnica i utrata zębów,

80

• pogorszenie pamięci, • osłabienie zdolności i koncentracji uwagi, • osłabienie woli, • spadek ambicji, • obniżenie popędu płciowego, • impotencja.

Nagłe przerwanie stosowania, już po krótkim czasie powoduje dokuczliwe objawy fi zyczne, które powodują, że przyjmuje się kolejną dawkę w celu ich złagodzenia. Objawy abstynencji przypominają objawy ciężkiej grypy i towarzyszy im silny głód narkotykowy. Najbardziej charakterystyczne z tych objawów to: • nudności, • wymioty, • dreszcze, • bóle stawowo-mięśniowe, • łzawienie oczu, • wysięk z nosa, • rozszerzenie źrenic, • bóle brzucha, biegunka, • apatia, • drażliwość, • zaburzenia snu i utrata łaknienia.

Występuje również skurcz drobnych mięśni przywłosowych skóry, co daje obraz „gęsiej skórki”. Uzależnienie od opiatów, a szczególnie od heroiny, prowadzi do de-gradacji psychicznej, społecznej i całkowitego podporządkowania życia nałogowi, a skutki używania odczuwane są w każdej dziedzinie życia osoby uzależnionej.

Zagrożenia

Umieralność w grupie heroinistów jest duża, głównie z powodu przedawkowania opiatów lub mieszanych środków odurzających. Objawami przedawkowania są: zimna, wilgotna skóra, wolne i płytkie oddechy, szybkie tętno, utrata przytomności, zapaść krążeniowa, śpiączka i śmierć wskutek niewydolności oddechu oraz obrzę-ku płuc.U osób przyjmujących opiaty dożylnie występują ropne zapalenia skóry, zanik żył powierzchniowych, wysokie ryzyko chorób wszczepiennych jak żółtaczka i AIDS, duża podatność na choroby zakaźne, zwłaszcza gruźlicę wskutek utraty ogólnej od-porności. Wdychanie dymu z ogrzewanej heroiny wywołuje skurcz oskrzeli i może prowadzić do astmy.

81

5.5. Inhalanty – wziewne środki odurzające

Inhalanty, to łatwo dostępne, legalne środki używane w przemyśle i gospodarstwach domowych, które są bardzo groźnymi substancjami uzależniającymi.

Formy występowania:

Substancje lotne wydzielają się z płynów, aerozoli, past, prosz-ków. Do oszałamiania używane są: kleje, rozpuszczalniki, benzy-na, propan, butan znajdujące się w gazie do zapalniczek i butlach turystycznych. Wąchać można dezodoranty, lakiery, farby, środki czyszczące, owadobójcze, wziewne środki znieczulające.

Drogi przyjmowania:

Najpopularniejszym sposobem przyjmowania tych substancji jest wdychanie oparów z plastikowych torebek lub wdychanie oparów substancji z nasączonych kawałków materiału przykładanych do nosa. W ostatnich czasach coraz częściej substancje są rozpyla-ne z aerozolu na śluzówki górnych dróg oddechowych.

Działanie

Nieduże ilości substancji wziewnych wywołują doznania jak po wypiciu alkoholu – odprężenie, pewność siebie, przechodzące w senność. Inhalanty wywołują również wiele nieprzyjemnych, a jednocześnie bardzo niebezpiecznych skutków: • bóle i zawroty głowy, • szum w uszach, • omamy, • nieprawidłowa ocena sytuacji, • niewyraźne widzenie, • zaburzenia mowy, • niezborność ruchowa, • przyspieszenie akcji serca, • nieregularne oddychanie, • mdłości, • wymioty, • biegunki, • rozdrażnienie, • agresywność. Po ich ustąpieniu często pojawia się senność, uczucie zmęczenia, przygnębienie, znieruchomienie (stupor).

82

Objawy używania

• foliowe torby z klejem, tuby kleju, smary• nasączone chemikaliami kawałki materiału• zapach chemikaliów we włosach i na ubraniu, z ust• czerwone lub łzawiące oczy, zapalenie spojówek, • katar, kichanie, kaszel, krwawienie z nosa, bóle głowy• ożywienie, pobudzenie, gadatliwość• nieporadność ruchowa, bełkotliwa mowa jak po spożyciu alko-

holu• spadek apetytu, lęki, drażliwość.

Skutki używania:

Dłuższe używanie powoduje silne uzależnienie psychiczne, a niektóre substancje lotne powodują również uzależnienie fi zyczne. Chroniczne stosowanie inhalantów może powodować krwawienie z nosa, nieprzyjemny zapach z ust, owrzodzenie jamy ustnej i nosa, zapalenie spojówek, przewlekły katar, bóle w klatce piersiowej, nudności, drżenie. Długotrwałe używanie wiąże się zwykle z zaniedbaniem wy-glądu, higieny i odżywiania, a co za tym idzie - ze spadkiem wagi ciała, bladością, zaburzeniami snu, osłabieniem mięśni, siły, męczliwością. Przewlekłe przyjmowa-nie powoduje labilność nastroju (drażliwość, niepokój, przygnębienie), zaburzenia chodu, zawroty i bóle głowy, zaburzenia pamięci, spadek wydolności intelektualnej. Prawie wszystkie substancje lotne niszczą komórki nerwowe i mogą powodować nieodwracalne zmiany w mózgu.

Zagrożenia

Odurzanie się środkami wziewnymi prowadzi do (często nieodwracalnego) uszko-dzenia wątroby, nerek, płuc i serca. Głównym zagrożeniem związanym ze stosowa-nia inhalantów są nagłe zejścia śmiertelne. Sposób używania w formie wdychania oparów z torby foliowej nakładanej na głowę stwarza szczególnie niebezpieczne warunki i może prowadzić do śmierci przez uduszenie z powodu braku powietrza, koncentracji oparów toksycznych, przymglenia świadomości, utraty przytomności. Prawie wszystkie substancje stosowane jako inhalanty są łatwopalne, co grozi po-żarem lub spaleniem się. Ostre zatrucie może przebiegać także z napadami drgaw-kowymi, obrzękiem płuc, zaburzeniami oddychania i krążenia oraz śpiączką.Na skutek przedawkowania śmierć może nastąpić z powodu arytmii serca.

83

5.6. Narkotyki wykorzystywane w celach przestępczych

W piśmiennictwie angielskim narkotyki określane terminem date-ra-pe drugs, a w Polsce „pigułkami gwałtu”, to substancje mające bardzo niebezpieczne właściwości. Bywają wykorzystywane do oszałamiania upatrzonych osób w celu dokonania gwałtu, kradzieży, uzyskania pod-stępnie numeru konta bankowego, numeru PIN itp. Substancje te są na ogół bezbarwne, bez zapachu i praktycznie bez smaku, łatwo rozpusz-czają się w wodzie, dlatego łatwo mogą być dodawane bez wiedzy po-tencjalnych ofi ar.

Obezwładniający środek najczęściej podaje się na dużej imprezie w dyskotece czy klubie, ale może być podawany w każdym innym miej-scu: w szkole, w pociągu, w pubie, w formie drinka z przypadkowo po-znaną osobą. Do najbardziej znanych należą: GHB (kwas gamma-hy-droksymasłowy), Rohypnol (fl unitrazepam) oraz ketamina.

Wspólną cechą działania tzw. pigułek gwałtu jest wywołanie senności i amnezji (brak okresowej pamięci wstecznej – trudność odtworzenia sytuacji, miejsca, osób)

84

5.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy)

Spośród wszystkich tego typu substancji najbardziej znaną jest GHB. Występuje w postaci bezbarwnej cieczy bez zapachu i wyraźnego smaku, łatwo rozpuszcza się w wodzie, sokach, alkoholu. Najczęściej rozprowa-dzany jest w postaci białego proszku lub granulatu, który przed użyciem jest rozpuszczany.

Podany w małych ilościach działa podobnie jak alkohol, daje uczucie rozluźnienia, osłabia czujność i opór seksualny. Przy większych daw-kach może powodować: • uczucie oszołomienia, • zawroty głowy, • zaburzenia równowagi, • problemy z logicznym i wyraźnym mówieniem • senność.

Nie jest znana rzeczywista skala przestępstw seksualnych popełnianych z użyciem narkotyków lub substancji działających podobnie. Przypuszczany, że takich prze-stępstw dokonuje się w Polsce kilka tysięcy rocznie, a większość z nich nie jest ujaw-niana przez ofi ary.

85

GHB - zagrożenia

W zależności od dawki oraz odporności organizmu, GHB może być niebezpieczny dla życia. Jest niewielka różnica pomiędzy dawką wywołującą pożądane efekty a dawką toksyczną, dlatego łatwo jest przedawkować. W wyniku przedawkowania może nastąpić utrata przytomności i zgon.

- niekontrolowane kontakty seksualne- nieznany partner- seks bez zabezpieczeń- niepożądane ciąże- ryzyko rozprzestrzeniania się chorób- głebokie urazy psychiczne- urazy somatyczne (wynik przemocy)- problemy w kontaktach interpersonalnych- negatywne wzorce zachowań seksualnych

Niektóre konsekwencje użycia date-rape drugs

Przedawkowanie objawia się mdłościami, torsjami, oczopląsem i utratą równowagi, oraz trudną do opanowania śpiączką. Może także powodować stany nieświadomości i amnezji bez utraty przytomności. Ma działanie obezwładniające, osoba po ich zażyciu jest całkowicie bez-radna.

Głównym zagrożeniem zdrowotnym związanym z zażywaniem GHB jest wysokie ryzyko utraty świadomości, zwłaszcza przy połączeniu tej substancji z alkoholem, który nasila działanie substancji. GHB łatwo nie-świadomie zażyć stając się ofi arą gwałtu, kradzieży czy innego przestęp-stwa. Niepamięć wsteczna, czyli brak pamięci wydarzeń i osób utrudnia wskazanie, zatrzymanie i skazanie sprawcy przestępstwa. GHB może również powodować inne zaburzenia, w tym śpiączkę, spadek tempera-tury ciała, niedociśnienie, halucynacje, nudności, wymioty, zwolnioną akcje serca oraz depresję oddechową.

Na polskim rynku są dostępne testery wykrywające obecność GHB w napojach, jednak mają ograniczone zastosowanie, ponieważ wykry-wają substancję jedynie w klarownych, bezbarwnych, względnie słabo zabarwionych napojach. Nie wykrywają one substancji psychoaktyw-nych w ciemnych napojach (sok z czarnej porzeczki) oraz w gęstych napojach.

86

5.6.2. Rohypnol (fl unitrazepam)

Flunitrazepam to nazwa farmakologiczna związku z grupy benzodia-zepin działającego uspokajająco, nasennie, przeciwdrgawkowo, stoso-wany jest także w znieczuleniu ogólnym przed zabiegiem operacyjnym. Występuje on pod nazwą handlową Rohypnol.

Substancja może być używana doustnie w formie tabletek, rozgnie-ciona i palona na aluminiowej folii, wdychana w formie sproszkowanej, bądź wstrzykiwana.

Jest środkiem bezwonnym i bez smaku, dobrze rozpuszcza się w wo-dzie, więc może być dodawany potajemnie do napojów. Efekty działania rohypnolu zależą od ilości zażytej substancji.

Objawy po zażyciu przypominają stan odurzenia alkoholowego z gwałtownym zachowaniem i agresywnością. Większe dawki powodują utratę samokontroli, senność i amnezję. Tabletki mieszane z alkoholem potęgują działanie. Przy przedawkowaniu może wystąpić depresja ukła-du oddechowego i śpiączka.

Rohypnol jest wykorzystywany w celu popełnienia przestępstw, naj-częściej na tle seksualnym, których ofi arami bywają zwykle kobiety. Poza oszołomieniem, dezorientacją i sennością wywołuje on zaburzenia pamięci utrudniające identyfi kację sprawców przestępstwa.

- duże wielkomiejskie i wiejskie dyskoteki- centra rozrywkowe, zwłaszcza przy dużych kom-

pleksach handlowych- agencje towarzyskie- spotkania w modnych młodzieżowych lokalach- w miejscowościach wypoczynkowych- miejscowości wypoczynkowe (lokale rozrywkowe)

Miejsca rozprowadzania rape-date drugs w świetle badań

Analizując problem przestępczego używania środków określanych jako pigułka gwałtu należy podkreślić, iż od kilku lat obserwuje się ich nasiloną dystrybucję oraz pojawienie się tych narkotyków na wiejskich dyskotekach. W diagnozie problemu można wskazać na następujące kwestie:

87

• gwałty z użyciem pigułki gwałtu mają często charakter przestępstwa zbiorowego;

• ofi ary znajdujące się pod wpływem tej substancji są fi lmowane i foto-grafowane, a materiał może być użyty do ich szantażowania;

• podanie pigułki gwałtu ma często charakter nieświadomy dla ofi ary;• sprawcy takich czynów dokonują ich w miejscach, w których wcze-

śniej nie bywali, dla ukrycia (utrudnienia) ich wykrycia;• ofi ary są wyprowadzane poza lokal;• szacunkowe dane policji wskazują, że na polski rynek trafi a rocznie

ok. 10 tysięcy pigułek gwałtu (środków działających podobnie).

Skala zjawiska „pigułek gwałtu” powinna zachęcać wła-dze szkolne do prowadzenia – najlepiej w okresie przed-wakacyjnym – kampanii edukacyjnych skierowanych do dziewcząt (od wieku 1-15 lat) poświęcone zachowaniom asertywnym (umiejętności odmawiania zaproszeń przez nieznane osoby oraz przyjmowania jakichkolwiek napo-jów od takich osób) w trakcie pobytu na imprezach dys-kotekowych i masowych.

Profi laktyka

5.6.3. Ketamina

Kolejną niebezpieczną substancją narkotyczną używaną w celach przestępczych jest ketamina (pochodna PCP). Ma działanie przeciw-bólowe i wykorzystywana jest głównie w weterynarii do znieczulania przedoperacyjnego zwierząt. Używana jest również w krótkotrwałych zabiegach chirurgicznych oraz operacjach plastycznych. Najczęściej jest sprzedawana w postaci białego proszku, a z analizy dróg przyjmowania wynika, że jest palona lub wciągana przez nos (snifowana). Bywa także dosypywana do napojów (w postaci bezbarwnego płynu lub tabletek). Może być używana pojedynczo albo jako domieszka do innych narko-tyków. Dobrze rozpuszcza się w wodzie, nie posiada wyraźnego smaku i zapachu, więc może być dodawana do napojów potajemnie w celu do-konania przestępstwa.

88

Właściwości chemiczne ketaminy czynią ją trudną do wy-krycia przez potencjalną ofi arę – jest bezwonna, bezsma-kowa, bezbarwna. Bardzo szybko i dobrze rozpuszcza się w sokach i innych płynach.

Uwaga pedagogiczna 10

Obecność ketaminy na rynku narkotykowym wiąże się przede wszyst-kim z jej właściwościami halucynogennymi. Główne efekty zażycia, to:• nasilenie wrażeń wzrokowych i dotykowych, • pobudzenie seksualne, • halucynacje, • poczucie siły, • uczucie depersonalizacji, • odrealnienia, • wrażenie unoszenia się nad ciałem.

Większe dawki powodują utratę kontaktu ze światem zewnętrznym. Ta różnorodność subiektywnych wrażeń i odczuć bywa określana termi-nem „dziury ketaminowej”. Następstwo to jest zasadniczym powodem wykorzystywania ketaminy w celu popełnienia przestępstw seksualnych (ofi ara nie potrafi odtworzyć zdarzeń).

Badania kliniczne i obserwacja osób znajdujących się pod wpływem tego środka pozwoliły na wyselekcjonowanie specyfi cznych objawów negatywnych.

Negatywne skutki używania:

Do najważniejszych negatywnych konsekwencji stosowania ketaminy zalicza się:• zawroty głowy, • zamazaną mowę, • niewyraźne i podwójne widzenie, • oczopląs, • zaburzenia pamięci, • fl ashbacki, bóle w klatce piersiowej, • wzrost ciśnienia krwi, tachykardia,• kołatanie serca, kurcz krtani, • nudności, wymioty, • drgawki. Z powodu depresyjnego działania ketaminy na ośrodkowy układ nerwowy jej stoso-wanie niesie ryzyko niewydolności oddechowej.

89

5.7. Nowe narkotyki syntetyczne – narkotyki klubowe

Wskazaliśmy już, że silna podaż narkotyków ma miejsce w trakcie wielkich imprez rozrywkowych i masowych (dyskoteki, festyny, przed obiektami koncertowymi, nierzadko przed stadionami). Jak wykazują badania, najbardziej powszechną substancją zażywaną podczas imprez tanecznych w klubach i dyskotekach pozostaje ecstasy, a w drugiej ko-lejności amfetamina. Rosnąca popularność narkotyków syntetycznych spowodowała zwiększoną ich produkcję w nielegalnych laboratoriach i wytwórniach, a zwiększony popyt inspiruje chemików do poszukiwa-nia wciąż nowych środków odurzających, substancji psychotropowych lub ich prekursorów będących poza kontrolą. Stąd w Polsce, podobnie jak w całej Europie, obserwowane są nowe trendy na rynku narkotyko-wym, a szczególnie na rynku amfetaminowym.

Na polskim rynku narkotykowym oferuje się ponad 100 rodzajów tabletek zawierających pochodne amfetaminy. Najczęściej spotykane zawierają MDMA, substancję o działaniu pobudzającym i halucynogennym, rozpoczy-nającym się w kilkanaście minut po zażyciu i nie powodu-jącym dużego ryzyka przedawkowania. Nowe środki amfetaminowe zawierają coraz mniej czystej amfetaminy, natomiast coraz więcej silnie działających substancji chemicznych. Średnia zawartość amfetaminy w produktach amfetaminowych nie przekracza 30%.

Uwaga pedagogiczna 11

Coraz częściej jednak oferowane na czarnym rynku tabletki zawiera-ją domieszki innych substancji, jak metamfetaminę, oraz niebezpiecz-ne dla zdrowia substancje psychotropowe (parametylotioamfetamina), PMA, lub PMMA. Na rynku narkotykowym pojawiają się także inne, pochodne fenetyloaminy, takie jak meskalina, fencyklidyny (PCP) oraz tryptaminy. Różne modyfi kacje mają na celu przede wszystkim obej-ście substancji kontrolowanych i uniknięcie odpowiedzialności za ich produkcję. Narkotyki coraz częściej produkowane są w formie tabletek, ponieważ znoszą barierę psychologiczną przed zażywaniem i są łatwe w przyjmowaniu.

Należy podkreślić, że wygląd tabletki (kształt, kolor, logo) często nie ma nic wspólnego z jej składem chemicznym. Dla osób używających narkotyków, bardzo podobnie wyglądające tabletki, bez możliwości

90

sprawdzenia co zawierają naprawdę, mogą być przyczyną przedawko-wań i śmiertelnych zatruć.

Najliczniejsze i najbardziej znane grupy narkotyków zmodyfi kowa-nych to związki o działaniu amfetaminopodobnym (np. PMA, PMMA) oraz opioidopodobnym (np. fentanyl, fencyklidyna, ketamina).

5.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina)

Jak wynika z danych policji w tzw. przestrzeni klubowej coraz czę-ściej pojawiają się te substancje i zaliczane są do amfetamin halucy-nogennych. Pojawiły się na polskim rynku narkotykowym w ostatnich latach i są najczęściej sprzedawane w postaci tabletek jako MDMA (ec-stasy), co było przyczyną śmiertelnych zatruć wśród młodzieży.

Efekty wywierane przez PMA i PMMA różnią się: • PMMA wykazuje toksyczność i wywołuje efekty podobne do ecstasy,

ale ma słabsze działanie stymulujące;• PMA przypomina amfetaminę, ale jest bardziej toksyczna. PMA jest

niebezpieczną substancją z powodu niewielkiej różnicy pomiędzy dawką wywołującą oczekiwane efekty, a dawką zagrażającą życiu. Efekty działania PMA pojawiają się znacznie później niż w przypad-

ku ecstasy, dlatego użytkownik sięga po kolejną dawkę będąc przeko-nanym o słabym działaniu tabletki ecstasy, co jest przyczyną przedaw-kowania, często ze skutkiem śmiertelnym jak w przypadku tabletek pod nazwą UFO.

Przedawkowanie PMA powoduje hipertermię, duży wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie tętna, silne pobu-dzenie motoryczne, skurcze mięśni, zlewne poty, drgaw-ki, szczękościsk i zatrzymanie akcji serca. Odnotowano przypadki śmiertelnego przedawkowania PMA.!

5.7.2. mCPP

Kolejnym narkotykiem klubowym jest mCPP, substancja psychoak-tywna, pochodna piperazyny, obecna na naszym rynku narkotykowym od zaledwie kilku lat. Rozprowadzana jest w postaci tabletek, o wy-glądzie zbliżonym do ecstasy. Najczęściej jest sprzedawana pod taką

91

właśnie nazwą. mCPP jest określana jako substancja wywołująca efekty pobudzające i halucynogenne podobne do działania ecstasy (MDMA). W legalnym obrocie mCPP wykorzystywana jest do produkcji leków psychotropowych, ale jej działanie psychoaktywne jest stosunkowo sła-be, dlatego niekiedy można spotkać połączenie z MDMA. Przypuszcza się, że dodawanie mCPP ma w odczuciach biorców spotęgować lub po-prawić efekty MDMA. Jak dotychczas w Polsce nie zanotowano przy-padków poważnych zatruć czy zgonów, jednak jak na razie brak jest rze-telnej, naukowej oceny ryzyka związanego z używaniem tej substancji, zwłaszcza dalekosiężnymi konsekwencjami dla zdrowia.

5.7.3. Fentanyl

Fentanyl to nowa substancja na rynku narkotykowym określana jako „syntetyczna heroina”. Jest bardzo niebezpieczną, silną i w pełni syn-tetyczną substancją, której używanie nawet w małych dawkach może prowadzić do śmierci. Fentanyl dodawany jest najczęściej do heroiny lub kokainy. W małych dawkach fentanyl powoduje efekty podobne do innych narkotyków opioidowych, w większych dawkach powoduje dłu-gotrwałą śpiączkę, po której występują silne stany depresyjne i lękowe. Przy przedawkowaniu następuje zgon.

Nawet małe dawki fenantylu mogą doprowadzić do śmierci człowieka. Substancja ta służy często do wzmacniania działania he-roiny lub kokainy. !

5.7.4. DXM (dekstrometorfan)

DXM jest syntetyczną substancją – pochodną morfi ny – używaną w medycynie jako lek przeciwkaszlowy. W zastosowaniu medycznym znajduje zastosowanie głównie w postaci bromowodoru. Nie działa na receptory opioidowe, ma działanie euforyzujące i halucynogenne. Na rynku narkotykowym funkcjonuje stosunkowo niedawno, głównie jako składnik leków na kaszel (np. Acodinu). Dawka śmiertelna tej substancji wynosi ok. 2–25 mg na kilogram ciała biorcy.

92

W przypadku połączeniu DXM z narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, alkoholem etylowym lub środkami o działaniu depresyjnym substancja ta może wywołać depresję układu oddechowego. Przy spożywaniu w połą-czeniu ze środkami stymulującymi bardzo silnie zwiększa ciśnienie tętnicze.

!

Po zażyciu powoduje pobudzenie, halucynacje, a przyjmowana w większych dawkach może powodować zaburzenia równowagi, nie-zborność, wrażenie utraty tożsamości, kłopoty z mówieniem, możliwość złych „podróży”. W przypadku przedawkowania może dojść do depresji układu oddechowego i śmierci. Działanie DXM można porównać do ke-taminy oraz PCP. Długotrwałe używanie może powodować: • pogorszenie pamięci, • zanik mięśni, • depresję, • uszkodzenie wątroby i nerek, • uzależnienie psychiczne.

W wielu przypadkach użycie tej substancji w celach pozaleczniczych wystąpiły także: biegunki, wzrost ciśnienia tętniczego, nudności, opóź-nienie reakcji na bodźce zewnętrzne, zaburzenia równowagi.

W większych dawkach DXM może powodować tzw. oderwanie od ciała i depersonalizację.

Podkreślenia wymaga, że DXM trafi a głównie do ludzi młodych, a szczególną jego popularność odnotowuje się w ostatnich latach wśród nastolatków. Jak sądzimy jest to wynikiem poszerzania się eksperymen-tów narkotykowych z ogólnie dostępnymi lekami.

W połączeniu z alkoholem lub innymi lekami psychoaktywnymi nasila się jego działanie toksyczne (Łukasik-Głębocka, 2008). Jedną z ubocz-nych konsekwencji zażywania DXM są tzw. bad–tripy (złe podróże). W profi laktyce eksperymentów narkotykowych nastolatków z substan-cjami podobnymi do działania narkotyków należy zwrócić uwagę na ujawnianie opakowań po tego typu substancjach.

93

5.7.5. PCP (fencyklidyna)

PCP jest środkiem syntetycznym, znanym też jako „anielski pył” od ang. angel dust.

Formy występowania:

Fencyklidyna jest dostępna w formie płynnej, jako krystaliczny biały proszek, kryształki lub granulki o różnych kolorach, umiesz-czanych w kapsułkach lub formowanych w tabletki, czasem w formie papierosów do palenia. Często zawiera liczne domieszki (benzen, toluen, fenol), które nasilają objawy zatrucia. Na czar-nym rynku dodawana jest również do innych narkotyków w celu nasilenia ich działania, (np. marihuana nasączana roztworem), czasem oferowana jest jako inny środek psychoaktywny, np. am-fetamina.

Drogi przyjmowania:

PCP używane jest doustnie, donosowo. Odnotowuje się liczne przypadki palenia jako dodatek do tytoniu a także używania do-żylnie.

Działanie

Fencyklidyna działa pobudzająco i halucynogennie. Jej działanie różni się w zależności od przyjętej dawki. Niskie dawki wywołują:• przyspieszony, płytki oddech, • wyraźny wzrost ciśnienia krwi, • przyspieszenie tętna. Pojawiają się obfi te poty, drętwienie kończyn i zaburzenia koordy-nacji ruchów. Przy dużych dawkach: • spada ciśnienie, • tętno i oddech ulega zwolnieniu, • występują mdłości, wymioty, • niewyraźne widzenie, • ślinotok, • oczopląs, • drgawki. Najbardziej charakterystyczne objawy działania PCP na wszyst-kich etapach użycia:

94

• silne pobudzenie, • napady wściekłości, • rozszerzenie źrenic, • oczopląs, • amnezja, • urojenia, • suchość, • zaczerwienie skóry. PCP może powodować także inne przykre doznania, jak niepokój, dezorientację, lęk i zaburzone myślenie.

Objawy używania

• biały proszek, kapsułki, tabletki• dziwaczne zachowania, niezborność, chwiejny chód• niekontrolowane ruchy gałek ocznych, rozszerzone źrenice• niewyraźna, bełkotliwa mowa• zaczerwienie skóry, spojówek, poty• gapienie się w przestrzeń „puste spojrzenie”• brak apetytu, apatia• drażliwość, gwałtowne, agresywne zachowania• reakcje trudne do przewidzenia, przesadne• drgawki, lęki, drażliwość.

Skutki używania:

Fencyklidyna jest związkiem silnie uzależniającym zarówno psychicznie, jak i fi zycz-nie. Wzrasta tolerancja. Przez dłuższy okres po zaprzestaniu używania utrzymują się zaburzenia pamięci, mowy i myślenia. Mogą wystąpić zmiany w osobowości charakteryzujące się stanami lękowymi, nerwowością, apatią, zamknięciem się w sobie i wycofaniem. PCP może wywołać także głębokie depresje i stany psycho-tyczne podobne do schizofrenii.

Zagrożenia

PCP może być przyczyną śmierci na skutek zaburzenia pracy serca i funkcji od-dechowych. Podobnie jak po LSD, może wystąpić zjawisko fl ashbacku, czyli powracanie przeżytych doznań psychotycznych. Nawet wśród osób używających narkotyków substancja ma opinię bardzo niebezpiecznej, która powoduje utratę kontroli nad zachowaniem, utratę zdolności do logicznego myślenia z jednocze-snym poczuciem ogromnej siły, co prowadzi do niepohamowanych napadów agresji i samookaleczeń. Takie skutki powoduje zwłaszcza narkotyk palony w postaci skrę-ta nasączonego PCP.

95

Przyjęcie fencyklidyny w połączeniu z alkoholem lub benzodiazepinami jest szczególnie niebezpieczne, gdyż powoduje śpiączkę.!

5.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu)

Głównym składnikiem poppersów jest azotan amylu oraz azotan buty-lu. Substancja była początkowo używana wyłącznie jako afrodyzjak, a od pewnego czasu stała się substancją popularną w kręgach bywalców wiel-kich dyskotek. W medycynie ma zastosowanie jako środek przeciwbólowy u osób chorobami serca (Kolbowska, Kret, 2007). Analiza używania tych substancji w celach narkotycznych wskazuje na ich przyjmowanie w celu zwiększenia doznań seksualnych. Środek bywa oferowany głównie w ma-łych buteleczkach (10–20 ml) pod postacią bezbarwnej lub żółtawej cieczy (Korczak, 2010). Wiele z substancji określanych umownie jako poppersy jest oferowanych w sprzedaży internetowej. Odnotowano, że producenci tego środka stosują różne zabiegi w celu wydłużenia ich trwałości m.in. poprzez dodawanie różnego rodzaju przeciwutleniaczy.

Formy występowania:

Poppers jest sprzedawany w małych buteleczkach lub szklanych fi olkach z jasnożółtą lub bezbarwną cieczą. Występuje również w formie małych, pokrytych siateczką ampułkach, które się roz-gniata, aby uwolnić znajdujący się w nich gaz.

Drogi przyjmowania:

W analizie sposobów przyjmowania zauważono: wdychanie opa-rów substancji znajdującej się w buteleczce; wylewanie zawarto-ści na chusteczkę i wdychanie oparów.

Działanie

Substancja powoduje:• rozszerzenie naczyń krwionośnych, • szybszy przepływ krwi w organizmie i mózgu, • charakterystyczne dreszcze.

96

Efektem działania poppersa jest krótkotrwałe, ale niezwykle inten-sywne podniecenie, dlatego używany jest jako afrodyzjak. Daje poczucie niefrasobliwości i zwolnienia czasu. Powoduje również rozluźnienie i rozkurcz mięśni niezależnie od woli (zwłaszcza mięśni ściany naczyń i zwieracza odbytu).

Skutki używania

Poppersy mogą powodować liczne fi zyczne efekty uboczne:• zawroty głowy, • uderzenia gorąca, • zaczerwienie twarzy, • zmniejszenie ciśnienia krwi, • przyspieszenie tętna, • oszołomienie, • utratę orientacji.

Objawami przedawkowania są nudności, wymioty, bóle głowy, spadek ciśnienia krwi, mdlenie, chłód skóry. Nadużywanie może powodować długotrwałe bóle głowy, osłabiać czasowo funkcjonowanie układu odpornościowego.

Zagrożenia

W przypadku przedawkowania może nastąpić załamanie krążenia i śmierć. Osoby mające kłopoty z sercem, nadciśnieniem, wątrobą nie powinny używać pop-persa, ponieważ istnieje ryzyko poważnych konsekwencji, ze śmiercią włącznie. W przypadku stosowania poppersa i amfetaminy występuje poważne ryzyko ataku serca. Wypicie cieczy zamiast wdychania jest bardzo niebezpieczne i może spowo-dować zejście śmiertelne, ponieważ jest to substancja żrąca. Poppers jest łatwopalny, co przy nieostrożnym zachowaniu stanowi dodatkowe za-grożenie. Przeprowadzone badania wykazały, że azotan jest rakotwórczy.

5.8. Dopalacze – paranarkotyki

Zjawisko dopalaczy jest jednym z najważniejszych współczesnych wyzwań profi laktyki nielegalnego używania substancji psychoaktyw-nych. Zjawisko, które pojawiło się 2–3 lata temu w roku 2010 urosło do rangi poważnego problemu społecznego, głównie z powodu gwał-townego wzrostu podaży oraz dowiedzionych medycznie konsekwencji

97

zdrowotnych (przypadki śmierci i ostrych zatruć). Szerokie zaintereso-wanie mediów tą problematyką oraz ogromna kampania informacyjna producentów i oferentów dopalaczy doprowadziła do szybkiego wzrostu sprzedaży – sądzimy, że na polskim rynku sprzedano w latach 2009–2010 około miliona porcji tych substancji. Dopalacze stały się tym samym jednym z najważniejszych produktów rynku substancji psychoaktyw-nych. Ich popularności sprzyjają także przewartościowania i zmiany na rynku narkotykowym (wyraźny spadek oferty rynkowej amfetaminy bę-dący skutkiem braku jej prekursorów; powszechna podaż dopalaczy; za-interesowanie ich działaniem). Wprowadzone jesienią 2010 roku zmiany prawne likwidujące sklepy z dopalaczami doprowadziły do ograniczenia podaży. Nie ulega jednak wątpliwości, że środki te weszły na rynek nie-legalny.

Termin dopalacze nie ma charakteru naukowego, jak i nie jest okre-śleniem precyzyjnym. Przede wszystkim dlatego, że obejmuje bardzo szerokie spectrum substancji pochodzenia naturalnego i syntetycznego. Także ich nazwy (indiański wojownik, ekstrakt błękitnego lotosu, zioło marzeń) utrudniają ich precyzyjne określenie i zakwalifi kowanie. Dopa-lacz, czy dopalacze – termin nieposiadający charakteru naukowego. Stąd określenia dopalacze używa się potocznie, dla nazwania grupy różnych substancji pochodzenia naturalnego lub syntetycznego lub ich miesza-nek o rzekomym bądź faktycznym działaniu psychoaktywnym, Jak po-kazują ostatnie doświadczenia, część z tych substancji ma niebezpieczne działanie toksyczne a ich konsumpcja prowadzi do zatrucia organizmu toksynami, często nieznanego pochodzenia, co ogromnie komplikuje in-terwencje medyczne. Podstawowym problemem w medycznej pomocy ofi arom dopalaczy jest nieznany skład oraz „sprzeczne działanie” sub-stancji wchodzących w ich skład.

Analizując rynek dopalaczy możemy stwierdzić, iż dzielą się one na substancje:• Substancje syntetyczne (legal highs) – działają stymulująco, a efek-

ty ich działania subiektywnie przypominają objawy występujące po użyciu amfetaminy czy ecstasy. Występują one w postaci proszku, jednak najczęściej w postaci kapsułek lub tabletek.

• Substancje pochodzenia naturalnego (herbal highs) – substancje oparte na egzotycznych roślinach (m.in. szałwia wieszcza, kratom, powój hawajski) grzybach (muchomor czerwony, muchomor plami-sty) oraz mieszanki ziół o działaniu psychoaktywnym występujące pod nazwami „Spice” czy „Sence”. Efekty działania są zróżnicowa-

98

ne w zależności od typu substancji, indywidualnych cech organizmu człowieka oraz przyjętej dawki, najogólniej jednak mają działanie lekko euforyzujące, psychodeliczne oraz halucynogenne (Jędrzej-ko, Korczak 2009; Korczak, 2010). Występują one w postaci suszu roślinnego, często aromatyzowanego, także w postaci skrętów lub sproszkowanego ekstraktu w formie kapsułek, czasem także w posta-ci świeżych liści. Substancje te najczęściej są palone bądź zażywane doustnie.

Na podstawie pierwszych doświadczeń toksykologicznych można wskazać na różnice w działaniu dopalaczy, w odróżnieniu od narkoty-ków jak i ich specyfi czne cechy.

Rys. 15. Specyfi czne cechy działania dopalaczy

Dopalacze

• Jedna porcja „zabezpiecza” kilku biorców• Bardzo szybkie działania (często po 20-30 sekundach)• Działanie krótsze niż narkotyku ale bardzo intensywne• Nieznany skład – poszczególne substancje wywołują często

odmienne stany (radość połączona z agresją; halucynacje ze strachem)

• Całkowita utrata kontroli zachowania i brak zdolności oceny sytuacji zewnętrznej

• Silne pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego.

Dopalacze, jak większość substancji psychoaktywnych, działają na ośrodkowy układ nerwowy i po ich zażyciu zmienia się nastrój i zacho-wanie człowieka. Część substancji powoduje efekty pobudzające przy-pominające skutki po użyciu amfetaminy, kokainy lub ecstasy. W gru-pie substancji pochodzenia naturalnego zachodzi duże zróżnicowanie w działaniu tych substancji. Często są to mieszanki ziół o działaniu psychoaktywnym i mogą działać zarówno uspokajająco, jak i psycho-delicznie czy halucynogennie. Skutki użycia mogą być zbliżone do np. działania marihuany, haszyszu czy też LSD.

Jednym z problemów obecności dopalaczy na polskim rynku są licz-ne mity, wśród których jednym z najniebezpieczniejszych jest twier-

99

dzenie, że ponieważ długo nie były prawnie zakazane (jako produkty kolekcjonerski) to są bezpieczne dla zdrowia (lub przynajmniej nieszko-dliwe). Osoby handlujące dopalaczami nadal rozpowszechniają infor-macje jakoby dopalacze były bezpieczną alternatywą dla narkotyków. W rzeczywistości mamy do czynienia z substancjami lub produktami o nieznanym składzie i właściwościach psychochemicznych. Handlują-cy nimi są świadomi niebezpieczeństw jakie może wywoływać ich kon-sumpcja i dlatego zabezpieczają się przed roszczeniami potencjalnych ofi ar umieszczając na dopalaczach napis: „produkt nie do spożycia przez ludzi” lub „produkt kolekcjonerski”.

Podobnie jak w przypadku narkotyków, objawy używania zależą od rodzaju substancji, przyjętej dawki, jak również od cech psychofi zycz-nych danej osoby. Nie ma jednego wzorca reakcji na przyjętą substancję – tolerowana przez organizm jednego człowieka, dla innego może być groźną w skutkach trucizną, nawet ze skutkiem śmiertelnym. W zależno-ści od substancji mogą wystąpić:• zmiany nastroju, • rozdrażnienie, • huśtawka nastroju, • pobudzenie psychoruchowe oraz napady szału, stany depresyjne, • halucynacje wzrokowo-słuchowe, • utrata przytomności a także utrata apetytu, • zaburzanie kontaktu z otoczeniem,• okresowa utrata słuchu,• głęboki strach,• uczucie „oderwania od ciała”,• bezsenność,• przekrwienie gałek ocznych, • wymioty, biegunka.

W obserwacji ofi ar zażywania dopalaczy dowiedziono, że wywołują one zmiany świadomości lub stany pobudzenia, ograniczają zdolność oceny i kontroli sytuacji, co znacząco zwiększa ryzyko niebezpiecznego wypadku, odniesienia urazu.

100

• Biały lub kolorowy proszek• Susze roślinne• Barwne lub bezbarwne płyny

o różnej konsystencji • Forma papierosa• Tabletki, kapsułki, listki• Nasiona • Suszone grzybki.

Wraz ze sprzedażą dopalaczy urucho-miono szeroki rynek narzędzi do ich uży-wania: fajki, fi fki, pod-grzewacze, tubki do wdychania, chusteczki

Jak już wspomnieliśmy, aktualna wiedza na temat ryzyka związanego z używaniem dopalaczy jest bardzo ograniczona, ale wiele dowodów wskazuje na to, że przyjmowanie tych substancji wiąże się z poważnym ryzykiem zdrowotnym, w tym także z uzależnieniem. W Polsce odno-towano już liczne przypadki powikłań zdrowotnych występujących po zażyciu dopalaczy, które wymagały poważnych interwencji lekarskich i hospitalizacji. Odnotowano również przypadki śmiertelne. Zagrożenie związane z używaniem substancji psychoaktywnych jest szczególnie wysokie w przypadku młodych osób, których organizmy są niezwykle podatne na wszelkie szkody zdrowotne. Dopalacze mogą być również substancjami wprowadzającymi dziecko w świat narkotyków. Z anali-zy zjawiska można wyciągnąć szereg ważnych wniosków związanych z modelem używania dopalaczy:• używane są głównie przez biorców w wieku 16–40 lat;• ich kupowanie w sklepach miało charakter ostentacyjnych manifesta-

cji (głównie przez ludzi młodych 18–25 lat) – młodzi kupcy używali je dość regularnie;

• zdecydowaną większość przyjmujących dopalacze stanowią chłop-cy;

• środki te są częściej przyjmowane grupowo (2–5 osób);• używane są jako element sobotnio-niedzielnej rekreacji;• Internet stał się forum wymiany wiedzy na temat dopalaczy, zwłasz-

cza sposobów ich używania.

Rys. 16. Specyfi czne cechy działania dopalaczy

Formy występowania

101

Problem przeciwdziałania rozpowszechnianiu się dopalaczy ma dwa aspekty. Pierwszy związany jest z inicjatywami prawnymi eliminującymi je z polskiego rynku. Mamy bowiem do czynienia z nowym niebezpiecz-nym zjawiskiem, z którym próbują się mierzyć wszystkie kraje europej-skie, ale jak dotychczas żaden kraj nie znalazł skutecznego komplekso-wego rozwiązania. W Polsce dokonywane są stałe, najliczniejsze w Eu-ropie, zmiany regulacji prawnych wprowadzających substancje używane w „dopalaczach” na listę substancji kontrolowanych. W toku dwukrotnej w przeciągu ostatnich 12 miesięcy nowelizacji „Ustawy o przeciwdzia-łaniu narkomanii” zdelegalizowano w Polsce 27 substancji i roślin oraz wprowadzano zakaz funkcjonowania sklepów z dopalaczami.

W pierwszej fazie wprowadzono pod kontrolę prawną: BZP, JWH-018 oraz 15 roślin najczęściej występujących w składzie „dopalaczy” (argyreia nervosa, banisteriopsis caapi, calea zacatechichi, catha edulis, echinopsis pachanoi, kava kava, leonotis leonurus, mimosa tenuifl ora, mitragyna speciosa, nymphea caerulea, peganum harmala, rivea corym-bosa, salvia divinorum, tabernanthe iboga, trichocereus peruvianus).

W drugiej fazie zdelegalizowano obrót mefedronem oraz grupę syntetycznych kanabinoli (mefedron, JWH-073, JWH-398, JWH-250, JWH-200, CP 47,497 + homologi, HU-210).

Problemem drugim związanym z ograniczaniem zagrożeń narkoty-kowych jest model profi laktyki szkolnej. Kampania antydopalaczowa doprowadziła do uruchomienia w polskim szkolnictwie szerokiej kam-panii informacyjnej adresowanej do uczniów szkół gimnazjalnych i po-nadgimnazjalnych. Wydaje się, że te działania przyniosą doraźne efek-ty, ale pokazują one, że cała profi laktyka nowych uzależnień ma ciągle charakter kampanijny a nie działań systemowych. Poniżej prezentujemy niektóre zasady niezbędne dla prowadzenia skutecznych kampanii pro-fi laktycznych:• działania muszą mieć charakter powtarzalny, każdy kolejny rocznik

uczniów powinien być objęty działaniami informacyjno-profi lak-tycznymi;

• profi laktyka powinna być rozpoczynana na poziomie 4–5 klasy szkoły podstawowej;

• zajęcia edukacyjne z uczniami powinni prowadzić specjaliści ze-wnętrzni;

• edukacja i profi laktyka musi obejmować trzy grupy odbiorców: ro-dzice, uczniowie, nauczyciele;

• profi laktyka musi być oparta o programy wieloletnie.

102

Zagrożenia

Dopalacze, podobnie jak inne substancje psychoaktywne zmieniają świadomość, upośledzają prawidłowe funkcjonowanie organizmu i mogą stanowić w określonych sytuacjach duże zagrożenie, np. podczas prowadzenia pojazdu. W zależności od przyjętej substancji oraz dawki, mogą powodować zaburzenia kon-centracji, percepcji i świadomości, nawet do utraty kontroli nad swoimi czynnościa-mi. Wiedza na temat skutków długotrwałego zażywania dopalaczy jest ograniczona, nie ma też badań nad ich potencjałem uzależniającym, ale wiele wskazuje, że sub-stancje te mogą prowadzić do uzależnienia.

5.9. Leki uspokajające i nasenne

Obserwacja polskiej sceny narkotykowej pozwala na postawienie tezy, że występują na niej licznie leki nasenne i uspokajające. Ponieważ są stosunkowo łatwo dostępne, a przy tym legalne, zyskują na popular-ności. Nierzadko są dodawane i mieszane z innymi narkotykami i alko-holem.

5.9.1. Barbiturany

Barbiturany to pochodne kwasu barbiturowego leki z grupy nasennych stosowane w lecznictwie w stanach bezsenności oraz jako środki w celu uspokojenia i wytłumienia stanów lękowych lub psychotycznych. Ze względu na właściwości uzależniające coraz rzadziej stosowane medycz-nie. Na czarny rynek większość leków trafi a z obiegu legalnego za pośred-nictwem recept lekarskich.

Formy występowania

Produkowane są w postaci tabletek, kapsułek, ampułek.

Drogi przyjmowania

Doustnie, domięśniowo, dożylnie.

103

Działanie

W przypadku dawek leczniczych działają uspokajająco, usuwają napięcie i lęk, poprawiają sen. W większych dawkach powodują stan jak po upojeniu alkoholem. Ruchy stają się niezborne, wystę-pują trudności z utrzymaniem równowagi, mowa jest spowolniona, bełkotliwa, chwiejność emocjonalna (śmiech i płacz bez widocznej przyczyny, łatwe reagowanie kłótliwością i wrogością). Większe dawki powodują spadek ciśnienia krwi, osłabienie oddychania. Przy przedawkowaniach występują:• nudności, • wymioty, • zaburzenia świadomości, • dochodzi do stanu śpiączki, trwającego nawet kilka dni i zgonu

z powodu porażenia ośrodka oddechowego.

Objawy używania

• tabletki, kapsułki, ampułki (opakowania po lekach)• spadek aktywności, zaniedbanie• wygląd jak po spożyciu alkoholu• senność, bełkotliwa mowa,nudności, wymioty

Skutki używania

Barbiturany szybciej i silniej uzależniają niż benzodiazepiny. Długotrwałe używanie prowadzi do uzależnienia psychicznego i fi zycznego. Zwięk-sza się jednocześnie tolerancja na lek. Podobnie jak w alkoholizmie, stopniowo obniża się poziom funkcjonowania społecznego, pogarsza się ogólny stan zdrowia. Następuje spadek aktywności, zaniedbanie, ograniczenie zainteresowań, apatia, ustawiczna senność, podwójne widzenie, upośledzenie procesów myślowych. Osoba zażywająca barbiturany przez dłuższy czas traci kontrolę nad emocjami, staje się agresywna. Objawy odstawienia charakteryzują się drżeniem mięśni, nie-pokojem, lękiem, bezsennością, zaburzeniami nastroju, emocji i zachowania. Przy nagłym odstawieniu dużych dawek może dojść do napadów drgawkowych i maja-czenia.

104

Zagrożenia

Bardzo duże zagrożenie śmiertelnym przedawkowaniem. Przy przedawkowaniu lub połączeniu z alkoholem grozi porażenie ośrodka oddechowego prowadzącego do śmierci. Także nagłe odstawienie po przyjmowaniu dużych dawek może grozić śmiercią.

5.9.2. Benzodiazepiny

Benzodiazepiny są lekami stosowanymi w celu zmniejszenia napięcia psychicznego. Działają przeciwlękowo, zmniejszają reakcje agresywne, ułatwiają zaśnięcie. Są najczęściej zapisywanymi lekami psychotropo-wymi, często na życzenie samego pacjenta. Na uzależnienie są narażo-ne szczególnie osoby stale żyjące pod wpływem stresu. W diagnozie medycznej dowiedziono, że wpływ na uzależnienie ma także wiek oraz wielkość dawki – im niższy tym szybciej uzależnienie może wystąpić.

Formy występowania

Tabletki, kapsułki, pigułki, ampułki do zastrzyków. Zaopatrzenie tzw. czarnego rynku benzodiazepin w całości pochodzi z legal-nych źródeł.

Drogi przyjmowania

Doustnie, domięśniowo, dożylnie.

Działanie

Skutki jednorazowego zażycia wynikają z profi lu farmakologiczne-go danego leku. Może dominować działanie uspokajające lub też nasenne. Przy dawkach leczniczych benzodiazepiny:• zmniejszają napięcie, • powodują rozdrażnienie, • łagodzą lęk, • powodują uspokojenie i odprężenie, • ułatwiają zasypianie, • powodują obniżenie napięcia mięśni szkieletowych, • działają przeciwdrgawkowo.

105

Przy większych dawkach obserwuje się:• niezborność ruchów, • zamazaną mowę, • senny wyraz twarzy. Liczne leki z tej grupy różnią się czasem i intensywnością działania.

Symptomy używania

• tabletki, kapsułki, ampułki (także opakowania po nich)• zmniejszenie aktywności, niezborność• zawroty głowy, stan jak po spożyciu alkoholu• podwójne widzenie• senność, senny wyraz twarzy• bełkotliwa mowa

Skutki używania

Długotrwałe używanie powoduje uzależnienie psychiczne, a także fi zyczne oraz rozwój tolerancji, chociaż w mniejszym stopniu niż w przypadku barbituranów. Przewlekłe przyjmowanie powoduje: • zaburzenia nastroju, • senność, • apatię, • zaburzenia pamięci i koncentracji, • spadek zainteresowań • zmniejszenie sprawności intelektualnej. Pojawiają się dolegliwości somatyczne, takie jak osłabienie siły mięśniowej, drżenia koń-czyn, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchowej. Zespół abstynencyjny w przypad-ku odstawienia powoduje niepokój, nerwowość i irytację, brak energii, skurcze żołądka, bóle głowy, poczucie rozbicia, bezsenność, a w przypadku niektórych osób mogą wystą-pić napady drgawkowe, zaburzenia świadomości, objawy psychotyczne

Zagrożenia

Śmiertelne przedawkowanie występuje rzadziej niż w przypadku barbituranów, jednak po szybkim przyjęciu dożylnym w dużej dawce może dojść do zatrzymania oddechu i akcji serca. Przyjmowanie benzodiazepin w zastrzykach wiąże się z typowym dla tej formy uży-wania narkotyków ryzykiem zakażenia wirusem HIV, zapaleniem wątroby, zatorem żył. Groźne w skutkach może być mieszanie leków z alkoholem lub innymi środkami hamującymi układ nerwowy. Zażywanie benzodiazepin przez kierowców jest niebezpieczne i może być przyczy-ną wypadków.

106

5.10. Sterydy anaboliczne

Sterydy anboliczne są pochodnymi testosteronu, męskiego hormonu płciowego. Głównym powodem zażywania sterydów jest chęć zwiększe-nia siły, kondycji i poprawienia wyglądu poprzez przyrost masy mięśnio-wej. Popularność sterydów jest związana z promowanym szeroko mo-delem mężczyzny dobrze zbudowanego. Na ich popularność wpływ ma bardzo nikła profi laktyka na poziomie szkól średnich i gimnazjalnych oraz niewiedza rodziców o konsekwencjach ich niekontrolowanego używania.

Formy występowania

Tabletki, kapsułki, koktajle, ampułki, buteleczki z płynem do wstrzykiwania.

Drogi przyjmowania

Przyjmowane są doustnie lub domięśniowo.

Działanie

Sterydy mają działanie anaboliczne wywierające wpływ na masę mięśniową, ilość tkanki tłuszczowej i siłę oraz działanie andro-geniczne wywierające wpływ na cechy płciowe, takie jak stopień owłosienia ciała, wysokość głosu, rozwój organów płciowych, a także na percepcję i sferę psychiczną. Sterydy przyjmowane są po to, by wywołać skutki anaboliczne, jed-nak niosą ze sobą niepożądane skutki działania androgenicznego.Sterdydy przyjmowane przez dłuższy czas i łączone z ćwiczenia-mi przyspieszają rozwój masy mięśniowej, poprawiają sprawność fi zyczną, rozwijają siłę i wytrzymałość, pozwalają na osiąganie lepszych wyników sportowych.

Symptomy używania

• szybki przyrost masy mięśniowej - nieproporcjonalny do czasu ćwiczeń na siłowni

• zmiany w zachowaniu: nerwowość, impulsywność, agresyw-ność lub apatia i depresja

• zmiany skórne (zaczerwienienia, plamy, trądzik)• bóle głowy, obrzęk twarzy• nieprzyjemny oddech

107

Negatywne skutki używania

• niepożądane zmiany dermatologiczne: szorstkość skóry, powiększenie porów, trądzik, rozstępy, przyspieszone łysienie

• zachwianie równowagi hormonalnej: zmniejszenie jąder, zmniejszenie produkcji plemników, zaburzenia seksualne, przerost gruczołów sutkowych u mężczyzn, a u kobiet nabieranie cech męskich - nadmierne owłosienie ciała, gruby głos, zaburzenia miesiączkowania

• wahania ciśnienia krwi, bóle głowy, zniszczenie wątroby • nieprawidłowa praca nerek prowadzi do obrzęku, kolki nerkowej, gorączki i po-

większenia nerek • zmiany psychiczne: zaburzenia nastroju, apatyczna depresja, myśli samobój-

cze, gniew, agresja• wysoki poziom drażliwości, impulsywności, agresja, uczucie depresji

Zagrożenia

Jeżeli sterydy używane są w okresie dojrzewania, często dochodzi do zatrzymania wzrostu. Z używaniem sterydów wiąże się ryzyko:• raka wątroby, • skłonność do ataków serca, udarów mózgu • wysoki poziom cholesterolu. Możliwa jest wystąpienie impotencji i bezpłodności, zaniku jąder, zwiększone praw-dopodobieństwo przerostu prostaty i ryzyko wystąpienia raka prostaty.

109

Część szósta

Politoksykomania

Politoksykomania (multiple drug use), to najkrócej rzecz ujmując, używanie wielu substancji psychoaktywnych przez daną osobę. Wystę-puje jako jedno z zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania opisa-nych w Międzynarodowej Statystycznej Kwalifi kacji Chorób i Proble-mów Zdrowotnych (Klasyfi kacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania w ICD-10). Zaburzenie to diagnozowane jest tylko wtedy, gdy jest rozpoznane używanie dwóch lub więcej substancji i gdy nie jest możliwa ocena, która z tych substancji bardziej wpływa na istnienie zaburzenia. Kategoria ta jest również stosowana wtedy, kiedy trudno jest z całą pewnością zidentyfi kować niektóre lub wszystkie substancje za-żywane przez daną osobę.

Identyfi kacja używanej substancji psychoaktywnej może być doko-nana na bazie informacji od klienta, w analizie laboratoryjnej płynów ustrojowych, z innych dowodów (posiadane próbki używanej substan-cji, objawy kliniczne i ich symptomy, informacje od osób trzecich). Dla dokładnego określenia zjawiska politoksykomani zalecane jest zawsze potwierdzenie identyfi kacji z więcej niż jednego źródła informacji.

Przy analizie omawianego tu problemu zasadne jest wskazanie, że dwa istotnie różne kryteria defi niują politoksykomanię:¬ kategoria czasu – w tym ujęciu zjawisko defi niowane jest w katego-

rii schematu czasowego, w którym narkotyk jest użyty (będziemy tu mieli do czynienie zarówno z jednoczesnym użyciem dwóch lub więcej substancji w tym samym momencie, przy tej samej okazji), jak i używaniem różnych narkotyków w przebiegu całej „kariery narko-tykowej” użytkownika substancji psychoaktywnych,

110

¬ kategoria efektu – w tym ujęciu defi nicja polidrug odnosi się do skut-ku czy też wpływu użycia mieszanki różnych substancji. Przyjęcie danej kombinacji substancji może wzmacniać lub osłabiać efekt uży-cia innego z narkotyków lub też nowy skutek może zostać wywoły-wany przez kombinację substancji. Mówiąc o politoksykomanii należy wskazać na jej zasadnicze, z punk-

tu widzenia osoby uzależnionej, funkcje: • maksymalizacja efektu użytych substancji,• uzyskanie balansu /zrównoważonego wpływu substancji,• kontrola negatywnych efektów,• substytucja poszukiwanego efektu – skutku.

Obecnie, w świetle badań nad zjawiskiem, nie ulega wątpliwości, że politoksykomania stała się faktem społecznym i medycznym. W publi-kacjach dotyczących omawianego zagadnienia stwierdza się, że jest ona obecnie zjawiskiem bardziej rozpowszechniona niż miało to miejsce w przeszłości. Co więcej, możemy spodziewać się, że zjawisko politok-sykomani będzie narastać, bowiem na rynku nielegalnych narkotyków znajduje się coraz więcej substancji wieloskładnikowych. Kolejnym czynnikiem zwiększającym możliwość wystąpienia tego zjawiska jest łączenie narkotyków i/lub dopalaczy z alkoholem.

Zdaniem badaczy, wpływ na rozwój politoksykomani ma kilka przy-czyn:• szeroka dostępność narkotyków, • kontekst kulturowy używania narkotyków i substancji działających

podobnie,• „normalizacja” używania narkotyków,• powszechna dostępność alkoholu (także dla nieletnich).

Jednocześnie poziom wiedzy naukowej i praktycznej na temat zja-wiska używania wielu substancji uznaje się za nieadekwatny do jego rozpowszechnienia i zagrożeń jakie niesie ono ze sobą.

Badania naukowe dotyczące picia alkoholu przez osoby uzależnio-ne od innych substancji psychoaktywnych wskazują, że jeśli spojrzy się na indywidualne historie nadużywania substancji psychoaktywnych, to można stwierdzić, że najczęstszy typ nadużywania wielu substancji obejmuje problemowe picie alkoholu.

111

Wyniki badań potwierdzają tezę, że osoby nadużywające substancji psychoaktyw-nych, które jednocześnie piją alkohol w sposób problemowy, są bardziej zaburzone, a ich problemy pojawiają się we wcześniejszym okresach życia.

Osoby uzależnione od opioidów (heroina, morfi na, „kompot”), które zwykle przyjmują narkotyk o nieznanej im sile i jakości w zastrzykach oraz zażywają go w połączeniu z konsumpcją innych substancji, czę-sto doświadczają konsekwencji przedawkowań i zagrożone są zejściem śmiertelnym.

Zgony skorelowane z używaniem kokainy, amfetaminy oraz MDMA (ecstasy) bez współkonsumpcji opiatów lub barbituranów, odnotowy-wane są stosunkowo rzadko i są zwykle powiązane z przyjmowaniem innych substancji lub alkoholu. Jednakże upowszechniająca się moda na różnorodne tzw. „klubowe dragi” utrudnia ocenę niebezpieczeństw wy-nikających z używania różnych substancji. Dostępne i różnorodne „pół-legalne” (oraz zupełnie nielegalne) substancje mogą być zakupywane przez Internet wraz z „bio-dragami”, takimi jak np. grzyby halucynogen-ne (magic mashrooms) lub psylocybina.

Uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest uznawane za czyn-nik ryzyka sprzyjający rozwojowi pewnych typów zaburzeń mentalnych, w szczególności u osób o podatnościach przedchorobowych lub o ce-chach psychopatologicznych. Z drugiej strony psychopatologia może sama w sobie być czynnikiem ryzyka dla rozwoju uzależnienia lub mo-dyfi katorem zaburzeń związanych z uzależnieniem.

Zjawisko „problemowego” użytkowania wielu narkotyków, jest obec-nie rozpoznawane i łączone z częstszymi i głębszymi objawami psycho-patologii występującej u osób zaangażowanych w ten wzór narkomanii, co wyraża się częstszym stawianiem podwójnych diagnoz psychiatrycz-nych u tego typu pacjentów.

Badania kliniczne wykazały, że politoksykomani gorzej niż użytkow-nicy pojedynczych substancji wypadają w testach oceniających moż-

Dobrze udokumentowane poprzez badania są związki pomiędzy politoksykomanią a częstszym występowaniem zachowań ryzykownych, takich jak zagrożenie ekspo-zycją na wirusa HIV, częstsze i obejmujące większe grupy osób dzielenie się sprzę-tem do podawania dożylnego narkotyków oraz niebezpieczne, związane z używa-niem narkotyków, prowadzenie pojazdów samochodowych.

liwości neuropoznawcze. Pacjenci z uszkodzeniem sfery poznawczej stają się wyzwaniem dla dostarczycieli usług leczniczych, gdyż mogą manifestować symptomy, które są głębsze niż u innych grup chorych, chroniczne i oporne w swojej naturze na zmianę. Rezultatem tego stanu rzeczy jest częstsze korzystanie przez ten typ pacjentów z serwisów lecz-niczych, co skutkuje m.in. wyższymi kosztami ponoszonymi na rzecz opieki nad nimi.

113

Część siódma

Ostre zatrucia – podstawowe pojęcia

Narkomania w swoich wymiarach prawnym – zdrowotnym i społecz-nym związana jest z wieloma zjawiskami, problemami i następstwami. Poniżej prezentujemy niektóre z terminów odnoszących się do zatruć będących następstwem przyjmowania narkotyków.

BRADYKARDIA – to wolna czynność (praca) serca, poniżej 60 uderzeń na minutę. Może być wywołana przez choroby serca lub jako wynik niektórych substancji narkotycznych.

TACHYKARDIA – przyspieszenie akcji serca, w którym częstość uderzeń przekracza 100 uderzeń na minutę w stanie spoczynku. Czę-stość uderzeń 120-200/min może szybko doprowadzić do niewydol-ności serca tłoczącego małą objętość krwi, spadku ciśnienia i zatrzy-mania czynności serca, zwykle w postaci migotania komór. Tachy-kardia może być wywołana przez wiele substancji, m.in. amfetaminy i podobne substancje pobudzające, kokainę. Zauważono, że tachy-kardia występuje po użyciu niektórych dopalaczy np. na bazie szałwi meksykańskiej.

DRGAWKI, NAPADY DRGAWKOWE – napady drżenia wynika-jące z nieprawidłowego przewodzenia impulsów nerwowych (wyła-dowania neuronów mózgowych). Napady drgawkowe mogą dotyczyć całego ciała, jego jednej strony lub tylko niektórych grup mięśnio-wych (jednej kończyny). W czasie omdlenia mogą towarzyszyć takie

114

objawy jak przegryzienie języka, nietrzymanie moczu, utrata przy-tomności. Zwykle po napadzie następuje okres snu, a chory często nie pamięta zdarzenia. Napady drgawkowe mogą być objawem padaczki, ale również mogą być wywołane przez leki, środki uzależniające.

HIPERTERMIA – wzrost i utrzymywanie się temperatury ciała po-wyżej 40 st. C. Stan ten może być spowodowany nadmierną tem-peraturą otoczenia lub na skutek działania substancji chemicznych, w tym leków. Zespół zaczyna się zwykle bólem głowy, zawrotami i uczuciem wielkiego znużenia, potem dochodzi do zaburzeń orienta-cji i świadomości. Skóra jest zwykle sucha i czerwona, temperatura ciała wysoka, tętno 160/min, zwiększona częstość oddechów. Zgon może poprzedzać zespół wstrząsu. Długotrwała hipertermia może pozostawiać trwałe następstwa w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN).

WSTRZĄS – bezpośrednio zagrażające życiu zaburzenie krążenia, w którym dostarczany z krwią do tkanek tlen nie wystarcza na po-krycie ich aktualnego zapotrzebowania. Zespół objawów: bladość i oziębienie skóry, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, zwiększenie częstości akcji serca i oddechu, nadmierne pocenie się, zatrzymanie oddawania moczu i zaburzenia świadomości aż do jej utraty.

NIEWYDOLNOŚĆ NEREK – może być spowodowana spadkiem ciśnienia tętniczego poniżej poziomu niezbędnego dla utrzymania fi ltracji nerkowej, jak też uszkodzeniem miąższu nerek. Ostra nie-wydolność nerek objawia się zmniejszająca się stopniowo ilością moczu, nawet do bezmoczu. Narasta osłabienie, apatia, pojawiają się nudności i wymioty. Zaburzenia elektrolitowe mogą powodować za-burzenia miarowej czynności serca i bardzo znaczne osłabienie siły mięśniowej.

NIEWYDOLNOŚĆ ODDECHOWA – polega na niewystarczającej wymianie gazów w płucach, niemogącej zapewnić we krwi tętniczej ciśnień. Może być spowodowana m.in. depresją ośrodka oddechowe-go na skutek działania substancji chemicznych (opioidy, benzodia-zepiny). Objawami ostrej niewydolności oddechowej są: duszność, pobudzenie i lęk, sinica. W przedłużającej się niewydolności odde-chowej chory traci przytomność, aż do głębokiej śpiączki.

ŚPIĄCZKA – stan bardzo głębokiej utraty świadomości, w którym pacjent nie odpowiada na żadne bodźce. Śpiączka jest ostatnim stop-niem zaburzenia świadomości i objawem wielu zatruć spowodowa-nych m.in. opioidami, barbituranami, benzodiazepinami, antydepre-santami.

117

Część ósma

Narkomania i nowe uzależnienia – konteksty i problemy

Uzależnienie od narkotyków defi niowane jest zwykle jako przewle-kła, nawracająca choroba mózgu, która charakteryzuje się kompulsyw-nym zachowaniem poszukiwawczym i używaniem narkotyków, pomi-mo obserwowanych szkodliwych konsekwencji. Narkomania uznawana jest za chorobę mózgu (OUN), ponieważ środki narkotyczne prowadzą do powstawania medycznie defi niowanych zmian w mózgu, z których niektóre mogą mieć charakter trwały, a inne powracać nawet w wiele lat po zaprzestaniu zażywania narkotyków. Z wieloletniej diagnozy zja-wiska wynika, że zmiany mózgowe wywoływane przez narkotyki mogą być długotrwałe, a ich konsekwencją (jedną z wielu) są szkodliwe za-chowania ludzi. Jednak analizowanie narkomanii tylko w perspektywie medycznej (somatyczno-psychicznej) jest niewystarczające dla pełnego zrozumienia etiologii zjawiska jak i konsekwencji.

Podkreślmy w tym miejscu, że obraz współczesnej narkomanii jest zupełnie odmienny od problemów, z jakimi mieliśmy do czynienia w la-tach 70. i 80. XX wieku. Po pierwsze zmieniła się podaż narkotyków: z 4–6 popularnych substancji ich liczba urosła do co najmniej kilkunastu. Po drugie, zmienił się obraz „narkomana”, który nie jest już tylko styg-matyzowanym młodym człowiekiem, na marginesie społecznym, lecz coraz częściej jednym z nas, coraz młodszym. Po trzecie, mamy do czy-nienia z destygmatyzacją tzw. lekkich narkotyków oraz wielomiesięcz-nym działaniem rynku dopalaczowego, co doprowadziło do powstania

118

szerokiego „frontu” zwolenników legalizacji części substancji psycho-aktywnych (głównie marihuany). Można założyć, że będziemy mieli do czynienia z coraz silniejszym działaniem w tym kierunku.

Rys. 17. Objawy uzależnienia od narkotyków w świetle współczesnych doświadczeń

Aby pojawiło się zjawisko narkomanii musi dojść do specyfi cznej interakcji między trzema czynnikami: człowiekiem, narkotykiem i śro-dowiskiem (Juczyński, 2006). Każdy z nich ma swoją wagę, wpływy, siłę. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, których z nich jest decydują-cy, choć wydaje się zasadnym poszukiwanie sprawczości (Wojcieszek, 2008) w podaży narkotyków oraz substancji na bazie których one po-wstają. Co przemawia za taką tezą w świetle naszych praktycznych (za-wodowych) doświadczeń:

Podejmowanie stałych starań w celu zmniejszenia konsumpcji narkotykw

Zaniki pamięci

Wrogie reakcje wobec bliskich osób

Odmowa uznania występowania problemu N

Wysoka podatność na wypadki i choroby

Pogorszenie wyników w pracy – ilościowe i jakościowe

Planowanie wszelkich działań z uwzględnieniem konsumpcji (potrzeby) narkotyków

Wstrzymywanie się od ważnych czynności (zadań, obowiązków)dla zdobycia kolejnej porcji nar-kotyku

Dalsza konsumpcja pomimo wi-docznych szkód psychicznych, fi zycznych i społecznych

Wysoka absencja zawodowa – szkolna

119

o w miejscowościach, gdzie dowiedziono mniejszej podaży narkoty-ków stwierdza się zdecydowanie niższe (nawet o 50-60%) ekspery-mentowanie z narkotykami (Jędrzejko, Klimczak, 2010);

o w miejscowościach, w których nie było sklepów z dopalaczami od-setek gimnazjalistów, którzy mieli z nimi bezpośredni kontakt był niższy o ponad 72% od miast gdzie takie sklepy działały;

o istnieje ścisła zależność pomiędzy eksperymentami narkotykowy-mi nieletnich a ofertą narkotykową na wielkich dyskotekach oraz obecnością dealerów. Samodzielne poszukiwanie narkotyków jest zdecydowanie niższe niż podatność na oferty dealerów;

o znacząca likwidacja dostępu do prekursorów (2010) doprowadziła do gwałtownego zmniejszenia podaży amfetaminy. Coraz częściej pod nazwą amfetaminy sprzedaje się syntetyczne dopalacze.

Jeśli przyjmiemy takie założenie, to kluczowe znaczenie dla ograni-czania problemu narkomanii będzie miała walka z nielegalnym świa-tem przestępczym, co oczywiście nie umniejsza drugiemu z warunków zmniejszania problemów narkotykowych – profi laktyce.

Analizując powyższe problemy warto również zwrócić uwagę na inny kontekst problemu narkotykowego, które moglibyśmy określić jako „pala zagrożeń”.

Zwykło się uważać, że największe zagrożenia narkotykowe wystę-pują w pokoleniu 18–25 lat. W tej grupie wiekowej odnotowujemy naj-wyższe stopnie deklaracji kontaktu narkotykowego, zgłoszeń do poradni uzależnień oraz leczenia toksykologicznego. Zauważenia wymagają jed-nak dwa wyraźne trendy:o poszerzenie się liczby osób mających kontakt z narkotykiem w gru-

pie wiekowej pow. 35 lat;o wysoki odsetek gimnazjalistów mających za sobą pierwszy ekspe-

ryment narkotykowy.

Spojrzenie na problem narkotykowy wymaga jego holistycznego uję-cia, co prowadzi do konieczności wskazania zagrożeń szczegółowych.

Współczesne badania nad problemem narkomanii wskazują na po-trzebę jej diagnozy nie tylko w prostej perspektywie biorca–narkotyk. Wiemy już, że charakter tej choroby czyni ją niezwykle silną w deter-minowaniu określonych zachowań ludzi oraz generowaniu przyszłych problemów. Spróbujmy na ten problem spojrzeć w kontekście doświad-czeń międzynarodowych badań. Wskazują one na następujące proble-

120

my (Karch, 1997; Juczyński, 2006; Cekiera, 2004; Jędrzejko, Klimczak, 2010; KbdsPN, 2009):o matki używające narkotyków lub nielegalnych leków w okresie cią-

ży narażają swoje dziecko na wystąpienie poważnych komplikacji zdrowotnych oraz obniżają jego przyszłe zdolności intelektualne. Dowiedziono, że dzieci narkomanek rodzą się przedwcześnie, są mniejsze (częstsza niedowaga) wolniej rozwijają się intelektualnie i częściej popadają w choroby;

o używanie narkotyków w wieku szkolnym ma widoczny wpływ na wyniki szkolne, relacje z rówieśnikami, szanse na dalszy rozwój edukacyjny; nastolatki eksperymentujące z narkotykami – uzyskują niższe wyniki w nauce, częściej wagarują, częściej popadają w kon-fl ikty rówieśnicze.

o nowe narkotyki wywołują coraz poważniejsze komplikacje w za-kresie stabilności psychicznej (fl asbacki) oraz cechują się niezwy-kle silnym oddziaływaniem;

o substytuty narkotyków (dopalacze) charakteryzują się nierzadko silniejszym i szybszym działaniem niż narkotyki;

o rosnąca oferta rynkowa substancji psychoaktywnych zdecydowanie wyprzedza zdolności medycyny dla oceny ich wpływu na zdrowie i psychikę człowieka;

o narkotyki stały się produktem popularnym we wszystkich war-stwach społecznych, zakończyła się era ścisłego związku narkoty-ków z obszarami marginalizacji i wykluczenia społecznego;

o dominujący model uzależnień w Polsce idzie w kierunku politoksy-komanii.

Diagnoza problemu narkotykowego kieruje również naszą uwagę na typologię najczęściej używanych substancji narkotykowych. Według najnowszego (KBdsPN, 2009) raportu Krajowego Biura ds. Przeciw-działania Narkomanii „Raport Krajowy 2009. Sytuacja narkotykowa w Polsce” mamy do czynienia ze spadkiem przestępstw narkotykowych oraz zmniejszeniem się podaży narkotyków „klasycznych”, co jest m.in. skutkiem skuteczniejszego zwalczania nielegalnej produkcji tych sub-stancji. Istotny wpływ na zmniejszenie produkcji amfetaminy ma także ograniczony dostęp do jej prekursorów. Ten optymistyczny trend zderza się z coraz szerszą ofertą innych środków o działaniu podobnym do nar-kotyków – dopalacze, niektóre leki – oraz wyraźnym trendem do zmniej-szania się wieku pierwszych eksperymentów narkotykowych.

121

Spojrzenie na narkomanię jako problem pedagogiczny wymaga także szerszego odniesienia się do zjawiska, które określamy jako destygma-tyzacja marihuany. Jeśli na społeczne oceny pochodnych cannabis spoj-rzymy w dłuższej perspektywie, to nie ulega wątpliwości, iż narkotyk ten zyskuje coraz szersze przyzwolenie wraz z równoległym poszerzaniem się liczby osób głoszących pogląd o potrzebie jego legalizacji. W autorskich regionalnych badaniach pilotażowych prowadzonych wśród licealistów, studentów oraz osób w wieku do 25 lat na pytanie: czy jesteś za legaliza-cją posiadania niewielkich ilości marihuany w latach 2005–20091 (badanie w 2010 roku przeprowadzone zostanie w grudniu stąd brak danych) uzy-skaliśmy następujące wskaźniki odpowiedzi TAK:

2005 2006 2007 2008 200911% 13% 17% 23% 29%

Jak widać dynamika zmian jest bardzo duża – obecnie za legaliza-cją tego narkotyku opowiada się niemal 1/3 populacji młodych Polaków z województw mazowieckiego, łódzkiego, podlaskiego i świętokrzy-skiego. Dane te wskazują na konkretne potrzeby edukacyjne i profi lak-tyczne.

Zmienia się także obraz polskiego dealera, którym coraz częściej jest nieletni, zwłaszcza uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. W dia-gnozie tego zjawiska ujawnia się niska świadomość prawna sprawców przestępstw, jak również konsekwencji zdrowotnych używania narko-tyków. W tym obszarze ciągle funkcjonują mity: czystych narkotyków,; możliwości przerwania brania w dowolnym momencie, braku objawów uzależnienia jakie wyplują narkotyki. Tymczasem na przykładzie amfe-taminy można powiedzieć, że zawartość czystej substancji w oferowa-nych na rynku porcjach zmniejszyła się już do 27–30% – pozostałą część stanowią tzw. wypełniacze (m.in. talk, strychnina, mielone szkło, mąka, środki chemiczne).

Profi laktyka problemów narkotykowych i doplaczowych ukazu-je również obraz tej działalności na poziomie szkół. Nasuwają się tu-taj interesujące wnioski. Np. wraz ze wzrostem medialnych informa-cji o dopalaczach szkoły zaczęły gwałtownie poszukiwać możliwości prowadzenia zajęć z uczniami i nauczycielami, wcześniej jednak tylko 1/3 placówek oświatowych odpowiadała pozytywnie na tego typu ofer-

1 Populacja badawcza 1000 osób

122

ty szkoleniowe (MCPU 2010). Ujawnia się tutaj jedna z cech polskiej profi laktyki – kampanijność i reagowanie głównie w sytuacjach rzeczy-wistego zagrożenia, podczas gdy cechą profi laktyki jest jej prowadzenie już na etapie potencjalnych zagrożeń.

* * *

Diagnoza polskich problemów narkotykowych pozwala na jedno-znaczne postawienie tezy, że pierwsze eksperymenty narkotykowe są dobrowolne. Najczęściej ich tłem jest silna presja – zachęta rówieśni-cza. Niestety, dość swobodnej i jak wynika z licznych badań szybko po-dejmowanej decyzji o pierwszym eksperymencie z narkotykiem, nie to-warzyszy świadomość zdrowotna. W mazowieckich badaniach (MCPU, 2010) tylko 19% gimnazjalistów i 23% licealistów potrafi ło określić rze-czywiste dalekosiężne skutki uzależnień narkotykowych.

Młode pokolenie ma wyraźny problem z uświadomieniem zasadni-czych zagrożeń, zwłaszcza faktu, że przyjmowanie narkotyków gwał-townie ogranicza zdolność. Młodzi ludzie nie wiedzą, bo takiej wiedzy nie dostają w trakcie profi laktyki, iż badania obrazowe mózgu u osób uzależnionych od narkotyków wskazują na pojawienie się zmian fi -zycznych w OUN, zwłaszcza w tych obszarach mózgowych, które są odpowiedzialne za ocenę sytuacji, podejmowanie decyzji, uczenie się i pamięć oraz kontrolę zachowania. Nikła jest wiedza o tym, ze konse-kwencją uzależnienia jest zmiana sposobu działania mózgu, czego kon-sekwencją są zachowania kompulsywne i destrukcyjne.

W świetle współczesnego dorobku naukowego wiemy, że żaden poje-dynczy czynnik nie wpływa decydująco na uzależnienie od narkotyków. Wiemy już, że jest to skomplikowany splot czynników biologicznych, cech temperamentu, płci, pochodzenia etnicznego, etapu rozwoju emo-cjonalnego, środowiska społecznego oraz podaży narkotyków. Część świata naukowego uznaje, że czynniki genetyczne stanowią u 40–60% osób zasadniczą podatność na uzależnienie. Z kolei młodzież i osóby z chorobami umysłowymi są bardziej narażone na nadużywanie narkoty-ków i narkomanii niż ma to miejsce w całej populacji. Takich danych–w-skazówek mamy coraz więcej.

Z analizy przypadków wynika z kolei, że ryzyko nadużywania narko-tyków wzrasta znacząco w okresach przejściowych, takich jak zmiana szkoły, przeprowadzka do nowego miasta (zmiana dzielnicy) lub roz-wodu. Jeżeli uda nam się zapobiec negatywnym konsekwencjom takich

123

gwałtownych zmian, będziemy w stanie ograniczyć ryzyko „wyrówny-wania” napięć poprzez narkotyki i substancje podobnie działające. Mo-żemy zapobiegać narkomanii. Podkreślmy w tym miejscu, że nastolat-kowie zmierzają się z coraz to nowymi wyzwaniami i problemami, które nierzadko przekraczają ich możliwości emocjonalne (problemem pol-skiego wychowania jest przedwczesne „czynienie dzieci dorosłymi”).

Gdyby szukać próby podsumowania prezentowanej w opracowaniu problematyki chcielibyśmy wskazać na trzy zasadnicze problemy:• rozwój zjawiska narkomanii, będący pochodną głębokiej zmiany

społecznej, jest zagrożeniem wieloletnim, jeśli nie wielodekado-wym. Na jego obrazie będą pojawiały się coraz to nowe akcenty m.in. w postaci nowych substancji psychoaktywnych;

• przy obecnych trendach będą rosły bieżące i dalekosiężne koszty uzależnień narkotykowych (koszty leczenia i terapii, koszty związa-ne ze społecznym funkcjonowaniem tych osób, ograniczeniem ich szans edukacyjnych i zawodowych, niebezpieczeństwa wykonywa-nia pracy pod wpływem narkotyku np. kierowania pojazdem);

• istnieje potrzeba prowadzenia systematycznej profi laktyki narkoty-kowo-dopalaczowej (oraz różnych substancji wzmacniających) już na poziomie starszych klas szkół podstawowych.

Istotnym jest również wskazanie, że nowe problemy narkotykowe ujawniają się na tle widocznego trendu poszerzania się wielu nowych uzależnień (New Addiction) nierzadko związanych z cyberprzestrzenią (infoholizm, interholizm), patologiami w pracy (pracoholizm, skrajne przemęczenie pracą) oraz dedykowaniem nastolatkom wymogów, któ-rym nie są one w stanie sprostać (silna presja na niezbędność sukcesu – sukces za wszelka cenę).

125

Część dziewiąta

Rozpoznawanie zachowań narkotykowych (paranarkotykowych)

Wprowadzane na rynek narkotyki i paranaroktyki wywołują widocz-ne zmiany w zachowaniu człowieka oraz jego wyglądzie zewnętrznym. Często tym zmianom towarzyszą inne sygnały związane z wysokim prawdopodobieństwem zażycia takiej substancji (zapachy, przedmioty do używania narkotyków (emblematy promujące narkotyki). Podkre-ślenia przy tym wymaga, ze współczesny obraz narkomanii (narkomana – osoby sięgającej po narkotyki) jest daleki od stereotypu znanego z li-teratury. Często są to osoby aktywne zawodowo, popularne w środowi-sku, prowadzące skomplikowane pojazdy, wykonujące ważne funkcje społeczno-zawodowe. Uwaga ta jest o tyle konieczna, ze w ocenie takich osób skłonni jesteśmy do popełniania znaczących błędów.

Z ogromnego już dorobku terapii i profi laktyki narkotykowej wy-prowadzić można szereg wniosków i wskazówek pozwalających lepiej ocenić stan osoby sięgającej po narkotyki, w tym wstępne określenie typu i rodzaju środka oraz możliwych konsekwencji zachowania. Pre-zentując kilka wskazówek praktycznych chcielibyśmy podkreślić, że najpewniejszym sposobem weryfi kacji stanu pod wpływem narkotyków są testy narkotykowe (wielonarkotykowe), przy czym naszym zdaniem najskuteczniejsze i najbardziej bezpieczne są testy ślinowe – na uwagę zasługują zwłaszcza testy wielonarkotykowe. Istnieje jednak wiele nie

126

chemicznych (bezprzyrządowych) sposobów rozpoznawania zachowań ponarkotykowych. Wiadomo np., że większość narkotyków i substancji działających podobnie wywołuje zmianę wielkości źrenic (patrz rysunek poniżej oraz pkt. 9.1 i 9.2).

Spośród licznych wskazówek, jakie otrzymujemy obserwując oso-bę znajdującą się pod wpływem omawianych w tej pracy substancji, na uwagę zasługują następujące reakcje (Jędrzejko, Fiałkiewicz, Korczak 2010; Korczak 2010, Szukalski ):

Działanie na organizm człowieka

Zewnętrzne odznaki działania – zmiany w zachowaniu

Czas działania Wpływ na oczy - źrenice

DXM• - halucynacje- problemy z poruszaniem się- uczucie „zniewolenia” oraz pojawiające się stany wrażenia śmierci- silne zawroty głowy

- chory nie potrafi nawiązać kontaktu z otoczeniem- silne zmiany nastroju (od apatii do agresji)- widoczne problemy z rytmicznym oddechem

- 4-24 godzin - zwężenie źrenic

GHB – pigułka gwałtu• - lekka euforia- mdłości i wymioty- silne zaburzenia świadomości (utrata kontroli czasu i przestrzeni)- zawroty i bóle głowy (po ustaniu działania)- zaburzenia oddychania

- mimowolne ruchy- wysoka podatność na oddziaływanie inne osoby (poddawanie się)- zachowania przypominają często stan poalkoholowy (zaburzenia równowagi, zataczanie się, „pływanie”, problemy z koordynacją ruchów)- trudności z wypowiadaniem się- osłabiona reakcja dotykowa, słuchowa

- kilkadziesiąt minut (długość zależna od dawki)

- tzw. szkliste oczy

Azotan amylu (poppersy)• - rozszerzenie naczyń krwionośnych- szybsza praca serca- wyraźny spadek ciśnienia krwi- bóle i zawroty głowy (po ustąpieniu pierwszych reakcji)- euforie- dezorientacja przestrzenna i sytuacyjna- nudności i wymioty- tzw. uderzenia gorąca

- widoczne złe samopoczucie- brak orientacji przestrzennej- gwałtowne napady śmiechu- mogą wystąpić agresywne zachowania seksualne (pożądliwość)

- kilka do kilkunastu minut

- nie zauważa się widocznego wpływu

Lotne rozpuszczalniki• - zawroty głowy- przyspieszona akcja serca- omamy i halucynacje- uczucie dzwonienia w uszach- problemy z koordynacją ruchów, bełkotliwa mowa, - bóle głowy

- stany euforyczne- wyraźny brak kontaktu z chorym- stany podniecenia i gwałtownych zachowań- przy częstszym zażywaniu widoczne zmiany skórne (krosty, silne zabarwienia, przekrwione białka oczu)- krwawienia z nosa- wyczuwalny zapach substancji chemicznych

- bezpośrednie skutki działania do kilkunastu minut

- po zażyciu silnie przekrwione oczy- źrenice lekko rozszerzone

Grzyby o działaniu halucynogennym• - halucynacje- silne reakcje cieplne (odczuwanie gorąca lub zimna)- stany euforyczne bądź paniki- w opowieściach po ustąpieniu działania często pojawiają się opowieści o stanach „oderwania” od ciała, kontaktu z istotami nadprzyrodzonymi- stany lękowe

- brak kontaktu z otoczeniem- silne zaburzenia równowagi- brak kontaktu wzrokowego- możliwe silne reakcje fi zyczne

- do 24 godzin – silne działanie halucynogenne kilkanaście do kilkudziesięciu minut

- możliwe rozszerzenie źrenic

LSD (25)• - halucynacje i urojenia wzrokowe- omamy w okresie działania substancji- stany euforyczne- zaburzenia układu mowy- wymioty- wyziębienie stóp i dłoni- silny wpływ na stan umysłu (gonitwy myśli, urojenia wzorkowe)

- wyraźne zaburzenia wypowiedzi- wypowiedzi o ucisku klatki piersiowej- nielogiczne wypowiedzi- niezrozumiałe zachowania- bełkotliwe wypowiedzi- wyraźny zapach potu- popadanie w panikę, objawy strachu- ataki płaczu

- 8-12 godzin, w tym działanie bardzo intensywne do kilkudziesięciu minut

- rozszerzone źrenice słabo reagujące na światło

Amfetamina • - pobudzenie - trudności z zasypianiem- wpływa na przyspieszenie pracy serca (często pojawia się arytmia)- możliwe omdlenia- podwyższenie temperatury- stany euforyczne

- silne pobudzenie ruchowe- objawy nadmiernej potliwości- stany nerwowości- szybkie mówienie – przerywanie wypowiedzi innym osobom- rumieńce na twarzy- możliwe stany agresji- szczękościsk (pojawia się zgrzytanie zębami)- stany strachu- drżenie rąk

2-4 godzin, ale może działać nawet do 12 godzin

- wyraźnie poszerzone źrenice; przy zażywaniu poprzez tzw. snifowanie występuje zaczerwienienie brzegów powiek

129

Opiaty • - silne spowolnienie psychoruchowe (aż do stanów całkowitego braku kontaktów ze światem)- niezdolność do oceny sytuacji zewnętrznej- wyniszczenie fi zyczne organizmu- zaburzenie pacy układu sercowego i oddechowego

- wyraźne osłabienie i stany apatii, oznaki senności- brak koncentracji, trudność ze zrozumieniem słów- zmiany skórne (brązowienie skóry – zwłaszcza oczodoły), rany, ropnie, śladu nakłuć- próchnica zębów- mdłosći

- 4-8 godzin (działanie bardzo intensywne do 2 godzin, często z krótszym całkowitym brakiem kontaktu)

- silne zwężenie źrenic (słaba reakcja na światło)- opuszczone górne powieki, przy dłuższym używaniu zabrązowione oczodoły

Ecstasy• - silnie pobudza- wywołuje zmienne reakcje (od euforii do paniki)- zaburzenia pracy serca (kołatanie, przyspieszony puls)- podwyższona temperatura ciała- wywołuje stany psychotyczne

- silna impulsywność- duża towarzyskość - wyraźne objawy potliwości- silne napięcie emocjonalne- nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne

- 4-6 godzin (działanie bardzo intensywne do godziny)

- lekko rozszerzone źrenice

Cannabis (marihuana, haszysz)• - wpływ zmienny, osobniczy (euforie i apatie)- wyraźny wpływ na pamięć świeżą- obniżenie koncentracji- obniżona zdolność oceny sytuacji- wzrost ciśnienia krwi- bóle i zwroty głowy- zwiększenie apetytu- występują mdłości- mogą wystąpić myśli paranoidalne- wysokie ryzyko zachowań autoniebezpiecznych (np. ryzykowne zachowani seksualne; brak oceny zagrożeń komunikacyjnych)

- wesołkowatość- opóźniona reakcja na bodźce zewnętrzne (światło, ruch, dźwięk)- nadwrażliwość na dotyk- obniżona koncentracja uwagi (np. w rozmowie)- zachowania izolacyjne

- 1-4 godzin (działanie silne do 60 minut); przy podaniu doustnym objawy działania widoczne nawet do 12 godzin

- przekrwione białka oczne; czasami obrzęk górnych powiek; przy silnych dawkach powiększone źrenice

130

Kokaina• - wyraźny wzrost aktywności, silne pobudzenie w kierunku zachowań agresywnych- obniżona zdolnośc oceny zagrożeń- zwiększona odporność na ból (miejscowe znieczulenia)- pobudzenie seksualne- wzrost ciśnienia i temperatury ciała-

- silan aktywność psychoruchowa- objawy urojeń- widoczne obrzęki w okolicach nosa- podrażnienia brzegu powiek- katar i/lub możliwe krwawienia z nosa- egzemy i krosty- łuszcząca się skóra

- kilkanaście minut do jednej godziny

- zaczerwienione brzegi powiek- silnie powiększone źrenice, słabo reagujące na światło

Benzodiazepiny• - obniżenie aktywności, nadmierne w stosunku do stanu naturalnego uspokojenie- obniżenie lęku- działanie przeciwdrgawkowe- wyraźna senność- spłycony i wolny oddech- zaburzenia pamięci i myślenia

- problemy z kontaktem słownym- zaburzona koordynacja ruchowa- bełkotliwa, trudna do zrozumienia mowa- wolne reakcje- trudność z koncentracją na pytaniach, rozmowie

- 6 do 24 godzin (zależnie od dawki i cech osobniczych)

- wyraźnie zmniejszone źrenice, słabo reagujące na światło- przymrużanie oczu

Atropina• - wpływ w kierunku silnego pobudzenia- wzrost ciśnienia i temperatury ciała- zatrzymywanie wydalania moczu- zaburzenia widzenia

- silne pobudzenie psychoruchowe- trudność z kontaktem- pojawiające się drgawki z wymiotami-

- do 4 godzin - wyraźne poszerzenie źrenic, słaba reakcja źrenicy na światło

Szałwia meksykańska• - zaburzenia świadomości (halucynacje)- stany euforyczne połączone z zaburzona koordynacją ruchową- zaburzenia widzenia, słuchu i kontaktu fi zycznego- brak zdolności oceny sytuacji- silne zaburzenia błędnika

- brak kontaktu (nie słyszy, nie rozumie)- zataczanie się, przewracanie, szybkie przechodzenie do zmiennych stanów (euforia, strach, halucynacje)

- kilka do kilkudziesięciu minut (działanie intensywne do 5-10 minut)

- lekkie poszerzenie źrenic

131

Obok wyraźnych oznak zewnętrznych (zachowanie, wzrok, reakcja na kontakt słowny) istnieje możliwość zweryfi kowania stanów narkoty-kowych (paranarkotykowych) na podstawie zachowań chorego (osoby zaburzonej). Dotyczą one przede wszystkim zdolność reagowania na po-lecenia oraz zachowań gałek ocznych. Poniżej prezentujemy kilka z naj-bardziej popularnych niechemicznych (bezprzyrządowych) sposobów rozpoznawania zachowań narkotykowych (opracowanych na podstawie doświadczeń, amerykańskiej, polskiej i niemieckiej policji, a także na-szej praktyki pracy z osobami sięgającymi po narkotyki).

9.1. Obserwacja zachowań osoby i jej twarzy

Narkotyki ze względu na zaburzające działanie na ośrodkowy układ nerwowy wywołują wiele niekontrolowanych przez biorcę reakcji, szczególnie rozpoznawalnych na jego twarzy. W praktyce medycznej i policyjnej dowiedziono następujących podstawowych zachowań:• niemal wszystkie narkotyki wywołują zmianę wielkości źrenic;• narkotyki prowadzą do zmiany percepcji czasu;• narkotyki zaburzają oczne reakcje świetlne;• narkotyki zaburzają zrozumienie słów, zwłaszcza wypowiedzi o zło-żonym charakterze;

• narkotyki zaburzają koordynację ruchową.

Poniżej prezentuję wyglądy twa-rzy (mimika, oczy) dające postawę do stwierdzenia zaburzenia będące-go skutkiem działania narkotyku lub substancji podobnej. Pamiętać jednak należy, że ostateczne potwierdzenie jest możliwe dopiero po zastosowaniu testu lub badania krwi. Stwierdzenie jednego z poniższych objawów jest jednak ważne dla policjanta (żandar-ma, kontrolera ruchu drogowego, in-struktora nauki jazdy), bowiem umoż-liwia podjęcie istotnych dla jego bez-pieczeństwa działań.

Większość narkotyków zmienia ocenę interakcji społecznych, w tym zwyczajnych relacji kulturowych – osoba znajdująca się pod wpływem opiatów lub marihuany może nie rozumieć gestu ręki wyciągniętej do powitania, a osoba znajdująca się pod wpływem kokainy może to po-traktować jako zaczepkę lub atak. Biorca pod wpływem opiatów i le-ków uspokajających (nasennych) będzie miał zaburzoną percepcję zrozumienia słow (nawet do stanu ich pełnego niezrozumienia przez bardzo długi czas).

132

Warto również pamiętać o następujących kontekstach użycia narko-tyku:- osoba będąca pod wpływem kokainy i amfetaminy ma znacznie

zmniejszony próg bólu i silnie pobudzony OUN – nie wolno z taka osobą siłować się (posiada zdolności korzystania z tzw. ukrytych za-pasów siły);

- zasadnym jest doprowadzenie osoby znajdującej się pod wpływem narkotyku do pozycji siedzącej (zmniejszenie zdolności fi zycznych, większa kontrola zachowania, zmniejszenie pobudzenia psychorucho-wego),

- pierwsze oznaki mogą być mylące (np. zapach marihuany nie wyklu-cza agresji, bowiem często do tego narkotyku dodaje się amfetaminę; nie ma tzw. czystych narkotyków, a coraz większa ich część zawiera nowe wypełniacze);

9.2. Wygląd twarzy i oczu – tabele poglądowe

133

134

135

136

9.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranr-kotykowych

Badając oczy oceniamy:• średnicę źrenic,• reakcję na światło,• oczopląs,• zaczerwienienie spojówek,• łzawienie oczu,• opadnięcia powieki,• zaczerwienienie brzegów powiek,• niechęć zdjęcia okularów przeciw-

słonecznych.

• duże średnice źrenic (pow. 6 mm) mogą wskazywać na za-życie substancji pobudzającej (amfetamina, kokaina, efedryna, marihuana).

• małe źrenice (pon. 3 mm mogą wskazywać na zażycie marihu-any (rzadko) i jej pochodnych lub jednego z opiatów).

• osoba pod wpływem narkotyków ma opóźnioną reakcję na świa-tło – wplniej zwężaja się źrenice z po kontakcie z silnym źródłem światła.

1. Sprawdzenie wielkości źrenic i reakcji na światło

Uwaga: badając oczy należy brać pod uwagę, iż osoba badana może zażywać krople do oczu np. z atropiną.

137

Istniej kilka cech (zachowań) oczu, które mogą świadczyć o przyjmowaniu narkotyków:• zaczerwienione białka (palenie marihuany),• brązowe otocznie oczu - ziemiste (zażywanie opiatów),• powiększone źrenice (zażywanie amfetaminy lub kokainy),• silnie zmniejszone źrenice (zażywanie opiatów),• powiększone źrenice (palenie marihuany),• silnie zaczerwienione brzegi powiek (snifowanie kokainy lub amfetaminy).

2. Badania oczu i źrenic

2.1 Oczopląs poobrotowy:

2. 2 Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok

• badanie oczu polega na skierowanie strumienia światła na źreni-ce. Przesuwając światło latarki od lewego oka do prawego i od-wrotnie, obserwujemy jednocześnie reakcję źrenic (rozszerza-nie, zwężanie lub brak reakcji). Takie badanie może dostarczyć wstępnych wskazówek, co do rodzaju zażytego środka odurzają-cego.

Badanego zakręca się 5 razy przez 10 sek. wokół osi ciała. Następnie badający winien unieruchomić palec wskazujący w odległości ok. 20-25 cm przed nosem badanego i zmierzyć czas w sekundach trwania nastę-pującego po nim mimowolnego drżenia oka, aż do bezruchu. Normalny czas drżenia wynosi do 6 sekund. Jeśli, przy maksymalnym wychyleniu oka, wystąpi silne drżenie tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany pozostaje pod wpływem środków działają-cych na ośrodkowy układ nerwowy lub znajduje się pod wpływem alko-holu. Uwaga: lekkie drżenie oczu jest naturalne.

Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok to drżenie oka przy nieruchomym spoglądaniu w bok. W tym przypadku mamy do czynienia z procesem nieświadomym, osoba badana nie może wywierać żadnego wpływu na jego przebieg. Wpływ alkoholu i leków sprzyja wystąpie-niu oczopląsu, który daje się wówczas stosunkowo łatwo zaobserwować i ocenić. Podczas ruchu gałek ocznych w bok kąt, przy którym rozpoczy-

138

na się drżenie oczu, zmniejsza się wraz z rosnącym stopniem oddziały-wania alkoholu lub leków.

W pierwszej kolejności sprawdza się reakcje oczu przy ruchu w pozy-cji poziomej. W tym przypadku należy zwracać uwagę na: skaczące ruchy oczu przy obserwacji przedmiotu (prawe oko, lewe oko), silne drżenie oczu (występowanie oczopląsu poziomego) przy maksy-malnym odchyleniu (prawe oko/lewe oko), wczesne drżenie oczu przy kącie odchylenia mniejszym niż 30o.

Prosimy osobę o skierowanie gałek ocznych maksymalnie w prawo lub w lewo. Jeśli przy maksymalnym wychyleniu oka wystąpi silne drże-nie tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany pozostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy lub pod wpływem alkoholu. Bardzo lekkie drżenie jest naturalne. W przypadku wszystkich testów badających oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok należy zwracać uwagę na równomier-ną reakcję obojga oczu. W przypadku stwierdzenia znacznych różnic pomiędzy prawym a lewym okiem nasuwa się podejrzenie, że ich przy-czyną są wady wzroku.

Testy te można prowadzić ze wszystkimi badanymi, niezależnie od ich i wieku. Celem testu jest sprawdzenie dokładności wewnętrznego „zega-ra” badanego. Bardzo silnie przyspieszone lub zwolnione poczucie czasu może wskazywać na spożycie niektórych narkotyków i leków. W bada-niu sprawdza się także zmysł równowagi. Zaburzenia uwidaczniają się w trakcie testu poprzez chwianie głowy lub kołysanie całego ciała.

2.3 Silne drżenie oka

3. Test Romberga - badanie czynności ruchu i koncentracji

Aby przeprowadzić badanie poleca się badanemu:• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia;• utrzymać tę pozycję w czasie, gdy udzielane są kolejne instrukcje;• po sygnale rozpoczęcia testu badany powinien oprzeć głowę na kar-

ku i zamknąć oczy. Gdy, jego zdaniem minie 30 sek. winien podnieść głowę do normalnej pozycji, otworzyć oczy i powiedzieć „stop”. Nie należy sugerować liczenia do 30, nie wolno jednak tego zabronić.

Przebieg testu:

139

4. Próba palec-nos

• znaczne różnice pomiędzy szacunkowym a rzeczywistym cza-sem (pow. 30 sek.), mogą świadczyć o stanie Pd wpływem sub-stancji psychoaktywnej;

• drżenie całego ciała lub drżenie powiek;• wiotką postawę (niewielkie napięcie mięśniowe); • zachwiania postawy pionowej;• chwianie głowy lub kołysanie całego ciała z boku na bok lub

przód – tył,• mimowolne ruchy całego ciała, zwłaszcza wykonywanie kroków,

w celu utrzymania postawy pionowej.

Ocena przebiegu testu

W trakcie testu należy mierzyć czas, który minął. Po ponownym otwarciu oczu przez badanego i powiedzeniu słowa „stop” zadaje się mu pytanie, jak długo pozostawał w tej pozycji. Test można przerwać po 90 sek., gdy nie uczyni tego sam badany.

Większość narkotyków i paranarkotyków zaburza koordynację rucho-wą. Wykorzystując tę wiedzę prosimy badanego, aby stanął przed nami z opuszczonymi rękoma, złączył stopy, wyprostował sylwetkę i patrzył przed siebie. Następnie prosimy aby trzymając ręce wzdłuż ciała wycią-gnął palce wskazujące obu dłoni a pozostałe zacisnął i zamknął oczy. Po wykonaniu tych czynności przez badanego wydajemy mu następujące polecenie: - proszę na moją komendę „lewa” dotknąć palcem wskazującym lewej

dłoni czubka nosa, a na komendę „prawa” odpowiednio palcem wska-zującym prawej dłoni;

- komendę powtarzamy 9 razy obserwując czy palec trafi a dokładnie w czubek nosa.

Jeśli na 9 prób więcej niż 3 będą błędne, oznacza to, że badany znajdu-je się pod wpływem jakiejś substancji zaburzającej jego koordynację.

140

Charakterystyczne nieprawidłowości występujące podczas tego testu to:• chybienie czubka nosa,• używanie niewłaściwej ręki,• używanie niewłaściwego palca.

Dokładna metodyka badania jest następująca - osoba badana powinna otrzymać w kolejności następujące polecenia:• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia,• obydwie ręce zacisnąć w pięść wyciągając przy tym palce wskazujące,• głowę lekko oprzeć na karku i zamknąć oczy,• po otrzymaniu polecenia „lewa” lub „prawa”, przesunąć palec wskazujący

odpowiedniej ręki do czubka nosa i dotknąć go,• po dotknięciu czubka nosa ułożyć rękę wzdłuż tułowia,• oczy pozostawić zamknięte do czasu zakończenia testu.Po zakończeniu badanyy może otworzyć oczy.

Ocena przebiegu testu

5. Test dziewięciu kroków

Sposób przeprowadzenia testu

Osoba badana stoi na linii (może to być pas ruchu – jeśli warunki na to pozwalają - lub pobocze, chodnik), jedna stopa ustawiona jest bezpo-średnio przed drugą, ręce winny być ułożone po bokach wzdłuż tułowia – najlepiej przyciągnięte do tułowia. Badany proszony jest o nie rozpo-czynanie testu, zanim nie zostaną udzielone wszystkie instrukcje i nie zostaną one przez niego dobrze zrozumiane.

Uwaga: w tej pozycji można zaobserwować chwianie się lub całkowi-ty brak umiejętności stania w takie postawie, co wskazuje na zaburzenie OUN oraz błędnika.

Badany otrzymuje następujące polecenia:• proszę postawić lewą stopę na linii,• bezpośrednio przed nią postawić prawą stopę,• w trakcie całego testu trzymać ręce ułożone po bokach wzdłuż tułowia,• stać w tej pozycji do czasu udzielenia wszystkich instrukcji,• nie rozpoczynać realizacji testu zanim nie zostanie do tego wezwany,• po wydaniu polecenia rozpoczynamy test,• w trakcie wykonywania powyższych czynności badany powinien kie-

rować spojrzenie cały czas na stopy, ręce pozostawić w pozycji wzdłuż tułowia i głośno liczyć wszystkie kroki.

141

Na fakt zażycia substancji działającej podobnie do alkoholu mogą wskazywać następujące symptomy: • zaburzenia równowagi w trakcie wysłuchiwania instrukcji,• zbyt wczesne rozpoczęcie wykonywania poleceń,• zatrzymanie się podczas wykonywania testu,• chwiejny krok w trakcie testu,• nie ustawienie stóp bezpośrednio jedna przed drugą (trudność

w wykonaniu tej czynności),• zejście z linii prostej,• używanie rąk do utrzymania równowagi,• zaburzenia równowagi podczas wykonywania obrotu,• nieprawidłowe wykonanie obrotu,• nieprawidłowa liczba wykonywanych kroków.

Metodyka prowadzenia testu jest następująca:• chybienie czubka nosa,• Na komendę badającego badany wykonuje 9 kroków wzdłuż linii, przy czym

należy stawiać jedną stopę bezpośrednio przed drugą. Badany powinien przy tym głośno liczyć swoje kroki.

• Po wykonaniu 9 kroków badany wykonuje obrót o 180 stopni, na stopie, któ-rą wykonany został ostatni krok. Badanemu nie wolno przy tym zejść z linii. Podczas obrotu badanemu wolno wykonać kilka małych pomocniczych kro-ków drugą stopą.

Ocena przebiegu testu

Jeśli w trakcie udzielania instrukcji badany opuści pozycję wyjściową, wówczas należy zaczekać z kontynuowaniem wyjaśnień, aż przyjmie on znów pozycję wyjściową. Gdy badany podczas testu zapomni o głośnym liczeniu kroków, albo o patrzeniu na stopy, wówczas należy mu o tym przypomnieć. Zadania te stanowią stały element testu.

Zaprezentowane powyżej testy nie dają całkowitej pewności, co do stanu ponarkotykowego, ale wskazują na wystąpienie zaburzenia OUN oraz zdolności psychomotorycznych. Tak jak wskazano wcześniej za-sadnym jest ostateczne potwierdzenie stanu testem narkotykowym. Ale nawet w przypadku jego braku, dają podstawy do podjęcia działań zapo-biegawczych i profi laktycznych.

Podkreślmy także, że praktyka oceny zagrożeń ruchu drogowego jed-noznacznie wskazuje, iż pojawiają się w nim nowe zagrożenia wynika-jące z używania przez kierowców z substancji działających podobnie do narkotyków. Jak wskazano wcześniej są to przede wszystkim tzw. dopalacze oraz tzw. środki wzmacniająco-pobudzające. Ich sprzedaż

142

w Polsce rośnie gwałtowania, tak jak ich rodzaje i typu, a produkcja oparta jest o dopuszczone do użycia substancje (kofeina, tauryna, nia-cyna, witaminy) lub też producenci stosują „kruczki” prawne poprzez stosowanie opisów typu „Środek kolekcjonerski, nie przeznaczony do użycia”. Skutkiem jest szybkie pojawienie się mechanizmu uzależnie-nia, zmuszającego do sięgania po kolejne porcje danej substancji.

143

Załączniki (współpraca Jarosław Korczak)

Amfetamina – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – wzmo ona stymulacja, silne pobudzenie psychoruchowe, zwi kszone wydzielanie dopaminy i noradrenaliny, zmiany w pracy komórek nerwowych, bule g owy.

Serce – arytmia serca, ko atanie serca, bóle wie cowe, mo e prowadzi do zawa u serca lub do zapalenie naczy krwiono nych i serca.

Uk ad rozrodczy – podniecenie, pobudzenie seksualne, erekcja i orgazm trudny do osi gni cia, bezp odno u kobiet, zanik cyklu miesi czkowego, zanik

Inne uk ady – uszkodzenie nerek, w troby, ledziony, trzustki.

Oczy, renice – znaczne powi kszenie renic, zaburzenia ostro ci widzenia.

Uk ad oddechowy – skrócony, nieregularny i przyspieszony oddech.

Uk ad pokarmowy – zmniejszenie lub brak aknienia, mo e wyst powa

jad owstr t , brak potrzeby uzupe niania p ynów, sucho w ustach.

Uk ad kr enia/ krwiono ny –zwi kszone ci nienie krwi , zw enie naczy krwiono nych.

Uk ad wydalniczy – biegunka, zwi kszone wydalanie moczu.

Mi nie – drgawki.

Skóra – wzrost temperatury cia a, nadmierna potliwo , przy d u szym stosowaniu mog pojawi si wypryski, wysychanie b on luzowych.

S uch – omamy s uchowe.

Dawka śmiertelna: dla osoby dorosłej: 5-10 mg na kilogram wagi; dla dziecka: 0,1g

144

Metamfetamina – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – wzmo ona stymulacja, silne pobudzenie psychoruchowe, zwi kszone wydzielanie dopaminy i noradrenaliny, zmiany w pracy komórek nerwowych, bule g owy, psychozy, nieodwracalne uszkodzenie drobnych naczy krwiono nych.

Serce – arytmia serca, ko atanie serca, bóle wie cowe, mo e prowadzi do zawa u serca lub do zapalenie naczy krwiono nych i serca.

Uk ad rozrodczy – podniecenie, pobudzenie seksualne, erekcja i orgazm trudny do osi gni cia, bezp odno u kobiet, zanik cyklu miesi czkowego, zanik plemników u m czyzn, opó nienia w rozwoju p odu.

Inne uk ady – uszkodzenie nerek, w troby, ledziony, trzustki.

Oczy, renice – znaczne powi kszenie renic, zaburzenia ostro ci widzenia.

Uk ad oddechowy – skrócony nieregularny i przyspieszony oddech, duszno *, hipertermia.

Uk ad pokarmowy – zmniejszenie lub brak aknienia, mo e

wyst powa jad owstr t , brak potrzeby uzupe niania p ynów, sucho w ustach.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – zwi kszone ci nienie krwi, nadci nienie t tnicze, zaburzenia uk adu kr enia.

Uk ad wydalniczy – biegunka, zwi kszone wydalanie moczu, skurcze jelit*.

Mi nie – drgawki.

Skóra – wzrost temperatury cia a, nadmierna potliwo , przy d u szym stosowaniu mog pojawi si wypryski, wysychanie b on luzowych.

S uch – omamy s uchowe.

Dawka śmiertelna: dla osoby dorosłej: 5-10 mg na kilogram wagi; dla dziecka: 0,1g

*objawy odstawienie

145

Kokaina – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – brak potrzeby snu, silne pobudzenie, bule g owy, niepokój, sany lekowe, anhedonia (utrata zdolno ci do odczuwania przyjemno ci), udar mózgu*, okresowe zw enie drobnych t tnic mózgowych, zaburzenia my lenia.

Serce – przyspieszenie akcji serca, zaburzenia akcji serca, niemiarowo serca, zawa serca.

Uk ad rozrodczy – pobudzanie seksualne a do agresji seksualnej.

Oczy, renice – rozszerzenie renic, wyostrzenie

postrzegania, wytrzesz ga ek ocznych.

Uk ad oddechowy – przyspieszenie oddechu, p ytki oddech*, sucho w ustach.

Uk ad pokarmowy – naprzemiennie wzrost i spadek aknienia.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – wzrost ci nienia krwi, pocz tkowe zwolnienia a nast pni , wzrost t tna, skurcz naczy krwiono nych.

Mi nie – dr enie mi niowe, napady drgawkowe.

Cia o/Skóra – wzrost temperatury cia a, blado pow ok cia a, uczucie robaczków pod skór , dr enie r k, kra cowe wyczerpanie, duszno , potliwo .

Uk ad koordynacji ruchu – stereotypie ruchowe.

Nos – sucho luzówek, zmiany martwicze spojówek.

Dawka śmiertelna: w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie:

około 120mg, wdychana przez nozdrza i wkładana pod wargę : około 20 mg

* przedawkowanie** działanie po odsta-wieniu

146

Crack – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – brak potrzeby snu, silne pobudzenie, bule g owy, niepokój, sany lekowe, anhedonia (utrata zdolno ci do odczuwania przyjemno ci), udar mózgu*, okresowe zw enie drobnych t tnic mózgowych, zaburzenia my lenia.

Serce – przyspieszenie akcji serca, zaburzenia akcji serca, niemiarowo serca, zawa .

Uk ad rozrodczy – pobudzanie seksualne - agresja seksualna.

Oczy, renice – rozszerzenie renic, wyostrzenie

postrzegania, wytrzesz ga ek

Uk ad oddechowy – przyspieszenie oddechu, p ytki oddech*, sucho w ustach, podra nienie dróg oddechowych (zapalenie oskrzeli), stany zapalne dróg oddechowych, odma op ucna, obrz k p uc, zarostowe zapalenie oskrzelików.

Uk ad pokarmowy – naprzemiennie wzrost i spadek aknienia.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – wzrost ci nienia krwi, pocz tkowe zwolnienia a nast pnie , wzrost t tna, skurcz naczy krwiono nych.

Mi nie – dr enie mi niowe, napady drgawkowe.

Cia o/Skóra – wzrost temperatury cia a, blado pow ok cia a, uczucie robaczków pod skór , dr enie r k, kra cowe wyczerpanie, duszno , potliwo .

Uk ad koordynacji ruchu – stereotypie ruchowe.

Nos – sucho luzówek, zmiany martwicze spojówek.

Dawka śmiertelna: w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie: około 120mg,

wdychana przez nozdrza i wkładana pod wargę: około 20 mg

* przedawkowanie** działanie po odstawieniu

147

Heroina – działanie na organizm człowiekaCentralny Uk ad Nerwowy – depresyjny wp yw na o rodkowy uk ad nerwowy, zmniejszenie odczuwania bólu. os abienie zdolno ci koncentracji uwagi, bezsenno *.

Serce – zak ócenie rytmu pracy serca, zwalnianie akcji serca.

Uk ad rozrodczy - zaburzenia miesi czki, zwi kszone prawdopodobie stwo poronienia, bezp odno .

Inne uk ady – zapalenie w troby, ó taczka, HIVw przypadku

podawania drog iniekcji.

Oczy, renice – silnie zw one renice bardzo s abo reaguj ce

na wiat o, opadanie powiek, rozszerzenie renic*.

Uk ad oddechowy – hamowanie o rodka oddechowego, wyciek z nosa*, skurcz oskrzeli, astma.

Uk ad pokarmowy – wymioty*, bóle brzucha*, nudno ci.

Uk ad wydalniczy – spowolniona perystaltyka o dka i jelit, kurczenie zwieraczy, zmniejszenie wydzielania moczu*.

Mi nie – zwiotczenie mi ni, spadek masy cia a, dreszcze*.

Skóra – wzrost temperatury cia a, zapalenia skóry, g sia skórka*, wypryski i ropnie.

Uk ad kostny - ból ko ci* , zaawansowana próchnica z bów.

Jama ustna/Mowa: be kotliwa mowa, próchnica, utrata z bów, linotok*.

Dawka śmiertelna: długotrwałe zażywanie lub przedawkowanie prowadzi do śmierci,

dla osoby nie używającej dawka śmiertelna wynosi około 120–500 mg; narkomani przeżywają dawki do 1800 mg.

* działanie po odstawieniu

148

Morfi na – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – depresyjny wp yw na o rodkowy uk ad nerwowy, zmniejszenie odczuwania bólu. os abienie zdolno ci koncentracji uwagi, bezsenno *.

Serce – zak ócenie rytmu pracy serca, zwalnianie akcji serca.

Uk ad rozrodczy - zaburzenia miesi czki, zwi kszone prawdopodobie stwo poronienia, bezp odno .

Inne uk ady – zapalenie w troby, ó taczka w przypadku podawania

drog iniekcji..

Oczy, renice – silnie zw one renice bardzo s abo reaguj ce

na wiat o, opadanie powiek, rozszerzenie renic*.

Uk ad oddechowy – hamowanie o rodka oddechowego, wyciek z nosa*, skurcz oskrzeli, astma.

Uk ad pokarmowy – wymioty*, bóle brzucha*, nudno ci.

Uk ad wydalniczy – spowolniona perystaltyka o dka i jelit, kurczenie zwieraczy, zmniejszenie wydzielania moczu*.

Mi nie – zwiotczenie mi ni, spadek masy cia a, dreszcze*.

Skóra – wzrost temperatury cia a, zapalenia skóry, g sia skórka*, wypryski i ropnie.

Uk ad kostny - ból ko ci (po odstawieniu) , zaawansowana próchnica z bów.

Jama ustna/Mowa: be kotliwa mowa, próchnica, utrata z bów, linotok*.

Dawka śmiertelna: dla zdrowego człowieka: 0,2–0,4 g czystego środka doustnie; 0,1–0,2 g

przy iniekcji podskórnej.

* działanie po odstawieniu

149

Ecstasy – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – problemy ze snem, zaburzenia nastroju.

Serce – bóle w klace piersiowej, tachykardia, niemiarowo serca, zapa sercowo-naczyniowa.

Inne uk ady – toksyczne uszkodzenie w troby i niewydolno nerek.

Oczy, renice – rozszerzone renice, halucynacje wzrokowe.

Uk ad oddechowy – obni enie cz sto ci oddechów.

Uk ad pokarmowy – brak aknienia, brak pragnienia

powoduj cy silne odwodnienie organizmu.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – uderzenia krwi do g owy, nag e wzrosty ci nienia krwi, wynaczynienia wewn trzczaszkowe.

Uk ad wydalniczy – zaburzenia aktywno ci seksualnej.

Mi nie - sztywnienie ko czyn, wzmo enie odruchów.

Cia o/Skóra – zlewne poty, hipertermia (stan podwy szonej temperatury cia a).

Dawka śmiertelna:wielkość dawki śmiertelnej jest nieznana; zażycie pojedynczej dawki może

prowadzić do zachowań o najtragiczniejszych skutkach; odnotowuje się wiele przypadków śmierci już po zażyciu pierwszej dawki ecstasy.

Uwaga: pod nazwą ecstasy sprzedawane są dość często mieszanki modyfi kowane strukturalnie analogi metaamfetaminy, których szybkość dzia-łania czy toksyczność może być mocno zróżnico-wana. W skrajnych przypadkach może prowadzić do śmierci (tabletki „UFO” których zażycie w 2000 roku w Gdańsku było przyczyną śmierci 9 osób).

150

LSD (25) – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – zlewanie si dozna p yn cych z ró nych receptorów muzyka odczuwana jako widzenie, kolory jako d wi k, zaburzenia pami ci i wnioskowania, psychozy.

Serce – przyspieszenie akcji serca.

Oczy, renice – rozszerzone renice, omamy wzrokowe,

wyostrzenie percepcji barw (dominuje oran i ó ty).

Uk ad oddechowy – przyspieszenie oddechu.

Uk ad pokarmowy – md o ci, bolesne skurcze o dka.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – wzrost ci nienia krwi.

Mi nie – dr enie mi niowe, wzmo enie odruchów ci gnistych.

Skóra – wzrost temperatury cia a, zimne poc ce si d onie.

Dawka śmiertelna: przyjęcie narkotyku może prowadzić do działań, które w normalnych warunkach nie zostałyby podjęte, a w konsekwencji do tragicznych

następstw (w tym śmierci). Dawka śmiertelna to 0,1-1 mg na kg ciężaru ciała

Niebezpieczeństwem jakie wiąże się z używa-niem halucynogenów typu LSD, jest występowa-nie tzw. „fl ash back”, zjawiska polegającego na niespodziewanym nawrocie działania narkotyku nawet po wielodniowej przerwie w jego używaniu.

151

Grzyby halucynogenne – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – urojenia dotykowe, bóle g owy, stany l kowe, psychozy.

Oczy, renice – urojenia wzrokowe, rozszerzenie renic.

Uk ad oddechowy – pobudzenie uk adu oddechowego, przy pieszony oddech.

Uk ad pokarmowy – bóle brzucha, nudno ci i wymioty.

Uk ad kr enia/ krwiono ny –przy pieszenie t tna, podniesienie ci nienia t tniczego.

Skóra – podwy szona temperatura i silne poty.

S uch – urojenia s uchowe.

Uk ad motoryczny – niezborno ruchów.

Dawka śmiertelna: kilka – kilkanaście gram grzyba

152

Cannabis (marihuana) – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – zaburzenia CUN, zwi kszone ryzyko wyst pienia zespo ów paranoidalnych, halucynacje, upo ledzenie pami ci, zaburzenia wy szych procesów my lowych, l k*, urojenia*, bóle i zawroty g owy*.

Serce – wyra ane pogorszenie stanu zdrowia pacjentów cierpi cych na chorob wie cow .

Uk ad rozrodczy – zaburzenia cyklu miesi czkowego u kobiet (brak owulacji, skrócenie fazy luteralnej cyklu), u m odych kobiet zmniejszenie produkcji estrogenów przez jajniki, problemy z osi gni ciem orgazmu.

Oczy, renice – oczy lekko przekrwione.

Uk ad oddechowy – zwi kszenie ilo ci wydzielin z nosa, zgrubienie b ony luzowej w zatokach,

nawracaj ce stany zapalne nosa i gard a, uporczywy kaszel, przewlek e zapalenia oskrzeli, rozedma p uc, asmatyczny oddech, metaplazja nab onka, wysuszenie luzówek jamy ustnej*.

Cia o/Skóra – zwi kszone ow osienie u kobiet zwi zane z wi kszym st eniem testosteronu, u noworodków których matki pali y marihuan stwierdzono nisk mas urodzinow , zmniejszenie wydolno i skuteczno uk adu immunologicznego.

Uk ad motoryczny – zaburzenia motoryczne.

Dawka śmiertelna: nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść po zażyciu marihuany i haszyszu)

Działanie marihuany ma charakter osobniczy, nie-które objawy nie muszą wystąpić lub ich nasilenie będzie różne.

*w przypadku silnej intoksykacji

153

Benzodiazepiny – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – t umienie aktywno ci o rodkowego uk adu nerwowego, problemy z zapami tywaniem, zaburzenia snu.

Inne uk ady – zmiany zwyrodnieniowe w narz dach wewn trznych.

Oczy, renice – zw enie renic,nieostre widzenie.

Uk ad oddechowy – hamowanie o rodka oddechowego.

Uk ad pokarmowy – zaburzenia o dkowe, utrata aknienia.

Uk ad kr enia/ krwiono ny - zwolnienie t tna, spadek ci nienia krwi (hipotonia).

Uk ad wydalniczy – zatrzymanie moczu, zaparcia.

Mi nie - dr enie mi ni, zwiotczenie mi ni.

Skóra – mrowienie, palenie

S uch – nadwra liwo na d wi ki.

Uk ad motoryczny – spowolnienie ruchów, ataksja.

Mowa – be kotliwa mowa.

Uk ad kostny – os abione wch anianie wapna z przewodu pokarmowego powoduj ce uwapnienie ko ci.

Dawka śmiertelna: ok. 1,5 g (luminal-fenobarbital), tj. około 10 dawek leku; śmierć następuje po kilkudniowej śpiączce.

154

Barbiturany – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – t umienie aktywno ci o rodkowego uk adu nerwowego.

Inne uk ady – zmiany zwyrodnieniowe w narz dach wewn trznych.

Oczy, renice – zw enie renic, nadwra liwo na wiat o.

Uk ad oddechowy – hamowanie o rodka oddechowego.

Uk ad pokarmowy – zaburzenia o dkowe, utrata aknienia.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – zwolnienie t tna, spadek ci nienia krwi.

Mi nie – dr enie mi ni, znaczne os abienie si y mi niowej.

Skóra – obrz ki skórne i b on luzowych, wypryski skórne.

S uch – nadwra liwo na d wi ki.

Uk ad motoryczny – zaburzenia koordynacji ruchów.

Mowa: be kotliwa mowa.

Uk ad kostny – os abione wch anianie wapna z przewodu pokarmowego powoduj ce uwapnienie ko ci.

Mieszanie barbituranów z alkoholem nasila ich działanie i może prowadzić do śmierci.

155

Lotne rozpuszczalniki – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – bóle i zawroty g owy, stan pobudzenia, agresywno ci, nieprawid owa ocena sytuacji, urojenia, pi czka, uszkodzenia tkanki mózgowej, zaburzenia funkcji CUN.

Serce – ból w klatce piersiowej, uszkodzenie narz du mi szowego serca, zaburzenia rytmu serca a do jego zatrzymania.

Inne uk ady – uszkodzenie narz dów mi szowych nerek i w troby.

Oczy, renice – halucynacje wzrokowe, niewyra ne widzenie,przekrwienie oczu.

Uk ad oddechowy – krwawienie z nosa, owrzodzenie nosa, aspiracja wymiocin do dróg oddechowych.

Uk ad pokarmowy – nudno ci, wymioty (mo liwo aspiracji tre ci pokarmowej do dróg oddechowych), zaburzenia oddychania, brak aknienia i pragnienia.

Mi nie – drgawki.

Cia o/Skóra – spadek wagi cia a, rumie na twarzy.

S uch – szum w uszach, halucynacje s uchowe.

Uk ad motoryczny – zaburzenie lub brak koordynacji ruchów ko czyn i tu owia, stupor (znaczne zahamowanie ruchów i ograniczenie reakcji na bod ce zewn trzne).

Mowa – zaburzenie mowy, nieprzyjemny zapach z ust, owrzodzenie jamy ustnej, wzmo one odksztuszanie plwocin

Dawka śmiertelna: nawet przy pierwszej próbie wdychania może dojść do zejścia śmiertelnego. Dawka zależna od rodzaju środka i czasu przyjmowania.

Niektóre środki już w małych ilościach mogą spowodować trwałe zmiany w mózgu i drogach oddechowych.

W przypadku wdychania lotnych rozpuszczalni-ków może dojść do uduszenia (brak tlenu, za-krztuszenie się treścią żołądkową).

156

Ketamina – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – wywo ywanie narkozy, zaburzenia pami ci operacyjnej, epizodycznej i somatycznej, obni enie wra liwo ci na otoczenie, parali reakcji obronnych, zawroty g owy, zaburzenia pomi ci.

Serce – bóle w klatce piersiowej, ko atanie serca.

Oczy, renice – niewyra ne i podwójne widzenie, omamy, oczopl s, wzrost ci nienia ródga kowego.

Uk ad oddechowy – obfite wydzielanie liny mog ce prowadzi do niedro no ci dróg oddechowych, kurcz krtani.

Uk ad pokarmowy – wymioty*.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – wzrost ci nienia krwi, tachykardia.

Uk ad motoryczny – toniczno-kloniczne ruchy cia a.

Mowa – zamazana mowa.

*w przypadku przyjęcia z alkoholem

Ketamina dzięki swoim właściwościom wywoływania narkozy często jest wykorzystywana jako „pigułka gwałtu” .

157

Fencyklidyna (PCP) – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – silne pobudzenie, napady agresji, reakcje psychotyczne, zaburzenia pami ci trudno ci w my leniu, depresja, amnezja, urojenia, pojawienie si objawów schizofrenii.

Oczy, renice – niewyra ne widzenie**, oczopl s**, szerokie renice, oczopl s poziomy.

Uk ad oddechowy – wzrost cz sto ci oddechu*, p ytki oddech*, zmniejszenie cz stotliwo ci oddechu**.

Uk ad pokarmowy – md o ci**, wymioty**, linotok**.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – wyra ny wzrost ci nienia krwi przyspieszenia t tna*, spadek ci nienia**, spadek t tna**.

Mi nie – drgawki**, spadek masy cia a.

Skóra – obfite poty*, sucho skóry i rumie .

Uk ad motoryczny – dr enie ko czyn*, zaburzenia koordynacji ruchów.

Mowa – trudno ci w mówieniu.

Przyjmowanie fencyklidyny z alkoholem lub benzodiazepinami powoduje wystąpienie śpiączki.

*niska dawka*wysoka dawka

158

GHB/GBL – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – zawroty i bóle g owy, depresja CUN, amnezja*, bezsenno *, zm czenie*, l ki*, pogorszenie nastroju*, niezdolno do podejmowania decyzji., brak reakcji na bod ce.

Serce – Bradykardia (cz sto akcji serca wynosi poni ej 50 razy na minut ), przyspieszony puls*.

Uk ad oddechowy – zaburzenia oddechowe, utrata przytomno ci.

Uk ad pokarmowy – nudno ci, wymioty.

Mi nie – drgawki, rozlu nienie mi sni.

Uk ad motoryczny – ruchy mimowolne, trudno ci z koordynacj .

Mowa – problemy z logicznym i wyra nym mówieniem.

GHB – jest to substancja wykorzystywana jako „pigułka gwałty”, osoba której podano narkotyk, traci kontakt ze światem zewnętrznym i łatwo może paść ofi arą gwałtu. Podaniu pigułki towa-rzyszy utrata amnezja.

*po odstawieniu

159

Pokrzyk wilcza jagoda – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – halucynacje, pobudza rdze przed u ony i wy sze o rodki nerwowe, pobudzenie psychoruchowe, niepokój, pi czka*.

Serce – przyspieszenie czynno ci serca.

Oczy, renice – rozszerzenie renic, zniesienie reakcji na wiat o, wiat owstr t,

zaburzenia widzenia i wzrost ci nienia ródga kowego.

Uk ad oddechowy – pora enie o rodka oddechowego*, przyspieszony i sp ycony oddech.

Uk ad pokarmowy – dzia anie przeciwwymiotne, nasilenie przemiany materii, nudno ci*, wymioty*

Uk ad kr enia/ krwiono ny – rozszerzenie naczy krwiono nych, obni enie ci nienia krwi, podwy szenie ci nienia t tniczego.

Skóra – wysoka temperatura cia a, skóra i b ony luzowe s zaczerwienione i suche, zmniejszenie wydzielania potu, reakcje alergiczne i pokrzywka.

Mowa – zwi kszone wydzielanie liny.

*przedawkowanie

160

Bieluń dziędzierzawa – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – dzia a pobudzaj co na rdze przed u ony i kor mózgow (atropina), niepokój, halucynacje, zaburzenia wiadomo ci

Oczy, renice – rozszerzenie renic i zniesienie reakcji na wiat o, pora enia akomodacji

i zaburzenia widzenia.

Uk ad oddechowy – pora enie o rodka oddechowego, wzrasta ilo oddechu w ci gu minuty.

Uk ad pokarmowy – nudno ci, wymioty i os abienie perystaltyki.

Uk ad kr enia/ krwiono ny – podwy szone ci nienie krwi.

Skóra – hipotermia (przech odzenie organizmu), skóra i b ony luzowe s suche i zaczerwienione, zmniejszone wydzielanie potu.

Uk ad motoryczny – pobudzenie psychoruchowe, ataksja.

161

Lulek czarny – działanie na organizm człowieka

Centralny Uk ad Nerwowy – dzia anie nasenne, rozczulaj ce, zawroty g owy, halucynacje, iluzje i delirium, napady agresji*.

Serce – szybszy rytm bicia serca (nast pnie spowolnienie).

Oczy, renice – rozszerzone renice.

Uk ad oddechowy – rozszerzenie oskrzeli, szybszy oddech.

Uk ad pokarmowy – dzia anie przeciw wrzodowe.

Mi nie – drgawki, du e pobudzenie ruchowe*.

Cia o/Skóra – redukcja wysokiej gor czki, znieczulenie miejscowe, zaczerwienienie twarzy*.

Uk ad motoryczny – zataczanie si , mimowolne odruchy i utrata panowania nad cia em.

Mowa – sucho jamy ustnej.

* w przypadku użycia większej dawki

163

Bibliografi a

1. Andrzejewska E., O narkomanii wśród młodzieży, PZWL, War-szawa 1983.

2. Bałandynowicz A., Uczeń, szkoła i przestępczość nieletnich, (w:) Urban B., (red.) Dewiacje wśród młodzieży: uwarunkowa-nie i praktyka, UJ, Kraków 2001.

3. Bołoz W, Ryś M., (red.), Między życiem a śmiercią. Uzależnie-nia, eutanazja, sytuacje graniczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2002.

4. Borowski K., Używanie substancji psychoaktywnych i inne za-chowania problemowe młodzieży gimnazjalnej, „Alkoholizm i Narkomania”, 18/2005.

5. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994.

6. Cekiera Cz., Toksykomanie. Narkomania - lekomania - alkoho-lizm - nikotynizm, Wydaw, Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.

7. Chmielewska K., Baran-Furg H., Uzależnienia. Obraz klinicz-ny i leczenie. Podręcznik dla lekarzy, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999.

8. Chmielewska K., Baran-Furga H., Zaburzenia psychiczne i za-burzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychotera-pii i Psychoedukacji „Wspólna”, 2006.

9. Crocchiolo P., Dzieci w rodzinach z problemami nadużywa-nia narkotyków i alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania”, 11-12/1992.

10. Curtis R., Crack, Cocaine and Heroin: Drug Eras in Williams-burg, Brooklyn, 1960-2000, “Addiction Research and Theory”, New York 1(11)/2003.

11. Darowski R., Filozofi a człowieka, WAM Wydawnictwo, Kraków 2002.

12. Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narko-tyki, Elma Books, Warszawa 2000.

13. Dudek D., Fentanyl – niebezpieczna syntetyczna heroina, Serwis Informacyjny. Narkomania 4(35)/2006.

164

14. Dymek-Balcerek K., Patologia społeczna wśród dzieci i mło-dzieży, rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, Politechnika Ra-domska im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 2000.

15. Dziewiecki M., Nowoczesna profi laktyka uzależnień, Jedność, Kielce 2001.

16. Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a narko-tyki. Wyniki badań empirycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.

17. Gaberle A., Patologia społeczna, WSiP, Warszawa 1991.18. Gaś Z. B., Osobowość a agresja w uzależnieniach, Wydawnictwo

WSP, Rzeszów 1987.19. Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004.20. Górski S., Uwaga rodzice - narkomania!, Instytut Wydawniczy

Związków Zawodowych, Warszawa 1985.21. Habrat B., Nowe uzależnienie – ekstazy, „Remedium”, 6/2002.22. Hajduk E., Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Wydawnictwo

Akademickie Żak, Warszawa 2001.23. Hołyst B., Narkomania a przestępczość, PTHP, Warszawa 1993.24. Iversen L., Drogen und Medikamente: Geschichte, Herstellung,

Wirkung, Berlin 2008.25. Jarosz M., Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narko-

mania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.26. Jędrzejko M., (red.), Narkomania – spojrzenie wielowymiarowe,

Akademia Humanistyczna Pułtusk, Warszawa 2009.27. Jędrzejko M., (red.), Prostytucja jako problem społeczny, zdro-

wotny i moralny, WSH Pułtusk 2006.28. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon Narkomanii, Akademia

Humanistyczna Pułtusk, Warszawa 2004.29. Jędrzejko M., (red nauk.) Narkomania spojrzenie wielowymiaro-

we, ASPRA JR, Warszawa 2009.30. Juczyński Z., Narkomania – poradnik, PZWL, Warszawa 2006.31. Karch, S. B., The Drug Abuse Handbook Second Edition, CRC-

Press, Boca Raton 2006.32. Kawula S., Machel H., (red.) Młodzież a współczesne dewiacje

i patologie społeczne – diagnoza, profi laktyka, resocjalizacja, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999.

33. Kawula S., Machel H., (red.), Narkomania – HIV/AIDS – za-grożenia społeczne, profi laktyka, terapia i resocjalizacja, Ofi cyna Wyd. Pol., Gdańsk 1993.

165

34. Kompendium wiedzy o profi laktyce t. 2. Nadużywanie i niele-galny obrót substancjami uzależniającymi, Biuro ds. Narkoma-nii, Warszawa 1997.

35. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, PZWL, Warszawa 1984.

36. Kowalczyk S., Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego, Wro-cławska Księgarnia Archidiecezjalna TUM, Wrocław 1995

37. Kozaczuk F., (red.), Zagadnienia marginalizacji i patologizacji życia społecznego, UR, Rzeszów 2005.

38. Krawczyk W., Nowe narkotyki syntetyczne, Serwis Informacyj-ny. Narkomania 3(34)/2006.

39. Kulka Z., Socjodemografi czne aspekty używania przez mło-dzież substancji psychoaktywnych, „Alkoholizm i Narkomania” 3/1994.

40. Lopez R., Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie, Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.

41. Łuczak E., Narkomania a środowisko, Wyższa Szkoła Informa-tyki i Ekonomii TWP, Olsztyn 1998.

42. Malewska M., Narkotyki w szkole i w domu. Zagrożenie, Insty-tut Wydawniczy PAX, Warszawa 2004.

43. Malinowska M., Psychospołeczne uwarunkowania narkomanii: Strefy cienia, Alma Press, Warszawa 1985.

44. Maxwell R., Dzieci. Alkohol. Narkotyki, GWP, Gdańsk 2004.45. McWhirter J. J., McWhirter B. T., McWhirter A. M., McWhirter

E. H., Zagrożona młodzież, PARPAMEDIA Wydawnictwo Edu-kacyjne, Warszawa 2005.

46. Miller F. T., Abrams T., Dulit R., Fyer M., Substance abuse in borderline personality disorder, “American Journal Drug Alcohol Abuse”, 19/1993

47. Muszyńska A., Narkomani sprawcy czynów karalnych, Zakamy-cze, Kraków 2004.

48. Niermann I., Sack A., Breites Wissen: Die seltsame Welt der Drogen und ihrer Nutzer, Berlin 2009.

49. Niewiadomska, I., Stanisławczyk P., Narkotyki, KUL, Lublin 2004.

50. Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i krymi-nologii, Śląsk, Katowice 2001.

51. Olejnik S., Teologia moralna, ATK, Warszawa 1990.

166

52. Parnefjord R., Das Drogentaschenbuch, Georg Thieme Verlag TG, Stuttgart 2007.

53. Petrowic S., Narkotyki i człowiek, Iskry, Warszawa 1988.54. Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warsza-

wa 1976.55. Pospiszyl I., Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2008.56. Prajsner M., Wokół problemów narkomanii, „Remedium”,

6/2001.57. Prokosz M., (red.), Dewiacyjne aspekty współczesnego świata,

Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.58. Pstrąg D., Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, WSP,

Rzeszów 2000.59. Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, APS, Warszawa 2005.60. Robson P., Narkotyki, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna,

Kraków 1997.61. Rogala J., Narkotyki, KAW, Warszawa 1983.62. Rogala-Obłękowska J., Funkcjonowanie rodzin narkomanów –

czynniki ryzyka nałogu, „Problemy Rodziny” 3/1995.63. Rogalska-Obłękowska J., Narkotyki w użyciu młodzieży, (w:)

Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a nar-kotyki, ISP, Warszawa 2002.

64. Rosenhan D. L., Seligman M. E. P., Psychopatologia, Polskie To-warzystwo Psy-chologiczne, Warszawa 1994.

65. Ruden R., Byalick M., Żarłoczny mózg Pułapki uzależnień, G+J Gruner+Jahr Polska, Warszawa 2003.

66. Sauer O., Weilemann S., Drogen: Eigenschaften - Wirkungen – Intoxikationen, Schlütersche, Hannover 2000.

67. Schuckit M., Teoria nadużywania alkoholu i narkotyków – po-dejście genetyczne, „Nowiny Psychologiczne”, 2/1995.

68. Sein Anand J., Chodorowski Z., Wiśniewski M., Rozległe tok-syczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego w przebie-gu uzależnienia od rozpuszczalnika „Nitro”, „Alkoholizm i Nar-komania”, 15(4)/2005.

69. Sierosławski J., Ograniczeni używania substancji psychoak-tywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych, „Alkoholizm i Narkomania”, 2(35)/1999.

70. Sierosławski J., Szymanowski T., Zieliński A., Społeczne zna-czenie narkomanii, (w:) Szymanowski T. (red.), Patologia spo-łeczna: wybrane problemy, WSPS, Warszawa 1991.

167

71. Smarzyński H., Narkomania wśród młodzieży. Hippisi, PWN, Kraków 1974.

72. Sokołowski M., Pacyfi zm, kontestacja, hipisi, (w:) Mistycy i nar-komani, W. Michalewski, Ethos, Olsztyn 1992.

73. Sołtysiak T., (red.), Zjawiska patologii społecznej. Uwarunkowa-nia, rozmiary, profi laktyka, prognozy, WSP, Bydgoszcz 1995.

74. Stan problemu narkotykowego w Europie. Sprawozdanie roczne 2009”, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Nar-komanii, 2010.

75. Staniaszek M., Nowe prawo w zakresie zapobiegania narkoma-nii, (w:) „Alkoholizm i Narkomania” 11-12/1992.

76. Staniaszek M., Substancje uzależniające i typy uzależnień, PTP, Warszawa 1987.

77. Stankowski A., Narkomania - narkotyki - narkomani. Wybrane za-gadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1988.

78. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Ofi cyna Naukowa, War-szawa 2003.

79. Szajewski J., Feldman R., Glińska-Serwin R. Leksykon ostrych zatruć, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.

80. Szczepska-Pustkowska M., Narkomania – egzystencja na po-graniczu życia i śmierci, (w:) Żebrowski J., Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży, GTN, Gdańsk 2001.

81. Szmerd-Sisicka E., O narkotykach prawie wszystko, „Reme-dium” 5/2001.

82. Szukalski B., Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uza-leżniających, IPiN, Warszawa 2005.

83. Szymanowski T. (red.), Patologia społeczna: wybrane problemy, WSPS, Warszawa 1991.

84. Szymańska J., Programy profi laktyczne. Podstawy profesjonal-nej psychoprofi laktyki, Centrum Metodyczne Pomocy Psycholo-giczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, War-szawa 2000.

85. Szymańska J., Zanim zostaną narkomanami, (w:) Zanim w szko-le będzie źle…, K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red.), Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004.

86. Ślusarczyk B., Narkomania. Problemy prawno-kryminologiczne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.

168

87. Światowa Organizacja Zdrowia, Leksykon terminów psychiatria i zdrowie psychiczne, IPiN, 2001.

88. Thile Z., Zgirski L., Toksykomanie. Zagadnienia społeczne i kli-niczne, PLWZ, Warszawa 1976.

89. Urban B., (red.), Dewiacje wśród młodzieży, UJ, Kraków 2001.90. Urban B., Stanik. J., M., (red.), Resocjalizacja t. 1., 2., PWN,

Warszawa 2007.91. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, UJ, Kraków

2000.92. Urban B., Zmienność kryteriów zachowań dewiacyjnych, „Au-

xium Sociale”, 1(25)/1995.93. Vetulani J., Narkotyki bez dydaktyki, Polityka, 37/2006.94. Walancik M., Aktualne przejawy patologii i dewiacji społecznej.

Wybrane konteksty, AKAPIT, Toruń 2009.95. Walancik M., Zjawiska patologii społecznej w środowisku woj-

skowym, „Pedagogika Społeczna”, 2(28)/2008.96. Wojnarowska B., Używanie substancji psychoaktywnych, (w:)

Wojnarowska B., Young K., Internet addiction; The emergence of new clinical disorder. Dostępne: www.netaddiction.com/ar-ticles/newdisorders.htm Second European Conference on Gam-bling and Policy Issues.

97. Wojtyła K., Osoba i czyn, KUL, Lublin 1994.98. Wolniewicz-Grzelak B., Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A., Pro-

gram Zapobiegania Narkomanii Odlot, zeszyt 7. Substancje uza-leżniające”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1996.

99. Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, KUL, Lublin 2000.

100. Wójcik M., Młodzież i narkotyki, „Remedium” 11/2001.101. Young people and drugs. Care and treatment, Council of Europe,

Warszawa 2006.102. Zgirski L., Toksykomanie w praktyce lekarskiej, PZWL, Warsza-

wa 1988.103. Zieliński A., Obraz współczesnej narkomanii w Europie, (w:)

Kojder A., Kwaśniewski J., Między autonomią a kontrolą, UW, Warszawa 1992.

169

Autorzy

Mariusz Jędrzejko, doktor habilitowany, profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, dyrek-tor Mazowieckiego Centrum Profi laktyki Uzależnień. Pe-dagog i socjolog zajmujący się zagadnieniami współcze-snych uzależnień chemicznych i niechemicznych (infoho-lizm, dopalacze, nowe substancje uzależniające, wpływ narkotyków na zachowania kierowców). Doradca nauko-wy programu przeciwdziałania agresji przez sport oraz samorządowego programu „Zagrajmy o sukces”, autor koncepcji programu edukacyjnego „Zaburzenia wycho-wawcze XXI wieku” realizowanego. Twórca pojęcia „do-palacze” i pierwszych naukowych analiz na ten temat.

Autor ponad 40 opracowań naukowych i popularno-naukowych dotyczących .m.in. narkomanii, dopalaczy oraz infoholizmu.

Piotr Stefan Jabłoński, doktor nauk medycznych, absol-went Uniwersytetu Warszawskiego, magister pedagogiki (Wydział Pedagogiczny UW) studia podyplomowe zarzą-dzanie w ochronie zdrowia (Wydział Nauk Ekonomicz-nych UW), specjalista terapii uzależnień. Doktorat z nauk medycznych uzyskał na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. Adiunkt na Wydziale Nauk Humanistycznych SGGW. Od 1999 Dyrektor Krajowego Biura do Spraw Przeciw-działania Narkomanii, Przewodniczący stałych Kore-spondentów Grupy Pompidou Rady Europy w latach 2007-2010. Członek Zarządu i Komitetu Wykonawczego

Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii w Lizbonie. Ekspert w programach twinningowych Unii Europejskiej w Chorwacji, Rumunii, Turcji oraz w krajach Azji Centralnej. Autor i współautor kilkudziesięciu opracowań dotyczących