NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI ...doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/...Ekonomiksi... · Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I EKONOMIKSIT

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES

EKONOMIKE NË PAPUNËSI. RASTI I

REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

DISERTACION

Në kërkim të Gradës Shkencore

Doktor i Shkencave Ekonomike

PUNOI UDHËHEQËS SHKENCOR

Msc. Elsana AQIFI Prof. Dr. Raimonda DUKA

TIRANË, 2016

Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti i Republikës së Maqedonisë

2

“ The rate of unemployment is 100

percent if it’s you who is unemployed”

David. L.Kurtz


3

Falenderime

Realizimi i këtij punimi është fryt i një pune kërkimore të gjatë, e cila është realizuar

me mbështetjen e shumë personave. Fillimisht do të doja të shpreh falenderimet e mia të

sinqerta për udhëheqësen e disertacionit, Prof. Dr. Raimonda Dukën, e cila më inkurajoi, më

udhëzoi dhe mbështeti gjatë kohës së realizimit të kësaj pune shkencore.

Shpreh gjithashtu falenderimet e mia për të gjithë anëtarët e Departamentit të

Ekonomiksit dhe gjithë profesorët e angazhuar në këtë cikël studimesh pasi suksesi im është

rezultat i punës dhe mbështjes së tyre.

Shumë falenderime drejtohen edhe për familjen time, për prindërit e mij që më

përkrahën dhe më motivuan vazhdimisht në këtë drejtim.

Falenderim i veçantë i takon bashkëshortit tim për mbështetjen gjatë gjithë kësaj pune

si dhe fëmijëve të mi të cilët kanë qenë sakrifica ime gjatë këtyre studimeve dhe motivi më i

fortë për ta realizuar deri në fund.


4

Abstrakti

Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e

vazhdueshme. Rritja e ngadaltë ekonomike nuk mundëson krijimin e vendeve të reja të punës

dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Papunësia ka dimensione të mëdha dhe

konsiderohet si problemi ekonomik kryesor i vendit. Në vitin 2014, norma mesatare e

papunësisë ishte 28%. Pjesa më e madhe e të papunëve i takon popullsisë prej moshës 25 deri

në 49 vjeç, e cila përbën mbi 60% të numrit të përgjithshëm të të papunëve.

Nga ana tjetër, edhe inflacioni konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë

e një vendi. Kostot e tij janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, por ato sjellin

gjithashtu humbje të konsiderueshme për ekonominë e vendit, duke çuar në rishpërndarjen e

pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin joeficient të

burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.

Qëllimi i këtij punimi është të analizojë lidhjen dhe ndikimin që ka inflacioni dhe

rritja ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Për të provuar këtë lidhje,

bazuar në literaturën teorike u ndërtua një model ekonometrik duke shfrytëzuar të dhënat

tremujore për periudhën kohore 1998 - 2013. Modeli ekonometrik i ndëruar është një

regresioni të shumëfishtë bazuar në metodën OLS (Metoda e Katrorëve më të Vegjël).

Punimi arrin në përfundimin që në rastin e Republikës së Maqedonisë ekziston një

lidhje negative mes inflacionit dhe papunësisë për periudhën kohore 1998 – 2013, ashtu siç

tregon lakorja e Philips-it. Gjithashtu, nga rezultatet e modelit u provua që ekziston një lidhje

negative midis rritjes ekonomike dhe papunësisë, ashtu siç tregon ligji i Okun-it.

Rezultatet tregojnë që të dyja këto variabla të pavarura kanë një ndikim të

rëndësishëm tek variabli i varur.


5

LISTA E SHKURTIMEVE

APRM Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë

BE Bashkimi Evropian

CARDS Komuniteti për Ndihmë, Rindërtim, Zhvillim dhe Stabilizim

CIS Bashkimi i Kombeve të Pavarura

CPI Indeksi i Çmimeve të Konsumit

EFTA Shoqata Evropiane e Tregëtisë së Lirë

EJL Evropa Juglindore

ESA Sistemi Evropian i Llogarive

FMN Fondi Monetar Ndërkombëtar

IHD Investimet e Huaja Direkte

ILO Organizata Ndërkombëtare e Punës

IPA Instrumenti për Asistencë para Anëtarësimit

NAIRU Norma e inflacionit Jo - përshpejtuese e Papunësisë

OECD Organizata për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik

OLS Metoda e Katrorëve më të Vegjël

OSCE Organizata për Kooperim Ekonomik dhe Zhvillim

PBB Produkti i Brendshëm Bruto

PCE Shpenzimet e Konsumit Personal

SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës

TAIB Ndihmë për Ndërtimin Institucional të vendeve në Tranzicion

UNDP Programi i Kombeve të Bashkuara p`r Zhvillimin


6

PËRMBAJTJA

Abstrakti .................................................................................................................................................. 3

Lista e tabelave ....................................................................................................................................... 8

Lista e figurave ....................................................................................................................................... 9

LISTA E SHKURTIMEVE .................................................................................................................... 5

Falenderime............................................................................................................................................. 3

I. HYRJE ............................................................................................................................................... 10

1.1 Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit ................................................................................. 10

1.2 Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme ........................................................................... 11

1.3 Organizimi i hulumtimit.............................................................................................................. 13

1.4 Metodologjia dhe burimi i të dhënave ........................................................................................ 14

II. RISHIKIMI I LITERATURËS ........................................................................................................ 16

2.1 Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore ............................................................................ 16

2.1.1 Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë ...................................................................... 19

2.1.2 Llojet e papunësisë ............................................................................................................... 21

2.2 Raporti mes papunësisë dhe inflacionit ...................................................................................... 25

2.3 Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë ............................. 37

2.4 Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike ............................................................................ 43

III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË ....................................... 53

3.1 Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë ............................................................. 53

3.2 Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë ....................................... 59

3.3 Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë ......................................... 61

3.4 Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë ............................................................................... 63

3.4.1 Papunësia në Republikën e Maqedonisë .............................................................................. 65

3.4.2 Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë ..................................................... 72

3.6 Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë ....................................... 84

3.7 Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë ....................................... 89

3.7.1 Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim ............................ 96


7

3.7.2 Papunësia në Eurozonë ........................................................................................................ 99

3.8 Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL .................... 101

IV.VLERËSIMI EKONOMETRIK I HULUMTIMIT ....................................................................... 104

4.1 Zgjedhja e variablave të modelit dhe metodologjia ................................................................. 104

4.2 Ndërtimi i modelit ekonometrik për të shpjeguar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në

papunësinë e Republikës së Maqedonisë ........................................................................................ 106

4.2.1 Përfundime në lidhje me modelin ...................................................................................... 111

V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................................... 113

REFERENCAT ................................................................................................................................... 116

ANEKSE ............................................................................................................................................. 129


8

Lista e tabelave

Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë (1996 – 2014).................................59

Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (1998-2015)..........................................62

Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e

Maqedonisë (2003-2013).......................................................................................... ............................67

Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të arsimit në Republikën e Maqedonisë

(2009/2008)............................................................................................................................................68

Tabela 5: Të papunësuarit sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( 2003 –

2014).....................................................................................................................................................69

Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë(2009/2008).............70

Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë (1998 –2015)……………….70

Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB real, normën e inflacionit dhe normën e

papunësisë në Republikën e Maqedonisë (20132017)……………………………………….88

Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim

(1997 2015)……………………………………………………………………………..……97

Tabela 10: Norma e inflacionit në Eurozonë (1997 - 2015)……………………………...…99

Tabela 11: Tregu i punës në Eurozonë në periudhën kohore prej (2000-2016)……………100

Tabela 12: Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga

EQL…………………………………………………………………………………………102

Tabela 13: T- testi për rëndësinë statistikore të modelit.....................................................107

Tabela 14: Vlerësimi i modelit me metodën ― Katrorëve më të vegjël‖..............................108


9

Lista e figurave

Figura 1: Llojet e papunësisë..................................................................................................22

Figura 2: Lakorja e Philips-it..................................................................................................26

Figura 3: Lakorja e Philips-it bazuar në pritjet e inflacionit..................................................27

Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë (1956-1975)..................................29

Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë…………………………42

Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje.......................55

Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (2005-2014)............................62

Figura 8: Trendet globale të papunësisë (2000-2010).............................................................92

Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale (2005-2015)............................93

Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë (2007 – 2015)…………………………….....95

Figura 11: Inflacioni total në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim (2005 –

2015)………………………………………………………………………………………...96

Figura 12: Rritja e PBB-së në Ekonomitë e zhvilluara dhe Ekonomitë në zhvillim (2010 –

2015)………………………………………………………………………………………....97

Figura 13: Histogrami i modelit ekonometrik.......................................................................111


10

I. HYRJE

1.1 Rëndësia dhe qëllimi kryesor i hulumtimit

Inflacioni dhe papunësia paraqesin dy nga problemet kryesore ekonomike, ndërkohë që

objektivi i çdo politike makroekonomike është që të arrijë një rritje të qëndrueshme

ekonomike me një normë të ulët të inflacionit dhe papunësisë.

Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë sociale. Personat e papunë ndihen të

tepërt dhe si të tillë janë të varur. Ata janë vetëm konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë

shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet

me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror, ndërsa shtetet me papunësi të lartë

karakterizohen nga tensione sociale dhe mungesa e stabilitetit shoqëror. Papunësia, si një

dukuri e përgjithshme shoqërore, tanimë për një kohë më të gjatë, është e pranishme në të

gjitha vendet e botës, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e zhvillimit

dhe rregullimin shoqëroro-ekonomik të tyre. Papunësia si fenomen shoqëror është e

pranishme në mbarë botën prej një kohe të gjatë dhe shpeshherë shumë shtete kanë qenë të

detyruara të bëjnë mobilizim jashtëzakonisht të madh për eliminimin apo tejkalimin e kësaj

dukurie shoqërore.

Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve paraqet një ndër sëmundjet

makroekonomike dhe konsiderohet si një problem shqetësues për ekonominë e një vendi.

Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme se sa kostot e papunësisë, ato sjellin

gjithashtu, humbje të konsiderueshme për ekonominë e një vendi duke shpënë në

rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të shoqërisë, alokimin

joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.

Aktualisht qëllimi i çdo vendi në zhvillim është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm

ekonomik, gjë që kërkon arritjen e një rritjeje të vazhdueshme ekonomike. Një nga

parakushtet e rritjes ekonomike është stabiliteti makroekonomik. Midis mendimeve të

ndryshme nga shkolla të ndryshme lidhur me stabilitetin makroekonomik, treguesit kryesorë

të stabilitetit makroekonomik janë inflacioni, papunësia, bilanci i pagesave dhe rritja e


11

prodhimit. Çdo përkeqësim i këtyre variablave shpie në mungesën e stabilitetit

makroekonomik. (Shiferaw, 2012)

Prandaj, duke parë rëndësinë e këtyre treguesve makroekonomikë, qëllimi i veçantë

i këtij punimi është që të analizojë lidhjen dhe ndikimin e inflacionit dhe rritjes

ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë.

Objektivi i përgjithshëm i këtij punimi është të japë një kontribut teorik dhe empirik për

të kuptuar rolin që kanë disa nga faktorët e rëndësishëm makroekonomikë në papunësi në

Republikën e Maqedonisë. Gjithashtu punimi synon të jap rekomandime mbi politikat

makroekonomike që duhet të hartohen për të ulur nivelin e papunësisë mbështetur në

marrëdhënien që ekziston midis këtyre faktorëve.

Për fat të keq, në Republikën e Maqedonisë, si në shumë vende të tjera në tranzicion,

tregu i punës karakterizohet nga një shkallë e ulët e punësimit, nga shkalla e lartë e

papunësisë, nga krijimi i ngadaltë i vendeve të reja të punës dhe aktiviteti i ulët, si dhe nga

norma jo të qëndrueshme të inflacionit. Për këto arsye, këto vende janë të ekspozuara ndaj

varfërisë ekonomike dhe përjashtimit social.

Politikat e mirëfillta aktive të tregut të punës dhe zbatimi me efektivitet i tyre nëpërmjet

programeve të shumta, të cilat ofrojnë trajnime, kualifikime, këshillime për arritje të

njohurive dhe aftësive të nevojshme, mund të përmirësojnë tregun aktual të punës, duke ulur

kështu, numrin e të papunëve dhe duke rritur punësimin në tregun e punës.

Gjithashtu duhet ndjekur politika të investimit në arsim, në trajnim profesional të

kapitalit njerëzor dhe modernizimin e institucioneve të tregut të punës, duke patur objektiva

të qarta dhe të matshme, nxitje financiare për zgjerimin e firmave të vogla dhe të mesme dhe

kalimin e bizneseve nga ekonomia joformale në atë formale.

1.2 Objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme

Papunësia dhe inflacioni kanë qenë gjithmonë dhe mbeten preokupimi kryesor i çdo

politike dhe studimi makroekonomik. Me hapjen e vendeve të reja të punës anëtarët e

shoqërisë shohin perspektivën e tyre në këtë kohë krize.


12

Punësimi, përveç faktit se paraqet nivelin e zhvillimit ekonomik të një vendi, ka edhe

efekte pozitive në të gjitha sferat e jetës, pasi një punësim optimal krijon parakushte për

stabilitet të gjithanshëm, sepse është bartësi i të gjitha ndryshimeve sociale, qofshin ato

pozitive apo negative. Sidomos shtetet me ekonomi në tranzicion ballafaqohen me probleme

të shumta ekonomike dhe sociale, ku një ndër më seriozët është papunësia.

Përmasat e papunësisë mbeten nxitje e madhe për tendencat zhvillimore në të

ardhmen. Papunësia nuk paraqet vetëm problem ekonomik por edhe problem shumë të madh

shoqëror. Si dukuri, papunësia shpeshherë ndiqet nga dukuri të tjera që kufizojnë

perspektivën e zhvillimit të njeriut si individ, nga kufizimi i të ardhurave, varfëria, nga

kufizimi i mundësive të shfrytëzimit të shërbimeve shëndetësore, niveli i arsimimit, pra nga

një ulje në standardin jetësor të shoqërisë, në përgjithësi.

Në ditët e sotme, papunësia ka marrë dimensione brengosëse dhe me të drejtë thuhet se

është problem ekonomik dhe shoqëror i shkallës së parë në vendin tonë, në këtë fazë të

zhvillimit të tij. Megjithatë, papunësia nuk është prezente njëlloj në të gjitha rajonet dhe nuk

shprehet me të njëjtin intensitet te të gjitha shtresat shoqërore. Ajo godet më shpesh rajonet e

pazhvilluara, fuqinë e pakualifikuar të punës, vajzat dhe gratë si dhe popullatën në moshë të

re.

Nga ana tjetër, edhe inflacioni apo luhatshmëria e çmimeve konsiderohet si një problem

shqetësues për ekonominë e një vendi. Edhe pse kostot e inflacionit janë më pak të dukshme

se sa kostot e papunësisë, ato gjithashtu sjellin humbje të konsiderueshme për ekonominë e

një vendi, duke çuar në rishpërndarjen e pasurisë midis klasave ose shtresave të ndryshme të

shoqërisë, alokimin joeficient të burimeve të prodhimit, si dhe humbjen e vlerës së parasë.

Qëllimi i çdo ekonomie është që të arrijë një zhvillim të qëndrueshëm, gjë kjo që

kërkon arritjen e një norme të ulët të papunësisë dhe inflacionit, pasi në shumicën e

studimeve, norma e papunësisë ka lidhje të zhdrejtë me inflacionin dhe rritjen ekonomike.

Këtë lidhje na e dëshmojnë A. W. Philips (1958), M. Friedman (1977), Gordon (1998),

Karanassou, Salad dhe Snower (2003), Popoviq (2009), Aminu dhe Anono (2012); Blanchard

dhe Wolfers (2000), Bakare (2012), Khan, Khatak dhe Hussian (2012), Chu et al. (2013); etj.

Për këtë arsye, qëllimi i këtij punimi është të analizojë pikërisht marrëdhënien e këtyre

treguesve, duke theksuar ndikimin që kanë inflacioni dhe rritja ekonomike te papunësia dhe

të gjitha ato mangësi që shkaktohen nga papunësia dhe inflacioni, duke bërë krahasime midis


13

vendeve të ndryshme, si dhe nxjerrjen në pah të rrugës më të mirë për tejkalimin e këtyre

problemeve kaq shqetësuese për ekonominë e një vendi. Qëllimi i këtij punimi është t‘iu japë

përgjigje këtyre pyetjeve kryesore:

Cila është lidhja dhe ndikimi i inflacionit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë?

Cila është lidhja dhe ndikimi i rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së

Maqedonisë?

Çfarë politikash dhe masash duhet të merren nga qeveria për uljen e papunësisë

në Republikën e Maqedonisë?

Megjithëse ekzistojnë faktorë të tjerë që ndikojnë në papunësi, siç mund të jenë: reformat

strukturore të tregut të punës, goditjet në kërkesë sidomos gjatë periudhave të krizës

ekonomike dhe financiare dhe norma reale e interesit (Orlandi 2012), teoria ekonomike dhe

studimet e mëparshme empirike kanë identifikuar, gjithashtu, një numër politikash dhe

faktorë përcaktues institucionalë të papunësisë.

Këto përfshijnë, ndër të tjera, përfitimet e papunësisë, taksat, sindikatat dhe

marrëveshjevet kolektive të punës, legjislacionin për mbrojtjen e punësimit, rregullimin anti-

konkurrues të tregut të produktit, politikat aktive të tregut të punës si dhe pagat minimale

(Bassanini dhe Duval 2006). Punimi do të përqëndrohet kryesisht në analizën e marrëdhënies

midis këtyre faktorëve, duke i konsideruar ata si faktorë mjaft të rëndësishëm për stabilitetin

makroekonomik dhe uljen e normës së papunësisë në ekonominë e një vendi.

1.3 Organizimi i hulumtimit

Ky hulumtim përbëhet nga pesë kapituj, duke përfshirë këtu hyrjen, rishikimin e

literaturës, sistemin makroekonomik të Republikës së Maqedonisë, vlerësimin ekonometrik të

hulumtimit, si dhe përfundimet dhe rekomandimet.

Kapitulli i parë është një kapitull hyrës i punimit, në të cilin trajtohet rëndësia dhe

qëllimi kryesor i hulumtimit, objektivat e veçanta dhe rezultatet e pritshme, organizimi i

hulumtimit, metodologjia e përdorur dhe burimet e të dhënave.


14

Në kapitullin e dytë trajtohet literatura bazë që ka të bëjë me këtë temë, duke filluar

me zhvillimet e fundit botërore makroekonomike sa i përket papunësisë, inflacionit dhe rritjes

ekonomike duke vazhduar më tej me përkufizimin e papunësisë, kostot ekonomike dhe

sociale të saj, si dhe llojet e papunësisë. Në këtë kapitull paraqiten gjithashtu, edhe vlerësimet

teorike dhe empirike të marrëdhënies që ekziston midis papunësisë me inflacionin dhe rritjen

ekonomike.

Në kapitullin e tretë trajtohet sistemi makroekonomik i Republikës së Maqedonisë. Në

këtë kapitull analizohet tendenca e Produktit të Brendshëm Bruto si tregues i rritjes

ekonomike, dhe ecuria e papunësisë dhe inflacionit, si treguesit kryesorë që ndikojnë në

qëndrueshmërinë e kësaj rritjeje.

Kapitulli i katërt ndalet në një vlerësim ekonometrik të ndikimit të inflacionit dhe

rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë. Vlerësimi ekonometrik bëhet

duke shfrytëzuar metodën e Katrorëve më të Veëgjël (OLS) përmes një regresioni të

shumëfishtë, me të cilin jepen vlerësime të ndikimit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në

papunësinë e Republikës së Maqedonisë, për periudhën kohore 1998-2013.

Kapitulli i pestë përmbledh rezultatet dhe jep rekomandimet përkatëse në lidhje me çështjet

kryesore dhe diskutimet e ngritura gjatë këtij punimi.

1.4 Metodologjia dhe burimi i të dhënave

Ky punim analizon lidhjen dhe ndikimin që ka inflacionit dhe të rritja ekonomike në

papunësinë e Republikës së Maqedonisë duke përdorur tre lloje metodash: (1) një analizë

teorike mbi papunësinë si një dukuri shoqërore, format e papunësisë dhe rolin që kanë

treguesit makroekonomisë si inflacioni dhe rritja ekonomike (PBB) mbi papunësinë; (2) një

analizë përshkruese mbi situateën makroekonomike në Republikën e Maqedonisë, politikat e

tregut të punës, reformat strukturore, duke identifikuar problematikat e dekadës së fundit; (3)

një analizë empirike duke përdorur një model regresioni bazuar në metodën OLS ku

identifikohen lidhjet midis variablave.

Specifikisht, metodologjia e punimit përbëhet nga hapat e mëposhtëm:

Ndërtimi i pyetjeve kërkimore dhe zhvillimi i tyre.


15

Trajtimi i bazave teorike dhe analiza e gjetjeve të literaturës së huaj, dhe studimeve

vendase mbi lidhjen papunësi-inflacion dhe papunësi-rritje ekonomike.

Analiza e problematikës makroekonomike në Maqedoni me fokus papunësisë dhe

treguesit makrokonomikë që ndikojnë mbi të.

Ndërtimi i modelit empirik, grumbullimi, përpunimi i të dhënave dhe nxjerrja e

rezultateve.

Nxjerrja e përfundimeve dhe rekomandimeve.

Për të përmbushur objektivat e këtij punimi kërkimor është ndërmarrë rishikimi i një

literature të gjerë që fokusohet në shpjegimin e kësaj lëmie, si dhe burime dytësore që

përfshijnë studime të mëparshme e raste studimi në këtë fushë, raporte, tabela statistikore,

baza të dhënash në internet; etj.

Punimi është bazuar në kërkime e materiale ekzistuese nga këto lëmi dhe në të dhëna

konkrete sa u përket këtyre treguesve në Republikën e Maqedonisë duke zbatuar dhe metoda

ekonometrike për ndikimin që ka inflacioni dhe rritja ekonomike në papunësinë e Republikës

së Maqedonisë gjatë kësaj periudhe kohore.

Ky studim përfshin gjithashtu edhe elemente kërkimi sasior, si analiza e të dhënave

statistikore dhe përpjekje për të shpjeguar ecuritë dhe për të dhënë analizuar tendencat e

zhvillimit.

Për realizimin e këtij punimi janë përdorur dhe të dhëna sekondare., Këto të dhëna

janë siguruar nga burime të publikuara dhe janë kryesisht të dhëna nga Banka Botërore,

Fondi Monetar Ndërkombëtar, Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Banka Qendrore

e Republikës së Maqedonisë, Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, Agjencioni

për Punësim i Republikës së Maqedonisë; etj.

Të dhënat statistikore janë përpunuar nëpërmjet programit statistikor, në mënyrë që të

gjendet lidhja që ekziston ndërmjet variablave në modelin ekonometrik që është ndërtuar,

duke përdorur metodën ―e ―Katrorëve më të vegjël‖ të një regresioni të shumëfishtë.


16

II. RISHIKIMI I LITERATURËS

2.1 Papunësia si dukuri e përgjithshme shoqërore

Duke analizuar kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë arrihet në përfundimin që

papunësia nuk duhet parë vetëm si dukuri ekonomike, pasi, një normë e lartë e saj bart efekte

negative në të gjitha fushat e jetës. Papunësia paraqet formën më drastike të pabarazisë

sociale. Personat e papunë ndihen të tepërt dhe si të tillë, janë të varur. Ata janë vetëm

konsumues dhe paraqesin barrë për gjithë shoqërinë. Papunësia ka pasoja tejet të rënda për

stabilitetin shoqëror dhe ekonomik. Shtetet me papunësi të ulët kanë edhe stabilitet shoqëror,

ndërsa shtetet me papunësi të lartë karakterizohen nga tensione sociale dhe nga mungesa e

stabilitetit shoqëror.

Papunësia, si një dukuri e përgjithshme shoqërore, është e pranishme në të gjitha vendet e

botës prej një kohe më të gjatë, te të gjithë popujt dhe shtetet, pa marrë parasysh nivelin e

zhvillimit dhe sistemin shoqëror-ekonomik të tyre. Megjithatë, në faza të caktuara të

zhvillimit shoqëror, ajo paraqitet me intensitet të ndryshëm dhe shpeshherë, shumë shtete

kanë qenë të detyruara të ndërmarrin masa dhe politika të ndryshme për eliminimin apo

tejkalimin e kësaj dukurie shoqërore. Dukuria e papunësisë, e cila shfaqet sot si një problem

global që i përfshin të gjitha vendet, paraqet edhe shkakun kryesor pse një numër i madh i

popullatës emigrojnë jashtë vendit për të siguruar një vend pune.

Shkalla e papunësisë paraqet raportin e të papunëve kundrejt forcës së punës.në një

territor të caktuar. Ky tregues tregon nivelin e fuqisë punëtore të pashfrytëzuar në proceset

ekonomike në një ekonomi të caktuar. Shkalla e papunësisë është një tregues i mirëqenies

ekonomike në përgjithësi. Një shkallë e ulët papunësie është tregues i një ekonomie të

zhvilluar, në të cilën ata që kërkojnë punë mund ta gjejnë shpejt atë, ndërsa një shkallë e lartë

papunësie mund të tregojë një ekonomi jo të zhvilluar. Nga ana tjetër, punëdhënësit mund të

gjejnë më lehtë punonjës kur shkalla e papunësisë është e lartë. Të papunësuar konsiderohen

ata individë që janë të aftë për punë, por nuk janë në marrëdhënie pune dhe vazhdimisht

kërkojnë punë. Kur flitet për papunësinë duhet pasur parasysh se fjala është për një fenomen

shoqëror mjaft kompleks, i cili shpeshherë i çrregullon rrjedhat e zhvillimit të përgjithshëm

shoqëror të shteteve.Papunësia si dukuri ishte e pranishme në shtetet e Evropës Perëndimore


17

dhe SHBA-s qysh para Revolucionit të Parë Industrial, por ajo u rrit ndjeshëm me

zëvendësimin e punës së dorës me makineri të ndryshme të sofistikuara. Kjo dukuri i tronditi

ekonomitë e disa shteteve industriale të zhvilluara në vitet 1929-1931, periudhë kjo e njohur

si kriza e madhe ekonomike botërore, kohë në të cilën shtetet më të zhvilluara të botës u

ballafaquan me rënie drastike të prodhimit industrial, si pasojë e së cilës u larguan nga puna

një numër i madh punëtorësh. Pati një numër rekord të të papunëve, afro 13 milionë

evidentohen në SHBA, 7 milionë në Gjermani dhe kështu me radhë.

Se sa brengosës ishte fenomeni i papunësisë, provohet nga fakti se kjo dukuri bëhet pjesë

përbërëse e ligjeve kushtetuese dhe e kushtetutave të shumë shteteve, për shembull ―Akti i

punësimit të SHBA‖ (USA Employment Act) i vitit 1946, Kushtetuta e Republikës së IVt

franceze, etj. Më vonë, e drejta e punësimit në forma të ndryshme është përfshirë pothuajse

në të gjitha kushtetutat e shteteve moderne.

Pas Luftës së Dytë Botërore në shtetet e zhvilluara të Evropës Perëndimore u arrit në

normalizimin e rrjedhave ekonomike, dhe konform saj edhe në zvogëlimin e shkallës së

papunësisë. Në vitin 1956, shkalla e papunësisë në shumicën e shteteve të zhvilluara sillej

rreth 10%. Rritja e sërishme e papunësisë në vendet industrialet të zhvilluara evidentohet

gjatë të ashtuquajturës ―krizë e naftës‖ në vitet shtatëdhjetë.(Aziri 2002)

Problemi i papunësisë në vendet e zhvilluara perëndimore, herë pas here provokon lëvizje

negative të ekonomive të vendeve në fjalë. Megjithatë, falë stabilitetit dhe respektimit të

ligjeve të ekonomisë, fleksibilitetit dhe aftësisë për përshtatje, kjo dukuri tejkalohet, por në

asnjë mënyrë nuk eliminohet tërësisht. Shembull konkret është Japonia, shtet i cili gjatë

viteve tetëdhjetë nuk u përfshi nga vala e papunësisë falë ekonomisë së saj që ishte aftësuar

t‘u bënte ballë krizave të kësaj natyre.

Qysh në vitet e pesëdhjetë, Japonia ndërtoi strategji autoktone që dallonin nga të gjitha

strategjitë e deriatëhershme. Në vend të investimeve në industrinë e tekstilit, peshkimit, në

industrinë e veshmbathjes dhe të tjera të ngjashme me këto, ajo investoi në industrinë e

çelikut, në industrinë e ndërtimit të avionëve, në industrinë automobilistike, në industrinë e

ndërtimit të makinave, etj. Në periudhën 1955-1980, në Japoni u zvogëlua numri i të

punësuarve në sektorin primar prej 37,5% në vitin 1955, në 10,4% në vitin 1980. Në sektorin

e shërbimeve ndodhi proces i kundërt dhe numri i të punësuarve rritet prej 38,1% që ishte në

vitin 1955, në 54,6% në vitin 1980.


18

Ndryshime të ngjashme ndodhën edhe në shtetet e tjera ekonomikisht të zhvilluara dhe,

para së gjithash, në SHBA, ku numri i të punësuarve në bujqësi zvogëlohet nga 40,6%

(1860), në 2,1% në vitin 1980. Në të njëjtën periudhë kohore, numri i të punësuarve në

sektorin informatik rritet nga 5,8% që ishte në vitin 1860 në 46,6% në 1980.

Në ekonominë amerikane, përveç angazhimit të madh të kapitalit, bëhen përpjekje

jashtëzakonisht të mëdha në drejtim të aftësimit të kuadrove, të cilët janë bartës kryesorë të

ndryshimeve që zakonisht, ndodhin brenda hapësirave kohore mjaft të kufizuara. Për këtë

qëllim, në SHBA janë angazhuar institucione të veçanta. Prej vitit 1967 e këtej, mbi 300

kolegje dhe fakultete organizojnë kurse të ndryshme praktike nga fusha e ekonomisë për t‘i

aftësuar menaxherët e ardhshëm që t‘u përshtaten më lehtë situatave që pritet të ndodhin në

ekonominë e vendit. (Aziri 2002)

Problemi i papunësisë vazhdon të jetë ende një problem mbarë botëror. Papunësia është

një nga çështjet më të mëdha me të cilat përballet bota sot dhe për tejkalimin e saj nuk duhet

të mjaftohemi vetëm në uljen e nivelit të saj. Në vendet e zhvilluara, rimëkëmbja e ngadaltë

nga papunësia në prag të krizës e ka lënë nivelin e punësimit nën atë të vitit 2007. Për

shembull, sipas raportit Standard Chartered Global Research ―Making economies work‖ ka

gjashtë deri në shtatë milionë vende pune më pak në SHBA, në Britaninë e Madhe dhe në

Euro zonë.

Papunësia e të rinjve gjithashtu është rritur dhe një numër i madh i të papunëve janë të

papunë afatgjatë. Sipas një studimi nga Organizata Ndërkombëtare e Punës, shumica e

vendeve të punës të krijuara në tregjet në zhvillim gjatë viteve të fundit kanë qenë në sektorin

informal, me pagë të ulët dhe me mungesën e të drejtave të duhura të punësimit dhe të

përfitimeve. Sfida për të edukuar dhe për të trajnuar njerëzit, si dhe për të krijuar vende të

mjaftueshme pune, mbetet e madhe. Tregjet në zhvillim kanë nevojë të rrisin produktivitetin

dhe cilësinë e vendeve të punës, por kjo do të jetë e mundur vetëm me investime më të madha

në arsim së bashku me reformat e tregut që nxisin bizneset për të marrë më shumë punëtorë.

Nivelet e arsimit mbeten tejet të ulëta dhe shpenzimet publike për arsimin kanë rënë në

shumë tregje. (Rees 2014)

Pra, nga kjo që u tha më lart, mund të konkludojmë se papunësia nuk është vetëm

problem ekonomik dhe social, por një problem shoqëror mjaft kompleks. Prandaj nuk është e

rastit që në ditët e sotme, me këtë problem merret një numër mjaft i madh shkencëtarësh dhe


19

hulumtuesish të profileve të ndryshme, në radhë të parë ekonomistë, sociologë, politologë

dhe psikologë, të cilët e ndjekin papunësinë si dukuri sociale, ekonomike dhe politike dhe

japin vlerësime dhe alternativa për mundësitë e uljes të papunësisë.

2.1.1 Kostot ekonomike dhe sociale të papunësisë

Puna paraqet faktorin më të rëndësishëm prodhues në një vend, pasi është fuqia

punëtore ajo që menaxhon burimet e tjera prodhuese. Puna ka një rëndësi të madhe për

ekonominë e një vendi sepse pjesa më e madhe e të ardhurave kombëtare sigurohen prej

punës, që do të thotë se puna përbën faktorin kryesor të prodhimit dhe të krijimit të të

ardhurave kombëtare.

Gjithashtu, për shumë njerëz dhe familje që nuk kanë burime të tjera të ardhurash,

puna është i vetmi burim i të ardhurave dhe i jetesës, prandaj papunësia përbën një problem

serioz që çon në varfëri, duke bartur në vetvete një numër të konsiderueshëm vetish negative

për shoqërinë. Mirëpo, shumica e vendeve ballafaqohen me rënie ekonomike dhe papunësi të

lartë, çka do të thotë humbje e faktorit punë, e cila është një humbje e pakthyeshme dhe e

pazëvendësueshme në prodhim. Papunësia bart një sërë kostosh ekonomike dhe sociale.

2.1.1.1 Kostot ekonomike të papunësisë

Kostoja kryesore ekonomike e papunësisë është rënia e prodhimit të përgjithshëm.

Kjo do të thotë që nuk shfrytëzohet plotësisht popullsia ekonomikisht aktive (forca e punës)

në krijimin e të mirave materiale dhe shërbimeve, apo thënë ndryshe një rënie në PBB aktual.

Pra, PBB aktual është më i vogël se PBB potencial.

Lidhjen midis papunësisë dhe PBB e jep ligji i Okun-it, sipas të cilit për çdo 2% të

rënies së PBB aktual në krahasim me PBB potencial, norma e papunësisë rritet me 1%. Puna,

duke e krahasuar me faktorët e tjerë të prodhimit, mund të konsiderohet si burim më pak i

rezervuar, sepse një ditë punë e humbur, si rezultat i papunësisë, është e humbur

përgjithmonë dhe nuk mund të rifitohet. (Mançellari, etj 2000)

Papunësia, nga aspekti ekonomik, paraqet formën më të shtrenjtë të shfrytëzimit të

faktorëve të pamjaftueshëm të zhvillimit. Prandaj, është e qartë se papunësia nuk përbën

vetëm një kategori të politikës sociale, por paraqet edhe kriter të zhvillimit ekonomik. Kjo do

të thotë se kjo karakteristikë e punës, si një faktor kryesor prodhimi në ekonominë e një

vendi, u jep karakter absolut humbjeve ekonomike nga papunësia.


20

Krahas rënies së prodhimit të përgjithshëm, ajo përbën një barrë të rëndë edhe për

buxhetin e shtetit. Rritja e numrit të të papunëve kërkon më shumë fonde për mbështetje

financiare dhe transferime pagesash, gjë që ndikon në rënien e shpenzimeve për investime, në

rënien e shpenzimeve për punët publike, për mbrojtjen, arsimin, shëndetësinë etj. (Naqellari

2007)

Por edhe largimi nga puna do të thotë mbyllje e burimit financiar për mbajtjen e

familjes, zvogëlim i tatimeve dhe i kontributeve, e si pasojë edhe i të ardhurave buxhetore.

Një aspekt tjetër ekonomik është se shkalla e lartë e papunësisë shprehet në zvogëlimin e

standardit jetësor, sepse ajo merr pjesë aktive në konsum dhe në shpërndarjen dytësore

(rishpërndarjen) të të ardhurave kombëtare dhe në këtë mënyrë zvogëlon të ardhurat

kombëtare për frymë. (Limani 2002)

2.1.1.2 Kostot sociale të papunësisë

Përveç kostove ekonomike, papunësia sjell edhe një numër të konsiderueshëm

kostosh sociale, të cilat është vështirë të shprehen me vlerë, por janë shumë të ndjeshme për

shoqërinë në tërësi dhe është e domosdoshme që të merren në konsideratë gjatë analizës së

papunësisë së një vendi.

Si një kosto më e lartë sociale e papunësisë është zhvlerësimi i kapitalit human. Kohët

e fundit, investimi në kapitalin human konsiderohet si investimi më i rëndësishëm dhe më

efikas për zhvillimin ekonomik të një vendi, kurse një papunësi afatgjate e ul në mënyrë

serioze vlerën e një investimi të kryer në kapitalin human. Ndodh kështu, sepse shkalla e

arsimimit që është fituar dhe e aftësisë për punë, e humbin vlerën e tyre kur nuk vihen në

përdorim për një kohë të gjatë. (Mançellari, etj 2000)

Personi i papunë e ndjen veten inferior ndaj një të punësuari, pavarësisht nga shkalla

arsimore, duke humbur kështu vetëvlerësimin gjë që u shkakton dhimbje personave që vuajnë

për një kohë të gjatë nga papunësia. Papunësia shpie në shkatërrimin e pasurisë, shkakton

keqësimin e shëndetit, rritjen e numrit të vdekjeve, rritjen e krimit brenda familjes, rritjen në

mënyrë të shpejtë të divorceve dhe të aborteve, shtimin e vetëvrasjeve dhe kalimin në gjendje

depresive. Ajo çon në largimin e forcave të afta për punë, largimin e moshave të reja duke

stimuluar plakjen e shpejtë të vendit.(Naqellari 2007)


21

Në Maqedoni kjo dukuri është shumë e shprehur pasi, një numër i madh i të rinjve e

kërkojnë të ardhmen e tyre në ndonjë vend tjetër më të zhvilluar, duke mos mundur të gjejnë

punë në vendin e tyre.

Sipas një studimi, që është bërë për Kongresin e SHBA-së, është vlerësuar se një rritje e

zgjatur prej 1 për qind në normën e papunësisë, nga 6 % në 7%, shpie mesatarisht në: 920

vetëvrasje, 648 vrasje, 20, 240 atake fatale në zemër, 495 të vdekur nga ceroza në mëlçi,

4227 pranime në spitale psikiatrike, 3340 pranime në burgjet e shtetit. ( Schiler 1997)

Duke analizuar të dyja llojet e kostove të papunësisë, shohim që papunësia paraqet një

problem të madh ekonomiko-shoqëror, prandaj duhet pasur një qasje komplekse për zgjidhjen

e këtij problemi, duke përcaktuar drejt masat dhe instrumentet administrative dhe ekonomike

nga ana e shtetit.

2.1.2 Llojet e papunësisë

Papunësia paraqet një dukuri të pashmangshme në ekonomi dhe një instrument të

çrregullimeve ekonomike, rritja e së cilës paralajmëron një fazë të recesionit në ekonominë e

një vendi. Prandaj, një analizë teorike e saj ka një rëndësi të veçantë, sepse nëpërmjet kësaj

analize mund të përcaktojmë më drejt masat dhe instrumentet administrative nga ana e shtetit

për tejkalimin e kësaj dukurie, e cila ka pasoja të rënda shoqërore dhe ekonomike, si për

individët, ashtu edhe për shoqërinë në tërësi.

Me papunësi do të kuptojmë atë gjendje të ekonomisë në të cilën disa faktorë të prodhimit

nuk përdoren në prodhimin e të mirave dhe të shërbimeve. Pra, papunësia ekziston atëherë

kur nuk kemi produkt potencial, domethënë se nuk kemi një përdorim të plotë të të gjithë

faktorëve të prodhimit, si të punës, kapitalit, tokës apo aftësisë sipërmarrëse. (Naqellari 2007)

Papunësia është e lidhur ngushtë me forcën punëtore, e cila përfaqëson atë pjesë te

popullsisë së vendit që është në moshë pune, që janë të aftë të punojnë dhe kërkojnë të

punojnë. Vështruar në përgjithësi, dallojmë papunësi të vullnetshme dhe papunësi të

pavullnetshme ose të detyruar. Papunësia e vullnetshme ka të bëjë me zgjedhjen, përkatësisht

vullnetin individual për punën si pasojë e ndryshimeve në pagesën e saj ose për arsye të tjera,

ndërsa papunësia e detyruar ekziston për arsye të gjendjes shoqërore-ekonomike në të cilën

operojnë individët, duke përfshirë strukturën e tregut, ndërhyrjen e qeverisë dhe nivelin e

kërkesës agregate. Dhe, si pasojë e kësaj, nga mënyra e krijimit të papunësisë, dallojmë katër


22

lloje të papunësisë: papunësia e fërkimit (friksionale), papunësia strukturore, papunësia

ciklike dhe papunësia sezonale.

Figura 1: Llojet e papunësisë.

2.1.2.1 Papunësia e fërkimit (friksionale)

Papunësia friksionale është papunësia e përkohshme dhe e pashmangshme. Papunësia

friksionale ekziston kur ka mospërputhje midis kërkesës dhe ofertës për punë. Kjo formë

papunësie shkaktohet sepse njerëzit lëvizin ose ndryshojnë profesionin e tyre. Shumë

punëtorë mund ta lënë punën dhe të kërkojnë një punë tjetër për arsye financiare dhe/ose

ambicie personale.. Kalimi nga një punë në një tjetër mund të bëhet për shkak të pagës më të

lartë, për të rritur pozitën profesionale, për të lëvizur nga një rajon i varfër në një rajon më të

zhvilluar. Këtu përfshihet gjithashtu dhe mos angazhimi i menjëhershëm i studentëve në punë

pas përfundimit të studimeve.Në procesin e lëvizjes nga një punë në një tjetër, një person

mund të humbasë disa ditë apo javë, pa pasoja të rënda personale ose shoqërore. Kjo mund të

ndodhë për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëdhënësve në lidhje me

disponueshmërinë e punëtorëve ose për shkak të mungesës së njohurive nga ana e punëtorëve

se punësimi është në dispozicion në një vend të caktuar.Pra, kemi të bëjmë me periudha të

shkurtra të përvojave të papunësisë nga njerëzit që lëvizin nga një vend pune në një tjetër apo

në tregun e punës.

Tri gjëra e dallojnë papunësinë e fërkimit nga llojet e tjera të papunësisë. Së pari,

ekzistojnë mjaft punë për ata që janë friksionalisht të papunë, pra, ka kërkesë të mjaftueshme

për punë. Së dyti, ata individë, të cilët janë të papunë në mënyrë friksionale, zotërojnë aftësitë

Papunësi e vullnetshme

Papunësiafriksionale

Papunësia sezonale

Papunësi e detyrueshme

Papunësiastrukturore

Papunësiaciklike


23

e nevojshme për punët në dispozicion. Së treti, periudha e kërkimit të punës do të jetë

relativisht e shkurtër.

Në këto kushte, papunësia e fërkimit i ngjan një loje të karrigeve muzikore, në të cilat

ka mjaft karrige me madhësi të barabarta për të gjithë lojtarët dhe ata vallëzojnë rreth tyre

vetëm për një periudhë të shkurtër kohe.( Schiler 1997). Askush nuk e di me siguri në çfarë

mase është friksional problemi i papunësisë. Shumica e ekonomistëve pajtohen që papunësia

e fërkimit është përgjegjëse e vetme për një shkallë papunësie prej 2-3 për qind. Prandaj,

përkufizimi ynë i punësimit të plotë duhet të lejojë të paktën këtë lloj papunësie, sepse

papunësia friksionale është çdoherë prezente në një ekonomi dhe është një papunësi e

vullnetshme.

2.1.2.2 Papunësia strukturore

Papunësia strukturore shkaktohet nga përshtatjet strukturore të ekonomisë. Këto

përshtatje sjellin ndryshime në kërkesën e tregut për mallra dhe shërbime, duke shkaktuar

ndryshime në kërkesën për fuqi punëtore. Papunësia strukturore ndodh kur numri i punëve në

dispozicion në tregun e punës është i pamjaftueshëm për të punuar gjithkush që do të

dëshironte të punonte. Ajo shkaktohet nga mospërputhja midis aftësive të punëkërkuesve dhe

kërkesës së punëve në dispozicion. Kjo, pra, është papunësia që krijohet prej përplasjes së

kërkesës dhe ofertës për punë. Kërkesa për një lloj pune është rritur në një kohë që kërkesa

për një lloj pune tjetër është ulur pa ndryshim në ofertë. (Naqellari 2007)

Për shumë punëkërkues, periudha ndërmjet punëve mund të zvarritet për muaj të tërë

apo edhe vite, sepse ata nuk kanë aftësitë e nevojshme që kërkojnë punëdhënësit. Shumica e

papunësisë teknologjike mund të llogaritet si papunësi strukturore, çka do të thotë që më pak

punëtorë do të nevojiten për të prodhuar nivelin e njëjtë të prodhimit për çdo vit. Papunësia

strukturore është e ngjashme me një lojë të karrigeve muzikore në të cilën ka mjaftë karrige

për të gjithë, por disa prej tyre janë shumë të vogla për t‘u ulur në to.( Schiler 1997)

Kjo formë paraqet një shqetësim më serioz se papunësia e fërkimit dhe është e

papajtueshme me çdo ide të punësimit të plotë. Nga përkufizimi i kësaj forme të papunësisë

kuptojmë që kjo papunësi është një papunësi e detyrueshme, e cila gjithashtu gjendet thuajse

në çdo ekonomi dhe një përqindje e vogël e kësaj papunësie lejohet në punësimin e plotë nga

ekonomistët.


24

2.1.2.3 Papunësia ciklike

Çdo ekonomi ka uljet dhe ngritjet e saj, të cilat njihen si ciklet e biznesit. Papunësia

ciklike është ajo papunësi, e cila shkaktohet nga ndryshimi në fazat e ciklit të biznesit. Gjatë

një rënieje, shkalla e papunësisë arrin 8,9 apo 10%. Gjatë Depresionit të Madh (1929 – 1933),

shkalla zyrtare e papunësisë u rrit në 25%, duke dhënë, kështu, një pasqyrë të qartë të

papunësisë.

Nëse lejojmë një shkallë të caktuar të papunësisë friksionale dhe strukturore, çdo gjë

mbi shkallën e këtyre dy llojeve të papunësisë do të jetë papunësia ciklike. (Slavin 1999) Le

të themi se shkalla e papunësisë friksionale dhe strukturore është 5%, nëse norma aktuale e

papunësisë është 7,7%, norma ciklike e papunësisë është 2,7 %.

Ekonomistët liberalë këmbëngulin se mund të arrijmë realisht shkallën e papunësisë

deri në 4% në punësimin e plotë, ndërsa ekonomistët konservatorë konsiderojnë 6%, normën

më të ulët të arritshme. Papunësia ciklike është një nga llojet më të rëndësishme dhe më të

analizuara të papunësisë, me pasoja më të mëdha dhe gjithnjë më e pritshme. Edhe kjo

papunësi, gjithashtu, i ngjan lojës së karrigeve muzikore, në të cilën numri i karrigeve është

gjithmonë më i ulët se numri i lojtarëve. ( Schiler 1997)

Kjo do të thotë se kjo papunësi është pasojë e mungesës së vendeve të lira të punës

apo e një niveli të pamjaftueshëm të kërkesës agregate, që në esencë paraqet një papunësi të

detyruar apo të pavullnetshme. Depresioni i Madh është shembulli më i mirë i papunësisë

ciklike. Rritja drastike e shkallës së papunësisë, që filloi në vitin 1930, nuk ishte për shkak të

ndonjë rritjeje në ―fërkime‖ apo rënieje të papritur në aftësitë e punonjësve. Në vend të kësaj,

normat e larta të papunësisë që vazhduan për një dekadë ishin për shkak të një rënieje të

papritur të kërkesës së tregut për mallra dhe shërbime.

2.1.2.4 Papunësia sezonale

Në çdo kohë, me qindra mijëra njerëz mund të jenë të papunë për shkak se puna e tyre

është sezonale. Ajo është e lidhur me natyrën e produkteve të prodhuara që reflektohen në

sasinë e tyre. Përgjithësisht, ky lloj i papunësisë shkaktohet nga dy faktorë: i pari, si rezultat i

mospërputhjes së periudhës së prodhimit me periudhën e punës dhe, i dyti, nga faktorët

kohorë sezonalë. (Naqellari 2007)

Papunësia sezonale është e pranishme në degët e industrisë së ndërtimit, në bujqësi,

në shërbime, në turizëm, etj., sepse në këto degë karakteri stinor i prodhimit dhe kushtet e


25

motit parapërcaktojnë edhe kërkesën për punë. Papunësia sezonale është një lloj i papunësisë

së vullnetshme, pa pasojat e papunësisë ciklike ose strukturore dhe është më e ulët se

papunësia friksionale dhe strukturore.

2.2 Raporti mes papunësisë dhe inflacionit

Në vitin 1958, Phillips (1958) konkludon grafikisht një lidhje të rëndësishme inverse

midis ndryshimit në paga dhe normës së papunësisë. Ai tregoi se sa më i lartë është

ndryshimi në paga aq më e ulët do të jetë norma e papunësisë dhe anasjelltas. Bazuar në

konkluzionin deduktiv të Phillips-it, Samuelson dhe Solow (1960) gjejnë një marrëdhënie

empirike midis normës së inflacionit dhe normës së papunësisë në SHBA.

Kjo marrëdhënie është e ngjashme me gjetjet e Phillips-it, që ndryshimi pozitiv në

normën e inflacionit do të shkaktojë një ndryshim negativ në normën e papunësisë dhe

anasjelltas. Samuelson dhe Solow (1960) sugjerojnë se ndjekja e një ekspansioni monetar apo

fiskal për të rritur inflacionin është një mënyrë efektive për të arritur, në këmbim, një normë

më të ulët të papunësisë. Por, duke mbiushtruar këtë masë mund të krijohet inflacion i tepërt,

gjë që mund të rrezikojë stabilitetin makroekonomik të një vendi.

Sipas M. Friedman (1977) lidhja midis inflacionit dhe papunësisë ka kaluar nëpër tre

hapa. Hapi i parë ka qenë pranimi i një ―trade-off‖ të qëndrueshëm apo i një lidhjeje inverse

midis inflacionit dhe papunësisë (kurba e qëndrueshme e Philipsit). Hapi i dytë ka qenë

paraqitja e pritjeve të inflacionit, si një variabël që ka ndryshuar lakoren afatshkurtër të

Filipsit dhe normën natyrore të papunësisë, duke përcaktuar lakoren vertikale afatgjatë të

Philipsit. Hapi i tretë është shkaktuar nga një fenomen empirik i një relacioni të dukshëm

pozitiv midis inflacionit dhe papunësisë.

Hapi i parë: Pjerrësia negative e lakores së Filipsit

Hapi i parë ka qenë pranimi i hipotezës nga A.W. Philips (1958), se ekziston një

relacion i qëndrueshëm negativ midis nivelit të papunësisë dhe normës së ndryshimit të


26

pagave – niveli i lartë i papunësisë shoqërohet me uljen e pagave, ndërsa niveli i ulët i

papunësisë me rritjen e pagave. Ndryshimi i pagave ishte i lidhur me ndryshimin e çmimeve.

Figura 2: Lakorja e Philips-it.

Burimi: Milton Friedman, Nobel Lecture: Inflation and Unemployment, The Journal of Political Economy, Vol.

85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.

Kjo lidhje është interpretuar gjerësisht nga politikëbërësit. Ata mund të zgjidhnin një

nivel të ulët të papunësisë në UL, dhe në këtë rast do të duhej të pranonin një normë inflacioni

më të lartë në nivelin A. Ata do të ndërmerrnin ndonjë politikë monetare, fiskale apo tjetër,

për të prodhuar nivelin e kërkuar të kërkesës agregate për të arritur UL. Ata gjithashtu mund

të zgjedhin një nivel të lartë të papunësisë për uljen e inflacionit. (U0 për inflacion zero, UH

për deflacion). Gjatë vendimeve të tyre ata kanë marrë parasysh fitimet dhe humbjet nga

inflacioni dhe papunësia për të lehtësuar zgjedhjet e një trade-off (relacioni invers) të duhur.

Mirëpo vlerësimet empirike të lakores së Philips-it, nuk kanë qenë të kënaqshme

sepse norma e inflacionit që mendohej e qëndrueshme në një nivel të caktuar të papunësisë

nuk qëndroi fikse. Në rrethanat e periudhës pas Luftës së Dytë Botërore, normat e inflacionit

që më parë shoqëroheshin me nivel të ulët të papunësisë, tani shoqëroheshin me norma të

larta të papunësisë, duke u arritur një nivel i padëshiruar i stagflacionit.

Ulja e papunësisë, në të vërtetë, nënkupton presion për paga reale më të larta – por

paga reale mund të jetë e lartë edhe pse paga nominale është e ulët, në qoftë se çmimet janë

ende të ulëta. Në mënyrë të ngjashme, papunësia e lartë nënkupton presion për paga reale të


27

ulëta, por paga reale mund të jetë e ulët, edhe pse paga nominale është e lartë, në qoftë se

çmimet janë ende të larta.

Hapi i dytë: Hipotezat e normës natyrore

E.S. Phelps (1967, 1970) dhe M. Friedman ( 1968) zhvilluan hipoteza alternative, të

cilat dallonin efektet afatshkurtëra dhe afatgjata të një ndryshimi të papritur në kërkesën

agregate nominale. Në qoftë se, për shembull supozojmë një rritje të papritur të kërkesës

agregate, prodhuesit do të prodhojnë më tepër për të shitur pasi ata perceptojnë se do të rriten

çmimet e tregut në të ardhmen. Do të jenë të gatshëm të paguajnë paga nominale më të larta,

për të tërhequr punëtorë shtesë. Pagat më të larta nominale nënkuptojnë paga reale më të ulëta

me rritjen e çmimeve.

Ndërsa për punëtorët, situata është ndryshe. Rritjen e pagave nominale, ata mund ta

perceptojnë si rritje të pagave reale, dhe kështu do të kemi rritje të ofertës së punës. Mirëpo,

kjo gjendje do të jetë kalimtare, e përkohëshme, pasi me vazhdimin e rritjes së kërkesës

agregate dhe rritjen e çmimeve, perceptimet do të përshtaten me realitetin. Në këtë mënyrë,

efekti fillestar do të zhduket, punëtorët dhe punëdhënësit do të gjenden përballë kontratave të

papërshtatshme, dhe niveli i punësimit do të kthehet në treguesit e mëparshëm.

Figura 3: Lakorja e Philips-it, bazuar në pritjet e inflacionit.


85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.


28

Duke filluar nga pika E, me rritjen e normës së inflacionit nga A në B, niveli i

papunësisë do të ulet në UL në pikën F. Pastaj kur perceptimet përshtaten me realitetin, niveli

i papunësisë kthehet në nivelin fillestar, tani me inflacion më të lartë në pikën G.

Kjo do me thënë që nuk ka një trade off të qëndrueshëm midis inflacionit dhe

papunësisë, por ekziston një normë natyrore e papunësisë (UN), e cila është në përputhje me

forcat reale dhe perceptime të sakta. Papunësia mund të mbahet poshtë atij niveli vetëm

nëpërmjet përshpejtimit të inflacionit.

Hapi i tretë: Pjerrësia pozitive e lakores së Philips-it

Gjatë viteve ‘90, inflacioni i lartë u shoqërua me papunësi të lartë dhe gjatë kësaj

periudhe, lakorja e Philips-it ka patur pjerrësi pozitive, pra, nuk ka qenë vertikale.

Hapi i dytë i sqaruar më lartë, u ndikua nga dy zhvillime të mëdha në teorinë

ekonomike: analiza e informacioneve jo të plota dhe kostoja e përvetësimit të tyre, si dhe roli

i kapitalit human në përcaktimin e formës së kontratave të punës. Ndërsa hapi i tretë u ndikua

nga një zhvillim tjetër i rëndësishëm që është aplikimi i analizave ekonomike në sjelljen

politike.

Lidhja e dukshme pozitive midis inflacionit dhe papunësisë ka qenë burim i

shqetësimeve të mëdha të politikëbërësve qeveritarë gjatë kësaj periudhe. Në një fjalim të

Kryeministrit të Britanisë së Madhe Callaghan, ndër të tjera thuhet: ―Për të kaluar rrugën e

një recesioni dhe për të rritur punësimin duhet që të shkurtojmë taksat dhe të rrisim

shpenzimet qeveritare.―

Figura më poshtë paraqet ndryshimet e lidhjeve midis normave të inflacionit dhe

papunësisë gjatë viteve ‗90 në shtatë vende të industrializuara. Siç shihet, deri në vitet 1961-

1965 ka patur lidhje negative, ndërsa mbas kësaj periudhe, të dyja kanë lëvizur në drejtim të

njëjtë.

Gjatë një periudhe të gjatë kohore edhe me lakoren pozitive të Philips-it mund të

ndodhë si me një fenomen kalimtar, i cili do të zhduket kur agjentët ekonomikë të përshtasin

jo vetëm pritjet e tyre, por edhe marrëveshjet e tyre politike dhe institucionale në një realitet

të ri.


29

Figura 4: Normat mesatare të inflacionit dhe papunësisë (1956-1975).


85, No. 3 (Jun., 1977), 451-472.

Phillips (1998) sqaron lidhjen negative midis inflacionit dhe papunësisë. Kur qeveria

ndërmer hapa për të reduktuar papunësinë rrjedha e parasë (oferta) rritet nga qeveria për të

përmirësuar nivelin e konsumit të popullsisë. Kjo rrit normën e inflacionit. Kur qeveria

përpiqet të kontrollojë normën e inflacionit, papunësia do të rritet. Prandaj, ekziston një trade

off midis këtyre dy variablave.

Sipas Farnham (2009), kurba e Phillips-it është një progres i ciklit ekonomik, që

përbëhet nga disa faza. Për shembull, duke filluar ekonominë me një recesion, do të ketë një

tepricë të punës për shkak të fuqisë së tepërt punëtore. Pasi ekonomia hyn në fazën e

rimëkëmbjes, rritja e kërkesës agregate do të përmirësojë shkallën e punësimit. Rritja në paga

në mënyrë vazhduar dhe të ngadaltë do të ndjekë rritjen e kërkesës agregate. Rritja e pagave

apo kostove të prodhimit do të transmetohet tek konsumatorët në formën e çmimeve më të

larta. Prandaj, një normë e ulët e papunësisë do të sjellë një rritje në normën e inflacionit.

Marrëdhënia e kurbës së Phillips-it është mbajtur e vërtetë gjatë viteve 1950 dhe 1960

(Grifiths dhe Wall, 1999). Megjithatë, prania e stagflacionit gjatë periudhës 1967-1970 në

Britaninë e Madhe dhe në Francë, e ndërpreu marrëdhënien inverse në kurbën e Phillips-it

(Ormerod et al., 2009). Shfaqja e njëkohshme e ekonomive në stanjacion ekonomik dhe rritja


30

e inflacionit dëmtoi zbatueshmërinë teorike të kurbës së Phillips-it, megjithëse sipas

Friedman (1968), kurba afatgjatë e Phillips-it është menduar të jetë vertikale pasi shkalla e

papunësisë gjithmonë kthehet në normën e saj natyrore në periudhë afatgjatë.

Nga ana tjetër, Sargent (1973) propozon se, përkundrazi, kurba e Phillips-it nuk është

e zbatueshme për ekonominë reale pasi politika pasive monetare ose kuadri i

pandryshueshëm makroekonomik është në gjendje të qetësojë paratë ekzogjene. Padyshim,

kjo pyetje është një nga temat më të diskutueshme në misterin makroekonomik.

Në vitin 2010, Chen Jie (2010) ka vlerësuar marrëdhëniet mes shkallës së papunësisë

dhe normës së inflacionit duke ndjekur modelin e përcaktuar të kurbës së Phillips-it. Ai gjeti

se ka pasur një marrëdhënie të rëndësishme midis normës së papunësisë dhe normës së

inflacionit në Kinë si kurba afatshkurtër e Phillips-it.

Në të kundërtën, Scheibe dhe Vines (2005) vlerësojnë një kurbë afatgjatë vertikale të

Phillips-it në Kinë, duke shqyrtuar të dhënat tremujore nga 1988 në 2002. Ata kanë vërejtur

se hendeku i prodhimit, këmbimet valutore dhe pritshmëria e inflacionit luajnë rol të

rëndësishëm për të shpjeguar shkallën e inflacionit. Ata, gjithashtu mendojnë se një kurbë

largpamëse e Phillips-it është më e rëndësishme se një kurbë e prapambetur e Philips-it në

kërkim të kësaj marëdhënieje.

Pavarësisht nga rënia e vazhdueshme në shkallën e papunësisë, norma e inflacionit

nuk u përshpejtua, të paktën gjatë 1996- 98, ashtu siç kishte parashikuar kurba e Phillips-it.

Në fakt, deri më 1998 "titulli" i përgjithshëm i inflacionit (duke përfshirë çmimet e ushqimit

dhe energjisë) u ngadalësua në vend që të përshpejtohej. Prej atëherë e deri në fund të viteve

2000, inflacioni total u përshpejtua, me të vërtetë, më shumë se dyfish për Indeksin e

Çmimeve të Konsumit (CPI) dhe deflatori për Shpenzimet e Konsumit Personal (PCE).

Megjithatë, Fed (Banka Qëndorore e SHBA) e hodhi poshtë këtë si të parëndësishme

për misionin e saj, duke e konsideruar përshpejtimin e inflacionit pas vitit 1998 si rezultat i

çmimeve të larta të energjisë dhe jo si rezultat i kërkesës së tepërt agregate. Sjellja

dashamirëse e inflacionit në fund të viteve 1990 ngre pyetjen nëse inflacioni i fundviteve

1990 mund të shpjegohet me modelin e inflacionit që u zhvillua në fund të viteve 1970, apo

është i nevojshëm një model apo një qasje e re? A e zhvendos kurba e Phillips-it qëndrimin e

saj apo edhe zhduket krejtësisht?


31

Ndryshimi i dytë i sjelljes ishte rritja e produktivitetit pas vitit 1995. Kjo kontribuoi

në fund të viteve 1990 në një bum ekonomik në mënyrë direkte dhe indirekte. Efekti i

drejtpërdrejtë ishte rritja e normës së rritjes së prodhimit potencial. Kjo ndodh, për çdo rritje

të caktuar në inputet e punës dhe në këtë mënyrë, me ngushtimin e tregut të punës,

përshpejtimi i rritjes së produktivitetit (nga 1.4 përqind në vit, në 1972-1995 në 2.6 përqind

gjatë 1995-2000) ka shtuar 1.2 përqind të rritjes të prodhimit potencial dhe rritje në normën e

rritjes së prodhimit aktual që mund të arrihet me një presion të dhënë inflacionist.

Efekti i tërthortë ishte më delikat. Një përshpejtim i rritjes së produktivitetit që nuk

përputhet me një përshpejtim të barabartë të rritjes së pagave reale, sipas definicionit, do të

zvogëlojë pjesën e të ardhurave të punës, duke vënë presion në rënie mbi inflacionin për

ndonjë shkallë të caktuar të ngushtësisë së tregut të punës. Kanali i tërthortë do të ishte

simetrik dhe i kundërt me presionin e lartë në pjesën e punës që ndodhi pas vitit 1972, me

ngadalësimin e rritjes së produktivitetit. Sipas kësaj, ndikimi i tërthortë i kanalit do të pritet të

jetë i përkohshëm dhe përfundimisht rritja e pagave reale do të pritet të përshpejtohet me të

njëjtën shumë, ashtu si ndryshimi i produktivitetit, nëse pjesa e punës është konstante për një

afat të gjatë.

Debatet lidhur me burimet e inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 mund të ndahen

në dy grupe. Një grup që argumenton se "Lakorja e Phillips-it është e vdekur" dhe tjetri që

mbron pikëpamjen e mëparshme që "Lakorja e Phillips-it është gjallë". Grupi i parë përbëhej

nga dy nëngrupe. Së pari, kishte ndodhur një revolucion dhe kishte ardhur një "Ekonomi e

Re", në të cilën rritja e shpejtë e prodhimit të produkteve të teknologjisë së lartë, shumica e të

cilave u shoqëruan me rënie të vazhdueshme të çmimeve, kishte dhënë kufizimet e kapacitetit

të mëparshëm të vjetëruar të lidhur me kurbën e Phillips-it, ndërsa globalizimi kishte ofruar

produkte të teknologjisë së ulët në sasi pafund dhe çmime gjithnjë e më të ulëta. Ndërsa

nëngrupi i dytë argumentoi mbi arsyet ekonometrike që NAIRU (Norma e inflacionit Jo-

përshpejtues të Papunësisë), hipoteza e normës natyrore, dhe lakorja afatshkurtër e Phillips-it

kurrë nuk kishte ekzistuar, madje as para vitit1995.

Grupi në rritje i punimeve që kanë mbrojtur lakoren e Phillipits si të"Gjallë",

përgjithësisht paraqesin një kombinim lidhur me modelin e inflacionit të zhvilluar nga

Gordon (1982) dhe Gordon-King (1982), të kombinuar me një lejim për NAIRU që të

ndryshojnë me kalimin e kohës (të TV-NAIRU), siç u zhvilluan nga Gordon (1995, 1997,

1998) bazuar në hulumtimet fillestare nga Staiger-Stock-Watson (1997). Në këtë punë, një


32

shpjegim qendror i inflacionit të ulët në fund të viteve 1990 bëhet një rënie e konsiderueshme

në NAIRU mes viteve 1980 dhe më vonë.

Gordon (1998) thekson një sërë goditje të ofertës, veçanërisht çmimet relative të

ushqimit, energjisë dhe importet në vitin 1982, si edhe dy elemente të tjera të ofertës, sjelljen

e çmimit relativ të kompjuterëve dhe të shërbimeve të kujdesit mjekësor. Ball-Moffitt (2001),

Koenig (2000), Brayton-Roberts-Williams (1999), dhe Staiger-Stock- Watson (2001)

theksojnë rolin e ringjalljes së rritjes së produktivitetit në mbajtjen poshtë të inflacionit, në

disa punime drejtpërdrejt dhe në disa të tjera përmes një rritjeje të marzheve të fitimit që

bëhet e mundur nga një vonesë në rritjen e pagave reale pas përshpejtimit të produktivitetit.

Karanassou, Sala dhe Snower (2003) kanë shqyrtuar lidhjen empirike afatgjatë midis

inflacionit dhe papunësisë, duke përdorur studimin me të dhëna panel për vendet evropiane.

Ata konkluduan se ekziston një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në rastin e

vendeve evropiane.

Beyer dhe Farmer (2007) kanë hetuar lidhjen mes papunësisë dhe inflacionit duke

përdorur bazën e të dhënave për SHBA nga viti 1970 - 1999. Ata gjetën se ekziston një

marrëdhënie e drejtpërdrejtë midis inflacionit dhe papunësisë në SHBA në afat të gjatë.

Studimet e bëra nga Schreiber dhe Wolters (2007) dhe Franz (2005) analizojnë nëse

mbizotëron një trade off afatgjatë mes inflacionit dhe papunësisë në Gjermani, apo nëse

ekziston marrëdhënie pozitive midis tyre. Të dyja studimet arritën në përfundimin se në rastin

e Gjermanisë ekziston një lidhje e anasjellë ndërmjet inflacionit dhe papunësisë në afat të

gjatë.

Berentsen, Menzio dhe Wright (2008) kanë hulumtuar marrëdhënien mes inflacionit

dhe papunësisë për SHBA për periudhën 1955 deri në vitin 2005. Ata arritën në përfundim se

nuk ekziston marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe papunësisë, dhe gjithashtu e gjetën

këtë lidhje pozitive pas filtrimit nga frekuenca më e lartë e lëvizjeve.

Popoviq (2009) ka kryer një hulumtim mbi inflacionin dhe papunësinë në BE: analizë

krahasuese e rregullsisë Phillips përmes analizës së korrelacionit mes papunësisë dhe

inflacionit në BE, për periudhën 1998-2007. Përmes saj u gjet se koeficienti linear i

korrelacionit midis tyre është negativ. Ai arriti në përfundimin se lidhja midis papunësisë dhe

inflacionit është e moderuar dhe negative.


33

Ansari, Mohamad dhe Alias et al. (2011) shfrytëzuan analizën e korrelacionit në seri

kohore të shumëllojshme mes normës së inflacionit dhe nivelit të punësimit me produktin e

brendshëm bruto. Ata përdorin të dhëna në seri kohore për vitin 1982 deri në vitin 2006, në

Malajzi duke përdorur teknikat ekonometrike Unit Root Test, Co-integration Test dhe

Granger Causality Test. Rezultatet tregojnë se në testin Unit Root, të gjitha variablat janë të

palëvizshme apo stacionare në diferencën e pare. Johansen Co-integration tregon se PBB dhe

variablat shpjeguese lëvizin afër për të arritur ekuilibrin afatgjatë. Rezultatet e përgjithshme

tregojnë se inflacioni dhe punësimi kanë lidhje të drejtë me Prodhimin e Brendshëm Bruto në

afat të shkurtër.

Aminu dhe Anono (2012) kanë realizuar një studim mbi marrëdhëniet mes papunësisë

dhe inflacionit. Ata përdorën OLS, ADF për rrënjë njësi (unit root), shkakësia

Granger(Granger causality_, Johansen cointegration, teknikat ARCH dhe GARCH. Studimi

zbuloi lidhjen negative ndërmjet papunësisë dhe inflacionit dhe nuk gjeti asnjë shkakësi midis

papunësisë dhe inflacionit, ndonëse gjetën se ekziston një marrëdhënie afatgjatë mes dy

fenomeneve në Nigeri.

Chu, et al. (2013) analizuan efektet e inflacionit në periudhë afatgjatë, midis

papunësisë dhe rritjes ekonomike. Ky studim ka prezantuar kërkesën për para nëpërmjet

kufizimeve në një cash-in-advance (CIA) dhe investimeve në R & D përmes modelit

Schumpeterian të rritjes në përputhje me fërkimet në tregun e punës. Duke pasur parasysh

kufizimet e CIA-s për R & D, një inflacion i lartë që rrit koston oportune të mbajtjes së

parave të gatshme çon në një rënie në inovacion dhe rritje ekonomike, e cila nga ana tjetër

redukton tregun e punës dhe rrit papunësinë.

Në përmbledhje, modeli parashikon një marrëdhënie pozitive midis inflacionit dhe

papunësisë, një lidhje negative midis inflacionit dhe R & D, dhe një lidhje negative midis

inflacionit dhe rritjes ekonomike. Këto parashikime teorike janë në përputhje me disa prova

empirike të kohëve të fundit. Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelore që ndikon

në ekonomi, papunësia dhe rritja ekonomike ekspozojnë një marrëdhënie negative. Rënia e

kërkim zhvillimit ul numrin e vendeve të lira të tregut të punës në plan afatgjatë, duke

shkaktuar një efekt pozitiv mbi papunësinë afatgjatë. Me fjalë të tjera, për shkak të reduktimit

të tregut të punës, një inflacion i lartë rrit papunësinë. Kjo marrëdhënie pozitive afatgjatë

midis inflacionit dhe papunësisë është në përputhje me marrëdhëniet empirike, bazuar në të


34

dhënat e SHBA-së të dokumentuara në Irlandë (1999) nga Beyer dhe Farmer (2007) dhe

Berentsen et al. (2011).

Umari dhe Razaullah (2013) gjetën ndikimin e PBB-së dhe inflacionit në normën e

papunësisë në Pakistan. Ata kanë përdorur të dhëna në seri kohore që nga viti 2000 deri në

2010,. Rezultatet tregojnë një korrelacion negativ mes inflacionit,PBB-së dhe papunësisë.

Punime të cilat kanë analizuar pikërisht lidhjen midis shkallës së inflacionit dhe rritjes

ekonomike në shkallën e papunësisë janë bërë dhe nga Thayaparan (2014),Wajid dhe Kalim

(2013), Umair dhe Raza U. (2013), Herman (2010), etj.

Thayaparan (2014) shqyrtoi efektin e inflacionit dhe të rritjes ekonomike në

papunësinë në Sri Lanka për periudhën 1990-2012. Ai, gjithashtu, analizoi shkallën e

inflacionit dhe të rritjes ekonomike në varësi të normës së papunësisë, duke përdorur

regresion të shumëfishtë dhe Augmented Dicky Fuller test, Lag length criteria, Johansen test

for Co-integration, Vector error correction model dhe Granger causality test. Rezultatet

shënojnë një lidhje të qëndrueshme midis këtyre variablave dhe gjithashtu që PBB-ja dhe

inflacioni kanë ndikim të rëndësishëm negativ në papunësinë në Sri Lanka.

Wajid dhe Kalim (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike

së bashku me hapjen e tregtisë dhe popullsisë urbane, mbi papunësinë e Pakistanit, për

periudhën 1973 – 2010. Ky studim ka përdorur Augmented Dickey Fuller Test (1981) dhe

gjen një marrëdhënie afatgjatë mes papunësisë, inflacionit, rritjes ekonomike, hapjes tregtare

dhe popullsisë urbane. Ky studim arrin në përfundimin se inflacioni në mënyrë të

konsiderueshme rrit papunësinë në afat të gjatë; rritja ekonomike ka një ndikim të

rëndësishëm negativ në papunësi në plan afatgjatë dhe afatshkurtër, dhe ndikimi i hapjes së

tregtisë mbi papunësinë është pozitiv dhe i parëndësishëm në afat të gjatë, por ky ndikim

bëhet i rëndësishëm në afat të shkurtër.

Umair dhe Raza U. (2013) kanë shqyrtuar ndikimin e inflacionit në PBB dhe normën

e papunësisë në Pakistan. Ky ishte një studim i thellë për periudhën 2000-2010. Studimi

kërkimor është bërë në bazë të korrelacionit, analizës së regresionit, t-test dhe modelit

ANOVA. Rezultati përfundimtar i studimit, duke shfrytëzuar analizën e korelacionit, është se

ndikimi i inflacionit është i parëndësishëm për PBB-në dhe ekziston një korrelacion negativ

mes inflacionit dhe papunësisë


35

Herman (2010) ka analizuar marrëdhënien mes inflacionit dhe papunësisë në Rumani,

gjatë vitit 1990 dhe 2009. Rezultatet e këtij hulumtimi tregojnë se, në Rumani, në afat të gjatë

nuk mund të identifikohet një marrëdhënie e qëndrueshme dhe statistikisht e rëndësishme

midis inflacionit dhe papunësisë. Sipas këtij studimi, kjo është e mundur vetëm në afat të

shkurtër kohor.

Shamloo (2011) analizoi dinamikën e inflacionit në IRJ të Maqedonisë në vitet 2005

dhe 2011, duke shfrytëzuar tri metoda sasiore për të studiuar dinamikën e inflacionit

Dynamic Model Factor, një Model Vector Error Correction (VECM), dhe duke shfrytëzuar

lakoren e Kejnsianistëve të rinj të Phillips-it, për të vlerësuar performancën e tyre përkatëse të

parashikimit. Ky studim gjeti një lidhje të fortë bashkintegruese midis inflacionit të

brendshëm, prodhimit, normës bazë të interesit, dhe inflacionit në Eurozonë dhe argumentoi

se kjo lidhje sugjeron ekzistencën e të paktën një autonomie monetare, pavarësisht kursit të

këmbimit të fiksuar në Maqedoni.

Joshefski dhe Lazarov (2012) testojnë lakoren e Philips-it të Keynesianistëve të rinj

për inflacionin dhe papunësinë dhe propozimin e jo-neutralitetit të parave për periudhën

kohore (2004 – 2009). Në këtë studim ata nuk gjetën ndonjë marrëdhënie statistikisht të

rëndësishme mes inflacionit dhe papunësisë, qoftë edhe në kurbën klasike të Philips-it. Sipas

tyre nëse kthehemi dhe shohim disa hetime të rëndësishme empirike në këtë fushë mund të

konkludojmë se lidhja e njohur inverse mes papunësisë dhe inflacionit qëndron vetëm nën

disa kushte të veçanta. Një nga shpjegimet është se marrëdhënia midis papunësisë dhe

inflacionit është e zbatueshme vetëm në ekonomi të mëdha me themele të mirëvendosura të

ekonomisë së tregut, sidomos në tregun e punës dhe kapitalit në periudhë të gjatë kohore.

Duke qenë një ekonomi pas periudhës së tranzicionit, Maqedonia nuk është pjesë e atij grupi

vendesh. Në këtë kontekst, Banka Qendrore e Maqedonisë nuk është në gjendje të moderojë

nivelin e inflacionit lidhur me papunësinë, ashtu siç mund të veprojë Fed.

Dritsaki (2013) hetoi lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë në Greqi duke përdorur

të dhëna vjetore nga viti 1980 deri në vitin 2010. Për të shqyrtuar marrëdhënien afatgjatë për

rastin e Greqisë, ai përdori testin e kointegrimit Johansen dhe Granger duke përdorur modelin

VAR dhe gjeti një marrëdhënie afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë për rastin e

Greqisë.


36

Ndërsa Shahid (2014) analizoi ndikimin e inflacionit dhe papunësisë në rritjen

ekonomike në Pakistan. Të dhënat e serive kohore të përdorura për periudhën kohore prej

vitit 1980 deri 2010 rezultuan në lidhje afatgjatë midis variablave.

Velev (2015) shqyrtoi marrëdhënien shkak-pasojë midis shkallës së papunësisë dhe

normës së inflacionit në Bullgari. Analiza statistikore është kryer duke përdorur të dhëna

mujore dhe vjetore. Është bërë një krahasim në lidhje me rezultatet e fituara për Bullgarinë

dhe Bashkimin Evropian (28 vende). Sipas tij ekziston një marrëdhënie e rëndësishme mes

normave të inflacionit dhe papunësisë në shumicën e këtyre vendeve.

Politika aktualisht dominuese në shumicën e vendeve, përmban përdorimin e

papunësisë, si një instrument për të kontrolluar inflacionin dhe anasjelltas, ulja e inflacionit

është e lidhur zakonisht me një rritje të papunësisë. Analiza makroekonomike provon se ka

një lidhje të caktuar midis normave të papunësisë dhe inflacionit (Savov, Mirkovich,

Kazakov, Yotova, Geçev, Statev, Rakarova, Atanasov, 1998). Marrëdhënia negative mes tyre

përfaqësohet grafikisht nga lakorja afatshkurtër e Philips-it. Ai konkludon që për rastin e

Bullgarisë nuk ka një marrëdhënie të rreptë dhe uniforme midis normave të papunësisë dhe

inflacionit në vend. Ajo ka manifestime të ndryshme gjatë çdo faze të caktuar të ciklit

ekonomik.

Një marrëdhënie pozitive midis papunësisë dhe inflacionit në ekonominë bullgare u

vu re gjatë periudhës së gjallërimit dhe rritjes (2002 - 2004). Një marrëdhënie negative midis

dy variablave në ekonominë bullgare është raportuar gjatë periudhave të rënies ekonomike

(2000-2001), të rritjes së qëndrueshme (2004-2008) dhe të rënies së konsiderueshme (2009-

2013).

Marrëdhëniet mes papunësisë dhe inflacionit kanë një karakter statistikor dhe si të

tilla janë të pasigurta dhe ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në rrjedhën e kohës dhe

gjatë fazave të ndryshme të ciklit ekonomik. Marrëdhëniet mes dy treguesve mund të jenë një

mjet i dobishëm parashikimi, por me kusht që paqëndrueshmëria ekzistuese të merret në

konsideratë. Kur politikat makroekonomike (politikat aktive dhe pasive në tregun e punës,

politikat anti-inflacioniste) janë dizejnuar dhe zbatohen, marrëdhëniet komplekse dhe të

ndryshueshme që ekzistojnë mes papunësisë dhe inflacionit duhet të merren në konsideratë.

Bhattarai (2016), duke shfrytëzuar Cointegration dhe testet Granger të shkakësisë,

sugjeron që ka një marrëdhënie afatgjatë midis këtyre dy variablave në ekonomitë e OECD-


37

së. Përderisa shkalla e papunësisë ndryshon në radhët e këtyre ekonomive, normat e

inflacionit kanë qenë të qëndrueshme dhe të ulëta si pasojë e politikave të miratuara në to,

gjatë dy dekadave të fundit. Lakorja e Phillips-it është ende statistikisht e rëndësishme për 28

nga 35 prej këtyre ekonomive të OECD-së, duke shfrytëzuar modelin VAR, me të dhëna

panel për periudhën 1990-2014.

2.3 Një vështrim bashkëkohor i marrëdhënies midis inflacionit dhe

papunësisë

Snower (2015) ka bërë një vështrim të marrëdhënies midis inflacionit dhe papunësisë,

e cila paraqet një çështje mjaft të diskutueshme në studimet makroekonomike. Ai thekson që

kriza e madhe financiare e vitit 2008-2009 ka gjeneruar dy sfida të mëdha në rrjedhën e të

menduarit të kurbës së Phillips-it. E para është misteri i "mungesës së deflacionit‖, inflacioni

ka rënë shumë më pak nga sa do të pritej, në bazë të mendimit konvencional, nga rritja

dramatike e papunësisë dhe ulja e rritjes së prodhimit. E dyta është misteri i "mungesës së

shërimit ", outputi mbetet shumë më poshtë prirjes së tij para krizës.

Asnjëri prej këtyre fenomeneve nuk shpjegohet bindshëm me teorinë dominuese të

një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, siç na tregon kurba e Phillips-it (versioni më i

popullarizuar aktualisht është kurba Neo- Keynesiane e Phillips-it). Sipas kësaj teorie,

inflacioni është i qëndrueshëm kur papunësia është në normën e saj natyrore, por inflacioni

bie (ose ngrihet) pa kufij, kur papunësia është mbi (ose nën) këtë normë natyrore, e cila

supozohet të jetë e arsyeshme dhe e qëndrueshme me kalimin e kohës. Në këtë kontekst,

duhej patur deflacion i konsiderueshmëm në përgjigje të krizës së madhe financiare. Në

teorinë Neo- Keynesiane, kurba e Phillips-it rrjedh zakonisht nga modelet në të cilën tregjet

ekuilibrohen menjëherë, duke lënë të kuptohet se prodhimi total duhej kthyer në prirjen e tij

para krizës deri tani.

Rritja e vazhdueshme e papunësisë evropiane në periudhën 1982-1992 nuk ishte

shoqëruar nga një rënie e konsiderueshme në normën e inflacionit. Kjo nuk ndodhi as gjatë

normave jashtëzakonisht të ulëta të papunësisë në SHBA në periudhën 1996-2000, që nuk u

shoqëruan nga një rritje e ndjeshme e inflacionit. Shkalla natyrore e papunësisë dhe

karakteristika ―knife-edge‖ (buzë-thike) e inflacionit u "zbulua" në fund të viteve 1960 dhe


38

fillim të viteve 1970, kur papunësia e ulët është shoqëruar me rritjen e inflacionit, por kjo

periudhë nuk është e mjaftueshme për të krijuar një rregullsi të përjetshme empirike. Askush

nuk e konteston se inflacioni përgjigjet në mënyrë dinamike ndaj goditjeve makroekonomike,

por askush nuk duhet të konkludojë nga kjo se inflacioni rritet pa kufij kur papunësia është e

ulët.

Dëshmitë afatgjata na tregojnë që, së pari, shpesh ka raste kur inflacioni është i lidhur

anasjelltas me papunësinë, ashtu siç kanë përjetuar shumë vende gjatë viteve 1960. Së dyti,

ka raste kur inflacioni është i lidhur pozitivisht me papunësinë, siç shihet në periudhën 1973-

1982 në Shtetet e Bashkuara dhe vende të tjera. Dhe së treti, ka raste kur inflacioni nuk

ndryshon me ndryshimin e normës së papunësisë, siç dëshmohet në fund të viteve 1990 në

Shtetet e Bashkuara.

Kjo do të thotë se nuk ka asnjë lidhje të përhershme monotonike midis inflacionit dhe

papunësisë. Kjo nuk duhet të jetë e habitshme, pasi inflacioni dhe papunësia janë dy variabla

endogjene në modelet makroekonomike dhe marrëdhëniet mes këtyre variablave endogjene

varen nga lëkundjet e ofertës dhe kërkesës me të cilat po përballet ekonomia. Kur ekonomia

kryesisht përjeton lëkundje të kërkesës, inflacioni është i lidhur anasjelltas me papunësinë

(me inflacionin në rritje dhe papunësia bie në një ngritje ciklike, dhe e kundërta në një ulje

ciklike).

Por kur ekonomia është goditur kryesisht nga goditje të ofertës (siç janë tronditjet e

çmimit të naftës e viteve 1970), inflacioni lidhet pozitivisht me papunësinë (me inflacionin

dhe papunësinë në rritje me tkurrjen e kapaciteteve prodhuese dhe e kundërta, kur kapacitetet

prodhuese zgjerohen). (shih, për shembull, Gordon, 1997). Por, kjo varësi e marrëdhënies së

inflacionit me papunësinë kundrejt goditjeve të ofertës dhe kërkesës nuk do të thotë se rritet

inflacioni ose se bie pa kufij, kur papunësia është e ulët apo e lartë.

Një teori tjetër e madhe konvencionale e marrëdhënies midis inflacionit dhe

papunësisë është "hysteresis", fenomeni që papunësia ka tendencë për të qenë e mbërthyer (e

bllokuar) çfardo që të ndodhë (Blanchard dhe Summers, 1986). (Më formalisht, kjo

nënkupton se shkalla aktuale e papunësisë është parashikuese e mirë e normës së ardhshme të

papunësisë, në mungesë të ndonjë goditjeje të parashikueshme). Me fjalë të tjera, në mungesë

të goditjeve, çdo normë e papunësisë, pa marrë parasysh nëse është e lartë apo e ulët, mund të

jetë një ekuilibër afatgjatë dhe në këtë ekuilibër inflacioni mbetet i qëndrueshëm.


39

Në rast goditjesh të përkohshme, papunësia ndjek një shëtitje të rastit një rënie e

përkohshme të biznesit, rrit papunësinë në një nivel më të lartë në një kohë të pacaktuar, një

përmirësim i përkohshëm e zvogëlon papunësinë në mënyrë permanente. Për më tepër, në

përgjigje të luhatjeve permanente të tregut të punës, papunësia rritet ose bie pa kufij. Për

shembull, një përmirësim afatgjatë i produktivitetit (nuk krahasohet me një rritje

proporcionale të pagave reale, si përvojë në Shtetet e Bashkuara gjatë disa dekadave të

fundit) çon në një rënie të pafund të papunësisë.

Papunësia nuk ndjek një shëtitje të rastit mbi periudha të gjata kohore në përgjigje të

goditjeve të përkohshme. Në qoftë se ndodh kjo, atëherë vendet me siguri do të përjetojnë

shkallën e papunësisë prej 100% ose 0%, nëse kemi pritur për një kohë të mjaftueshme. Por

sigurisht që kjo nuk ndodh. Për të gjitha vendet, papunësia afatgjatë tenton të mbetet brenda

një korridori relativisht të ngushtë, në përgjithësi mes të 1% dhe 15%. Për më tepër, tregjet e

punës përjetojnë goditje permanente, por në përgjigje të kësaj papunësia nuk do të rritet ose të

bjerë pa limit.

Në një periudhë afatmesme (deri në dy apo tri dekada), dëshmitë e serive kohore

mund të na çojnë të besojmë se papunësia ka një njësi-rrënjë (duke nënkuptuar hysteresis),

por në një periudhë më të gjatë (pesë dekada ose më shumë) njësia-rrënjë zhduket.

Ajo që është e përbashkët për të dyja teoritë e mësipërme është besimi që kurba e

Phillips-it është vertikale në afat të gjatë. Për pritjet e vlerësuara të lakores së Phillips-it,

lakorja e Phillips-it është vertikale në shkallën natyrore të papunësisë. Kjo shkallë e

papunësisë është në përputhje me çdo normë të qëndrueshme të inflacionit. Për teorinë

hysteresis, kurba Phillips është vertikale në çdo shkallë të papunësisë që ka përjetuar tregu i

punës. Siç u diskutua më sipër, kjo lakore vertikale afatgjatë e Phillips-it është e lidhur me

parashikime të supozuara.

Pra, pse janë aq naivë ekonomistët me lakoren vertikale afatgjatë të Phillips-it?

Arsyeja është se shumica e ekonomistëve pranojë dikotominë klasike, dmth. hipoteza se

ndryshoret monetare dhe reale nuk janë të lidhura me njëra tjetrën në afat të gjatë. Në qoftë se

dyfishojmë të gjitha pagat dhe çmimet në ekonomi, atëherë aktivitetet reale ekonomike të

prodhimit, punësimit, konsumit, investimeve, dhe kështu me radhë – mbeten të pandryshuara

në afat të gjatë. Arsyeja është se aktivitetet ekonomike reale varen vetëm nga çmimet relative,

jo nga çmimet absolute. Për shembull, konsumatorët nuk do të ndryshojnë konsumin e tyre,


40

kur të ardhurat e tyre monetare të rriten aq sa rriten çmimet e produkteve që ata blejnë. Për të

njëjtën arsye, firmat nuk do të ndryshojnë prodhimin e tyre, kur pagat e tyre dhe çmimet e

tjera të dhëna të rriten në mënyrë proporcionale me çmimet e produkteve që shesin. Për

pasojë, nivelet e ekuilibrit të aktiviteteve reale ekonomike janë në përputhje me çdo normë të

inflacionit.

Për sa kohë që çmimet relative janë të pandryshuara, nuk do të bëjë asnjë ndryshim në

shumat e prodhuara dhe të konsumuara, nëse inflacioni është i lartë apo i ulët. Kështu, paraja

është "neutrale" në plan afatgjatë; ndryshimet në rritjen e ofertës së parasë (duke gjeneruar

ndryshime të barabarta në inflacion) nuk kanë efekt mbi aktivitetet reale ekonomike.

Ky argument, megjithatë, ka një të metë. Arsyeja është e thjeshtë. Kur inflacioni

agregat rritet, çmimet relative bëhen më të paqëndrueshme, dmth sa më e lartë norma e

inflacionit, aq më e madhe është ndryshueshmëria në çmimet relative. Edhe modelet e reja

kejnësiane mund të gjenerojnë këtë rezultat. Kjo do të thotë se një rritje e inflacionit nuk

duhet të kuptohet si një rritje proporcionale në të gjitha pagat dhe çmimet, të cilat do të kenë

efekte reale ekonomike. Në vend të kësaj, ajo duhet të shihet si përgjegjëse për rritjen e

pagave dhe shpërndarjes së çmimeve, e cila ka një numër efektesh reale.

Me pak fjalë, paraja nuk është neutrale në afat të gjatë. Ndryshimet në rritjen afatgjatë

të parave (duke gjeneruar ndryshime të barabarta në inflacionin afatgjatë) ndikojnë në

veprimtarinë reale ekonomike për shkak të ndryshimeve të shkaktuara në shpërndarjen e

çmimeve. Kështu, lakorja afatgjatë e Phillips-it nuk është vertikale. Për modelin e thjeshtë të

Keynesianistëve të Rinj më lart, lidhja afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë është

kryesisht me pjerrësi pozitive. Në praktikë, shpesh vërejmë një rënie në pjerrësinë e

marrëdhënies afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë në përgjigje të goditjeve monetare.

Sfida qëndron në shpjegimin e kësaj uljeje të pjerrësisë së marrëdhënies.

Një numër modelesh të mundshme mikroekonomike dhe makroekonomike kanë

rritur me sukses këtë sfidë. Këtu janë disa nga kandidatët e suksesshëm, së bashku me

arsyetimet e tyre themelore.

Skontimet hiperbolike - ekonomia e sjelljes ka paraqitur shumë dëshmi se normat

afatshkurtra të zbritjeve janë shumë më të larta se sa ato afatgjata. (Normat

afatshkurtra të 60% -70% janë të zakonshme në literaturë.) Kjo, në thelb, forcon

efektin ulje çmimesh, duke nënkuptuar një lidhje negative midis inflacionit dhe


41

papunësisë me ritme të ulëta të inflacionit (shpesh nën 5%) dhe një marrëdhënie

pozitive në normat e larta të inflacionit (Graham dhe Snower, 2013).

Qarkullimi i punës dhe rritja e produktivitetit - në praktikë, tregjet e punës shpesh

shfaqin norma të larta të qarkullimit të punës. Sa më e madhe shkalla e rritjes së

produktivitetit, aq më e lartë norma reale e interesit, e cila gjithashtu forcon efektin e

mësipërm të uljes së çmimeve. Si pasojë, për norma të arsyeshme të ulëta të

inflacionit, rritja e inflacionit është e lidhur me një rënie të papunësisë (Snower dhe

Tesfaselassie, 2015).

Ngurtësia nominale në negociatat e pagave - në mungesë të një marrëveshjeje në

negociatat e pagave, pozicioni ―i tërhequr‖, në përgjithësi varet nga paga nominale e

rënë dakord paraprakisht. Rrjedhimisht, duke pasur parasysh mundësinë e

vazhdueshme të një mosmarrëveshjeje të negociatave të pagave, një rritje në rritjen

afatgjatë të parave (e lidhur me një rritje të inflacionit afatgjatë) çon në rënie të

papunësisë (Holden, 2003).

Ajo që kanë të përbashkët këto kontribute është se ato përshkruajnë një fenomen që

mund të quhet "rritje nga fërkimi". Ndryshimet afatgjata të politikës monetare shkaktojnë

ndryshime në inflacionin afatgjatë, por kjo rritje e çmimeve është subjekt i fërkimeve të

ndryshme, që rrjedhin nga ngurtësitë nominale të përkohshme ose të përhershme.

Për shkak të këtyre fërkimeve, pagat aktuale dhe çmimet vazhdojnë të ndjekin

objektivat e tyre të ekuilibrit friksional, por ato kurrë nuk të arrijnë objektivat e tyre për shkak

të ofertës së parasë që vazhdon të rritet dhe se fërkimet nominale mbeten operative. Për shkak

të kësaj, ndryshimet e politikës monetare afatgjatë mund të kenë efekte reale. (Për një

shpjegim më të hollësishëm, shih Karanassou, Sala dhe Snower, 2005, 2010).

Këto dhe shkaqe të tjera, sidomos në kombinim me njëri-tjetrin, sugjerojnë që kurba e

Phillips-it ka formën me të cilën paraqitet në figurën 5.


42

Figura 5: Marrëdhënia afatgjatë midis inflacionit dhe papunësisë.

Burimi: Snower.J.D, A fresh look at the inflation-unemployment trade-off, European Central Bank, 2015.

Kur shkalla e papunësisë është shumë e lartë, kurba e Phillips-it është e sheshtë,

kështu që ndryshimet në normën e papunësisë janë të pashoqëruara me ndryshime të

rëndësishme në inflacion (i cili është shumë i ulët). Kjo mund të quhet "Zona hysteresis", pasi

një sërë normash të ndryshme të papunësisë (të larta) janë në përputhje me një inflacion të

qëndrueshëm (të ulët).

Në një nivel më të ulët të papunësisë, ekziston një marrëdhënie afatgjatë në rënie

midis inflacionit dhe papunësisë, në përgjigje të ndryshimeve afatgjata në gjendjen e politikës

monetare. Kjo mund të quhet "zona e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë", duke

përfaqësuar një trade-off klasik afatgjatë të identifikuar nga Phillips dhe të tjerët.

Në nivele akoma më të ulëta të papunësisë, për një normë të inflacionit, kurba e

Phillips-it kthehet vertikale. Kjo mund të konsiderohet si "zona e shkallës natyrore".

Së fundi, për ritme më të larta të inflacionit, lakorja afatgjatë e Phillips-it merr një

pjerrësi pozitive. Rritja e inflacionit gjeneron joefikasitet në mënyrë progresive më shumë në

prodhim dhe konsum, të cilat dominojnë çdo efekt pozitiv në aktivitetin makroekonomik.

Kështu, rritja e inflacionit, shkaktuar nga politika monetare ekspansioniste është e lidhur me

rritjen e papunësisë. Kjo mund të quhet "Zona e stagflacionit".

Me pak fjalë, lakorja afatgjate e Phillips-it ka një formë C, të sheshtë me ritme shumë

të larta të papunësisë, rënie të pjerrësisë me ritme disi më të ulëta të papunësisë, vertikale për

një gamë të inflacionit, kur shkalla e papunësisë është edhe më e ulët, dhe me pjerrësi


43

pozitive në norma të larta të inflacionit. Kjo formë C e lakores së Phillips-it përfaqëson

lidhjen midis inflacionit dhe papunësisë që është gjeneruar nga ndryshimet afatgjata në

gjendjen e politikës monetare, domethënë se ajo është një vijë e lakuar Phillips që rrjedh nga

ndryshimet nga ana e kërkesës në aktivitetin ekonomik.

Zona e shkallës natyrore është dëshmuar në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende

evropiane në fund të viteve 1960 dhe në fillim të viteve 1970. Zona e stagflacionit është

përjetuar nga vende të ndryshme në fund të viteve 1970 dhe fillim të viteve 1980. Në vitet

1980, Shtetet e Bashkuara dhe vende të ndryshme evropiane kanë hyrë në zonën e një trade-

off midis inflacionit dhe papunësisë. Së fundi, si pasojë e krizës së madhe financiare të 2008-

2009, shumë vende në zhvillim kanë përjetuar zonën hysteresis.

Për më tepër, forma C e lakores së Phillips-it mund të zhvendoset në përgjigje të

goditjeve të ofertës (shih Gordon, 1997). Për shembull, ajo u zhvendos jashtë në shumë vende

të Evropës kontinentale në përgjigje të goditjeve të çmimeve të naftës në vitet 1970. Ajo u

zhvendos nga brenda në Shtetet e Bashkuara gjatë gjysmës së dytë të viteve 1990, në

përgjigje të teknologjisë pozitive dhe goditjeve organizative.

Kur ekonomia është në zonën e një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë, një

zgjerim monetar afatgjatë çon në një rënie të përhershme të papunësisë. Por kjo rënie e

papunësisë duhet të interpretohet si një lëvizje përgjatë pjerrësisë afatgjatë të lakores së

Phillips, jo si një rënie në normën natyrore të papunësisë. E njëjta gjë vlen edhe për

ndryshimet në papunësi në zonën e stagflacionit.

Marrëdhëniet mes inflacionit dhe papunësisë mbeten një nga çështjet qendrore të

makroekonomisë dhe ndikimi i politikës monetare në ekonominë reale mbetet një shqetësim

dominues i politikës makroekonomike.

2.4 Lidhja mes papunësisë dhe rritjes ekonomike

Studime të ndryshme kanë diskutuar lidhjen midis papunësisë dhe rritjes ekonomike.

Shumica e këtyre studimeve tregojnë një lidhje negative midis papunësisë dhe rritjes

ekonomike.


44

Është një realitet i thjeshtë ekonomik që numri i forcës punëtore ndikon drejtpërdrejt

në rritjen e PBB-së të një vendi. Jo vetëm që forca punëtore rrit prodhimin e të mirave dhe

shërbimeve, por shpie në rritjen e fuqisë blerëse, e cila gjithashtu sjell rritje ekonomike.

Gjithashtu, lidhjen tradicionale negative midis papunësisë dhe rritjes ekonomike na e

tregon edhe Ligji i Okunit, i cili tregon që kur ritmi i rritjes është mbi ritmin e prirjes prej

2.25%, norma e papunësisë bie. Veçanërisht, për çdo 1% rritje të PBB-së real mbi rritmin e

prirjes që arrihet gjatë një viti, norma e papunësisë bie me 0.5% :

)25.2( 5.0 YU

Ekonomistë të ndryshëm parashtrojnë pyetjen nëse ka ndikim në normën e rritjes

afatgjatë niveli i papunësisë së një vendi?. Normat vazhdimisht të larta të papunësisë në

Evropë gjatë dy dekadave të fundit tregojnë se papunësia nuk është, të paktën në një masë të

madhe, një fenomen i pastër i ciklit të biznesit. Kjo nënkupton një humbje të vazhdueshme të

punës dhe të kapitalit njerëzor në shumicën e vendeve evropiane. Për këtë shkak, duket e

arsyeshme të analizohet nëse nivelet e caktuara të papunësisë ndikojnë në rritjen e

produktivitetit afatgjatë ose në nivelin afatgjatë të produktivitetit.

Papunësia është një problem i rëndë në Evropë, por jo edhe në SHBA. Rënia e rritjes

së produktivitetit ka qenë më e fortë në SHBA në krahasim me Evropën. Ndërmjet viteve

1979 dhe 1997 norma mesatare e papunësisë në SHBA ishte 6.7% dhe norma mesatare e

rritjes së produktivitetit të punës ishte 0.9%.

Në Evropë norma mesatare e papunësisë ishte 9,3% dhe norma mesatare e rritjes së

produktivitetit të punës ishte 2,2%. Shpjegimi i përbashkët i dhënë për këto fakte është si

vijon: Pagat e larta nxisin firmat për zëvendësim të punës me kapitalin. Kjo çon në rritjen e

papunësisë dhe në rritjen e produktivitetit derisa punëtorët të cilët janë ende të punësuar janë

bërë më produktivë.

Gordon (1997) dhe Bean (1997) në një studim me seri kohore argumentojnë se ka një

lidhje shkakësore drejtuar nga papunësia deri në rritje. Mirëpo fokusi i ligjit të Okunit është

në dinamikën afatshkurtër të kërkesës, shih Gordon (1979). As ngadalësimi i rritjes së

produktivitetit dhe as rritja e papunësisë gjatë dekadave të fundit nuk mund të shpjegohet me

anë të efekteve të tilla afatshkurtra të ciklit të biznesit.


45

Korrelacioni midis papunësisë dhe rritjes është i paqartë. Bean dhe Pissarides (1993)

shqyrtuan lidhjen mes papunësisë dhe rritjes së produktivitetit (punës dhe faktorit të

përgjithshëm) për vendet e OECD-së gjatë periudhës 1955-1985. Autorët gjetën prova të

dobëta të një marrëdhënieje negative mes të dyja variablave. Caballero (1993) ka përdorur të

dhëna tremujore në seri kohore prej 1966: deri 1989: për SHBA dhe Britaninë e Madhe, për

të gjetur se korrelacioni ndërmjet papunësisë dhe rritjes për frymë është i qartë: në frekuenca

të mesme, kjo është pozitive për të dyja vendet; ndërsa në frekuenca shumë të ulëta, është

pozitive për Britaninë e Madhe dhe zero apo edhe negative për rezultatet amerikane, duke

përdorur produktivitetin e punës në vend të rritjes për frymë.

Sipas Walterskirchen (1999) punësimi do të rritet në qoftë se PBB-ja rritet më shpejtë

se produktiviteti. Kurse në përgjithësi, sa më e madhe vlera e të mirave dhe shërbimeve të

prodhuara, aq me e madhe kërkesa e punës për të prodhuar, për shkak se punësimi dhe rritja

ekonomike shkojnë në të njëjtin drejtim. Por, gjithashtu, produktiviteti i lartë do të thotë më

pak punë.

Blanchard dhe Wolfers (2000) kanë gjetur se rritja e TFP (produktivitetit të

përgjithshëm të faktorit) ka një efekt negativ në papunësi. Fitoussi et al. (2000) ka përdorur të

dhënat për 19 vende të OECD-së gjatë periudhës 1960-1998 dhe ka gjetur se norma e zbutur

Hodrick-Prescott e ndryshimit të produktivitetit të punës ka një efekt negativ në papunësi.

Duke përdorur të dhënat individuale në Mbretërinë e Bashkuar që përfshijnë periudhën 1982-

1999, Bräuninger dhe Pannenberg (2002) tregojnë se rritja e papunësisë është shoqëruar me

një rënie në rritjen e produktivitetit në Evropë dhe SHBA, gjatë periudhës 1960-1997.

Brauninger, etj. (2002), në një model të zmadhuar të rritjes Solow me të dhëna panel,

konstatuan kryesisht se është papunësia ajo që ul në të vërtetë nivelin e produktivitetit. Marrë

në vlerë nominale, rezultatet e tyre sugjerojnë se në qoftë se papunësia do të kishte mbetur në

nivelin e 1960, produktiviteti sot do të ishte afërsisht 10% më i lartë se sa është aktualisht.

Së fundi, kanë një vështrim të shkurtër në procesin e përshtatjes shkaktuar nga një

rritje në nivelin e papunësisë. Në afat të shkurtër rritja e papunësisë çon në një rritje të

kapitalit për punëtor. Prandaj produktiviteti dhe pagat rriten, por të ardhurat zvogëlohen. Kjo

çon në një ulje në kursime dhe në shpenzimet arsimore. Si rezultat, ritmet e rritjes së kapitalit

fizik dhe njerëzor janë ulur dhe rritja e produktivitetit gjithashtu është ulur.


46

Efekti afatgjatë varet nga shkalla e ndikimit të kapitalit njerëzor në funksion të

prodhimit. 1) Kur kapitali njerëzor nuk ka rëndësi, ne kemi një model tradicional të rritjes të

tipit Solow. Në këtë rast normat e rritjes së kapitalit fizik dhe produktivitetit kthehen në

nivelet e dhëna ekzogjene. Për më tepër, edhe niveli i produktivitetit nuk është ndikuar në

periudhë afatgjatë. 2) Kur kapitali njerëzor dhe puna janë produktive, ritmet e rritjes të

kapitalit fizik dhe njerëzor, si dhe norma e rritjes së produktivitetit kthehen në nivelet e tyre

origjinale ekzogjene. Megjithatë, rënia kalimtare në rritjen e produktivitetit ul nivelin e

produktivitetit në afat të gjatë. 3) Kur puna është joproduktive dhe inputi i punës varet vetëm

nga kapitali njerëzor, norma e rritjes së kapitalit njerëzor dhe fizik, si dhe norma e rritjes së

produktivitetit ulet ne një nivel të ri shtetëror të qëndrueshëm. Për këtë arsye, kemi një

zvogëlim të përhershëm në rritjen e produktivitetit.

Shumica e hulumtimeve empirike tregojnë se rritja e produktivitetit ka një ndikim

negativ në papunësi. Bazuar në një panel prej 20 vendesh të OECD që përfshin

periudhën1960-1996, Blanchard dhe William (2005) vlerësojnë lidhjen midis punësimit dhe

rritjes ekonomike me PBB real në 10 vende të zhvilluara. Rezultatet e kërkimit demonstrojnë

që rritja ekonomike ka një efekt të drejtpërdrejtë në punësim, kur ekonomia rritet, do të rritet

punësimi dhe përmirësohet standardi jetësor. Kur ekonomia rritet ka një ndikim të

konsiderueshëm në rritjen e punësimit dhe rritja e punësimit luan një rol të madh në rritjen

ekonomike.

Zagler (2006) konstaton se vlera individuale shtuar rritjes ekonomike, e matur me

normën e rritjes së PBB-së së rajonit dhe të sektorit ku jeton individi, ka një ndikim negativ

në normën individuale të papunësisë, e cila përfshinë numrin e ditëve që një person është i

papunë gjatë gjithë vitit. Duke përdorur një panel të 15 vendeve të industrializuara që

mbulojnë periudhën 1965-1995, Pissarides dhe Vallanti (2007) gjejnë se rritja e TFP ka një

ndikim të konsiderueshëm negativ në papunësinë e qëndrueshme të shtetit, si në aspektin e

elasticitetit dhe në aspektin e kontributit të rritjes së TFP në shpjegimin e ndryshimit të

normës së papunësisë.

Duke përdorur seri historike kohore për Britaninë e Madhe në periudhën 1871-1999,

Hatton (2007) konstaton se rritja më e shpejtë e produktivitetit ul normën jo-përshpejtuese të

inflacionit të papunësisë (NAIRU) në periudhë afatgjatë.


47

Megjithatë, disa studime gjejnë se ndikimi i rritjes së papunësisë varet nga lloji i

analizës së kryer. Tripier (2006) përshkruan me anë të analizës spektrale periudhën 1948-

2000 për SHBA, bashkëlëvizjet empirike të papunësisë dhe të rritjes së produktivitetit të

punës. Autori konstaton se bashkëlëvizjet janë pozitive gjatë ciklit të biznesit, por negative në

periudhë afatshkurtër dhe afatgjatë. Duke përdorur një panel të 20 vendeve të OECD-së që

përfshin periudhën 1974-1989, Aghion dhe Howitt (1992) raportojnë një ndikim të

përmbysur të rritjes së PBB-së për papunësinë. Rezultatet nënkuptojnë se vendet me ritme

shumë të shpejta ose shumë të ngadalshme të rritjes kanë shkallë relativisht më të ulëta të

papunësisë, ndërsa vendet me ritme të ndërmjetme të rritjes vuajnë normat më të larta të

papunësisë.

Engle Granger (1987) ka përdorur teknikën e kointegrimit për të gjetur lidhjen

afatgjatë mes variablave dhe mekanizmin e korrigjimit të gabimit (ECM) për dinamikën

afatshkurtër. Pas marrjes së dëshmive empirike mund të thuhet se interpretimi i ligjit të

Okun-it nuk mund të jetë i zbatueshëm dhe se parimi i NAIRU, gjithashtu, nuk ruan

vlefshmërinë e tij në disa vende aziatike në zhvillim. Ligji i Okun-it përcakton një lidhje

inverse midis luhatjeve ciklike të hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë, ku vlerat

e koeficientëve ndryshojnë nga vendi në vend dhe kohë pas kohe. Është tipar i ekonomisë së

anës së ofertës, që rritja e prodhimit në një fazë të rimëkëmbjes të rezultojë në të papunë.

Në studimet e mëparshme, Okun ka gjetur se marrëdhënia ishte rreth 3 me 1: ku është

1 pikë e papunësisë për çdo 3 pikë të hendekut të PBB-së. Megjithatë, të dhënat moderne dhe

teknikat e avancuara ekonometrike kanë gjetur se raporti 2 me 1 (ose ndoshta 2,5) ndërmjet

prodhimit dhe normës së papunësisë është më përfaqësues për periudhat e kohëve të fundit .

(Samuelson dhe Nordhaus, Ed 15.)

Leopold Soegner dhe Alfred Stiassny (2002) testuan ligjin e Okun-it dhe pretendojnë

një lidhje negative midis shkallës së papunësisë dhe të prodhimit real (PBB). Christian E.

Weber (1996) ka hetuar ligjin e Okun-it dhe deklaroi se ajo është masë tradicionalisht e

lidhur e hendekut të prodhimit në normën e papunësisë e cila ka qenë një nga faktet e ciklit të

biznesit.,

Moosa (2008) vlerëson që nuk ka lidhje midis papunësisë dhe rritjes ekonomike.

Papunësia paraqet një ndër problemet më të mëdha në vendet arabe, sidomos në vendet jo

prodhuese të naftës. Kërkimi është bërë nga viti 1990 deri në vitin 2005 në katër vende. Ky


48

kërkim përshkruan që papunësia në këto vende nuk paraqet një papunësi ciklike që

shkaktohet nga recesioni në ekonomi, por nga faktorë të tjerë siç është kostoja e lartë për të

bërë biznes, si dhe nga fakti që njerëzit nuk kanë aftësi për punët ekzistuese. Ky kërkim

tregon një ligj josinjifikant të Okun-it dhe norma e rritjes ekonomike nuk interpreton

problemet e papunësisë në këto katër vende.

Adolfo Maza (2008) argumenton se vlerat e koeficientëve të Okun-it janë të

ndryshme; një rezultat sqarohet pjesërisht nga pabarazitë rajonale në rritjen e produktivitetit.

Këto dallime nënkuptojnë çështjet e politikave; politikat e kërkesës agregate / politikat e

menaxhimit të ofertës duhet bashkëpunuar me politikat e rajoneve specifike.

Dell'Anno dhe Solomon (2008) gjejnë një korrelacion negativ në SHBA midis

ndryshimeve tremujore në normën e papunësisë dhe normës tremujore të rritjes së PBB-së në

periudhën 1970 - 2004.

Christian Pierdzioch et.al (2009) ka gjetur një marrëdhënie të dukshme negative mes

ndryshimit të parashikuar në normën e papunësisë dhe normës së parashikuar të rritjes së

prodhimit real. Roger Perman dhe Christophe Tavera (2005) kanë vërejtur që koeficienti i

ligjit të Okun-it formon një masë kryesore makroekonomike nën devijimet e papunësisë tek

luhatjet në aktivitetin ekonomik. Ho-Chuan Huanga dhe Shu-Chin Lin (2006) kanë gjetur një

lidhje inverse midis papunësisë ciklike dhe prodhimit ciklik dhe verifikuan vlefshmërinë e

ligjit të Okun-it.

Një tjetër vëzhgim interesant është gjithashtu gjetja se luhatjet midis prodhimit dhe

papunësisë janë të vogla kur hendeku i prodhimit është i vogël dhe papunësia është e madhe

kur hendeku i prodhimit është i madh.

Nicholas Apergis dhe Anthony Rezitis (2003) kanë hetuar marrëdhëniet e Okun-it dhe

vunë re se me një ndryshim strukturor, papunësia është më pak e përgjegjshme për

ndryshimet e prodhimit. Për më tepër, politikëbërësit duhet të vënë theks mbi sektorë të

përzgjedhur në ekonomi. Kjo do të rrisë produktivitetin e punës dhe konkurrencën dhe

rrjedhimisht, produktiviteti i përgjithshëm ekonomik do të zvogëlojë papunësinë.

Hubert Gabrisc & Herbert Buscher (2006) sugjeruan se evolucioni i tregjeve të punës

mund të përfundojë, derisa papunësia u përgjigjet ndryshimeve të prodhimit, jo ndryshimeve

institucionale dhe mjedisit që prishin punët në sektorin publik. Ndërsa progresi teknologjik

çon në uljen e vendeve të punës në industri. Objektivi i reduktimit të papunësisë mund të


49

arrihet me normë më të lartë të rritjes së prodhimit se sa me normën e rritjes së

produktivitetit. Kjo do një element të rëndësishëm të rritjes së kërkesës agregate. Engelbert

Stockhammer (2004) vuri në dukje se norma ekuilibër e papunësisë dëshmoi inflacionin e

pritur në afat të shkurtër, ndërsa papunësia dhe prodhimi në afat të gjatë. Ky bilanc i vërtetë

luan një rol thelbësor në ndryshimin nga afat të shkurtër në afat të gjatë.

Paramsothy Silvapulle, Imad A. Musa, Mervyn J. Silvapulle (2004) gjetën lidhje

asimetrike mes prodhimit dhe papunësisë në rastin e ligjit të Okun-it. Përveç kësaj,

koeficientët e Okun-it janë shpjeguar në bazë të një modeli dinamik, i cili lejon për asimetri

në lidhjen midis papunësisë dhe prodhimit ciklik.

Richard G. Sheehan, Frank Zahn (1980) vuri re se ndryshimi në produktivitetin e

punës është një nga faktorët më të rëndësishëm, ndërsa ndryshimet në orët mesatare javore,

ndryshojnë normat në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore që gjithashtu ndikojnë në mënyrë të

konsiderueshme.

Jim Malley, Hassan Molana (2008) treguan se të metat në tregun e punës dhe të

mallrave mund të ndikojnë në produktivitetin e punës që reflekton luhatjet në papunësi. Për

më tepër, është e mundur të parashikojnë se një ekonomi mund të lëvizë në mes të një bumi

dhe nëpër nivele të cilat reflektojnë se ndryshimi i politikave makroekonomike në anën e

kërkesës që mund të ulë nivelin e papunësisë varet nga fakti se cilat politika miratohen për të

kapërcyer rezultatet e pritshme të një ekonomie. Cliford, Attfield, Brian Silverstone (1998)

gjetën se koeficienti i Okun-it, hendeku i prodhimit për hendekun e papunësisë mund të

kuptohet lehtësisht siç ekziston kointegrimi ndërmjet këtyre variablave.

Irfan Lal, etj. (2000) shpjegojnë që ligji i Okun-it siguron udhëzues të përafërt për

politikëbërësit me efektet e punësimit, në rritjen e prodhimit. Ndërsa Okun, fillimisht

vlerëson se tri pika rritjeje në prodhimin real rezultojnë ulje një pikë në papunësi, por ajo ka

qenë e reduktuar në 2,0-2,5. Masanao Aoki dhe Hiroshi Yoshikawa (2003) kanë gjetur se

PBB-ja është i ndryshëm nga variacioni në kërkesë, për sektorë të ndryshëm. Për më tepër,

ekziston një lidhje midis papunësisë dhe PBB-së në lëkundjet e ciklit të biznesit, koeficienti i

Okun-it rritet siç rritet PBB-ja mesatar.

Clifford LF Attfield dhe Brian Silverstone (1997) kanë gjetur dëshmi të fortë të një

lidhjeje afatgjatë të ekuilibrit midis prodhimit dhe hendekut të papunësisë me një vlerësim të

koeficientit të Okun-it përafërsisht deri -2,25 në ekonominë amerikane.


50

Hussain, Siddiqi dhe Iqbal (2010) kanë hetuar një lidhje koherente midis rritjes ekonomike

dhe papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat e serive kohore nga viti 1972 deri 2006.

Ata kanë përdorur testin Augmented Dicky Fuller për Rrënjë unitare, ku të gjitha variablat

janë stacionare në ndryshim të nivelit të parë. Ata përdorën testin e Johansen Cointegration

për të gjetur një marrëdhënie afatgjatë midis variablave. Rezultatet e testit të kointegrimit

tregojnë se rritja e PBB-së, papunësia, puna, kapitali, si dhe hapja e tregtisë kanë një

marrëdhënie afatgjatë midis tyre. Rezultatet e përgjithshme janë që rritja e PBB-së ka

marrëdhënie negative me papunësinë.

Bakare (2012) ka kryer një studim mbi politikën e stabilizimit, krizën e papunësisë

dhe rritjen ekonomike në Nigeri. Ai përdori OLS dhe gjeti se lidhja midis inflacionit,

papunësisë dhe rritjes ekonomike në Nigeri ishin negative. Rafindadi (2012) ka realizuar një

studim mbi marrëdhëniet mes prodhimit dhe papunësisë në Nigeri; ai përdori OLS dhe

modelin e Pragut dhe gjeti një lidhje negative jolineare midis prodhimit dhe papunësisë.

Khan, Khattak dhe Hussain (2012) kanë hetuar marrëdhëniet e rritjes së Prodhimit të

Brendshëm Bruto dhe Papunësisë në Pakistan. Ata përdorën të dhënat me seri kohore nga

periudha kohore prej 1960 deri 2005. Fillimisht ata përdorën Augmented Dickey-Fuller

(ADF) test. Duke qenë se rezultatet ishin stacionare në diferencën e parë, ata përdorën testin e

kointegrimit Johansen. Rezultatet e tyre janë se rritja e PBB-së prej 1% do të zvogëlojë

papunësinë me 0.63%. Nga ana tjetër, rënia prej 1% e papunësisë do të rrisë PBB-në me

7.25%. Rezultatet tregojnë se rritja e PBB-së në afat të gjatë ka marrëdhënie negative me

papunësinë në afat të gjatë.

Liu (2012) realizoi një studim mbi marrëdhëniet mes normës së papunësisë kineze,

rritjes ekonomike dhe inflacionit. A shfrytëzoi testin Granger Causality, Unit root,

cointegration, VAR dhe model vec. Studimi zbuloi se papunësia ka ndikuar negativisht në

rritjen në Kinë, ndërsa inflacioni ka ndikuar pozitivisht. Studimi zbuloi gjithashtu, se nuk ka

asnjë lidhje shkakësore midis papunësisë dhe inflacionit, por ka lidhje shkakësore midis

papunësisë dhe rritjes, si dhe midis inflacionit dhe rritjes.

Sa për marrëdhëniet negative ndërmjet inflacionit dhe R & D, ajo është në përputhje

me provat cros country nga Chu dhe Lai (2013). Së fundi, lidhja negative midis inflacionit

dhe rritjes ekonomike është mbështetur nga provat e Fischer (1993), Guerrero (2006), Vaona

(2012) dhe Chu et al. (2013). Prandaj, kur inflacioni është një variabël themelor që ndikon


51

ekonominë, papunësia dhe rritja ekonomike (e matur nga niveli i teknologjisë dhe prodhimit)

shfaqin një marrëdhënie negative.

Sadiku (2015) vlerëson në mënyrë empirike lidhjen midis rritjes ekonomike dhe

normës së papunësisë në IRJ të Maqedonisë duke aplikuar Ligjin e Okun- it. Për analizimin e

koeficientit të Okun-it janë përdorur katër lloje modelesh të tilla si, modeli i diferencimit,

modeli dinamik, ECM, dhe VAR, në mënyrë që të merren në konsideratë marrëdhëniet

afatshkurtra dhe afatgjata. Analiza konsiston në të dhënat tremujore për periudhën 2000-

2012. Rezultatet empirike nga të gjitha modelet nuk tregojnë ndonjë lidhje të rëndësishme të

anasjellë ndërmjet shkallës së papunësisë dhe rritjes ekonomike gjatë kësaj periudhe, siç na

sugjeron Ligji i Okun-it. Arsyet kryesore të kësaj marrëdhënieje janë: punësimi i lartë

joformal që përbën rreth një të katërtën e punësimit total dhe gjithashtu ekzistenca e

papunësisë strukturore.

Trpeski dhe Tevdovski (2015) kanë analizuar lidhjen midis NAIRU dhe hendekut të

prodhimit, dhe rezultatet tregojnë që në periudhën 2003-2012 ka një korrelacion negativ mes

hendekut të prodhimit dhe hendekut të papunësisë në Republikën e Maqedonisë, që do të

thotë se kjo paraqet një periudhë tranzicioni më të avancuar dhe të qëndrueshme në

ekonominë e Maqedonisë, në të cilën është i mundur aplikimi i konceptit të NAIRU.

Ndregjoni et al. (2015) analizuan lidhjen empirike midis PBB-së reale dhe papunësisë

për periudhën 2000-2003, në mënyrë që të vlerësojnë marrëdhëniet që ekzistojnë në vendet e

Ballkanit Perëndimor (Shqipëria, Serbia, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia).

Rezultatet tregojnë se marrëdhënia midis rritjes ekonomike dhe papunësisë ka ndryshuar në

mënyrë të konsiderueshme me kalimin e kohës. Megjithatë, "marrëdhënia Okun" ende

konsiderohet si një mjet parashikimi i dobishëm, kur faktorët që ndikojnë në

paqëndrueshmërinë e kësaj marrëdhënieje janë marrë në konsideratë.

Analiza statistikore, në përputhje me kushtet e ekonomisë shqiptare dhe ato të

vendeve të rajonit të përfshira në studim gjatë periudhës (2000-2013), tregon se ligji Okun-it

është i vlefshëm, por natyrisht në një formë të veçantë. Për shembull, në Shqipëri zvogëlimi i

papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi 4,39%, dhe për

çdo rritje 1%, më lartë 4, 39%, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.15%; në Maqedoni

zvogëlimi i papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi

2.89%, dhe për çdo rritje 1% më lart 2.89%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.45%; Në


52

Malin e Zi, ulja e papunësisë pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi

1.37%, dhe për çdo rritje 1% më lart, shkalla e papunësisë pritet të ulet me 0.459%; Ndërsa

ulja e papunësisë në Serbi pritet të ndodhë vetëm nëse norma e rritjes së PBB-së është mbi

3.87%, dhe për çdo rritje 1% më lart 3.87%, norma e papunësisë pritet të ulet me 0.775%.


53

III. SISTEMI MAKROEKONOMIK I REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

3.1 Situata makroekonomike në Republikën e Maqedonisë

Maqedonia është një vend i vogël me një PBB rreth 11,3 miliardë dollarë në vitin

20141, që në vitin 2010 me PBB 9,17 miliardë dollarë, u vlerësua me 0,01% të outputit total

botëror. Ajo gjithashtu është një ekonomi e hapur, e integruar në tregtinë ndërkombëtare me

normë tregtare të PBB-së prej 81,6% në vitin 20092.

Shpërbërja e Jugosllavisë në vitin 1991 e privoi ekonominë e Republikës së

Maqedonisë, e cila në atë kohë ishte ndër republikat më të varfëra, duke prodhuar vetëm 5%

të prodhimit të përgjithshëm federal të mallrave dhe shërbimeve. Mungesa e infrastrukturës,

sanksionet e Kombeve të Bashkuara në tregun e saj më të madh, të Republikës Federale të

Jugosllavisë dhe një embargo ekonomike greke penguan rritjen ekonomike deri në vitin

1996.3

Privatizimi i suksesshëm në vitin 2000 rriti rezervat e vendit për më shumë se 700

milionë dollarë. Gjithashtu, udhëheqja demonstroi një angazhim të vazhdueshëm për reforma

ekonomike, për tregtinë e lirë dhe integrimin rajonal. Ekonomia mund të plotësojë nevojat e

veta me bazë ushqimore, por varet nga burimet e jashtme të naftës dhe të gazit dhe nga

shumica e makinerive të saj moderne. Inflacioni u rrit në 11% në vitin 2000, kryesisht për

shkak të çmimeve më të larta të naftës. Gjithashtu, edhe konflikti ndëretnik në vitin 2001 e

pakësoi kërkesën ndërkombëtare për produktet e Maqedonisë, duke ndërprerë kontratat në

industrinë e tekstilit, hekurit dhe çelikut, gjë që solli një zvogëlim të PBB-së për 4,5% në

vitin 2001.

World Bank 2015.

2 U.S Department of State-Bureau of European Affairs, Mars 2011, http://www.state.gov.

3 "Doing Business in Macedonia, FYR 2013". World Bank. Retrieved 2012-10-21.

http://www.state.gov/

http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/macedonia,-fyr/

https://en.wikipedia.org/wiki/World_Bank


54

Ekonomia filloi të shërohet në vitin 1995 dhe përjetoi një rikthim të plotë pas luftës

ndëretnike në vitin 2001. PBB i Maqedonisë u rrit me një mesatare prej 6% në baza vjetore

deri në periudhën e krizës ekonomike të vitit 2008, kur ekonomia e saj u kontraktua me

pjesën tjetër të botës. Kriza globale ka pasur ndikim të vogël në vend për shkak të rregullave

të rrepta të bankave të Maqedonisë.

Maqedonia sot mban një nivel të ulët të borxhit ndaj PBB-së dhe po përjeton një interes të

rigjallëruar investimesh të kompanive nga Gjermania, Franca, Austria etj. Maqedonia është e

ndjeshme ndaj zhvillimeve ekonomike në Europë për shkak të lidhjeve të forta bankare dhe

tregtare dhe e varur nga integrimi rajonal dhe përparimit drejt anëtarësimit në BE, për rritjen

e vazhdueshme ekonomike.

Ashtu si edhe vendet e tjera të Ballkanit Perendimor, edhe Maqedonia vazhdon të luftojë

me një rënie në prodhimin ekonomik dhe rritjen e papunësisë. Kriza ekonomike globale u

reflektua edhe në ekonominë e Maqedonisë, e cila rriti intensitetin e saj në vitin 2008 dhe e

intensifikoi më tej atë në vitin 2009. Për shkak të ekspansionit dhe thellimit të krizës në BE

dhe SHBA, potenciali i rritjes ekonomike në Maqedoni u kufizua dukshëm.

Efektet negative të krizës ekonomike dhe financiare globale ndikuan në zvogëlimin e

aktivitetit ekonomik në vend në vitin 2009. Efektet e para të zvogëlimit të PBB-së kanë qenë

të dukshme qysh gjatë tremujorit të fundit të vitit 2008 me uljen e rritjes vjetore, ndërsa gjatë

vitit 2009, produkti i brendshëm bruto shënonte ulje reale vjetore prej 0,7%.4

Recesioni si pasojë e krizës ekonomike globale, në krahasim me vendet e tjera të rajonit,

në Maqedoni ishte më pak i theksuar, por ende në nivele më të ulta në krahasim me periudhën

para krizës dhe me një trend shumë të ulët të rritjes. Normat e papunësisë në Maqedoni,

Kosovë dhe Bosnjë - Hercegovinë janë më të lartat në Europë. (Tosheva, 2013)

4 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.


55

Figura 6: Rritja reale e PBB-së (në %) dhe të ardhurat nga sektorët në rritje.

Burimi: BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.

Efektet negative të krizës globale u shpërndanë në sektorin real përmes uljes së kërkesës

për eksport të mallrave. Edhe pse në vitin 2008 u realizua një rritje vjetore e PBB-së prej

4,8%, e cila është ndër normat më të larta në Evropë në këtë vit krize, në tremujorin e katërt

të po këtij viti efektet negative të krizës ekonomike globale u ndjenë edhe në Republikën e

Maqedonisë, duke sjellë ulje të aktivitetit të përgjithshëm ekonomik.

Ulja e PBB-së reale vazhdoi me një intensitet të lartë në gjysmën e parë të vitit 2009 me

1,2%, me një rritje negative prej 0,9% në tremujorin e parë dhe 1,4% në tremujorin e dytë të

po atij viti. Por, në krahasim me vendet e tjera të Evropës, ku në disa shtete janë shënuar rritje

negative dyshifrore, për shembull, në vendet balltike edhe deri 18%, arritjet ekonomike në

Maqedoni janë relativisht të mira. Kjo, pa dyshim, është meritë e kondicionit të mirë të

ndërmarrjeve në Maqedoni gjatë hyrjes në këtë krizë, në bazë të reformave të ndërmarra në tri

vitet e fundit (tatime të ulta, ulje të kontributeve, përmirësim i klimës së biznesit), si dhe i

ndërmarrjes së masave kundër krizës nga qeveria me mbi 300 milionë euro ndihmë për

ndërmarrjet me qëllim që ta përballojnë më lehtë krizën ekonomike. 5

Ulja më e madhe u realizua në industri, çka është pasojë e zvogëlimit të eksportit. Rënie u

vërejt edhe në sektorin për transport dhe lidhje (-5,2%). Nga ana tjetër, ndërtimi, tregtia,

5 Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor 2009


56

bujqësia dhe administrata publike, janë sektorë, të cilët shënuan rritje të PBB-së reale.

Shenjat e para të stabilizimit të ekonomisë u vërejtën gjatë muajit gusht dhe shtator të vitit

2009, kur industria ushqimore, në nivel mujor pati një rritje dyshifrore prej 13,6%. Në

krahasim me vendet e tjera të rajonit, recesioni në Republikën e Maqedonisë ishte më pak i

theksuar, vlerësime të tilla arrijnë edhe nga raportet e FMN-së.6

Ashtu si edhe ekonomitë e tjera të vogla, eksporti i Maqedonisë pësonte pasoja negative

me uljen e kërkesës nga partnerët e huaj, para së gjithash, kompani nga Eurozona. Në

sektorin e jashtëm u vërejt një ulje shumë e madhe e eksportit në periudhën janar-shtator të

vitit 2009 prej 32,1%, kurse ulja e importit ishte më e vogël prej 25,7%, me të cilën deficiti

tregtar u zvogëlua me 10 % në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit 2008.7

Në prag të krizës ekonomike globale, Maqedonia ka përjetuar rënie në investimet e

huaja direkte, ulje të aksesit për kredi dhe një deficit të madh tregtar. Megjithatë, si rezultat i

politikave fiskale konservatore dhe një sistemi të shëndoshë financiar, në vitin 2010 vendi e

ka përmirësuar pak klasifikimin e kredive në BB + dhe u mbajt në atë nivel edhe në vitin

2011. Stabiliteti makroekonomik është ruajtur nga një politikë e kujdesshme monetare, e cila

mban të fiksuar monedhën vendase kundrejt euros. Si rezultat, rritja e PBB-së ishte modeste,

por pozitive, në vitin 2010 dhe 2011, dhe inflacioni ishte nën kontroll. Të dhënat e fundit nga

Zyra Shtetërore për Statistikë e Republikës së Maqedonisë tregojnë që në përgjithësi,

prodhimi për vitin 2012 ka rënë me 6.6 për qind krahasuar me vitin 2011.8

Borxhi i ulët publik dhe i jashtëm dhe një nivel i përshtatshëm i rezervave valutore

lejuan për stabilizim të mëtejshëm të politikës monetare, me uljen e normës së interesit të

Bankës Qendrore në 4%. Për shkak të rritjes së çmimeve të energjisë, lëndës djegëse dhe

ushqimit në tregjet ndërkombëtare, inflacioni u rrit në gjysmën e parë të vitit 2011, por më

vonë u ul në një normë vjetore prej 3.4% në fund të shtatorit. Norma zyrtare e papunësisë ka

rënë në 31.3% në tremujorin e dytë të vitit 2011, por mbeti një nga më të lartat në Evropë.

6IMF, Staff Report for the 2009 Article IV Consultation, November 24, 2009.

7 Qeveria e RM-së, Politika makroekonomike e RM-së për vitin 2010, Shkup, dhjetor 2009.

8 "Macedonia's Output Drops for Entire Year". Retrieved 3 March 2015.

http://www.balkaninsight.com/en/article/macedonian-industrial-output-drops-for-entire-year


57

Shumë njerëz punojnë në ekonominë gri, dhe shumë ekspertë vlerësojnë papunësinë aktuale

të Maqedonisë në një normë mesatare diku mes 20% -25%.

Buxheti qeveritar është mbajtur përgjithësisht brenda parashikimeve. Deficiti

buxhetor në fund të gushtit të vitit 2011 arriti në rreth 2% të PBB-së, dhe autoritetet fiskale

ishin angazhuar për ta mbajtur atë nën objektivin e parashikuar prej 2.5% të PBB-së. Borxhi

publik i qeverisë qendrore ka mbetur i ulët në 26% të PBB-së, por paraqet një rritje graduale

nga vitet e kaluara.

Duke filluar nga një bazë shumë e ulët, rritja e eksporteve në 8 muajt e parë të vitit

2011 arriti në 41.7%, duke kaluar rritjen e importeve prej 36.8%. Deficiti tregtar është

zgjeruar në 18.3% të PBB-së, duke iu afruar objektivit të fundvitit prej 21.9% të PBB-së. Në

të njëjtën kohë, deficiti i bilancit të llogarisë rrjedhëse është përmirësuar në mënyrë të

konsiderueshme çka u vlerësua në 5.5% të PBB-së. Kjo ishte kryesisht për shkak të një fluksi

4.4% më të lartë të transfertave rrjedhëse, kryesisht gjatë verës, dhe erdhi pavarësisht një

niveli të ulët të investimeve të huaja direkte prej vetëm 237.2 milionë dollarë deri në fund të

korrikut 2011. Rezervat valutore kanë mbetur në rreth 2.6 miliardë dollarë, një nivel që

mbulon të qetë 4 muaj importe dhe një pjesë të konsiderueshme të borxhit afatshkurtër të

vendit.

Papunësia është një problem i vazhdueshëm në ekonominë e Republikës së

Maqedonisë ku një përqindje e madhe e forcave të kualifikuara të punës nuk mund të gjejnë

punë. Me rënien e Jugosllavisë, shumë individë kanë humbur punën e tyre. Si rezultat i kësaj,

papunësia kombëtare vazhdon të jetë mbi 30%, mesatarisht nga 32% në 36%. Shifrat zyrtare

të papunësisë mbeten të larta në 31.2%, por mund të jenë të ekzagjeruara pasi bazuar në

ekzistencën e një tregu të gjerë gri, vlerësohet që papunësia të jetë midis 20% dhe 45% të

PBB-së, gjë që nuk është kapur nga statistikat zyrtare. Megjithëse në vitet e fundit vërehet një

ulje e ngadalshme e kësaj norme, e cila në vitin 2014 ka qenë 28%, një ulje prej 1% nga viti i

mëparsh ëm dhe në vitin 2015 një normë prej 24,6% një ulje prej 3,4% në krahasim me

vitin e mëparshëm.

Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar

vendosmërisht brenda politikës së normës këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitet të

denarit në euro.


58

Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve

të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në

krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin 2013. Ndërsa në vitin 2015 vërejmë

gjithashtu një normë të ulët të inflacionit prej -0,3%. Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe

pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit,

pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%,

Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje

shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%.

Bilanci i përgjithshëm i tregtisë së jashtme në vitin 2014 shënon 9.207,9 milion euro, që

paraqet rritje prej 12,6% në krahasim me vitin e kaluar. Në vitin 2014, deficiti tregtar u

zgjerua me 0,3%, respektivisht 5,4 milion euro në krahasim me vitin e kaluar. Zgjerimi i

deficitit është rezultat i efektit të kombinuar nga zgjerimi i bilancit negativ të mallrave

industriale dhe të konsumit, ndërsa në drejtim të kundërt ka vepruar ngushtimi në bilancin

negativ të tregtisë në pajisjet e transportit, mallrave investuese pa pajisje të transportit,

ushqimit dhe pijeve, si dhe lëndëve djegëse dhe lubrifikantëve.

Analizuar sipas grupeve ekonomike të vendeve, në vitin 2014 në krahasim me vitin 2013,

eksporti shënoi rritje në vendet: BE 28, EFTA, Organizata e vendeve – Eksportimi i naftës

dhe produkteve të naftës dhe Zona e tregtisë së lirë e Amerikës së Veriut. Ndërkaq, rënie

kanë ndjekur grupet: Ballkani Perëndimor, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik të

vendeve të Azisë – rajoni i Paqësorit dhe Bashkësia e Shteteve të Pavarura. Eksporti në BE u

rrit me 22.0% në vit, ndërsa në vendet e Ballkanit Perëndimor është ulur me 8.4%.

Në vitin 2014, tregtia e jashtme e Republikës së Maqedonisë me Bashkimin Evropian (BE

28) në krahasim me vitin paraprak është zgjeruar me 16,2%, rritje kjo që shënon zhvendosje

pozitive në bilancin e përgjithshëm të huaj tregtar prej 2,3 p.p. dhe shënon 68,8%. Eksporti i

mallrave me Bashkimin Evropian (BE 28) në eksportin e përgjithshëm të Republikës së

Maqedonisë përbën 76,6%, ndërsa importi i mallrave 63,5%.

Në vitin 2014, 83,0% e deficitit tregtar të vendit është realizuar nga këmbimi me

Britaninë e Madhe, Greqinë, Serbinë dhe Kinën, dhe pastaj vijojnë: Turqia, Italia, Rumania,

Sllovenia, Rusia, Austria, SHBA etj. Suficit është realizuar në shkëmbimin me Gjermaninë,

Kosovën, Belgjikën dhe Bosnjën dhe Hercegovinën. (Ministria e Financave, dhjetor 2014)


59

Por, një standard i ulët jetese, norma e lartë e papunësisë dhe norma relativisht

modeste e rritjes ekonomike, janë problemet kryesore ekonomike në Republikën e

Maqedonisë. Republika e Maqedonisë tenton me të gjitha forcat dhe potencialet e saj tenton

të lëvizë drejt zhvillimit ekonomik dhe krijimit të një mjedisi të favorshëm ekonomik. Ajo në

përgjithësi vlerësohet me një stabilitet makroekonomik dhe inflacion të ulët mesatarisht 2%

në dhjetë vitet e fundit, me financa publike të balancuara, deficit të ulët buxhetor, kurs

këmbimi stabël dhe borxh të ulët publik. Në vitet e fundit janë implementuar një sërë

reformash në lidhje me tregun e punës dhe masat aktive për punësim. Reformat e gjithanshme

kanë përmirësuar klimën e përgjithshme të biznesit.

3.2 Trendi i Produktit të Brendshëm Bruto në Republikën e Maqedonisë

Që nga viti 1996, Maqedonia ka ruajtur stabilitetin makroekonomik me inflacion të

ulët, por deri tani ajo ka ngecur në tërheqjen e investimeve të huaja dhe në krijimin e vendeve

të punës, pavarësisht bërjes së reformave të gjera në sektorin fiskal dhe të biznesit.

Remitancat e punëtorëve dhe ndihma e huaj e kanë zbutur periudhën e mëvonshme

të paqëndrueshme. PBB-ja është rritur çdo vit, përveçse në vitin 2001 për shkak të luftës

ndëretnike, në vitin 2009 si pasojë e krizës ekonomike globale dhe në vitin 2012 si pasojë e

një recesioni ekonomik. Më tej pati rimëkëmbje në vitin 2013 me rritjen ekonomike të

mbështetur nga rimëkëmbja në shtetet me të ardhura të larta, veçanërisht në shtetet e

Bashkimit Evropian (BE).

Në vijim kemi trendin e normave të PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë, për

periudhën kohore prej vitit 1996 deri në vitin 2014:

Tabela 1: Normat e PBB-së reale në Republikën e Maqedonisë (1996 – 2014).

Normat e PBB-së reale

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

3,4 4,3 4,5 -4,5 0,9 2,8 4,6 4,4 5,0 6,1 5,0 -0,9 2,9 2,8 -0,4 3,1 3,1 3,9

Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë 2016.


60

Ekonomia është rimëkëmbur gradualisht që nga viti 2012 dhe në tremujorin e dytë në

vitin 2013, kështu që rritja e PBB-së arriti në 3.9% në krahasim me një vit më parë. Kjo erdhi

si pasojë e rritjes së investimeve, edhe pse rritja ishte më e ngadaltë, nga një mesatare prej

16% në vitin 2012, në një mesatare prej 8.2% në gjysmën e parë të vitit 2013 (European

Commission, Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2013, Progress Report).

Në vitin 2012, efektet negative u intensifikuan si pasojë e reduktimit të kërkesës për

eksport të Maqedonisë dhe e fluksit më të ulët të kapitalit, duke shkaktuar një aktivitet

ekonomik të ngadalësuar. Ulja e kërkesës për prodhimet e Maqedonisë shkaktoi uljen e

prodhimeve industriale dhe eksportin e mallrave, duke kufizuar potencialin e rritjes së

ekonomisë së Maqedonisë dhe duke çuar në rënie të PBB-së prej 0.5% në tre tremujorët e

parë në vitin 2012.

Duke analizuar PBB nga ana e shpenzimeve, shkalla e lartë e rritjes së investimeve bruto

prej 11.4% (si rezultat, mbi të gjitha, në rritjen e regjistruar në tremujorin e dytë prej 25.8%),

kufizoi rënien e PBB-së dhe në të njëjtën kohë krijoi bazat për forcimin e aftësisë

konkurruese të ekonomisë në periudhën vijuese. Konsumi final u ul me 0.3% në terma realë

në tre tremujorët e parë. Në këtë mënyrë, konsumi personal u ul me 0.5%, ndërsa konsumi

publik u rrit me 0.6%. Eksporti i mallrave dhe shërbimeve regjistroi rënie mesatare reale prej

0.8% në tre tremujorët e parë, ndërsa importi i mallrave dhe shërbimeve shënoi rritje

mesatare reale prej 3.5%. (Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë, 2013)

Ekonomia vendore vazhdoi të rritet edhe në tremujorin e tretë të vitit 2013, me një normë

rritjeje tremujore prej 1,1%. Aktiviteti ekonomik rritet edhe më tej në mënyrë solide në terma

vjetorë me normë të rritjes prej 3,3%. Sikurse në tremujorin e mëparshëm, rritja rrjedh nga

zhvillimet në sektorin e ndërtimit, por edhe nga zhvillimet pozitive në veprimtaritë e tjera,

me përjashtim të administrimit publik. Kështu, ndërtimi edhe në tremujorin e tretë ishte

faktor i rëndësishëm në rritjen e ekonomisë, pjesërisht i ndihmuar nga impulsi pozitiv i

investimeve të investitorëve të vendit dhe të huaj, si dhe nga stimuli fiskal në formën e

projekteve publike infrastrukturore.

Në tremujorin e tretë, edhe përkundër rritjes së aktivitetit të një pjese të kapaciteteve

vendore dhe të huaja të orientuara drejt eksportit, industria shënoi ngadalësim të

konsiderueshëm të rritjes vjetore. Ky ngadalësim shpjegohet në masë të madhe me

hidropotencialin e zvogëluar dhe me rënien e prodhimit të energjisë elektrike. Si pasojë u ul


61

edhe vlerësimi për gjendjen ekonomike dhe për shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve

industriale në tremujorin e tretë. Megjithatë, vlerësimet e reja sipas vrojtimeve të fundit për

tendencat e bizneseve në tetor dhe nëntor tregojnë për përmirësim të gjendjeve në industrinë

përpunuese dhe janë më optimiste për tre muajt e ardhshëm, si për vëllimin e prodhimit, ashtu

edhe për numrin e të punësuarve. (Raporti vjetor, Ministria e Financave, Janar 2014)

Sipas Entit Statistikor Shtetëror të Republikës së Maqedonisë, PBB-ja në vitin 2014

shënon 525, 620 milion denarë, dhe në krahasim me vitin 2013 në mënyrë nominale është

rritur për 4,7%. Rritja reale në krahasim me vitin 2013 shënon 3,5%.

Në dhjetor të vitit 2014, prodhimi industrial shënon rritje prej 0,7% në krahasim me

muajin dhjetor të vitit 2013. Analizuar nëpër sektorë, prodhimi industrial është prej 2,7%,

përderisa në sektorët e minierave, energji elektrike, gaz, avull dhe ajër të kondicionuar

vërehet ulje prej 6,6%, respektivisht 5%.

Në kuartalin e katërt të vitit 2015, në krahasim me të njëjën tperiudhë të vitit 2014, PBB-

ja shënoi rritje reale prej 3, 9%, çka do të thotë se rritja e PBB në vitin 2015 shënon 3, 7%.

3.3 Një vështrim mbi luhatjen e çmimeve në Republikën e Maqedonisë

Inflacioni në Republikën e Maqedonisë ka pësuar ndryshime në varësi të periudhës në të

cilën është ndodhur vendi. Pas shpalljes së pavarësisë, Maqedonia është përballur me norma

shumë të larta të inflacionit, duke përjetuar disa vite edhe hiperinflacion. Për shembull deri në

vitin 1994 ka patur normë treshifrore të inflacionit. Mirëpo, inflacioni në Republikën e

Maqedonisë filloi të stabilizohet nga viti 1996, dhe mbas kësaj periudhe, , vendi

karakterizohet në përgjithësi nga norma të ulëta të inflacionit. Kështu, në periudhën 1997 –

2007, norma mesatare e inflacionit qëndroi 2%. Inflacioni ka qenë në nivele të ulëta për

shumë vite dhe qëllimet inflatoriale janë caktuar vendosmërisht brenda politikës së normës

këmbyese të Bankës Qendrore për stabilitetin e denarit në euro.

Megjithatë, kjo dukuri ndryshoi në vitin 2008, periudhë në të cilën si rezultat i faktorëve

të jashtëm, norma mesatare e inflacionit arriti në 8,3%. Në gjysmën e dytë të vitit 2008 filloi

procesi i dezinflacionit, i cili vazhdoi në vijim të vitit 2009, dhe në gjysmën e dytë të vitit

2009, ekonomia e vendit përjetoi deflacion. Në fund të vitit 2009 u regjistrua deflacion prej

0,8% si rezultat i uljes së çmimeve të naftës dhe të produkteve ushqimore. (Gorgieva, 2010)


62

Tabela 2: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (1998-2015).

Norma e inflacionit

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

0,8 -1,1 5,8 5,5 1,8 1,2 -0,4 0,5 3,2 2,3 8,3 -0,8 1,6 3,9 3,3 2,8 -0,3 -0,3

Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë, 2016.

Figura 7: Norma e inflacionit në Republikën e Maqedonisë (2005-2014).

Burimi: BPRM, Raporti dhjetor 2014.

Nga tabela shohim që norma e inflacionit në vitin 2010 merr përsëri vlera pozitive në 1,6

% dhe në vitin 2011 dhe 2012 norma arrin mbi 3%.

Në tremujorin e fundit të vitit 2013, çmimet e konsumit në vend shënuan rritje minimale

prej 0,1%, pas rënies tremujore prej 0,7% në tremujorin e mëparshëm. Norma vjetore e

inflacionit ngadalësohet dukshëm edhe më tej në tremujorin e fundit të vitit 2013, duke u

reduktuar në nivelin e 1,3%, si pasqyrim i bazës më të lartë krahasuese të çmimeve të

ushqimeve dhe të energjisë. Rritja vjetore edhe në vazhdim rrjedh nga komponentët

ushqimorë dhe komponentët afatgjatë të inflacionit, ndërsa ngadalësimi në masë të madhe

është pasojë e rritjes së ngadalësuar në mënyrë të konsideruar të çmimeve të ushqimeve.

Komponenti afatgjatë i inflacionit, po ashtu, shënon ngadalësim në terma vjetorë, por

edhe mëtej është relativisht i lartë. Edhe më tutje, ndryshimet në këtë komponent shpjegohen


63

me ndikimin e faktorëve të përkohshëm, por edhe me efekte të caktuara të transferuara nga

rritja e mëparshme e çmimeve të ushqimeve dhe të energjisë. Paralelisht me ngadalësimin e

inflacionit vendor, ngadalësim i fuqishëm vjetor është vërejtur edhe tek inflacioni efektiv i

huaj. Çmimet e prodhuesve të prodhimeve industriale vijojnë të ulen në terma tremujorë dhe

në terma vjetorë, këto çmime për herë të parë pas tri vitesh, hynën në zonën negative të

ndryshimeve. Shpenzimet për punë për njësi prodhimi, edhe më tutje lëvizin në kah zbritës në

terma tremujorë, kurse në terma vjetorë norma e rritjes u ngadalësua.

Norma vjetore e inflacionit në dhjetor të vitit 2014, e llogaritur sipas Indeksit të çmimeve

të konsumatorit, shënon -0,5%. Norma mesatare e inflacionit për vitin 2014 shënon -0,3%, në

krahasim me normën prej 2,8% që ishte në vitin 2013. Në nivel vjetor, kategoria Ushqim dhe

pije joalkoholike, e cila përbën pjesën më të madhe në Indeksin e çmimeve të konsumatorit,

pati ulje prej 0,1%. Ulje e çmimeve vërehet edhe në kategoritë: Transport prej 7,2%,

Rekreacion dhe kulturë prej 5,5%, Komunikim prej 2,5%, Mobilje, pajisje dhe mirëmbajtje

shtëpiake prej 2,3% dhe Restorante dhe hotele prej 0,2%.

Norma e inflacionit, e matur sipas Indeksit të çmimeve të konsumatorit në kuartalin e

fundit të vitit 2015, shënoi ulje prej 0,4% në krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar.

3.4 Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë

Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë karakterizohet nga papunësia e lartë dhe e

vazhdueshme. Rritja e ngadalshme ekonomike e vendit nuk mundëson krijimin e vendeve të

reja të punës dhe as një normë të qëndrueshme të punësimit. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002,

popullsia është rritur me 50.000 banorë, pavarësisht nga norma e rritjes së emigrimit që ka

filluar në fillim të vitit 1990.

Popullata në moshë pune, në periudhën 1998- 2006, është rritur me rreth 120.000 (7,7%).

Forca e përgjithshme punëtore në periudhën 1996-2006 u rrit nga 782.686 që ishte në vitin

1996, në 891.678 në vitin 2006 apo 13,9%. Nëse bëjmë një vështrim më të afërt në numrin e

fuqisë punëtore, rritja ishte kryesisht për shkak të rritjes në numrin e të papunëve. Numri i

personave të papunë është rritur rreth 76.000 në periudhën 1998-2006.


64

Sipas Entit Statistikor Shtetëror, Maqedonia ka patur 537.597 të punësuar në vitin 1996

dhe gati 570,000 në vitin 2006. Shkalla e punësimit prej 35,2% është ndër më të ulëtat në

rajon dhe Evropë. Ka një diferencë të madhe midis pjesëmarrjes gjinore në punësim. Norma

e punësimit të femrave mbetet më e ulët në krahasim me meshkujt. Në vitin 2004, rreth

38,6% ndër gjithë të punësuarit ishin femra dhe kjo përqindje nuk ka ndryshuar as në vitin

2006, kur vetëm 38,2% të numrit të përgjithshëm të të punësuarve ishin femra.

Lëvizjet e favorshme të tregut të punës vazhduan edhe gjatë viteve të fundit edhe gjatë

situatës së vështirë në ekonominë reale. Kështu që, edhe në vitin e mëparshëm dhe në vitin

2009 vërehet vazhdim i rritjes së punësimit dhe ulje te papunësisë. Rritja e punësimit në

pjesën më të madhe është si rezultat i rritjes së numrit të të punësuarve në tregti dhe në

sektorët e administratës publike dhe mbrojtjes, shëndetësisë dhe arsimit. Kjo situatë e tregut

të punës, vështirë se mund të sqarohet me uljen e prodhimit vendor dhe vështirësinë e situatës

së përgjithshme ekonomike. Një nga sqarimet e mundshme mund të jetë një vonese e caktuar

kohore në përshtatjen e tregut të punës ndaj ndryshimit në fazën e ciklit ekonomik.

Tjetër sqarim i mundshëm mund të jetë transferimi i një pjese të të punësuarve nga sektori

joformal në sektorin formal. Faktor plotësues mund të jetë pasiguria në aspekt të fuqisë dhe

kohëzgjatjes së efekteve të krizës globale, e cila fillimisht solli ndërprerjen e përkohshme të

angazhimit të të punësuarve. Megjithatë, duke pasur parasysh karakteristikat e ekonomisë së

Republikës së Maqedonisë (normën e lartë të ekonomisë joformale dhe pjesëmarrjen e lartë të

papunësisë afatgjatë në papunësinë e përgjithshme) është vështirë të caktohen arsyet kryesore

të lëvizjeve pozitive në tregun e punës në kushtet e rënies së aktivitetit ekonomik.

Punësimi shënon rritje pothuajse në të gjitha veprimtaritë ekonomike, ndërsa ulja vërehet

në bujqësi prej 2,4%, zejtari prej 36,3% dhe në industrinë e përpunimit prej 1,7%. Rritje më

të lartë shënon tregtia me 11,8%, por rritje të rëndësishme kanë sjellë edhe administrata

publike dhe mbrojtja, shëndetësia dhe edukimi, të cilat përbëjnë 43% të rritjes së

përgjithshme.

Lëvizjet e favorshme të tregut të punës gjatë vitit 2009 siguruan vazhdim të trendit të

rritjes së normës së punësimit dhe ulje të normës së papunësisë, e cila filloi në vitin 2004.

Kështu që, norma e punësimit në vitin 2009 është 38,4% nga 37,3% në vitin e kaluar, ndërsa

norma e papunësisë është ulur në 32,2% (2009) nga 33,8% që ishte në vitin 2008. Rritja e

punësimit në vitin 2009 ishte shoqëruar edhe me rritjen e pagave në të gjithë sektorët e


65

ekonomisë. Në vitin 2009 vërehet një rritje vjetore në pagat mesatare nominale prej 9,8%,

përkatësisht 9,2% të pagave bruto.

Mirëpo, pavarësisht rritjes së pagave në Republikën e Maqedonisë gjatë katër viteve të

fundit, përsëri ato janë ndër më të ultat në rajon. Paga më të larta neto në vitin 2009 shënojnë

Sllovenia dhe Kroacia. Me produktivitet më të ulët të punës dhe rritje të pagave bruto

mesatare, shpenzimet nominale të punës për njësi prodhimi në vitin 2009 janë rritur për 14%

në krahasim me vitin 2008 (6,4%). Rritje më e madhe vërehet në turizëm, ku edhe ulja e

produktivitetit është më e madhe, ndërsa shpenzime më të ulëta vërehen në ndërtimtari.9

Karakteristikat kryesore të tregut të punës në Maqedoni mbeten shkalla e ulët e punësimit,

krijimi i ngadaltë i vendeve të punës, emigrimi, papunësia afatgjatë dhe një numër i

konsiderueshëm i të papunëve. Reformat e ndërmarra me ndihmën e agjencive

ndërkombëtare dhe UE-së kanë rol të madh në përmirësimin e kapaciteteve institucionale dhe

menaxhimin më efikas të programeve të tregut të punës. Rinovimi i kërkesës për punë, lufta e

papunësisë, rritja e barazisë gjinore, përfshirja sociale e minoriteteve dhe grupeve të

rrezikuara, janë ndër çështjet më të rëndësishme që Qeveria maqedonase duhet t‘i marrë

parasysh më shumë në procesin e reformimit të tregut të punës.

3.4.1 Papunësia në Republikën e Maqedonisë

Shkalla e papunësisë në Maqedoni është dyshifrore qysh në periudhën para

pavarësisë. Gjatë vitit 1990, ristrukturimi i kompanive, mbyllja e tregjeve ndërkombëtare dhe

rënia e PBB-së kanë ndikuar në largimin masiv të punëtorëve nga puna dhe norma e

papunësisë ka vazhduar të rritet gjatë viteve. Norma e papunësisë në vitin 2006 arriti në

36%. Ka një ndryshim të konsiderueshëm edhe në pjesëmarrjen gjinore të punësimit. Në vitin

9 BPRM, Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010.


66

2001, 56,7% e numrit të përgjithshëm të regjistruar si të papunë ishin meshkuj dhe 43,25%

femra.

Dy vjet më pas, në vitin 2003, shënohen rreth 40.000 regjistrime të reja mes

meshkujve të papunë, si rezultat i demobilizimit të forcave të sigurisë, ndërkohë që numri i

femrave të papuna të regjistruara vazhdon të rritet më pak. Nëse bëjmë një vështrim tek të

papunët bazuar në nivelin e edukimit, është e qartë se pjesa më e madhe e personave të

papunë është i përbërë nga personat me arsim të mesëm. Pothuajse 91% e numrit të

përgjithshëm të të papunëve nuk kishin arsimin e lartë apo universitar në vitin 2006. Norma e

papunësisë në vitin 2006 ishte më e lartë në mesin e atyre pa arritje arsimore, me 61,98%,

ndërsa 21,3% për nivelin universitar të edukimit.

Papunësia afatgjatë në Maqedoni është një çështje tjetër për t'u shqetësuar. Gati 82% e

personave të papunë presin për t‘u punësuar më shumë se një vit. Ky numër është shumë më

i madh se në Kroaci, ku 42% e totalit të të papunëve janë të papunë në afat të shkurtër (më

pak se një vit) dhe 58% janë të papunë afatgjatë në vitin 2006. Si zakonisht pjesa më e madhe

e normës së papunësisë është e pranishme në mesin e të rinjve 15-24 vjeç.

Në Maqedoni, norma e papunësisë e këtij grupi arriti në 59,8% në vitin 2006. Grupi

më produktiv i moshës 25-49 merr pjesë me 62% të totalit të regjistruar të të papunëve në

vitin 2006. Rritja më e lartë e të papunëve të regjistruar është regjistruar midis 50-64 vjeç, ka

pasur 20.526 të papunë të regjistruar në vitin 2001, dhe ky numër u rrit në 49.247 në vitin

2006 që është një rritje prej 2,4 herë. 10

Në numrin e përgjithshëm të të punësuarve në vitin 2003 dhe 2008, pjesëmarrje më të

lartë paraqet grupmosha prej 40 deri 44 vjeç. Norma e punësimit tek kjo grupmoshë në vitin

2013 shënon 59,0; në vitin 2008 është 58,8, derisa në vitin 2013 norma e punësimit arrin

59,4.

Pjesëmarrja e femrave në numrin e përgjithshëm të të punësuarve është më e ulët në

krahasim me pjesëmarrjen e meshkujve, e cila gjithashtu reflekton edhe në normën e

10 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18.


67

punësimit të femrave. Konkretisht, ajo ka qenë në vitin 2008 me 38,7 ndërsa në vitin 2013 me

40%.

Në numrin e përgjithshëm të të papunëve, pjesëmarrja më e lartë është tek grupmosha

e re e popullsisë, nga mosha 20 deri në 29 vjeç, ndërsa norma e papunësisë tek kjo

grupmoshë në vitin 2003 shënon 57,1, në vitin 2008 arriti në 47,0, ndërsa në vitin 2013 ishte

44,1.

Tabela 3: Normat e aktivitetit të popullsisë, punësimit dhe papunësisë sipas gjinisë në Republikën e

Maqedonisë (2003-2013).

2003 2008 2013 2014

Popullsia aktive 860 976 919 424 956 057 958 998

Meshkuj 519 133 561 705 573 825 579 906

Femra 341 843 357 719 382 232 379 092

Norma e aktivitetit 54.5 56.3 57.2 57.3

Meshkuj 65.6 68.8 68.5 69.3

Femra 43.4 43.8 45.8 45.3

Të punësuar 545 108 609 015 678 838 690 188

Meshkuj 327 283 373 483 407 531 419 589

Femra 217 825 235 532 271 307 270 599

Norma e punësimit 34.5 37.3 40.6 41.2

Meshkuj 41.3 45.7 48.7 50.1

Femra 27.7 28.8 32.5 32.4

Të papunë 315 868 310 409 277 219 268 809

Meshkuj 191 850 188 222 166 294 160 316

Femra 124 018 122 187 110 925 108 493

Norma e papunësisë 36.7 33.8 29.0 28.0

Meshkuj 37.0 33.5 29.0 27.6

Femra 36.3 34.2 29.0 28.6

Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport i vitit 2015.

Në periudhën 2003 - 2014, normat e aktivitetit, punësimit dhe papunësisë, shënojnë

ndryshime minimale nga viti në vit. Në katër vitet e fundit, norma e aktivitetit është

pothuajse në nivelin e njëjtë, përkatësisht 56,8 në vitin 2011, 56,5 në vitin 2012, 57,2 në vitin

2013 dhe 57,3 në vitin 2014. Norma më e lartë e punësimit prej 41,2 është regjistruar në vitin


68

2014, ndërkohë që edhe norma më e ulët e papunësisë prej 28,0 është regjistruar gjithashtu në

vitin 2014.

Struktura e të punësuarve sipas gjinisë ka rëndësi të shumëfishtë në një ekonomi

nacionale. Punësimi i gjinisë femërore ndikon në përmirësimin e bazës materiale të familjes,

ndikon në ndryshimin e botëkuptimeve në aspektin pozitiv, ngre vlerën e gjinisë femërore në

shoqëri si dhe ndikon në ngritjen e nivelit të edukimit të fëmijëve.

Struktura e të papunëve, sipas nivelit të edukimit, ka rëndësi të veçantë për

ekonominë e një vendi, sepse ata paraqesin potencialin e ardhshëm të punës. Vendet që kanë

të papunë të kualifikuar ndodhen në pozitë më të mirë sesa vendet që kanë norma të larta të

papunësisë dhe të papunë të pakualifikuar.

Tabela 4: Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit në Republikën e Maqedonisë (2009/2008).

31.12.2009 31.12.2008 2009/2008

Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje

Gjithsej 341295 100.0 343363 100.0 99.4 -0.6

Të pakualifikuar 179683 52.6 181254 52.8 99.1 -0.9

Të kualifikuar 53541 15.7 55328 16.1 96.8 -3.2

Shkollim të

mesëm

81904 24.0 82369 24.0 99.4 -0.6

Shkollim të lartë 5314 1.6 5671 1.7 93.7 -6.3

Shkollim

universitar

20853 6.1 18741 5.5 111.3 11.3

Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin 2009.

Struktura e papunësisë sipas nivelit të edukimit nuk është e favorshme, sepse në vitin

2009, marrë në përqindje, 52,6% e të papunëve rezultonin të pakualifikuar dhe gjysma të

kualifikuar. Kualifikimet e pamjaftueshme, mungesa e tregut të punës, si dhe struktura e

moshës, vështirësojnë në masë të madhe inkuadrimin e kësaj kategorie të të papunëve si

konkurrues aktivë në tregun e punës.

Të papunët e kualifikuar në numrin e përgjithshëm të të papunëve marrin pjesë me

15,7%, të papunët, të cilët kanë mbaruar shkollim të mesëm me 24,0%, kurse të papunët që

kanë mbaruar shkollim të lartë dhe universitar me 1,6%, përkatësisht 6,1%. Në krahasim me


69

vitin e kaluar, papunësia shënon ulje te të gjitha kategoritë e edukimit, përveç papunësisë me

shkollim universitar, e cila shënon rritje.

Pas rritjes simbolike të pagave neto dhe bruto në vitin 2009, në periudhën vijuese ato

pritet të stabilizohen, prandaj projektimi për rritjen nominale të pagës neto në vitin 2010

shënon 2,2%, kurse paga bruto pritet të rritet me 0,5%.

Tabela 5: Të papunët sipas kohëzgjatjes së papunësisë në Republikën e Maqedonisë ( 2003 – 2014).

Viti 2003 2008 2014

Gjithsejt 315868 310409 268809

Deri në një muaj 9596 10842 8845

2 – 5 muaj 16708 19722 18090

6 -11 muaj 20708 16290 17754

12 -17 muaj 18392 16470 15935

18 -23 muaj 10591 12991 14389

Deri në 2 vite 2109 2562 2389

Deri në 3 vite 36855 23132 22752

4 e më tepër vite 200909 208401 168655

Burimi: Enti Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport vjetor për vitin 2015.

Në periudhën 1999 – 2009, numri më i madh i të papunëve presin për t‘u punësuar më

tepër se një vit. Në vitin 2009, pjesëmarrja e tyre në numrin e përgjithshëm të të papunëve

shënonte 81.9%. Sipas Agjencionit për Punësim, në periudhën deri më 31.12.2009, gjithsej

69215 apo 20,3% e numrit të përgjithshëm të të papunëve, prisnin për t‘u punësuar deri në 11

muaj, 105102 apo 30,8% e të papunëve prisnin për t‘u punësuar 1 deri në 3 vite, kurse

166978 apo 48,9% e tyre prisnin mbi 4 vjet për t‘u punësuar.

Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), papunësia afatgjatë përfshin të

papunët, të cilët presin për t‘u punësuar mbi 12 muaj. Sipas këtyre të dhënave, në vitin 2009,

në Agjencionin për Punësim janë të evidentuar 272080 apo 79,7%.

Në periudhën prej vitit 2003 – 2014, numri më i madh i të papunëve presin më tepër

se një vit për tu punësuar. Në vitin 2014, pjesëmarja e tyre në numrin e përgjitshëm të të

papunëve shënonte 83,5%.


70

Nga të dhënat e Agjencionit për punësim duket se 62.5% nga të evidentuarit si të

papunë janë të përkatësisë kombëtare maqedonase, 24.8 % janë shqiptarë, 5.3% romë, 4.0%

turq, 0.8% serbë, 0.2% boshnjakë, 0.1% vllehë dhe 2.4% janë të përkatësive të tjera etnike.

Në krahasim me vitin 2008 vërehet një ulje e vogël e papunësisë së përkatësisë maqedonase

prej 1.4% dhe një rritje prej 0.9% e përkatësisë shqiptare. Rritja e papunësisë vërehet edhe te

turqit, romët dhe te përkatësia boshnjake, ndërsa përkatësitë e tjera shënojnë një ulje të

vogël.

Tabela 6: Papunësia sipas përkatësisë kombëtare në Republikën e Maqedonisë (2009/2008).

31.12.2009 31.12.2008 2009/2008

Numri % Numri % Indeksi Rritje/ulje(%)

Gjithsej 341295 100.0 343363 100.0 99.4 -0.6

Maqedonas 213280 62.5 216366 63.0 98.6 -1.4

Shqiptarë 84747 24.8 83954 24.5 100.9 0.9

Turq 13655 4.0 13553 3.9 100.8 0.8

Romë 17981 5.3 17801 5.2 101.0 1.0

Serbë 2783 0.8 2852 0.8 97.6 -2.4

Vlleh 365 0.1 374 0.1 97.6 -2.4

Boshnjakë 437 0.2 334 0.2 130.8 30.8

Të tjerë 8047 2.4 8129 2.4 99.0 -1.0

Burimi: Agjensioni për Punësim i Republikës së Maqedonisë,Raport vjetor për vitit 2009.

Në vijim jepet trendi i normës së papunësisë në Republikën e Maqedonisë për

periudhën prej vitit 1998 deri në vitin 2015:

Tabela 7: Norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë (1998 – 2015).

Normat e papunësisë

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

34,5 32,4 32,2 30,5 31,9 36,7 37,2 37,3 36 34,9 33,8 32,2 32 31,4 31 29 28 24,6

Burimi: Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë 2016


71

Norma e papunësisë në vitin 2010 ishte 30,9%, dhe në krahasim me vitin pararendës

(32.2%) ajo shënon rënie prej 1.3%. Norma e punësimit ka qenë 39.9% dhe në krahasim me

vitin 2009, është rritur me 1.5%. Një ecuri e tillë është rezultat i rimëkëmbjes së ekonomisë

botërore dhe maqedonase, por edhe si rezultat i rritjes së aktivitetit ekonomik.11

Përmirësimi i pozitës së tregut të punës varet nga politikat dhe masat për punësimin

në vitin 2010, duke patur parasysh se qëllimet kryesore të politikës makroekonomike janë

rritja e punësimit dhe ulja e papunësisë. Projektimi i normës së papunësisë dhe rritjes së

punësimit bëhet në bazë të trendit, reformave strukturore dhe shtimit të aktivitetit ekonomik.

Faktor kufizues i projektimit është fakti që norma e papunësisë në Republikën e Maqedonisë

nuk është reale, për arsye se një numër i madh i personave regjistrohen si të papunë vetëm për

shkak të sigurimit shëndetësor dhe kësisoj, ata nuk kërkojnë punë.

Në tremujorin e tretë të vitit 2013, numri i të punësuarve në ekonominë e Maqedonisë

vazhdoi të rritet edhe në terma tremujorë edhe në ato vjetorë. Me këtë, gjashtë tremujorë

rradhazi ky tregues gjendet në zonën e ndryshimeve vjetore pozitive. Kjo ecuri e tregut të

punës korrespondon me treguesit për performancat në sektorin real, të cilët po ashtu janë të

volitshëm. Me këtë rast, analiza e veprimtarive të veçanta tregon se hapja e vendeve të reja të

punës lidhet kryesisht me punën e kapaciteteve të reja në zonat e lira ekonomike, si dhe me

iniciativat fiskale në formë të punës ndërtimore me financim publik, subvencione bujqësore,

si dhe në formë programesh dhe masash për punësim, të cilat zbatohen tashmë prej disa

viteve në vazhdimësi.

Në pikëpamje të çmimit të punës, është shënuar ngadalësim i rritjes nominale vjetore

të pagave, gjë që edhe përkundër presioneve të dobësuara inflacioniste, kushtëzoi rënien reale

të pagave. Në pikëpamje të lëvizjeve të ardhshme të tregut të fuqisë punëtore, sipas sinjaleve

të agreguara nga vrojtimet e tendencave të bizneseve, vërehet forcim i optimizmit për numrin

e të punësuarve në periudhën e ardhshme tremujore. Përveçse nga zhvillimet pozitive në

ekonominë e vendit, kjo tendencë vjen pjesërisht edhe nga rikuperimi gradual i ekonomisë

globale. Në tremujorin e tretë, përmirësim vërehet edhe tek treguesit e konkurrueshmërisë.

11 Enti Shtetëror Statistikor i Republikës së Maqedonisë, Raport për tremujorin e IV, 2011(www.zvrm.com.mk).


72

Kështu, produktiviteti i punës shënoi rritje, gjatë një përshtatjeje të njëkohshme zbritëse të

shpenzimeve për fuqinë punëtore. (Ministria e Financave, janar 2014)

Numri i të punësuarve në vitin 2014 u rrit me 1,7%, rritje kjo më e vogël në krahasim

me vitin e kaluar. Popullsia e përgjithshme aktive regjistroi rritje prej 0,3%, që do të thotë në

të njëjtën kohë një ulje e vogël në popullsinë joaktive, që pozicionoi gjithashtu një rritje të

vogël të normës së aktivitetit në 57,3%. Si pasojë, në vitin 2014, norma mesatare e

papunësisë ishte 28%, ndërsa norma e punësimit u rrit në 41,2%. Sa i përket strukturës së

papunësisë sipas grupmoshave, pjesa më e rëndësishme e papunësisë i takon popullsisë prej

moshës 25 deri në 49 vjeç, moshës së plakur, e cila përbën mbi 60% të numrit të

përgjithshëm të të papunëve. Duke patur parasysh që mbi 80% e të papunëve të kësaj

grupmoshe, janë të papunë afatgjatë, këto zhvillime tregojnë për një reduktim të mundshëm

në papunësinë afatgjatë.

Numri i të punësuarve në kuartalin e katërt të vitit 2015 është 2,8% më i lartë në

krahasim me të njëjtën periudhë të vitit të kaluar, ndërsa numri i të papunëve është ulur me

11, 9%, e cila rezultoi në uljen e normës së papunësisë në kuartalin e fundit të vitit 2015 në

24,6%.

3.4.2 Politikat e tregut të punës në Republikën e Maqedonisë

Përqindja e lartë e papunësisë afatgjatë në Republikën e Maqedonisë është një sinjal se

qeveria duhet të rivlerësojë politikat aktive aktuale të tregut të punës dhe rritjen e

shpenzimeve për masat aktive të tregut të punës. Edhe pse shpenzimet për politikat aktive të

tregut të punës janë rritur gjatë viteve, ende përqindja e shpenzimeve mbetet e ulët krahasuar

me vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor. Punësimi jozyrtar është i përhapur dhe shumë

njerëz regjistrohen vetëm për marrjen e sigurimit shëndetësor.

3.4.2.1 Politikat aktive të tregut të punës në Maqedoni


73

Qeveria e Maqedonisë dhe Agjencioni për Punësim prezantojnë programe të

ndryshme aktive në tregun e punës, me mbështetjen e UNDP-së. Programet në vijim janë

zbatuar që nga viti 2002.12

- Programi i krijimit të punës: Programi ka për qëllim përfshirjen e përkohshme të

personave të papunë afatgjatë. Ky program parashikon punët publike në infrastrukturë dhe në

grupin përfitues të jenë punëkërkues të pakualifikuar.

- Programi i punës broker: Qëllimi i këtij programi është të informojë të diplomuarit

e rinj të papunë për mundësitë e voluntimit në biznesin vendas, që do të ndikojë në aftësimin

e tyre.

- Partneritet për krijimin e vendeve të reja: është një program që parashikon

bashkëpunim midis Agjencionit për Punësim dhe Odës Ekonomike të Maqedonisë.

- Klubet e punës: është një program aktivitetet e të cilit janë: këshillimi i të

papunëve, zhvillimi i aftësive të prezantimit etj. Zbatimi i programit është bërë nëpërmjet

punëtorive, zyrave të hapura, trajnimeve për marrjen e njohurive dhe aftësive në gjuhë të

huaja dhe kompjuter.

- Punësimi për grupet e synuara: është një program i përshtatur për grupe të

caktuara të të papunëve vullnetarë. Kryesisht kanë qenë të përfshirë të papunët afatgjatë, të

rinjtë e papunë më pak se 27 vjeç, personat me aftësi të kufizuara dhe romët.

Maqedonia mbetet në vendin më të ulët midis vendeve të Ballkanit Perëndimor për

shpenzimet e politikave aktive të tregut të punës. Ndërmjet viteve 1996 dhe 2002, vetëm

rreth 10 milionë dollarë janë shpenzuar në politikat aktive të tregut të punës, që përfaqësohen

me vetëm 0,05% të PBB-së. Shumica e programeve janë bërë me asistencën e UNDP-së,

USAID-it (Agjencia e Shteteve të Bashkuara për Zhvillim Ndërkombëtar) dhe agjencive

evropiane që kanë kontribuar me ndihmë teknike dhe grante financiare për pjesëmarrësit.

Gati 85% e të rekrutuarve të papunë ishin të përfshirë në klubet e punës për lloje të ndryshme

këshillimesh, në kurse të gjuhëve të huaja, si dhe në kurse kompjuteri. Vetëm një grupi të

vogël i është ofruar një trajnim ose rikualifikim për punëdhënësit e specifikuar. Pjesëmarrja

në programe për grupe të veçanta (target groups) rekrutoi 951 persona prej të cilave pjesa më

12 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18.


74

e madhe, rreth 600 persona, ishin praktikantë në kompani. Shpenzimet për politikat aktive të

tregut të punës në vitin 2007 janë vlerësuar në 4.500.000 euro, që është 0,096% e prodhimit

të vendit.

3.4.2.2 Reformat për përmirësimin dhe funksionimin e tregut të punës në

Republikën e Maqedonisë

Qëllimi kryesor i politikës së punësimit në Republikën e Maqedonisë është përmirësimi i

mëtejshëm i funksionimit të tregut të punës dhe një harmonizim më i madh i ofertës dhe

kërkesës së fuqisë punëtore. Politika është e orientuar kryesisht në tri elemente:

- Përmirësim i mëtejshëm i rregullativës ligjore dhe implementimi i saj;

- Rritje e kapacitetit të institucioneve të tregut sa i takon fuqisë punëtore;

- Zbatimi i masave aktive të tregut të punës që kanë të bëjnë me njohuritë dhe

kualifikimet e fuqisë punëtore apo subvencionimin e të papunëve.

Kështu që, duke u nisur nga ky fakt, në vitin 2008 vazhdon implementimi i CARDS-së,

pra i projektit ―Politikat për punësimin – faza e tretë‖. Ky projekt implementohet në një

periudhë 18 mujore dhe do të sigurojë ndihmë të mjaftueshme, mbështetje dhe përforcim të

kapaciteteve të institucioneve në procesin e implementimit, monitorim dhe evaulim të

politikave të punësimit, modernizim dhe përmirësim të mëtejshëm të shërbimeve dhe të

mënyrës së punës të Agjencionit për Punësim të Republikës së Maqedonisë.

Në pajtim me Strategjinë Kombëtare për punësim deri në vitin 2010, si dhe me Planin

Aksionar Kombëtar për punësim 2006 – 2008, Qeveria e Republikës së Maqedonisë në

vazhdimësi i ka rritur mjetet, të cilat ndahen për financimin e masave aktive të punësimit, për

përmirësimin e llojeve dhe qëllimeve të masave për rritjen e efikasitetit në kuptim të

integrimit të target grupeve në tregun e punës, si dhe rritjen e mundësive të këtyre personave

për të gjetur punë.


75

Gjatë vitit 2008 u implementua Plani operativ për programet dhe masat aktive për

punësimin në vitin 2008. Me këtë plan parashikohej implementimi i më shumë masave dhe

politikave aktive për punësim13

:

Programi për vetëpunësim – programi realizohet nëpërmjet trajnimit për të papunët

të interesuar për njohjen e ndërmarrësisë, përpilimin e planeve të biznesit, ndihmën

gjatë regjistrimit të një biznesi privat dhe subvencionimin për fillimin e një biznesi. E

njëjta realizohet nëpërmjet masave vijuese: vetëpunësimi i të rinjve të papunësuar deri

në moshën 27 vjeçare, vetëpunësimi i grave të papuna me shkollim të mesëm dhe të

lartë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite, dhe vetëpunësim i të papunëve

afatgjatë, të evidentuar në APRM më shumë se dy vite.

Programi për mbështetje të formalizimit të bizneseve familjare, qëllim i të cilit

është formalizimi i bizneseve të filluara nga ana e të papunëve dhe futjen e tyre legale

në tregun e punës në funksion të uljes së ekonomisë së zezë.

Programi për përgatitjen e punësimit në kuadër të të cilit parashikohen trajnime,

kualifikime, rikualifikim dhe këshillime të të papunëve për rritjen e njohurive dhe

aftësive, me qëllim që të rritet shkalla e punësimit të tyre. Masa në këtë drejtim janë:

trajnimi, kualifikimi apo rikualifikimi për punëdhënës të njohur, trajnimi në klubet e

punës për përfitimin e njohurive dhe aftësive (gjuhë të huaj dhe kompjuter), projekt -

pilot për trajnimin për veprimtari të veçanta dhe aftësi, të cilat janë deficitare sipas

Analizës për nevojat e aftësive të tregut të punës në Republikën e Maqedonisë, të

përgatitur nga APRM-ja në bazë të një ankete të punëdhënësve në vitin 2007, si dhe

edukimi i të papunëve për fillimin e një biznesi familjar.

Subvencionimi i punësimit, i cili realizohet sipas masave vijuese: subvencionimi i

punësimit për fëmijët pa prindër, subvencionimi i punësimit për personat me aftësi të

kufizuara, subvencionimi i punësimit për prindër të vetëm, subvencionimi i punësimit

për persona të moshuar (55 – 64 vite), si dhe subvencionimi i punësimit për të rinjtë

13 Agjensioni për Punësimi i Republikës së Maqedonisë, 2010, www.zvrm.gov.mk.


76

deri në moshën 27 vjeçare dhe për persona të relaksuar nga kompani me pronësi

dominante të shtetit.

Praktikë, si një mbështetje për punësimin e parë të të rinjve deri në moshën 27

vjeçare. Qëllimi i kësaj mase është që të tërhiqen në punësim të përhershëm të rinjtë

të arsimuar, por të papunë. Me këtë masë, atyre u mundësohet të përgatiten për të

hyjrë në tregun e punës.

Punë administrative në Njësitë e vetëqeverisjes lokale. Grupi target i kësaj mase

kanë qenë personat e papunë për një kohë të gjatë dhe ata të cilët shfrytëzojnë

ndihmën sociale.

Në funksion të punësimit të personave të papunë – romë, në kuadër të Planit

aksionar të punësimit për romët, u siguruan mjete për trajnimin e 50 romëve të

papunë, për të ndihmuar në punësimin e tyre.

Për masat aktive të punësimit të parashikuara në Planin operativ për programet dhe masat

aktive të punësimit për vitin 2008 janë ndarë 350.191.000 denarë dhe janë përfshirë 7.105

persona. Përveç kësaj, Qeveria ka ndarë 6 milionë euro si mbështetje kreditore për fillim të

bizneseve, në të cilat do të punësohen 2000 të papunë. Gjithsej për politikat dhe masat aktive

të punësimit në vitin 2008 janë ndarë 716.191.000 denarë (0,2% e PBB), që do të mbulojnë

9.105 persona. Vlera, e cila është ndarë për politikat aktive të tregut të punës nëpër vendet e

reja të UE-së, në PBB-në janë: Estonia 0,06%, Rumania 0,13%, Lituania 0,15%, Çekia

0,18%, Polonia 0,28%, Bullgaria 0,39%, dhe Hungaria 0,45%, mesatarja e këtyre vendeve

është 0,2% të PBB-së, në krahasim me vendet e UE-së tek të cilat kapet vlera 0,5% të PBB-

së.

Edhe në vitin 2014, Qeveria e Republikës së Maqedonisë nëpërmjet Ministrisë për Punë

dhe Politikë Sociale dhe Agjencisë së Punësimit vazhdon të zbatojë masat aktive dhe

programe që synojnë rritjen e punësimit, llojin e programeve të vetëpunësimit, pastaj

mbështetje financiare për ndërmarrjet e vogla, për programet e subvencionuara për punësim,

programet për përgatitjen e punësimit etj.


77

Masat dhe politikat aktive që ndërmerren në vazhdimësi në kuadër të ekonomisë sonë

duhet të sigurojnë rritje të mençur, të qëndrueshme dhe inkluzive. Rrjedhimisht, ato janë

konceptuar në këtë mënyrë:

- Programe për rritje të mençur: Programe për përgatitje të punësimit;

- Programe për rritje të qëndrueshme: Program për vetëpunësim, program për mbështetje

financiare të subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme, si dhe zejtarë) për hapjen

e vendeve të reja të punës;

- Programe për rritje inkluzive: Program për subvencionim të punësimit, Program për

subvencionimin e shfrytëzuesve të tokës bujqësore shtetërore, Program për organizimin e

punëve publike.

Nga aspekti i grupeve të synuara, programet për rritje të mençur dhe të qëndrueshme,

janë fokusuar kryesisht tek personat e papunë për një kohë të gjatë, personat e rinj deri në

moshën 29 vjeçe, shfrytëzuesit e kompensimit në para për të papunët, të punësuar të

mëparshëm të cilëve u është ndërprerë marrëdhënia e punës nga arsye afariste, të papunë në

moshën prej 30 deri në 49 vjeç, si dhe studentë me diplomë pasuniversitare. Nga ana tjetër,

programet për rritje inkluzive janë dedikuar për shfrytëzues të ndihmës sociale dhe persona të

ashtuquajtur të kategorisë së cenueshme: fëmijë pa prindër, viktima të dhunës familjare,

persona të pastrehë, prindër të vetëm dhe prindër me numër më të madh fëmijësh të mitur (4

dhe më shumë), persona të dënuar, romë etj.

Nga programet për punësim të zbatuara deri tani, zbatim më të gjatë e të

vazhdueshëm, përfshirje relativisht më të madhe të personave të papunë dhe efekte më

pozitive afatgjata mbi punësimin kanë Programi për vetëpunësim dhe Programi për

subvencionim të punësimit.

Programi për vetëpunësim ka të bëjë me masat me të cilat nxitet kërkesa për fuqi

punëtore. Kjo masë shfrytëzohet për krijimin e vendeve të reja të punës përmes vetëpunësimit

(fillimi i biznesit personal14

). Programi realizohet përmes trajnimit të personave të papunë për

14 Përfshirë vitin 2011, programet për formalizimin e bizneseve ekzistuese u zbatuan si programe të veçanta.


78

njohjen e sipërmarrësisë, punimit të planit të biznesit, ndihmës gjatë regjistrimit të biznesit

personal dhe mbështetjes financiare, e cila përbëhet nga një shumë mjetesh të pakthyeshme

për çdo vetëpunësim në lartësi prej 201.897 denarë, prej të cilave 90% janë në formë të

mbështetjes së drejtpërdrejtë për furnizim me pajisje dhe/ose lëndë të parë.

Personat që do t‘i shfrytëzojnë mjetet përmes këtij programi nuk mund të kthehen në

evidencën e të papunëve, në Agjencionin për Punësim të Republikës së Maqedonisë (APRM)

në afat prej katër vitesh, nga dita e regjistrimit të biznesit. Po ashtu, nëse para skadimit të dy

viteve nga regjistrimi i biznesit vjen deri te një ndërprerje e pabazë e marrëdhënies së punës,

personi ka për detyrim ta kthejë pjesën më të madhe të mjeteve të shfrytëzuara financiare. Ky

program është një nga programet më efikase, i cili mund të ketë efekt më afatgjatë mbi

punësimin, e në të, në pesë vitet e fundit, janë përfshirë gjithsej 4.346 persona.

Megjithatë, duhet të kemi parasysh se për t‘u siguruar hyrje të qëndrueshme në tregun

e punës personave të cilët janë të papunë prej një kohe më të gjatë, janë të domosdoshme

trajnime dhe konsultime më të gjera, në raport me atë se çfarë është paraparë me masën, si

dhe mbështetjen përkatëse psikologjike. Po ashtu, përvojat e vendeve të tjera tregojnë se

programet standarde për vetëpunësim nuk janë të përshtatshme për popullsinë e moshës së re

(15 – 24 vjeç), e për eficiencë më të madhe duhet të synohen persona të moshës prej 25 deri

29 vjeç, të cilët zotërojnë shkathtësi teknike paraprake të lidhura me biznesin ose përvojë të

caktuar pune.

Si plotësim i kësaj mase, që nga viti 2008, Qeveria e RM filloi me zbatimin e

Projektit për vetëpunësim dhe kreditim. Qëllimi i Projektit është hapja e vendeve të reja të

punës me anë të vetëpunësimit përmes ndarjes së kredisë së volitshme personave të papunë,

të cilët duan të fillojnë ose ta formalizojnë biznesin e tyre joformal. Shfrytëzuesit e kredisë

mund të jenë personat e evidentuar në APRM si të papunë, edhe persona të rinj deri më 27

vjeç, shfrytëzues të kompensimit në para për papunësi prej më së paku gjashtë muaj dhe

personat mbi 55 vjeç. Rezultatet prej zbatimit të deritanishëm të kësaj mase aktive janë

vlerësuar si pozitive, ndërkaq interesimi është i madh, prandaj ajo vazhdoi të zbatohet edhe

në vitin 2013.

Programi për subvencionimin e punësimit, është po ashtu masë me të cilën

stimulohet kërkesa për fuqi punëtore dhe njëkohësisht nxitet punësimi i personave të cilët e

kanë më të vështirë të inkuadrohen në tregun e punës (e ashtuquajtura kategori e cenueshme).


79

Në fakt, bëhet fjalë për një masë e cila është një nga programet më të shtrenjta aktive dhe

sipas kësaj, duhet të jetë e fokusuar ekskluzivisht mbi persona që përballen me më shumë

pengesa në tregun e punës. Aktualisht, masa përbëhet nga sigurimi i mbështetjes financiare

për çdo person të punësuar me rrogë bruto në shumën prej 13.000 denarësh në muaj, në

kohëzgjatje prej gjashtë muajsh (për grupet e cenueshme, 17.000 denarë në muaj, prej të

cilëve 3.000 denarë për punëdhënësin, si kompensim për shpenzimet e adaptimit të personit

në procesin e punës). Punëdhënësi ka për detyrë t‘i mbajë personat në punë së paku 18 muaj,

ose të punësojë një person tjetër nga evidenca e APRM, në të kundërt ka si detyrim t‘i kthejë

mjetet financiare. Me këtë masë, në vitet 2008 – 2012, janë subvencionuar gjithsej 3.902

punësime.

Në kuadër të programeve për përgatitje për punësim, trajnimi për punëdhënës të

njohur deri më tani tregon efekt më të madh, në aspektin e numrit të personave të përfshirë

dhe të punësuar. Me këtë masë, personave të papunë u mundësohet një nivel i caktuar diturish

dhe shkathtësish për punëdhënësit që kanë nevojë për vende të caktuara pune. Me trajnimin

mundësohet përftim dhe përplotësim i diturive të personave të evidentuar e të papunë me

qëllim të punësimit të tyre më të lehtë, me çka kjo masë bën pjesë në grupin e masave të cilat

e rrisin cil ësinë e ofertës së fuqisë punëtore. Masa aktualisht u përket personave të papunë të

moshës 25 – 49 vjeç, me shkallë më të ulët arsimi. Trajnimi zgjat tre muaj, ndërsa

punëdhënësi ka për detyrë të punësojë së paku 50% të personave të trajnuar dhe në afat prej

gjashtë muajsh mos ta zvogëlojë numrin total të të punësuarve. Në periudhën e fundit

pesëvjeçare, me këtë masë janë përfshirë gjithsej 881 persona të papunë.

Efekt të ngjashëm ka edhe programi për praktikë, i cili, përfshirë vitin 2012, zbatohej

si program i veçantë, ndërsa në vitin 2013 është përfshirë në kuadër të programeve për

përgatitje për punësim. Bëhet fjalë për masë preventive, e cila u mundëson personave të rinj,

të papunë, deri në 29 vjeç, të përfitojnë dituri dhe shkathtësi praktike dhe t‘i përgatisë më

lehtë që të përfshihen në tregun e punës. Në vitin 2012, kjo masë parashikonte detyrim për

punëdhënësit që të punësojnë 50% të praktikantëve, ndërsa që nga viti 2013 ky detyrim u

ndërpre.

Mbështetja financiare e subjekteve juridike (ndërmarrje të vogla dhe të mesme,

zejtarë) për hapjen e vendeve të reja të punës është masë aktive relativisht më e re.

Qëllimi i Programit është hapja e vendeve të reja të punës dhe stimulimi i kërkesës për fuqi

punëtore në tregun e punës. Përbëhet nga sigurimi i mbështetjes plotësuese të pakthyeshme


80

në formë të materialeve dhe/ose pajisjeve për hapje të vendeve të reja të punës në subjektet e

larpërmendura juridike, të cilat funksionojnë së paku një vit. Punëdhënësi ka për detyrë t‘i

mbajë personat e punësuar përmes këtij programi së paku 12 muaj me orar të plotë pune. Në

periudhën e viteve 2010 – 2012 me këtë masë janë mbështetur gjithsej 227 persona.

Program për organizimin e punëve publike deri tani është masë me shtrirje më të

madhe dhe punësim të personave të papunë, por efekti është afatshkurtër. Është zbatuar në

vitin 2009 dhe 2012, ndërsa ishte parashikuar të zbatohej edhe gjatë vitit 2013. Është

menduar për persona që kanë qenë të papunë për kohë të gjatë, me kualifikim të ulët dhe

persona më të moshuar, mbi 55 vjeç, të cilët angazhohen për periudhë jo më të gjatë se

gjashtë muaj, në të cilën u paguhet mbështetje financiare mujore. Për atë periudhë, personi i

angazhuar dhe i papunë nuk i humb të drejtat mbi bazë të papunësisë. Efekte afatshkurtra janë

edhe efektet nga angazhimi i personave gjatë zbatimit të vrojtimit për vende të lira pune

në APRM. Në fakt, bëhet fjalë për masën në të cilën personat e papunë me arsim të mesëm

dhe të lartë angazhohen për anketë telefonike të punëdhënësve dhe për nevojat e tyre për fuqi

punëtore, mbi bazën e pyetësorit të përgatitur paraprakisht (në kohëzgjatje prej një muaji në

vit).

Në vitin 2012 filloi zbatimi i programit pilot për subvencionim të shfrytëzuesve të

tokës bujqësore shtetërore. Qëllimi i programit është nxitja e punësimeve të reja në pjesën e

të papunëve të cilët janë përfitues të ndihmës sociale, si dhe përfshirja e tyre sociale. Me këto

masa parashikohet ndarja e tokës bujqësore shtetërore, personave shfrytëzues të ndihmës

sociale, të cilëve u paguhet edhe një kompensim në para, në lartësinë e ndihmës sociale dhe të

sigurimit social. Shfrytëzuesit duhet të regjistrohen si bujq individualë, të cilët bujqësinë e

kanë veprimtari kryesore. Vlerësimi i rezultateve nga ky program do mund të bëhet pas

kalimit të një deri në dy viteve. Ndërkaq me të, deri më tani, janë punësuar gjithsej 26

persona – shfrytëzues të tokës shtetërore bujqësore.

3.4.2.3 Politikat pasive të tregut të punës në Maqedoni

Në mënyrë që të kualifikohet për përfitim financiar, një person i papunë duhet të ketë

një kohë të punësimit të paktën 9 muajsh dhe me orar të plotë, ose të paktën 12 muaj me orar

të pjesshëm të kohës së punësimit gjatë 18 muajve të fundit. Shuma e përfitimit të papunësisë

është e ndryshme, nga 40% e pagës mesatare të marrë gjatë 12 muajve të fundit të periudhës

së punësimit për ata që marrin përfitim financiar më shumë se 12 muaj dhe 50% për ata që


81

marrin përfitime financiare më pak se 12 muaj. Periudha e drejtë për përfitim financiar është

e ndryshme nga 3 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit të paktën 9 muaj, deri

në 18 muaj për ata që kanë një periudhë kohe të punësimit më shumë se 20 vjet. Ata me më

shumë se 25 vjet kanë të drejtë të marrin përfitim financiar deri në punësimin e ardhshëm apo

pension.

Sigurimi shëndetësor është i detyrueshëm për të gjithë qytetarët në Maqedoni. Në

mënyrë që të plotësojnë kriteret për përdorimin e sigurimit shëndetësor të papunësisë, një

person i papunë duhet të jetë i regjistruar në zyrën për punësim dhe të deklarojë se nuk ka

asnjë mënyrë tjetër për të siguruar p.sh. përmes ndonjë anëtari tjetër të familjes, i cili është në

punë.

Numri i personave me asistencë financiare ka rënë në vitet e fundit, si rezultat i

pjesëmarrjes së lartë të të papunëve afatgjatë dhe i kritereve të vështira të përshtatshmërisë.

Përfitimi i daljes në pension të hershëm nuk është përdorur gjerësisht për shkak të

legjislacionit të ashpër. Shuma e paguar për politikat pasive të tregut të punës si shumë e

PBB-së ka rënë gjatë viteve 2006-2007, por ende mbetet e lartë krahasuar me vendet e tjera të

rajonit. Gati dy të tretat e të hollave janë shpenzuar për sigurim shëndetësor dhe në fondin e

pensioneve, ndërsa një e treta është alokuar për përfituesit. Politikat e tregut të punës në

vendet e Ballkanit Perëndimor ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme sipas programeve

dhe personave të përfshirë. Ndërkaq, shpenzimet për papunësinë në Maqedoni janë të larta në

krahasim me vendet e UE-27, ku vetëm 7,5% e totalit të regjistruar të të papunëve marrin

përfitim financiar. Në Bosnjë dhe Hercegovinë, për shembull, vetëm 1,62% e të papunëve të

regjistruar marrin përfitim financiar që është një nivel jashtëzakonisht i ulët.15

Por, sipas të dhënave nga Agjencioni për Punësim, politikat pasive të tregut të punës janë

rritur në aspektin e numrit të marrësve të asistencës sociale. Gati 7,2% e të papunëve të

regjistruar kanë marrë përfitime financiare papunësie në vitin 2009. Kjo nënkupton 24648 të

15 Kostadinov.A, Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009, fq.15-18


82

papunësuar nga numri i përgjithshëm i të evidentuarve si të papunë në Agjencionin për

Punësim. Në krahasim me vitin e kaluar, ky numër është rritur me 1083 apo 4.6%.

Tregu i punës në Republikën e Maqedonisë shquhet për normë të lartë të papunësisë, prej

rreth 32% në pesë vitet e fundit, të kombinuar me normë të ulët aktiviteti (56,6%) dhe normë

të ulët të punësimit (43,3%). Papunësia është më e shprehur tek popullsia e re, ndërkaq

personat e pa punë afatgjatë kanë pjesëmarrje më të madhe në numrin e përgjithshëm të të

papunëve. Në fakt, personat që nuk janë të punësuar një vit e më shumë përbëjnë 83% nga

numri i përgjithshëm i të papunëve, prej të cilëve 76% janë persona të cilët janë të papunë

katër vjet e më shumë. Këta persona inkuadrohen me shumë më tepër vështirësi në tregun e

punës, e kjo gjendje tregon për humbje të konsiderueshme të kapitalit njerëzor. Rrjedhimisht,

pjesa më e madhe e masave dhe politikave aktive që janë zbatuar në periudhën e fundit

pesëvjeçare janë, para së gjithash, të orientuara pikërisht nga grupet e synuara të

lartëpërmendura.

3.5 Politika të tregut të punës të ndjekura nga disa vende anëtare të BE

Papunësia dhe sidomos papunësia afatgjatë është një dukuri me të cilën përballet një

numër i madh vendesh, qofshin ekonomi të zhvilluara apo ekonomi në zhvillim, dhe mund të

ketë pasoja të rënda negative për individët, shoqërinë dhe sistemin ekonomik të vendit.

Të papunët afatgjatë e kanë më të vështirë për t‘u përfshirë në punë me kalimin e

kohës. Prandaj shumë vende aplikojnë programet aktive të tregut të punës, të cilat kanë për

qëllim përmirësimin e tregut të punës. Kjo kategori përfshin shpenzimet për shërbimet

publike të punësimit dhe administrates, trajnime në tregun e punës, programe të veçanta për

të rinjtë, kur përjetojnë tranzicionin nga shkolla në punë, programet e tregut të punës për të

siguruar ose nxitur punësim për personat e papunë etj.

Për shembull John P. Martin (2014) analizon politikat aktive të tregut të punës në

vendet e OECD-së dhe jep dëshmi për efikasitetin e tyre. Në nivel kombëtar, normat e larta të

vazhdueshme të papunësisë afatgjatë rrezikojnë qëllimet e përgjithshme të politikës së

punësimit, ulin aftësinë për të ndarë punët e duhura për njerëzit e duhur dhe dëmtojnë

kapitalin njerëzor. Dhe mundësia e shmangies së papunësisë ulet me kohëzgjatjen e saj, duke

çuar në një probabilitet më të lartë për një numër më të madh të papunësh.

Në përgjithësi, normat e larta të papunësisë neutralizohen nga një përzierje e

politikave pasive dhe aktive të tregut të punës. Disa shtete anëtare të BE-së me papunësi të


83

lartë shpenzojnë një përqindje relativisht të vogël të PBB-së së tyre në shërbim të tregut të

punës dhe sidomos të masave aktive (veçanërisht Bullgaria, Sllovakia, Qiproja, Kroacia dhe

Greqia). Në të njëjtën kohë, ato mund të kenë shpenzime relativisht të larta për masat pasive

të tilla si përfitimet e papunësisë (sidomos Irlanda, Spanja, Portugalia dhe në një masë disi

më të vogël Italia). Për këto vende mund të jetë e vlefshme të zhvendoset një pjesë të

shpenzimeve në shërbimet e tregut të punës dhe masave aktive për uljen e papunësisë dhe në

këtë mënyrë të arrihet ulja e shpenzimeve për masat pasive të tregut të punës, duke i vënë

rëndësi forcimit të efikasitetit të këtyre politikave.

Politikat duhen mbështetur sidomos në papunësinë afatgjatë, e cila është më e

theksuar për disa nëngrupe të caktuara të popullsisë se të tjerët. Më konkretisht, dhe duke u

fokusuar në mënyrë të veçantë tek të papunët afatgjatë, disa shtete anëtare të BE-së kanë

marrë gjatë kohëve të fundit masa të reja aktive. Për shembull, një vit më parë Portugalia ka

nisur një skemë mbështetëse prej 6 muajsh trajnime për të papunët afatgjatë më të vjetër se 30

vjeç.

Në Spanjë, një program kombëtar aktivizimi i cili ka filluar në fund të vitit 2014 po

ofron mbështetje financiare për të papunët afatgjatë, për 400.000 përfitues të parashikuar.

Finlanda ka filluar zbatimin e një reforme të mbështetjes për të papunët afatgjatë, duke

siguruar një pikë të vetme kontakti për të koordinuar më mirë shërbimet e punësimit,

përfitimet dhe shërbimet sociale për të papunët afatgjatë në nivel komunal.

Në Francë, plani kombëtar i veprimit kundër papunësisë afatgjatë të miratuar në vitin

2015 kombinon një përforcim të personalizuar dhe këshillim intensiv, me qëllim për të arritur

një numër prej 460.000 përfituesish në vitin 2017, dhe një ofertë në rritje të kontratave të

subvencionuara dhe trajnimit profesional dhe një skemë të re të trajnimit bazuar në punë për

punëtorët më të vjetër ose ata me kualifikime të ulëta, si dhe një qasje më të mirë në

mbështetje të kujdesit për fëmijët dhe të pastrehët.

Në Gjermani ekzistojnë dy programe për të luftuar papunësinë afatgjatë që fokusohen

në promovimin dhe kualifikimet për personat e papunë afatgjatë (të paktën 2 vjet) më të

vjetër se 35 vjeç, pa trajnim (përkatës) profesional dhe për personat që janë të papunë për më

shumë se 5 vjet. Programi ka filluar në tremujorin e parë të vitit 2015. Pjesëmarrja në

programe sociale në tregun e punës për ata që janë më të shkëputur nga tregu i punës ka për

qëllim përmirësimin e punësimit dhe nxitjen e pjesëmarrjes sociale për personat që janë të


84

papunë për më shumë se 4 vjet, që kanë probleme shëndetësore apo familje që marrin

përfitimet e papunësisë. Programi filloi në korrik të vitit 2015 dhe financimi do të jetë 450

milionë euro për 10.000 persona të papunë afatgjatë, deri në fund të vitit 2018.

Gjithashtu edhe Letonia ka zhvilluar një sërë aktivitetesh që kanë për qëllim

integrimin e tregut të punës për papunësinë afatgjatë. Të papunët afatgjatë do të kenë

mundësi të marrin konsultime individuale dhe grupore, duke përfshirë këshillimin për

karrierën, përshtatshmërinë për karrierë apo arsim në drejtime të caktuara, si dhe programe

motivuese për kërkimin e punës. Së fundi, në Suedi, puna dhe zhvillimi janë përqëndruar te

punëkërkuesit që kanë qenë jashtë tregut të punës për një kohë të gjatë. Për të ndihmuar të

papunët afatgjatë të kthehen në tregun e punës, qeveria ka vendosur të rrisë numrin e vendeve

të punës shtesë në kuadër të sistemit të mirëqenies (të kujdesit shëndetësor ose të sistemit

arsimor). Këto programe përfshijnë mbështetje të veçantë për punësimin në formën e një

subvencioni për punëdhënësit prej 85 për qind të kostos së pagave.

Gjithashtu në drejtim të përmirësimit të papunësisë afatgjatë, në tetor 2015,

Komisioni Evropian miratoi një propozim për një rekomandim të Këshillit për Integrimin e të

Papunëve afatgjatë në tregun e punës. Rekomandimi do të mbështesë procesin e reformave që

filloi me objektivat e Evropës 2020, veçanërisht duke kontribuar në objektivat e rritjes së

nivelit të punësimit dhe në reduktimin e varfërisë. Ajo ndjek gjithashtu edhe thirrjen nga

Këshilli për të zhvilluar propozime që do të ndihmojnë reduktimin e papunësisë afatgjatë dhe

përmirësim të përgjithshëm në efikasitetin e tregjeve të punës. Kjo do të sigurojë një bazë për

prioritizimin e gjetjes së punëve për të papunët afatgjatë, të cilët kanë qenë për një kohë të

gjatë të papunë në nivel kombëtar, duke bërë të mundur që të ndahen burimet e nevojshme,

duke përfshirë mbështetjen e fondeve të investimeve. Ajo synon të ofrojë një nxitje për

kapacitet më të madh administrativ, bashkëpunim më të mirë midis ofruesve të shërbimeve,

partneritet të fortë me sektorin privat dhe efikasitet të shpenzimeve publike.

3.6 Reformat strukturore makroekonomike në Republikën e Maqedonisë

Një nga rreziqet kryesore për të arritur normat e projektuara të rritjes është zgjatja

edhe më tej e rimëkëmbjes ekonomike në Eurozonë. Duke ditur që Maqedonia është një treg i

brendshëm i vogël dhe i kufizuar që është vështirë vetë të ruaj norma shumë të larta të rritjes


85

afatgjate, rimëkëmbja e ngadalshme e Eurozonës në krahasim me atë që ishte planifikuar

mund të çojë në nivel më të ulët të eksporteve, nivel të ulët të IHD, dhe rritje të ulët

ekonomike në krahasim me pritjet.

Duke pasur parasysh vendndodhjen e saj gjeografike dhe madhësinë e vendit, rritja e

IHD-ve, përmirësimi i lidhjeve ndërmjet firmave të huaja dhe furnizuesve lokalë, reduktimi i

importeve të energjisë, forcimi i konkurrencës dhe produktivitetit, dhe rritja e prodhimit

industrial do të jenë veçanërisht të rëndësishme për të rritur aftësinë ripërtëritëse të

ekonomisë së Maqedonisë ndaj ndikimit të rreziqeve të jashtme.

Një nga parakushtet kryesore për rritjen e konkurrueshmërisë së vendit dhe arritjen e

normave të larta të rritjes ekonomike është një infrastrukturë e mirë e transportit për të cilën,

janë planifikuar investime të mëdha publike. Edhe pse ekonomia maqedonase tregon

përmirësim të situatës së papunësisë, praëseprapë, niveli i saj është ende i lartë në krahasim

me vendet e tjera të Europës.

Shkalla e lartë e papunësisë është pengesa më e madhe për ekonominë e Maqedonisë.

Në të kaluarën janë ndërmarrë një sërë masash për të përmirësuar situatën dhe kanë dhënë

rezultat, prandaj qeveria do të vazhdojë të zbatojë politikat e punësimit, në mënyrë që të

stimulojë kërkesën në tregun e punës, drejtimin e kërkesës dhe ofertës së fuqisë punëtore

sipas nevojave, përmirësimin e ofertës së punës dhe reduktimin e ekonomisë gri.

Sipas Programit të Reformave ekonomike të Republikës së Maqedonisë, nga Ministria

e Financave në vitin 2015, pengesë për rritjen ekonomike dhe për agjendën e reformave

strukturore për periudhën e ardhshme afatmesme mund të jetë qasja e kapitalit për sektorin

privat, kryesisht për ndërmarrjet e vogla dhe të mesme, si faktorë të rëndësishëm të rritjes

ekonomike. Për këtë qëllim, qeveria do të vazhdojë të mbështesë sektorin privat sa u takon

projekteve të reja, vendeve të reja të punës, rritjes së likuiditetit dhe rritjes së eksporteve. Për

më tepër, Maqedonia përballet me nevojën për të përmirësuar dhe për të forcuar cilësinë e

arsimit të lartë që do të kontribuojë në zhvillimin e aftësive për nevojat e tregut të punës.

Ndër fushat kryesore të reformave janë:

Efikasiteti i tregut dhe mjedisi i biznesit: Aktivitetet ekonomike në Republikën e

Maqedonisë bazohen kryesisht në pronësi private në mënyrë të plotë në funksionimin e

ekonomisë së tregut mbi parimet e bashkëveprimit të lirë të ofertës dhe kërkesës. Procesi i

mëtejshëm i privatizimit mbulon liberalizimin e tregut në sektorin publik të ristrukturuar,


86

duke krijuar mundësi për shitje të mëtejshme të pjesëve të tyre të veçanta, duke përfshirë

shitjen e disa prej veprimtarive dhe Shitjen e aksioneve të shtetit ose të Sigurimit Pensional

dhe Invalidor.

Është në proces e sipër përgatitja e një ligji të ri për menaxhimin dhe përdorimin e kapitalit

shtetëror që rregullon privatizimin e kapitalit shtetëror.

Klima e biznesit: Sipas raportit të fundit të Bankës Botërore "Doing Business 2015",

Maqedonia është renditur në vendin e 30 nga 189 vende të botës dhe shënon përmirësim për

nivelin e një vendi në krahasim me vitin e kaluar. Maqedonia këtë vit paraqitet si lider në

rajon nisur nga kushtet e të bërit biznes. Vendi renditet përsëri midis vendeve që

përmirësohen vazhdimisht sa u përket kushteve për të bërë biznes dhe se vitin e kaluar ka

zbatuar reforma kyçe në disa fusha.

Në dhjetor 2014, qeveria miratoi një plan veprimi me masa për përmirësimin e

mëtejshëm të kushteve për të bërë biznes në vend.

Këshilli Kombëtar për Konkurrueshmërinë dhe Ndërmarrësi, i Republikës së

Maqedonisë do të vazhdojë të zbatojë në të ardhmen aktivitete për të ndërtuar dhe promovuar

dialog të qëndrueshëm tripalësh mes komunitetit të biznesit, akademisë dhe qeverisë në

procesin e krijimit dhe zbatimit të politikave.

Sipas konkluzioneve të Republikës së Maqedonisë prej dialogut të 16-të të Ministrave

të Ekonomisë dhe Financave të vendeve anëtare të BE-së, vendet kandidate, përfaqësuese të

Komisionit Evropian dhe BQE-ja, si dhe përfaqësuesve të bankave qendrore të vendeve

kandidate, Republika e Maqedonisë ka arritur reformat në vijim.

Zbatimi i Strategjisë Fiskale Afatmesme 2014-2016 është planifikuar edhe për të

mbrojtur ekzekutimin e shpenzimeve kapitale që ndihmojnë rritjen ekonomike duke

përgatitur masat e jashtëzakonshme fiskale për të kompensuar mungesat e papritura të të

ardhurave apo presioneve rreth shpenzimeve. Ai është i veshur me një qasje të kujdesshme

dhe selektive për lëshimin e garancive të shtetit.

Për të arritur konsolidimin e planifikuar fiskal dhe forcimin e përgjegjësisë buxhetore,

qeveria ka propozuar futjen e rregullave fiskale për kufizimin e dy objektivave kryesore

fiskale - deficitit buxhetor (në një nivel jo më të lartë se 3% të PBB-së) dhe borxhin publik

(në niveli jo më shumë se 60% të PBB-së).


87

Të vazhdojë me përmirësimin e strukturës së shpenzimeve në projektet e investimeve

prioritare në bazë të potencialit të tyre produktiv bazuar në analizat e kostos (cost-benefit);

rritjen e efikasitetit të shpenzimeve sociale.

Për sa u përket shpenzimeve të buxhetit të Republikës së Maqedonisë në periudhën e

ardhshme afatmesme është planifikuar që të shfaqet mbështetje e plotë e ekonomisë së

Maqedonisë përmes rritjes së investimeve në projektet e infrastrukturës dhe përmirësimit të

situatës ekonomike të grupeve të synuara të popullsisë (pensionistët dhe përfituesit e ndihmës

sociale).

Përmirësimi i planifikimit dhe i ekzekutimit afatmesëm të buxhetit, rritja e

transparencës fiskale duke siguruar informacion të detajuar mbi shpenzimet e planifikuara

dhe të realizuara kapitale, duke përfshirë edhe ndërmarrjet publike, në kuadër të ciklit të

buxhetit vjetor dhe strategjisë afatmesme; përputhja me standardet e kontabilitetit të BE-së,

veçanërisht ESA 2010 dhe vazhdimësia në dorëzimin e raporteve fiskale.

Përmirësimi i planifikimit fiskal është një proces i vazhdueshëm në të cilin Ministria e

Financave është e përkushtuar. Në mënyrë që të përmirësohet menaxhimi i financave publike

në pjesën e ekzekutimit të buxheteve të shfrytëzuesve të buxhetit, në vitin 2014 u përditësua

sistemi informativ i thesarit me një modul të ri për raportimin e detyrimeve mbi disavjeçare.

Përveç regjistrimit të angazhimeve disavjecare të raportuara kanë rëndësi të veçantë edhe

raportet, të cilat japin korniza fillestare për sa u përket angazhimeve në vitet në vijim në bazë

të të cilave Ministria e Financave dhe përdoruesit e buxhetit do të jetë në gjendje të zbatojnë

planifikim më të përshtatshëm të buxheteve për vitet e ardhshme.

Në vitin 2014, me mbështetjen e projektit IPA 2009 zbatohet një projekt për forcimin

e kapaciteteve të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe për formulimin e

politikave "Forcimi i Kapacitetit të Ministrisë së Financave për analiza makroekonomike dhe

formulimin e politikave". Ky projekt ishte themeli për futjen e rregullave fiskale, për

përmirësimin e procesit buxhetor dhe për përgatitjet për klasifikimin e ri programor.

Aktivitetet për promovimin e menaxhimit të financave publike do të vazhdohen dhe

intensifikohen përmes projektit për ndërtimin e kapaciteteve të sektorit përgjegjës për

përgatitjen e buxhetit në nivelin e kapaciteteve në nivel qendror për përgatitjen e një politike

afat-mesme të financuar nga IPA TAIB 2011 dhe sipas rekomandimeve të përcaktuara në

Public Finance Review.


88

Në periudhën e ardhshme, fokusi në reformat e financave publike do të vihet në

planifikimin dhe zhvillimin e skenarëve afatmesëm për të ardhurat publike dhe për të

përcaktuar hapësirën fiskale për të financuar politikat prioritare në mënyrë që të sigurohen

norma të larta të rritjes ekonomike. Në këtë drejtim, reformat pritet të pasohen nga avancimi i

legjislacionit në përputhje të plotë me legjislacionin e BE-së, duke forcuar disiplinën fiskale,

duke futur rregulla fiskale, duke lëvizur afatin kohor të procesit të buxhetit, duke futur e

klasifikimin e programit të shpenzimeve dhe raportimin mbi realizimin e buxhetit sipas ESA

2010.

Përmirësimi i punësimit të punëtorëve, me kualifikim më të mirë profesional dhe

arsim të lartë me nevojat e kërkesës së punës, targetimi më i mirë i politikave aktive në tregun

e punës dhe publikimi rregullisht i vlerësimeve të progresit janë gjithashtu një nga politikat e

rëndësishme makroekonomike në Republikën e Maqedonisë. Si rezultat i tyre, ka pasur një

përmirësim të vogël të gjendjes në tregun e punës, pra ulje të papunësisë dhe rritje të

punësimit dhe aktivitetit.

Tabela 8: Skenari makroekonomik për PBB-në reale, normën e inflacionit dhe normën e

papunësisë në Republikën e Maqedonisë (2013-2017).

2013 2014 2015 2016 2017

Norma e ndryshimit

PBB reale bazuar në çmimet e tregut 2,7 3,5 4,0 4,2 4,5

Ndryshimi i normës së inflacionit (CPI) -0,5 -1,8 1,0 0,2 0,0

Norma e papunësisë 29,0 28,0 27,0 25,9 24,8

Burimi: ESSH dhe llogaritje të Ministrisë së Financave.

Duke pasur parasysh faktin se rritja ekonomike, punësimi dhe konkurrenca varen

kryesisht nga ekzistenca e një fuqie punëtore të trajnuar, aktivitetet do të vazhdojnë, me

synimin për të lidhur më mirë arsimin profesional dhe të lartë me nevojat e kërkesës për fuqi

punëtore përmes projektit "Mbështetje për ndërtimin e aftësive dhe kompetencave".

Një nga komponentët më të rëndësishëm të projektit është modernizimi i arsimit

katërvjeçar profesional dhe trajnim, si vazhdimësi e projektit të financuar përmes fondeve

IPA, përmes të cilit u reformuan arsimi profesional dy dhe tre vjeçar.

Projekti do të financojë aktivitetet që synojnë ndërtimin e themeleve të një arsimimi

modern dhe efektiv dhe aftësimin profesional, që karakterizohen nga studentë që më pas


89

drejtohen drejt specializimit profesional, duke rritur rëndësinë e standardeve dhe të

programeve mësimore që lidhen me tregun e punës dhe përmirësimin e mekanizmave të

bashkëpunimit midis shkollave dhe industrisë. Këto ndryshime pritet të çojnë në

transformimin e APT-së nga një profesionist i ngushtë në një më të përgjithshëm dhe ndaj

arsimit të gjerë teknik që në fund do të rezultojnë në një rëndësi më të madhe në tregun e

punës dhe nsë hkëmbimin e aftësive, si dhe në rritjen e fleksibilitetit të studentëve të

diplomuar.

Këto aftësi më të përgjithshme do të kontribuojnë që studentët të jenë më të përshtatur

dhe më të përgatitur për t‘u përshtatur me mjedisin ekonomik, ndoshta edhe për të sjellë

rritjen e lëvizshmërisë së brendshme dhe të jashtme të nxënësve. Projekti do të zhvillojë një

propozim për konsolidimin e profileve ekzistuese në bazë të prioriteteve kombëtare për

zhvillim ekonomik dhe për nevojat e tregut të punës.

Do të zhvillohen më tej reformat për lehtësimin e procedurave të licencimit për

kompanitë e reja përmes përfundimit të shpejtë ―one-stop shop‖ për regjistrimin e biznesit

dhe krijimin e procedurave të shpejta dhe të lira të falimentimit. Do të bëhet edhe zbatimi i

strategjisë për inovacione, duke përfshirë funksionimin efektiv të Fondit të Inovacionit.

Po ashtu do të vazhdojnë masat e marra për të përmirësuar kanalin e kredisë bankare,

duke përfshirë inkurajimin dhe pastrimin e portofolit të kredive me probleme dhe progresit të

mëtejshëm për të zvogëluar rreziqet indirekte ndaj stabilitetit financiar, duke nxitur

përdorimin e monedhës vendase.

Të gjitha këto reforma synojnë përmirësimin e gjendjes ekonomike në Republikën e

Maqedonisë, duke tentuar të arrihet një stabilitet makroekonomik përmes krijimit të vendeve

të reja të punës, gjë që do të çojë si pasoj çojë në uljen e normës së papunësisë, në rritjen e

cilësisë së fuqisë punëtore dhe në rritje të qëndrueshme ekonomike.

3.7 Trendet globale të rritjes ekonomike, të inflacionit dhe të papunësisë

Të dhënat e Fondit Monetar Ndërkombëtar tregojnë për një rënie ekonomike prej -0.6%

në vitin 2009, krahasuar me rritjen ekonomike prej 2.8% në vitin paraprak, si pasojë e krizës

ekonomike globale. Rënie më të theksuar ka patur në Evropën Qendrore dhe Juglindore (-

6.0%) dhe më pas në ekonomitë e zhvilluara dhe në Unionin Evropian (-3.4%). Ndërsa gjatë


90

tremujorit të katërt të vitit 2009 filluan të shihen shenja pozitive të rritjes globale me një

reagim më të fuqishëm në rajonet aziatike.

Rritja e fuqishme vazhdoi edhe në vitin 2010, veçanërisht në gjysmën e parë të vitit, e

udhëhequr përsëri nga Azia, por edhe me një rritje të dukshme në Amerikën Latine, Afrikën e

Veriut, Afrikën Sub-Sahariane, Evropën Qendrore dhe Juglindore (Jo UE)&CIS. Në

përgjithësi, në vitin 2010, ekonomia globale është vlerësuar të ketë rritje me një ritëm të

shpejtë prej 4.8%. Megjithatë, vlerësimet për rritje në gjysmën e dytë të vitit 2010 shënojnë

një ngadalësim të aktivitetit ekonomik. FMN-ja vlerëson një përmirësim të vazhdueshëm

edhe pse të ngadalshëm në vitin 2011, me një rritje prej 4.2%. Megjithatë, risku i krizës

vazhdon të mbizotërojë për shkak të tregut të brishtë të punës (ende papunësi e lartë me gjithë

rritjen ekonomike), nivele të larta të borxhit publik dhe të atij familjar, si dhe vështirësi të

vazhdueshme në pasqyrat e sektorit financiar.16

Për të kuptuar në mënyrë sa më adekuate vështirësitë që ka pësuar tregu i punës

shkaktuar nga kriza, është e nevojshme të shqyrtohen trendet e disa treguesve, duke përfshirë

papunësinë, punësimin dhe varfërinë te punëtorët dhe familjet e tyre. Në çdo recesion, por

veçanërisht në një tkurrje ekonomike aq të ashpër, të thellë si kjo e tanishmja, punëtorët

lëvizin si brenda dhe jashtë punësimit, disa vullnetarisht dhe shumë të tjerë në mënyrë jo

vullnetare. Prandaj, ndryshimet absolute të papunësisë dhe punësimit vullnetar të paraqitura

nga FMN-ja përfaqësojnë rezultatet e fundit të lëvizjeve të mëdha të punës.

Për më tepër, në shumë vende në zhvillim, veçanërisht në ato që kanë kaluar një

zhvendosje nga prodhimi rural bujqësor në ekonomi industriale dhe të orientuara në

shërbime, të tilla që flukset e tregut të punës kanë të ngjarë të rezultojnë me një rritje të

punësimit vullnetar.

Përderisa kriza ekonomike globale shkaktoi ulje në ekonomitë e shumë vendeve të botës,

punësimi global ka vazhduar të rritet përgjatë krizës, por me një rritje më të vogël se gjysma e

16 International Labour Office, Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO,

Geneva, 2011.


91

normës së punësimit përpara krizës. Punësimi u zvogëlua ndjeshëm në vitin 2009 në

Ekonomitë e Zhvilluara dhe në rajonet e Unionit Evropian (-2.2%), në Evropën Qendrore dhe

Juglindore (Jo UE)&CIS (-0.9%), por punësimi total ka vazhduar të rritet në të gjitha rajonet

e tjera gjatë kësaj periudhe.

Ndërsa punësimi global ka vazhduar të rritet, norma e forcës punëtore shënoi rënie

simbolike nga 61.7% që ishte në vitin 2007, në 61.2% në vitin 2009. Në ekonomitë e

zhvilluara dhe rajonet e Unionit Evropian norma e forcës punëtore është ulur nga 57.1% , që

ishte në vitin 2007, në 55.5% në vitin 2009, me një rënie të mëtejshme në 54.7% në vitin

2010.

Edhe pse ekonomia globale shënoi një rritje gjatë vitit 2010, tregjet e punës treguan

shenja të vogla përmirësimi. Numri i të papunëve në vitin 2010 arrin në 205 milionë, një

numër i pandryshuar nga viti paraprak, që do të thotë 27.6 milionë më i lartë se në vitin 2007.

Norma globale e papunësisë qëndroi në 6.2% në vitin 2010, kundrejt 6.3% në vitin 2009, një

normë ende mbi atë të vitit 2007 (5.6%).

Përmirësimi në rritjen ekonomike globale nuk ka sjellë një përmirësim paralel edhe në

punësim. Norma e punësimit në vitin 2010 vlerësohet 61.1%, një ulje e vogël nga viti 2009 e

cila ishte 61.2% dhe 61.7% në vitin 2007.17

Në figurën e mëposhtme pasqyrohen trendet globale të papunësisë në periudhën 2000 –

2010.


Geneva, 2011.


92

Figura 8: Trendet globale të papunësisë (2000-2010).

Burimi: ILO, Trends Econometric Models, October 2010.

Evolucioni i vlerësimit të papunësisë botërore në vitin 2009, prej janarit, është përshkruar

në figurën e mësipërme, duke treguar nivelin e papunësisë globale dhe ndryshimet në

krahasim me vitin 2007. Përveç vlerësimeve të rritjes ekonomike për vitin 2009, të bërë nga

FMN-ja, vlerësimet e papunësisë globale pasqyrojnë ndikimin e ndërhyrjes publike për t'iu

kundërvënë krizës ekonomike dhe kufizimin e ndikimit negativ në tregjet e punës. Për

shembull, humbjet e punës janë zbutur nga stimulimi i kërkesës së punës, nga masat e

mbajtjes së punësimit dhe rritjes së punësimit me kohë të pjesshme (part-time), veçanërisht

në ekonomitë e zhvilluara.

Midis vitit 2008 dhe 2009, rritje e madhe në normat e papunësisë sipas rajonit ka ndodhur

në vendet e zhvilluara dhe në vendet e Unionit Evropian, ku pati një rritje prej 2,3 %, në

Evropën Qendrore dhe Juglindore (jo-UE) & CIS 2,0 %, në Amerikën Latine dhe në Karaibe

1,2 %. Po kështu, këto tri rajone llogariten për më shumë se dy të tretat e rritjes së numrit

botëror të të papunëve në vitin 2009. Rajonet e tjera patën një rritje më të kufizuar në normat

e papunësisë (0,5 % ose më pak).18

18 International Labour Office, Global Employment Trends, ILO, Geneva, January 2010.


93

Në vitin 2010, në Ekonomitë e zhvilluara dhe UE, norma e papunësisë vazhdoi të rritet

me 0.4%, duke arritur në 8.8% ndërsa në Europën Qendrore dhe Juglindore &CIS dhe Azinë

Lindore, ajo shënoi ulje. Në bazë të vlerësimeve makroekonomike, norma globale e

papunësisë është vlerësuar 6.1% në vitin 2011, që korrespondon me papunësinë globale 203.3

milionë, gjë që tregon një përmirësim të vogël nga viti 2010.19

Në vijim jepet figura për të parë dallimin midis normës së papunësisë në periudhën

kohore prej vitit 2005 deri në vitin 2015.

Figura 9:. Norma e papunësisë globale dhe papunësia totale (2005-2015).

Burimi: ILO calculations based on ILO Research Departament’s Trends Econometric Models, November 2015.

Dobësimi ekonomik ka shkaktuar një rritje të mëtejshme të papunësisë globale. Në vitin

2015, numri i të papunëve arriti në 197.1 milionë që do të thotë afër 1 milion më shumë se

një vit më parë dhe mbi 27 milionë më i lartë se në nivelet e para krizës. Kjo rritje në numrin

e punëkërkuesve në vitin 2015 ka ndodhur kryesisht në vendet e pazhvilluara dhe në ato në

zhvillim. E ardhmja e punësimit në disa prej këtyre vendeve, sidomos ato në Amerikën


Geneva, 2011


94

Latine, e disa vende aziatike (sidomos Kina) dhe te një numër i eksportuesve të naftës në

shtetet arabe, është përkeqësuar në muajt e fundit të vitit 2015.

Në shumicën e ekonomive të zhvilluara, në vitin 2015 u shënua një rritje më e lartë nga sa

u parashikua, sidomos në Shtetet e Bashkuara dhe në disa vende të Evropës Qendrore dhe

Veriore. Megjithatë, pavarësisht përmirësimeve të fundit, shkalla e papunësisë mbetet e lartë

në Evropën Jugore.

Shkalla e papunësisë për ekonomitë e zhvilluara si një grup, i cili përbën gati një të

katërtën e papunësisë globale, ka rënë nga 7.1 në 6.7 për qind në mes të 2014 dhe 2015. Kjo

prirje në rënie në normën e papunësisë ka qenë e nxitur nga përmirësimet në rajonin e Veriut,

Jugut dhe Evropës Perëndimore (nga 10.7 për qind në 10.1 për qind, me reduktime të

rëndësishme në Gjermani dhe Itali), dhe në Shtetet e Bashkuara (nga 6.3 për qind në 5.3 për

qind). Ndërkohë, rritja e papunësisë në ekonomitë në zhvillim ka qenë nga 5.5 përqind në

vitin 2014 në 5.6 për qind në vitin 2015.

Sipas World Economic Outlook (WEO) 2016, rritja globale llogaritet në 3.1 për qind në

vitin 2015 duke reflektuar një ngadalësim të mëtejshëm në tregjet në zhvillim dhe një

rimëkëmbje të dobët në vendet e zhvilluara. Ajo është parashikuar në 3.4 për qind për vitin

2016, si një e tërë, një normë pak më e lartë sesa në vitin 2015. Në krahasim me vitin e

kaluar, rritja në ekonomitë e zhvilluara pritet të rritet pak, ndërkohë që parashikohet të ulet në

vendet në zhvillim. Në ekonomitë e zhvilluara, rimëkëmbja modeste që filloi në vitin 2014

parashikohet të forcohet më tej. Rritja në ekonomitë e zhvilluara në gjysmën e parë të vitit

2015 ka mbetur modeste. Ngadalësimi dhe ribalancimi i ekonomisë kineze, çmimet më të

ulëta të mallrave, si dhe tensionet në disa ekonomi të mëdha në zhvillim do të vazhdojnë të

peshojnë mbi perspektivat e rritjes në vitin 2016. WEO parashikon një përmirësim gradual në

normat e rritjes në vendet aktualisht në ankth ekonomik, sidomos në Brazil, Rusi, dhe në disa

vende në Lindjen e Mesme.

Për shumicën e tregjeve të ekonomive në zhvillim, kushtet e jashtme po bëhen më të

vështira. Paqëndrueshmëria e tregjeve financiare u rrit ndjeshëm gjatë verës, me rënien e

çmimeve të mallrave plotësuese dhe me presionin në rënie të shumë monedhave në

ekonomitë e vendeve në zhvillim.

Ekonomia globale po tregon shenja të reja të dobësie, norma e rritjes prej 3.1 për qind në

vitin 2015 është më shumë se gjysmë pikë përqindje më pak nga sa ishte parashikuar një vit


95

më parë. Nëse përgjigjet e tanishme të politikës qëndrojnë, pritet dobësim i vazhdueshëm

ekonomik, duke paraqitur sfida të rëndësishme për ndërmarrjet dhe punëtorët. Në të vërtetë,

gjatë dy viteve të ardhshme, ekonomia botërore është parashikuar të rritet me vetëm rreth 3

për qind, shifër që është në mënyrë të konsiderueshme më e ulët se para fillimit të krizës

globale.

Ngadalësimi i vazhdueshëm në rritjen ekonomike po nxitet nga dobësitë në vendet e

pazhvilluara dhe ato në zhvillim. Kina po përballet me një ngadalësim të theksuar. Kjo, e

kombinuar me faktorë të tjerë, ka kontribuar në një rënie të madhe në çmimet e mallrave,

veçanërisht tek ato që lidhen me energjinë. Kjo situatë, nga ana tjetër, ka prekur ekonomitë e

mëdha në zhvillim dhe eksportuese të mallrave, të tilla si Brazili dhe Federata Ruse, të cilat

kanë hyrë në një periudhë recesioni.

Përfitimet që rrjedhin për importuesit e mallrave neto kanë qenë të pamjaftueshme për të

kompensuar rënien e ndikimit të eksportuesve. Një tjetër shenjë e dobësisë ekonomike është

fakti se tregtia globale, e cila zgjerohej zakonisht dy herë më shpejt se ekonomina globale,

tani është më e ulët se sa rritja globale. (ILO 2015)

Figura në vijim na jep pasqyrën e PBB-së dhe volumin e tregtisë në nivel botëror.

Figura 10: PBB botëror dhe volumi i tregtisë (2007 – 2015).

Burimi: World Economic Outlook , October 2015.

Ndërsa nga ana tjetër, inflacioni total ka rënë në vendet e zhvilluara, kryesisht duke

reflektuar rënien në çmimet e naftës dhe të mallrave të tjera. Inflacioni bazë ka mbetur më i

qëndrueshëm, por në përgjithësi është nën objektivat e inflacionit të bankave qendrore.


96

Në ekonomitë e vendeve në zhvillim, çmimet më të ulëta të mallrave plotësuese kanë

kontribuar në uljen e inflacionit, por zhvlerësimi i monedhës në mënyrë të konsiderueshme ka

çuar në kompensime të përmbysura në disa ekonomi.

Figura 11: Inflacioni total në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim (2005 –

2015).

Burimi: World Economic Outlook, October 2015.

3.7.1 Një ngadalësim i zgjatur në tregjet e reja dhe në ekonomitë në zhvillim

Pas një reagimi të fortë në pothuajse 7½ përqind pas krizës financiare globale, rritja reale

e PBB-së në ekonomitë e vendeve në zhvillim ka rënë nga rreth 6.3 për qind në vitin 2011

në 4.6 për qind në vitin 2014.

Në vitin 2015, ajo është parashikuar të bjerë më tej në 4 për qind. Me këtë rënie, rritja

për të gjithë grupin në vitin 2014 ishte rreth 1 pikë përqindje nën rritjen mesatare të

regjistruar gjatë 1995-2007.

Devijime më të mëdha ka patur në ekonomitë e vendeve në zhvillim dhe kjo ka rezultuar

nga bllokimi dhe ndryshimi në politikat strukturore.


97

Figura 12: Rritja e PBB-së në ekonomitë e zhvilluara dhe në ekonomitë në zhvillim (2010 –

2015).

Burimi: World Economic Outllok, October 2015

Megjithatë, luhatja në rritjen ekonomike varet nga një numër faktorësh, siç janë

nivelet fillestare të zhvillimit financiar, politika fiskale dhe kursi i këmbimit. Në mënyrë

tipike, eksportuesit me normë më fleksibile të këmbimit kanë përjetuar reduktime të vogla

në rritje në 2011-2014, të cilat ishin gjithashtu edhe për ekonomitë e tjera në zhvillim.

Rritja në tregjet e reja dhe në zhvillim të Evropës është parashikuar të rritet në

mënyrë modeste në 3.0 për qind në 2015-2016. Rajoni ka përfituar nga çmimet më të ulëta të

naftës dhe nga rimëkëmbja graduale në zonën e euros, por është prekur edhe nga tkurrja në

Rusi dhe nga ndikimi i borxhit ende të lartë të korporatave në investime.

Tabela 9: PBB real në Ekonomitë e zhvilluara, në Eurozonë dhe në Evropën në zhvillim

(1997- 2015).

1997-

06

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ekonomitë

e zhvilluara

2.8 2.8 0.2 -3.4 3.1 1.7 1.2 1.1 1.8 2.0

Eurozona 2.3 3.0 0.5 -4.6 2.0 1.6 -0.8 -0.3 0.9 1.5


98

Evropa në

zhvillim

4.1 5.5 3.1 -3.0 4.8 5.4 1.3 2.9 2.8 3.0

Shqipë ria 5.1 5.9 7.5 3.4 3.7 2.5 1.6 1.4 1.9 2.7

Bosnja dhe

Hercegovina

7.8 6.0 5.6 -2.7 0.8 1.0 -1.2 2.5 1.1 2.0

Bullgaria 3.5 6.9 5.8 -5.0 0.7 2.0 0.5 1.1 1.7 1.7

Kroacia 3.8 5.2 2.1 -7.4 -1.7 -0.3 -2.2 -1.1 -0.4 0.8

Hungaria 4.0 0.5 0.9 -6.6 0.8 1.8 -1.5 1.5 3.6 3.0

Kosova

8.3 4.5 3.6 3.3 4.4 2.8 3.4 2.7 3.2

Maqedonia 2.9 6.5 5.5 -0.4 3.4 2.3 -0.5 2.7 3.8 3.2

Mali i Zi

10.7 6.9 -5.7 2.5 3.2 -2.5 3.3 1.5 3.2

Polonia 4.2 7.2 3.9 2.6 3.7 4.8 1.8 1.7 3.4 3.5

Rumania 2.7 6.9 8.5 -7.1 -0.8 1.1 0.6 3.4 2.8 3.4

Serbia

5.9 5.4 -3.1 0.6 1.4 -1.0 2.6 -1.8 0.5

Turqia 4.3 4.7 0.7 -4.8 9.2 8.8 2.1 4.2 2.9 3.0

Burimi: World Economic Outlook, IMF Aprill 2016.

Rritja mbetet relativisht e fuqishme në Evropën Qendrore dhe Lindore, me Hungarinë

dhe Poloninë në rritje me ritme prej 3 për qind ose më të larta në vitin 2015, por të dobët në

Evropën Juglindore (me përjashtim të Rumanisë), me një rritje në Bullgari, Kroaci dhe Serbi

nën 2 për qind.

Reformat strukturore që synojnë inkurajimin dhe rishpërndarjen jo vetëm do të

mbështesin përshtatjen më të shpejtë, por edhe produktivitet më të lartë nëpërmjet rritjes së

reformave të alokimit eficient, të cilat kanë për qëllim forcimin e konkurrencës dhe do të

nxisin fleksibilitet më të lartë dhe rritje afatgjatë.

Në zonën e euros, inflacioni total është parashikuar të jetë 0.2 për qind në vitin 2015,

pak më e ulët se sa në vitin 2014. Pas një rritjeje negative në dhjetor tëvitit 2014, e cila mbeti

deri gjatë tremujorit të parë të vitit 2015, inflacioni u rrit në tremujorin e dytë të vitit 2015,

duke reflektuar një rimëkëmbje modeste në aktivitetin ekonomik, kthimin e pjesshëm në

çmimet e naftës, dhe ndikimin e zhvlerësimit të euros.


99

Inflacioni total është parashikuar të rritet me 1 për qind në vitin 2016, por pritet të mbetet i

ulët në terma afatmesme.

Disa tregje në zhvillim vlerësojnë se do të përjetojnë inflacion total shumë më poshtë

objektivit në vitin 2015, me rritje modeste në vitin 2016. Këto përfshijnë në veçanti një

numër të vendeve të vogla evropiane, monedhat e të cilave janë të lidhura ngushtë me euron.

Tabela 10: Norma e inflacionit në Eurozonë (1997 - 2015).

1997-

06

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ekonomitë

e zhvilluara

2.0 2.2 3.4 0.2 1.5 2.7 2.0 1.4 1.4 0.3

Eurozona 2.0 2.2 3.3 0.3 1.6 2.7 2.5 1.3 0.4 0.2

Burimi: World Economic Outlook, IMF Aprill 2016.

3.7.2 Papunësia në Eurozonë

Eurozona vuan si nga kërkesa agregate e mangët, ashtu edhe nga problemet themelore

nga ana e ofertës në tregjet e punës, tregjet e produkteve, në profesionet dhe në tregjet

financiare. Në shumë vende (Franca, Finlanda, Belgjika dhe Austria janë shembuj të qartë),

pjesa e shpenzimeve publike në PBB është aq e lartë, saqë edhe sistemet e taksave të

mirëprojektuara në mënyrë të pashmangshme përfundojnë shumë deformuese. Hysteresis20

ndoshta gjithashtu kontribuoi në dobësitë e anës së ofertës (shih Blanchard et al. (2015)).

Kapaciteti i tepërt zvogëlon formimin e kapitalit dhe prodhimin e ardhshëm potencial.

20 Në ekonomi, hysteresis i referohet mundësisë që periudha e papunësisë së lartë ka tendencë për të rritur

shkallën e papunësisë nën të cilën inflacioni fillon të përshpejtohet, zakonisht duke iu referuar normës natyrore

të papunësisë. Termi është i bazuar në fenomenin fizik në materialet magnetike.


100

Papunësia e vazhdueshme, sidomos papunësia afatgjatë, ndikon negativisht në kapitalin

njerëzor, pra në aftësinë për punë dhe në qëndrimin ndaj punës.

Natyrisht, prania e hysteresis në tregun e punës nuk do të thotë se kjo është nga stimuli i

kërkesës. Nëse hysteresis nuk është për shkak të shkatërrimit të kapitalit njerëzor të shkaktuar

nga papunësia afatgjatë, por nga privimi i të drejtave të të papunëve dhe punëtorëve joaktivë

nga pjesëmarrja efektive në bisedime mbi pagat dhe kushtet e tjera të punës (modeli i

brendshëm, i huaj i diskutuar nga Gali (2015)), atëherë një sulm direkt mbi barrierat e bëra

nëpërmjet konkurrencës efektive mund të eliminojnë problemin.

Kjo mund të përfshijë legjislacionin e dobët të fuqisë së sindikatave, që kufizon

kapacitetin e punëdhënësve dhe të punëtorëve të sindikatës për të negociuar kushtet e

punësimit që janë të detyrueshme jo vetëm për ata që negociojnë marrëveshjen, por edhe për

të gjithë punëtorët e tjerë dhe punëdhënësit aktivë në tregun e punës.

Kërkesa agregate e mangët është rezultat i një sërë faktorësh. Në radhë të pare, shkak

është vazhdimi i leverixhit të tepërt në sektorin publik në shumicën e shteteve anëtare të

Eurozonës, në sektorin bankar pothuajse kudo dhe në një numër të konsiderueshëm vendesh

edhe në sektorin e amvisërisë. Spanja, Portugalia dhe Irlanda kanë leverixh të tepërt në të

gjithë sektorët kryesorë. Leverixhi i lartë redukton kërkesën e brendshme dhe zvogëlon

interesin (ndjeshmërinë e kërkesës aggregate). Faktori i dytë është se norma neutrale reale e

interesit (norma reale e interesit pa rrezik afatshkurtër që do të barazojë kërkesën dhe ofertën

agregate në punësim të plotë) është negative. (Buiter 2015)

Tabela 11. Tregu i punës në Eurozonë në periudhën kohore 2000-2016.

Tregu i punës në Eurozonë (2000-2016)

2000-07 2008-13 2014 2015 2016

Norma e pjesëmarrjes së

forcës punëtore

55.8 56.8 56.6 56.5 56.4

Norma e papunësisë 8.6 10.0 11.6 10.9 10.7

Rritja e punësimit 1.3 -0.5 0.3 0.6 0.2

Rritja e produktivitetit 1.0 0.3 0.4 0.9 1.4

Burimi: ILO Calculations based on ILO Research Department’s Trends Econometric Models, November 2015.


101

Nga tabela e tregut të punës për Eurozonën shohim që kemi një rritje shumë të ulët të

pjesëmarrjes së forcës punëtore në tregun e punës gjatë kësaj periudhe: nga 55.8% në

periudhën 2000-2007 në 56.5% në vitin 2015, duke vlerësuar një ulje në vitin 2016. Norma e

papunësisë shënon një rritje të theksuar nga 8.6% në periudhën 2000-2007 në 11.6% në vitin

2014, duke shënuar një ulje të vogël në vitin 2015 dhe 2016. Ndërsa punësimi dhe

produktiviteti shënojnë ulje nga ana tjetër.

3.8 Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura

nga EQL

Ekonomia e Evropës Juglindore u rimëkëmb nga recesioni i vitit 2012, dhe

mesatarisht u rrit me 2% në vitin 2013. Kërkesa e jashtme për eksportet e shteteve të EJL,

veçanërisht nga shtetet e BE-së, ka qenë shtysa kryesore e rimëkëmbjes. Nga tabela shohim

që Republika e Maqedonisë ka realizuar një normë më të lartë të rritjes ekonomike në

krahasim me vendet e tjera të rajonit, duke arritur një normë rritjeje prej 3, 7% në vitin 2014.

Në tabelën e mëposhtme bëhet një krahasim i Republikës së Maqedonisë me disa vende të

përzgjedhura të EQL për indikatorët e selektuar makroekonomikë për periudhën 2012 -2014:


102

Tabela 12: Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL.

Indikatorë të selektuar makroekonomikë për ekonomi të përzgjedhura nga EQL

Rritja reale e PBB

Norma e

inflacionit (CPI)

Norma e papunësisë

Llogaria rrjedhëse e

bilancit të pagesave

(% e PBB-së)

2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014 2012 2013 2014

Shqipëria 1,6 1,4 2,1 2,0 1,9 1,6 13,4 15,6 14 -10,2 -10,7 -13,2

Maqedonia -0,4 2,6 3,7 3,2 2,7 -0,1 31 29 28,4 -3,1 -1,8 -1,4

Bosnja dhe Hercegovina -1,2 2,5 0,8 2,0 -0,09 -0,9 28 27,5 27,5 -8,9 -5,8 -7,6

Kroacia -2,2 -0,9 -0,4 3,4 2,1 -0,2 15,2 16,9 17,1 -0,4 1,2 0,6

Sllovenia -2,6 -0,9 2,6 2,5 1,7 0,2 8,9 10,1 9,7 2,6 5,6 5,8

Burimi: International Monetary Found, World Economic Outllok Database, October 2015, World Bank, October, 2015, http://dataworldbank.org.

http://dataworldbank.org/


103

Rimëkëmbja nga eksportet si dhe kërkesa e brendshme e ulët kanë çuar në ngushtim

të konsiderueshëm të disbalancave të llogarive korrente të jashtme në të gjitha shtetet. Rritja e

eksporteve dhe ulja e importeve ka kontribuar në uljen e deficiteve tregtare të shteteve të EJL

për 4,9% të PBB-së dhe në deficite të llogarive korrente në 3,5% të PBB-së në vitin 2013.

Papunësia ka qëndruar në nivele të larta në EJL, duke shënuar një nivel mesatar prej

24,2% në vitin 2013.

Inflacioni ka rënë në mënyrë të ndjeshme në të gjitha vendet e EJL në vitin 2013, i cili

në disa shtete është kthyer në deflacion. Shtetet të cilat i kanë të stabilizuara monedhat e tyre

me euron kanë shënuar inflacion më të ulët sesa Serbia dhe Shqipëria me fleksibilitet të plotë

të politikave monetare. Presionet në rrënie të çmimeve vijuan në pjesën më të madhe të

shteteve në fillim të vitit 2014.


104

IV.VLERËSIMI EKONOMETRIK I HULUMTIMIT

4.1 Zgjedhja e variablave të modelit dhe metodologjia

Përpara se të raportojmë rezultatet e vlerësimit, është e nevojshme të sqarojmë disa

çështje që lidhen me variablat e përfshira në këtë regresion. Zgjedhja e variablave është

bazuar në analizën e kapitullit të rishqyrtimit teorik, në lidhje me marrëdhënien që ekziston

midis inflacionit dhe rritjes ekonomike me papunësinë.

Detajet e lidhjes ndërmjet këtyre variablave në këtë çështje trajtohen duke u bazuar në të

dhënat që janë siguruar nga burimet zyrtare të informacionit të Bankës Qëndrore të

Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror Statistikor për një periudhë gjashtëmbëdhjetë

vjeçare (1998 – 2013) në Republikën e Maqedonisë.

Bazuar në literaturën dhe objektivat e këtij studimi, modeli i regresionit është

specifikuar si më poshtë:

𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 = ʄ (𝐼𝑁𝐹,𝐺𝐷𝑃,𝐸𝑋𝑃, 𝐼𝑀𝑃, 𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇)

𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝐼𝑁𝐹 + 𝛽2𝐺𝐷𝑃+ 𝛽3𝐸𝑋𝑃 + 𝛽5𝐼𝑀𝑃 + 𝛽6𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇+ 𝜀𝑡

Ku,

𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 = Norma e papunësisë

𝐼𝑁𝐹 = Norma e inflacionit

𝐺𝐷𝑃 = Produkti i brendshëm bruto

EXP = Vëllimi i eksportit

IMP = Vëllimi i importit

INTEREST = Norma reale e interesit

Pra, modeli është ndërtuar duke marrë normën e papunësisë si variabël të varur,

ndërsa si variabla të pavarura, ndikimi i të cilave shprehet ndaj normës së papunësisë janë

marrë norma e inflacionit, PBB, Eksporti, Importi dhe Norma reale e interesit.

Gjatë kësaj analize janë përdorur 64 vëzhgime, duke përfshirë periudhën kohore

(1998 – 2013) në Republikën e Maqedonisë. Të dhënat e përfshira në model janë të dhëna


105

tremujore, të marra nga Banka Qendrore e Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror

Statistikor të Republikës së Maqedonisë.

Norma e inflacionit e matur nga indeksi i çmimeve të konsumit përfaqëson

ndryshimin vjetor në përqindje të kostos së një shporte fikse mallrash e shërbimesh të një

familjeje tipike, për periudhën korrente krahasuar me një periudhë tjetër e konsideruar si

periudha bazë. Të dhënat mbi normën e rritjes vjetore në përqindje të PBB-së janë të

shprehura me çmimet e tregut, bazuar në monedhën vendase.

Produkti i Brendshem Bruto (PBB) është një tregues i vlerës së tregut të të gjitha të

mirave dhe shërbimeve përfundimtare të prodhuara në një shtet. PBB përfshin gjithë

prodhimet dhe shërbimet aktuale të destinuara për treg, si dhe ato të prodhuara për konsum

për vete nga të gjitha njësitë rezidente që veprojnë në territorin e një shteti. Ai gjithashtu

përfshin taksat mbi produktet, përfshirë taksën e vlerës së shtuar dhe taksat doganore, duke

zbritur subvencionet mbi produktet dhe importet. Papunësia i referohet pjesës së fuqisë

punëtore që është e papunë, por në gjendje për të kërkuar punë.

Eksporti në ekonomi nënkupton transportimin e të mirave ose materialeve nga një

vend në një tjetër në mënyrë legjitime, sipas rregullave dhe standardeve të vendeve

pjesëmarrëse në një shkërmbim mallrash ose të mirash. Eksportimi i mallrave bëhet drejt

konsumatorëve të huaj në një shtet tjetër nga shteti prodhues i atyre mallrave, ndërsa

importi në ekonomi njihet si transportim (hyrje) e të mirave, produkteve nga një vend në një

vend tjetër në mënyrë legjitime dhe sipas politikës ekonomike të përcaktuar nga vendet

pjesëmarrëse në tregti.

Në vijim janë paraqitur hipotezat për shenjat e variablave shpjeguese:

Inflacioni, siç thuhet nga kurba e Philips-it, është e lidhur negativisht me papunësinë.

Kjo do të thotë se, në qoftë se kërkesa për punë rritet për shkak të një zgjerimi

monetar ekspansionist, shkalla e papunësisë do të ulet duke shkaktuar që raporti paga

- çmime të rritet. Kështu, do të krijohet një trade-off midis inflacionit dhe papunësisë.

Bazuar në ligjin e Okun-it, do të presim që koeficienti i Okun-it të jetë negativ, në

mënyrë të tillë që rritja e shpejtë e prodhimit të shoqërohet me një ulje në normën e

papunësisë dhe rritja e ngadalshme ekonomike apo negative të shoqërohet me normë

të lartë të papunësisë (Knotek, 2007).


106

Eksportet dhe rritja ekonomike janë ndër materialet më gjerësisht të hulumtuara nga

akademikët dhe politikëbërësit. Ky interes i thellë shtrihet në analizën e fitimit nga

promovimi i eksportit në biznes. Shumica e hetimeve dhe e teorive thjesht bëjnë

supozimin e nënkuptuar që industria e orientuar drejt eksportit luan rol të rëndësishëm

në rritjen ekonomike dhe në mirëqenien kombëtare. Nëse sektori i eksportit nuk ka

ndikim në shumë aspekte ekonomike të një kombi, duke përfshirë tregun e punës, ai

duhet të ketë një ndikim pozitiv mbi papunësinë. (Abdullah, 2006)

Studime të ndryshme analizojnë ndikimin e globalizimit dhe rritjes së tregtisë

ndërkombëtare në ekonomi. Kim (2011) ka bërë një studim për të ofruar një dëshmi

empirike nëse tregtia ndërkombëtare ka ndonjë ndikim domethënës mbi papunësinë

agregate në prani të institucioneve të tregut të punës. Duke përdorur të dhënat për

njëzet vendet e OECD-së për periudhën kohore (1961-2008), rezulton që vetëm

importet rrisin papunësinë totale në një ekonomi.

Nga teoria ekonomike dimë që normat e interesit janë me të vërtetë kostoja me të

cilën bizneset dhe konsumatorët financojnë shpenzimet e tyre. Kur normat e interesit

janë të larta, huamarrja bëhet më e kushtueshme, dhe kështu bizneset dhe

konsumatorët kanë nxitje për të hequr dorë nga konsumi aktual. Rriten kursimet,

zvogëlohet konsumi dhe grumbullimi i papritur i inventarit. Për këtë arsye, firmat

reduktojnë prodhimin, kështu që zvogëlohet prodhimi i përgjithshëm. Me uljen e

prodhimit, papunësia do të jetë gjithnjë në rritje, kështu që banka qendrore do të

reduktojë normën e interesit për të përmirësuar situatën dhe për të rritur konsumin dhe

prodhimin. Një kanal shumë më tepër konvencional për efektin e normës reale të

interesit në normën natyrore është nëpërmjet akumulimit të kapitalit. Normat reale të

interesit ndikojnë koston e kapitalit; kostoja e kapitalit ndikon në akumulimin e

kapitalit; stoku i kapitalit ndikon në kërkesën për punë; kërkesa për punë ndikon te

papunësia. Prandaj është me rëndësi që politika monetare të jetë në gjendje të ndikojë

te normat reale të interesit për një periudhë të gjatë kohore. (Blanchard 2003)

4.2 Ndërtimi i modelit ekonometrik për të shpjeguar ndikimin e inflacionit

dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë


107

Për të shpjeguar ndikimin e inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e

Republikës së Maqedonisë për periudhën kohore 1998 -2013, është ndërtuar një model i

regresionit të shumëfishtë, duke përdorur të dhëna në seri kohore për këtë periudhë.

Tabela 13: T- testi për rëndësinë statistikore të modelit.

Seritë kohore Gabimet standarde

(St. Error) T- testi

(T- statistics) Alfa e vëzhguar

(P- values )

CONSTANT 2.260079 23.48261 0,0000

INF 0.075382 -4.290981 0,0001

GDP 0.700980 -8.156846 0,0000

EXP 0.001850 -5.575549 0,0000

IMP 0.001648 7.024792 0,0000

INTEREST 0.070795 4.810302 0,0000

Burimi: Përllogaritje të autorit.

Më sipër, kemi paraqitur T-testin e regresionit të shumëfishtë linear për secilën nga

seritë tona kohore. Me anë të t – testit (t- statistics) mund të testojmë ndikimin dhe rëndësinë

statistikore të variablave në veçanti dhe në rast se të gjitha variablat e përfshira rezultojnë si

të rëndësishme statistikisht atëherë edhe në përgjithësi modeli do të jetë i rëndësishëm. Sipas

vlerave të modelit për (INF) kemi t- statistics = -4.290981 me probabilitet 0.0001; për (GDP)

t- statistics = -8.156846 me probabilitet 0.0000; për (EXP) t- statistics = -5.575549 me

probabilitet 0.0000; për (IMP) t- statistics = 7.024792 me probabilitet 0.0000 dhe për

(INTEREST) t- statistics = 4.810302 me probabilitet gjithashtu 0.0000.

Të gjitha variablat me probabilitet më të vogël se 5% tregojnë se janë variabla

domethënëse në këtë model. Refuzojmë gjithnjë hipotezën zero në nivelin e paracaktuar 5%,

pra, pranojmë hipotezën alternative (H1) që seritë janë stacionare.

Gabimet standarde (s.e) tregojnë shmangien mesatare të vlerësimeve nga vlera e

vërtetë e parametrave. Na udhëzojnë sesa të sakta janë vlerësime;, sa më të vogla domethënë

se aq më preciz dhe më të besueshëm janë koeficientët e vlerësuar. Me rritjen e numrit të

observimeve, gabimet standarde janë më të vogla.

P – values ( Probability values) është niveli i saktë i sinjifikancës, i cili tregon fuqinë

relative me të cilën mund të refuzojnë hipotezën zero për sinjifikancën e variablit në vlerat

konvecionale të përqindjeve. Si zakonisht, në qoftë se vlera e P – value është më e vogël se

0.05 ( apo 5%) , atëherë rezultati do të konsiderohet statistikisht i rëndësishëm (sinjifikant)

dhe hipoteza zero do të refuzohet.


108

Pra, mund të procedojmë me vlerësimin e modelit me anë të metodës tradicionale të

regresionit linear ―Metoda e katrorëve më të vegjël‖.

Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur koeficientët e modelit të vlerësuar me anë të

kësaj metode. Metoda tradicionale Katrorëve më të vegjël njihet në ekonometri për

vlerësimin e modelit të regresionit linear.

Në praktikë, optimizimi me anë të Metodës së katrorëve të vegjël kryhet duke

minimizuar shumën e gabimeve të modelit në katror. Sipas kësaj metode modeli është

konsistent kur regresorët janë ekzogjenë dhe nuk ka multikolinearitet. Për të patur parametra

të vlerësuar drejt, gabimet duhet të jenë homoskedastikë (me variancë konstante) dhe të

pakorreluar me njëri-tjetrin. Një hipotezë shtesë që përdoret është dhe shpërndarja normale e

gabimeve.

Në kolonën e dytë kemi vlerësimin e koeficientit për secilin variabël. Nga rezultatet

shohim që parametrat janë të vlefshëm statistikisht.

Në kolonën e tretë kemi nivelin e vëzhguar të alfës (ose p-value). Në bazë të alfës së

vëzhguar për testin F hedhim poshtë hipotezën që modeli i vlerësuar është i pavlefshëm

statistikisht sepse alfa është e barabartë me zero (pra, më e vogël se 5%).

Tabela 14: Vlerësimi i modelit me metodën e ―Katrorëve më të vegjël‖.

Variabël e varur: UNEMP Koeficientët P-vlerat

CONSTANT 53.07256 0,0000

INF -0.323463 0,0001

GDP -5.717787 0,0000

EXP -0.010314 0,0000

IMP 0.011577 0,0000

INTEREST 0.340547 0,0000

F-statistic 19.11947 0,0000

R-Squared 0.622389

Adjusted R-Squared 0.589837


𝑹𝟐 ( R− squared) na tregon se sa afër janë observimet me vijën e regresionit. Vlerat e këtij

koeficienti janë 𝟎 ≤ 𝑹𝟐 ≤ 𝟏. Nëse 𝑹𝟐 = 𝟏, atëherë të gjitha observimet shtrihen në vijën e

regresionit, kurse kur 𝑹𝟐 = 𝟎, asnjë observim nuk shtrihet në vijën e regresionit apo vija e


109

regresionit nuk ka asnjë aplikim. Për ta interpretuar koeficientin e determinacionit ai

shëndërrohet në përqindje, gjegjësisht merr vlerat nga 0 – 100 %.

Në shembullin tonë kemi një koeficient determinacioni 𝑹𝟐 = 𝟎.𝟔𝟐𝟐𝟑𝟖𝟗, gjë që na

tregon se rreth 62 % e variacionit të normës së papunësisë shpjegohet nga variablat e

pavarura; vetëm 38% e variacionit të papunësisë nuk mund të shpjegohet nga një ndryshim

në ndonjë prej variablave në model.

Po ashtu testojmë sinjifikancën e 𝑅2 me F – testin (F – statistic), i cili tregon

rëndësinë statistikore të gjithë variablave të pavarura bashkarisht. Vlera të larta të F –

statistikës e hedhin poshtë hipotezën zero në favor të asaj alternative. Në këtë rast kemi F-

statistika = 19.11947 Prob. (F- statistic) = 0.0000 që është më e vogël se 5%, një tregues

sinjifikant i cili na tregon që variblat e pavarura së bashku në mënyrë sinjifikante e sqarojnë

variablën e varur.

Gjithashtu, koeficienti i vlerësuar i determinacionit (Adjusted R-squared) na tregon që

modeli i vlerësuar shpjegon rreth 59% të variancës së variablit të varur.

Përkatësisht, modeli është shprehur në formën:

𝑈𝑁𝐸𝑀𝑃 𝑡 = 53, 072 − 0,3234 𝐼𝑁𝐹 − 5, 7177 𝐺𝐷𝑃 − 0,0103 𝐸𝑋𝑃 + 0,0115 𝐼𝑀𝑃

+ 0, 3400 𝐼𝑁𝑇𝐸𝑅𝐸𝑆𝑇

r2= 0,62238 F=19, 11947 p=0.0000

Modeli tregon që marrëdhënia negative midis papunësisë dhe inflacionit ashtu siç na

tregon edhe lakorja e Philips-it është e vërtetë për Republikën e Maqedonisë sa i përket

periudhës kohore prej vitit 1998-2013. Për një rritje në 1 për qind në normën e inflacionit,

papunësia ulet me 0,3% dhe rrjedhimisht, duke mbështet një trade-off mes inflacionit dhe

papunësisë të sqaruar nga lakorja e Philips-it.

Nga ana tjetër, rezultatet e studimit tregojnë gjithashtu se marrëdhënia negative midis

papunësisë dhe rritjes ekonomike siç na tregon Ligji i Okun-it vlen për Republikën e

Maqedonisë. Për një rritje një milion euro në PBB, shkalla e papunësisë ulet me 5,7 %.

Sa i përket ndikimit të eksportit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë gjatë

kësaj periudhe kohore, shohim një lidhje të rëndësishme negative midis tyre, prandaj me

rritjen e eksportit për 1 milion euro, papunësia ulet me 0,01%. Kjo lidhje na tregon mbi

rëndësinë e nxitjes së eksportit të produkteve vendore për reduktimin e normës së papunësisë


110

në Republikën e Maqedonisë. Nga ana tjetër, importi ka një lidhje pozitive me normën e

papunësisë në Republikën e Maqedonisë, kështu që me rritjen e importit për një milion euro,

norma e papunësisë rritet me 0,01%.

Ndërsa norma reale e interesit tregon një lidhje të drejtë me normën e papunësisë në

Republikën e Maqedonisë gjatë kësaj periudhe. Nga ekuacioni i modelit të vlerësuar shohim

që me rritjen e normës reale të interesit për 1%, norma e papunësisë rritet me 0,3% gjatë

kësaj periudhe kohore të analizuar.

Për vlerësimin e modelit janë bërë edhe testimet lidhur me faktin se modeli ka

korrelacion serik apo jo, a është heteroskedastik apo jo dhe a ka shpërndarje normale apo jo.

Për të testuar autokorrelacionin është përdorur Breusch-Godfrey Serial Correlation

LM Test. Nga ky test shohim që kemi Obs* R-squared= 44.18987 me probabilitet Prob. =

0.0000 më e vogël se 5%, prandaj mund të refuzojmë hipotezën zero. Pra, modeli ka

korrelacion serik të residualeve.

Për çdo observim, varianca e gabimit duhet të jetë konstante ( homoskedastike). Në

rast se kemi variancë të ndryshueshme cenohet njëri nga supozimet dhe modeli

diagnostifikohet me heteroskedasticitet. Për të testuar nëse modeli ka heteroskedasticitet

përdorim testin Breusch – Pegan - Godfrey nga i cili shohim që kemi Obs* R-squared=

6.690083 me probabilitet Prob. = 0.2447 që është vlerë më e madhe se 5%, prandaj nuk

mund të refuzojmë hipotezën zero. Pra, në këtë model residualet nuk janë heteroskedastike.

Për të analizuar normalitetin (shpërndarjen normale) bëjmë paraqitjen grafike të

shpërndarjes së gabimit. Në rast se paraqitja aktuale i përafrohet shpërndarjes normale

atëherë testi i statistikës është i vogël dhe, nëse është larg nga normalia atëherë testi i

statistikës është i madh dhe supozimi nuk qëndron.

Në grafikun e mëposhtëm, kontrollojmë nëse mbetjet ndjekin ose jo shpërndarjen

normale. Përshtatja me drejtëzën e shpërndarjes normale është përgjithësisht e mirë; vërejmë

disa probleme modeste në ekstremet e drejtëzës. Histogrami paraqitet pothuajse simetrik rreth

vlerës zero, pra, modeli ynë nuk gabon mesatarisht.


111

Figura 13: Histogrami i modelit ekonometrik.

0

2

4

6

8

10

12

14

-3 -2 -1 0 1 2 3 4

Series: ResidualsSample 1998Q1 2013Q4Observations 64

Mean -1.16e-14Median -0.068336Maximum 4.019285Minimum -3.040101Std. Dev. 1.574061Skewness 0.059775Kurtosis 2.633955

Jarque-Bera 0.395416Probability 0.820609


Nga ky test kemi treguesin Jarque –Bera = 0, 395416 me probabilitet Prob. = 0.820609 që

është më i madh se 5 % dhe pranojmë hipotezën zero. Residualet janë të shpërndara

normalisht

4.2.1 Përfundime në lidhje me modelin

Analiza e modelit të regresionit të mësipërm kishte për qëllim të zbulonte se çfarë lloj

lidhjeje dhe ndikimi ekziston ndërmjet inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë e

Republikës së Maqedonisë. Analiza është bazuar në të dhëna të marra nga burimet zyrtare të

informacionit të Bankës Qendrore të Republikës së Maqedonisë dhe Entit Shtetëror

Statistikor të Republikës së Maqedonisë, për një periudhë 16 vjeçare (1998-2013).

Analiza empirike bazuar në modelin OLS (Metoda e Katrorëve më të vegjël) të

regresionit të inflacionit dhe rritjes ekonomike të papunësisë na jep një vlerësim për masën e

ndikimit të tyre në normën e papunësisë. Rezultatet tregojnë që këto variabla të pavarura kanë

ndikim tek variabla e varur.

Bazuar në argumentet teorike, ky model regresioni linear me pesë variabla të pavarura

tregon se lidhja e shprehur në këtë model është statistikisht e rëndësishme. Në studime të

mëtejshme të thelluara, ekuacioni mund të pasurohet edhe me një numër më të madh të

vëzhgimeve, meqenëse analiza është bërë vetëm për një periudhë 16 vjeçare. Gjithashtu

mund të përfshihen edhe variabla të tjera që ndikojnë tek norma e papunësisë, si p.sh.


112

reformat strukturore të tregut të punës, investimet, përfitimet e papunësisë, taksat, politikat e

tregut të punës, pagat minimale, norma e këmbimit etj., por që aktualisht nuk janë objekt i

kësaj çështjeje.


113

V. PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME

Politikat makroekonomike zbatohen në mënyrë që të arrihen objektivat kryesore të

qeverisë për punëzënie të plotë dhe ekonomi të qëndrueshme me inflacion të ulët. Objektivi

kryesor i çdo programi ekonomik është që të arrijë një rritje të qëndrueshme ekonomike me

një normë të ulët të inflacionit dhe papunësisë. Papunësia dhe inflacioni kanë qenë dhe do të

mbeten gjithmonë preokupimi kryesor i çdo politike ekonomike.

Maqedonia ashtu si edhe vendet e tjera të Ballkanit Perendimor, vazhdon të luftojë me

një rritje të ulët ekonomike dhe me një normë të lartë të papunësisë. Edhe pse recesioni si

pasojë e krizës ekonomike globale, në krahasim me vendet tjera të rajonit, në Maqedoni ishte

më pak i theksuar, përsëri në nivele më të ulëta në krahasim me periudhën para krizës dhe

kishte një trend shumë të ulët të rritjes. Normat e papunësisë në Maqedoni, Kosovë dhe B&H

janë ndër më të lartat në Europë.

Disa faktorë që kanë kontribuar në nivelet e larta të papunësisë janë: eksporti i ulët,

niveli i ulët i IHD-ve, rënia e aktivitetit ekonomik, ekonomia e madhe joformale, politikat

joefikase të tregut të punës dhe legjislacioni i ngurtë i tregut të punës.

Ndërsa, përsa i përket inflacionit në Republikën e Maqedonisë, ai ka filluar të

stabilizohet që nga viti 1996. Ka patur zhvillime relativisht të qëndrueshme të politikës

monetare, si për shembull zgjedhja e regjimit monetar duke adaptuar kurse fikse të këmbimit,

si dhe inflacionin e targetuar. Ajo që na tregojnë trendet botërore, evropiane dhe në

Republikën e Maqedonisë është që vitet e fundit ka pasur periudha deflacioniste, si rezultat i

uljes së çmimeve të naftës dhe të mallrave të tjera në vendet e zhvilluara. Inflacioni paraqet

objektivin e studimeve të shumta për caktimin e një niveli ―prag‖ të arsyeshëm për një rritje

të qëndrueshme në ekonomitë e vendeve të ndryshme.

Qëllimi i këtij punimi ishte që të paraqiste pikërisht lidhjen dhe ndikimin e inflacionit

dhe rritjes ekonomike në papunësinë e Republikës së Maqedonisë në periudhën kohore prej

vitit 1998 – 2013. Analiza empirike bazuar në modelin e Katrorëve më të vegjël (OLS) të

regresionit të inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësinë na jep një vlerësim të një

lidhjeje dhe ndikim të rëndësishëm të këtyre variablave për këtë periudhë të analizuar. Për një

rritje në 1 për qind në normën e inflacionit, papunësia ulet me 0,3%, rrjedhimisht duke

mbështetur një trade-off mes inflacionit dhe papunësisë sqaruar nga lakorja e Philips-it. Nga


114

ana tjetër, rezultatet e studimit tregojnë gjithashtu se marrëdhënia negative midis papunësisë

dhe rritjes ekonomike siç na tregon Ligji i Okun-it vlen për Republikën e Maqedonisë. Për

një rritje 1 milion euro në PBB, shkalla e papunësisë ulet me 5,7%.

Sa i përket ndikimit të eksportit në papunësinë e Republikës së Maqedonisë gjatë

kësaj periudhe kohore, shohim një lidhje negative midis tyre, çka do të thotë se me rritjen e

eksportit për 1 milion euro, papunësia ulet me 0,01%. Kjo lidhje na tregon mbi rëndësinë e

nxitjes së eksportit të produkteve vendore për reduktimin e normës së papunësisë në

Republikën e Maqedonisë. Nga ana tjetër, importi ka një lidhje pozitive me normën e

papunësisë në Republikën e Maqedonisë, kështu që me rritjen e importit për një milion euro,

norma e papunësisë rritet me 0,01%.

Ndërsa norma reale e interesit tregon një lidhje të drejtë me normën e papunësisë në

Republikën e Maqedonisë gjatë kësaj periudhe. Nga ekuacioni i modelit të vlerësuar shohim

që me rritjen e normës reale të interesit për 1%, norma e papunësisë rritet me 0,3% gjatë

kësaj periudhe kohore të analizuar.

Në bazë të rezultateve të këtij punimi shohim që inflacioni, rritja ekonomike dhe eksporti

kanë lidhje të zhdrejtë me papunësinë, ndërsa lidhje të drejtë me të kanë importi dhe norma

reale e interesit. Kështu që mund të rekomandojmë politika të tilla, të cilat nxisin rritjen e

PBB-së dhe eksportin, dhe uljene importit dhe normës reale të interesit.

Ndërsa përsa i përket inflacionit, Republika e Maqedonisë ndjek inflacion të targetuar,

mirëpo në një mjedis të tillë, autoriteti monetar ka një objektiv zyrtar, i cili është vlera e

kursit të këmbimit, por instrumenti i saj, norma e politikës sipas Shamloo (2011), lejon një

hapësirë për manovrim dhe, kështu, autoriteti monetar mund të zgjedhë për të synuar

inflacionin në një kohë kur nuk ka presion mbi rezervat valutore në Republikën e

Maqedonisë.

Gjithashtu duhet ndjekur politika e investimit në arsim dhe në trajnim profesional të

kapitalit njerëzor dhe modernizimi i institucioneve të tregut të punës, duke patur objektiva të

qarta dhe të matshme, stimulime financiare për zgjerimin e firmave të vogla dhe të mesme

dhe kalimin e bizneseve nga ekonomia joformale në atë formale.

Rëndësi të madhe për reduktimin e papunësisë kanë edhe politikat e tregut të punës.

Sipas Agjensionit për Punësim në Republikën e Maqedonisë, politika aktive të tregut të punës

të cilat kanë qenë më të suksesshme në tregun e punës në Republikën e Maqedonisë janë


115

Programi për vetëpunësim dhe Programi për subvencionim të punësimit, të cilat duhet të

rriten dhe të rritet gjithashtu edhe efikasiteti i tyre.

Në krahasim me vendet e rajonit, Republika e Maqedonisë ka një përqindje të ulët të

shpenzimeve për politikat aktive të tregut të punës në PBB, por ka një përqindje të lartë të

shpenzimeve për politikat pasive të tregut të punës, në krahasim me vendet e tjera të rajonit.

Sa i përket kësaj strukture të shpenzimeve të politikave të tregut të punës, Maqedonia duhet të

rrisë shpenzimet për politikat aktive të tregut të punës, duke reduktuar, nga ana tjetër

shpenzimet për politikat pasive të tregut të punës.

Megjithëse këto rezultate janë për një periudhë kohore prej 16 vitesh dhe në model mund

të përfshihen edhe varibla të tjera të papërfshira, faktikisht ky ishte objekt i këtij studimi, i cili

paraqet një kontribut modest teorik dhe empirik për hulumtime të mëtejshme të kësaj fushe,

me synim përfshirjen edhe të një numri më të madh variablash në model dhe një periudhë më

të gjatë kohore të hulumtimit.


116

REFERENCAT

Agenor. P.R. and A. W. Hoffmaister (1997). Money, Wages and Inflation in Middle-Income

Developing Countries. International Monetary Fund Working Paper, No. WP/97/174.

Aghion. P. and Howitt, P. (1992). A Model of Growth through Creative Destruction.

Econometrica 60: 323 - 351.

Aghion. P. and Howitt, P. (1994). Growth and unemployment. Review of Economic Studies,

61, 477-494.

Agjensioni për punësim i Republikës së Maqedonisë (2009). Raport vjetor, Prill 2009.

Agjensioni për punësim i Republikës së Maqedonisë (2016)

Ahmed. S. and Mortaza, G. (2005). Inflation and Economic Growth in Bangladesh: 1981-

2005, Policy Analysis Unit (PAU) Working Paper 0604.

Alfredo. S. F. (2005). Pro-poor Monetary and Anti-Inflation Policies: Developing

Alternatives to the New Monetary Policy Consensus, manuscript, Department of

Development Studies, SOAS, University of London.Aminu.

U. and A.Z. Anono (2012). Effect of Inflation on the Growth and Development of the

Nigerian Economy (An Empirical Analysis), International Journal of Business and

Social Science, Vol.3 No.10.

Aoki1. M and Yoshikawa. H. (2003). A New Model of Labor Dynamics: Ultrametrics,

Okun's Law, and Transient Dynamics, Springer Berlin Heidelberg, Volume 550,

203-219.

Apergis. N and Rezitis. A. (2003). An examination of Okun‘s law: evidence from regional

areas in Greece, Applied Economics, 2003, 35, 1147–1151.

Aziri. E. (2002). Proceset dhe lëvizjet socio-ekonomike në Pollog, Logos-A, Shkup.

Bagsic. C.B. (2004). The phillips curve and inflation forecasting: The case of the Philippines.

Philippine Management Review, (11): 76-90.

Bakare. A.S. (2012). Stabilization policy, Unemployment Crises and Economic Growth in

Nigeria, Universal Journal of Management and Social Sciences, Vol. 2, No.4.

Ball, Laurence, and Robert Moffitt (2001). "Productivity Growth and the Phillips Curve,"

NBER Working Paper 8421, August.

Ball. L. and G. Mankiw (1994). What Determines Sacrifice Ratio? Monetary Policy. 1st Edn.,

University of Chicago Press, Chicago.Ball. L. and Mankiw. G. (1994). Asymmetric


117

Price Adjustment and Economic Fluctuations. Economic Journal, v.104, N.423, 247-

261.

Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë (2014), Indikatorët kryesorë makroekonomik,

BPRM, Dhjetor 2014.

Banka Popullore e Republikës së Maqedonisë (2016), Indikatorët kryesorë makroekonomik,

BPRM, Prill 2016.Barro. R. (1995). Inflation and Economic Growth, NBER Working

Paper, 5326.

Bassanini. A and Duval. R. (2006). The determinants of unemployment across OECD

countries: reassessing the role of policies and institutions, OECD Economic Studies

No. 42, 2006/1.

Bean. C. R. and C. Pissarides (1993). Unemployment Consumption and Growth, European

Economic Review, Vol. 37, No. 4, pp. 837-854.

Bean. C.R. (1997). Discussion of R. Gordon: Is there a Trade-Off between Unemployment

and Productivity Growth, In D. J. Snower and G. de la Dehesa, eds., Unemployment

Policy Government Options for the Labour Market, Cambridge University Press,

Cambridge, 464 - 465.

Berentsen. A, Menzio. G. and Wright. R. (2011), Inflation and Unemployment in the Long

Run, American Economic Review 101 (February 2011): 371–398.Berentsen. A.,

Breu. M., and Shi. S., (2012), Liquidity, innovation, and growth, Journal of Monetary

Economics, 59, 721-737.

Berentsen. A., Menzio. G., and Wright. R. (2008). Inflation and unemployment in the long

run. National Bureau of Economic Research, Working Paper Number 13924.

Beyer. A. and Farmer. R. E. (2007). Natural rate doubts. Journal of Economic Dynamics and

Control 31 (3), 797–825.

Bhattarai. K. (2016). Unemployment-Inflation Trade-offs in OECD Countries, University of

Hull, UK May 8,

http://www.hull.ac.uk/php/ecskrb/Confer/Unemployment__2016_May_final.pdf

Blanchard. O and Wolfers. J. (2000). The Role of Shocks and Institutions in the Rise of

European Unemployment: the Aggregate Evidence, The Economic Journal Volume

110, Issue 462.

Blanchard. O., Cerutti, E. and Summers. L.H. (2015). Inflation and activity–two explorations

and their monetary policy implications, paper presented at the 2015 ECB Forum on


118

Central Banking, Session 1: Current perspectives on inflation and unemployment in

the euro area and advanced economies, Sintra, 22 May.

Bleaney. M. F. (1996). Macroeconomic stability, investment and growth in developing

countries. Journal of Development Economics 48, 461–477.

BPRM (2010), Raporti vjetor i punësimit të BPRM-së në vitin 2009, Shkup, Mars 2010

Bräuninger. M and Pannenberg. M. (2002). Unemployment and Productivity Growth An

Empirical Analysis within the Augmented Solow Model published in: Economic

Modelling 19, 105-120.

Brayton. F., Roberts. J. and Williams. J. (1999). What's Happened to the Phillips Curve?,

Federal Reserve Board of Governors, June.

Bruno. M. and Easterly.W. (1998). Inflation crises and long-run growth. Journal of Monetary

Economics, 41, 3–26.

Buiter. W. (2015), Unemployment and Inflation in the Euro Area: Why has demand

management failed so badly?, Inflation and Unemployment in Europe, Conference

Proceedings, 21-23 May 205, Portugal.

Bullard. J. and J. Keating (1995). The long-run relationship between inflation and output in

postwar economies. Journal of Monetary Economics 36:477-96.

Caballero. R. (1993). Comment on Bean and Pissarides. European Economic Review, Vol.

43, No. 4, pp. 855-859.

Cardoso. E. and A. Fishlow. (1989). Latin American economic development: 1950- 1980.

NBER Working Paper no. 3161, Cambridge, Mass.: National Bureau of Economic

Research.

Chang-shuai, Li and Liu Zi-juan (2012) Study on the relationship among Chinese

unemployment rate, Economic growth and Inflation. Advances in Applied Economics

and Finance, Vol.1, No.1, World science Publishers, United States.

Chen Jie (2010). The Trend of the dynamic change in "Output-price" Phillips Curve in the

transformation period of our country. Economic Survey, retrieved from:

http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-JJJW201002004.htm

Choi. S., Smith. B and Boyd. J. (1996). Inflation, financial markets and capital formation,

Federal Reserve Bank of St. Louis Review, May/June 1996, 9-39.

Christian. E. Weber (1996). The paper-bill spread and Blanchard‘s version of Okun‘s law,

Applied Economics Letters, 1997, 4, 437–440

http://en.cnki.com.cn/Article_en/CJFDTOTAL-JJJW201002004.htm


119

Christoffersen. P and P. Doyle. (1998). From Inflation to Growth. Eight Years of Transition,

IMF Working Paper No. WP/98/100.

Christopher. A. Pissarides and Vallanti. G. (2007). The impact of TFP growth on steady-

state unemployment, International Economic Review, Volume 48, Issue 2, pages

607–640, May.

Chu. A. and Cozzi. G. (2013). R&D and economic growth in a cash-in-advance economy.

International Economic Review, forthcoming.

Chu. A. and Lai. C. (2013). Money and the welfare cost of inflation in an R&D growth

model. Journal of Money, Credit and Banking, 45, 233-249.

Chu. A., Kan. K., Lai. C., and Liao. C. (2013), Money, random matching and endogenous

growth: A quantitative analysis. MPRA Papers No. 48040.

Clifford L.F. Attfield, Silverstone. B. (1997). Okun‘s coefficient: A comment, The Review of

Economics and Statistics, Vol.79, No.2, (May 1997), 326-329.

Clifford L.F. Attfield, Silverstone. B. (1998). Okun's Law, Cointegration and Gap Variables,

Journal of Macroeconomics, Vol. 20, No. 3, pp. 625-637.

Cross, Rod ed. (1995). The Natural Rate of Unemployment: Reflections on 25 Years of the

Hypothesis, Cambridge, UK: Cambridge University Press.

De Gregorio, J. (1992a). Economic growth in Latin America. Journal of Development

Economics 3959-84.

De Gregorio. J. (1992b). The effects of inflation on economic growth: Lessons from Latin

America. European Economic Review 36:417-25.

De Gregorio. J. (1993). Inflation, taxation and long-run growth", Journal of Monetary

Economics, 31, 271-298.

Dell‘Anno. R., Solomon. O. (2006). Shadow economy and unemployment rate in USA. Is

there a structural relationship?, Annual Meeting of the European Public Choice Society,

Finland, April 20-23,2006.

Den Haan. W. and J. Wouter, (2000). The comovement between output and prices. J.

Monetary Econ., 46: 3-30.

Dickey. A. D and Fuller. A. W (1979). Distribution of the Estimators for Autoregressive

Time Series With a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, Vol. 74,

No. 366.

Dornbusch. R., S. Fischer and C. Kearney. (1996). Macroeconomics. The Mc-Graw-Hill

Companies, Inc., Sydney

http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/iere.2007.48.issue-2/issuetoc


120

Dritsaki. C (2013). Phillips curve inflation and unemployment: an empirical research for

Greece, Int. J. Computational Economics and Econometrics, Vol. 3, Nos. 1/2, 2013

Engle. R. F. and Granger, C. W. J. (1987). Co-integration and Error-Correction:

Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55, 2, pp.251-76.

Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë (2009), Raport vjetor, Prill 2009

Enti statistikor i Republikës së Maqedonisë (2015), Raport vjetor, Prill 2015

Espinoza. R., Leon. H. and Prasad, A. (2010), ―Estimating the Inflation Growth Nexus – A

Smooth Transition Model‖ IMF Working Paper.

European Commission (2013), Former Yugoslav Republic of Macedonia, 2013, Progress

Report.

Fabayo. J.A. and Ajilore O.T. (2006). Inflation-how much is too much for economic growth

in Nigeria. Ind. Econ. Rev., 41: 129-148.

http://ideas.repec.org/a/dse/indecr/v41y2006i2p129 -147.html

Farnham. P.G. (2009). Economics for Managers, 2nd edition, Harlow, Prentice Hall, Pearson

Education.

Fischer. S. (1993). The role of macroeconomic factors in growth. Journal of Monetary

Economics, 32 485-512.

Franz. W. (2005). Will the (German) nairu please stand up? German Economic Review 6, 2

(05 2005), 131–153.

Friedman. M. (1968) "The Role of monetary policy." American Economic Review, 58, pp. 1-

17.

Friedman. M. (1973). Money and Economic Development, Toronto: Lexington Books.

Friedman. M. (1977). Nobel Lecture: Inflation and unemployment, The Yournal of Political

Economy, Vol. 85, No. 3, June, 451-472.

Frimpong. J. and Oteng-Abayie. E. (2010). When is inflation harmful? Estimating the

threshold effect for Ghana. IMF American Journal of Economic and Business

Administration, 2(3), 232-239.

Gabrisch. H and Buscher. H. (2006). The Relationship between Unemployment and Output in

Post-communist Countries‖, Post-Communist Economies, Vol. 18, No. 3, September.

Gali. J. (2015). Hysteresis and the European Unemployment Problem Revisited, Inflation and

Unemployment in Europe, Conference Proceedings, 21-23 May 205, Portugal.

Gerlach. S. and Smets. F. (1999). Output Gap and Monetary Policy in the EMU Area,

European Economic Review 43(4-6): 801-812.

http://ideas.repec.org/a/dse/indecr/v41y2006i2p129%20-147.html


121

Ghosh.A and Phillips. S. (1998). Inflation, Disinflation, and Growth, IMF Working Paper,

May.

Gokal.V. and Hanif. S. (2004). Relationship between Inflation and Economic Growth.

Working paper, Reserve Bank of Fiji.

Gordon. R. J. (1998). Foundations of the Goldilocks Economy: Supply Shocks and the Time-

Varying NAIRU," Brookings Papers on Economic Activity, vol. 29 (no. 2), 297-333.

Gordon. R. J. (1998). Fundations of the Goldilocks Economy: Supply Shocks and the Time-

Varying NAIRU, Brookings Papers on Economic Activity, no. 2, pp. 297-333, 345-

346.

Gordon. R. J. and T. F. Bresnahan. (1997). The Economics of New Goods, eds., pp. 1-26,

(Chicago: University of Chicago Press.

Gordon. R. J.(1995). Is there a Tradeoff between Unemployment and Productivity Growth?,

NBER Working Paper No. 5081, Issued in April.

Gordon. R.J. (1979). The "End-of-Expansion" Phenomenon in Short-run Productivity

Behavior, Brookings Papers on Economic Activity, 447-461.

Gordon. Robert J. (1982), Why Stopping Inflation May be Costly: Evidence from Fourteen

Historical Episodes, Inflation: Causes and Effects, edited by Robert E. Hall, pp. 15-

40. Chicago: University of Chicago Press.

Gordon.R. J. and Stephen R. King. (1982). The Output Cost of Disinflation in Traditional and

Vector Autoregressive Models." Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 1,

ed. W.C.

Gosh. A. and Phillips. S. (1998). Warning: Inflation May Be harmful to your Growth, IMF

Staff Papers, 45(4).

Grauwe. P. And Magdalena. P. (2005), ―Is Inflation Always and Everywhere a Monetary

Phenomenon?‖ The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 107, No. 2, pp. 239-

259.

Griffiths. A. and Wall. S. (1999). Applied Economics, 9thedition, Pearson Education Limited.

Guerrero. F. (2006). Does inflation cause poor long-term growth performance?. Japan and the

World Economy, 18, 72.89.

Hatton. T.J. (2007). Can productivity growth explain the NAIRU? Long-run evidence from

Britain, 1871—1999, Economica, 74 (295), pp. 475-491.

Herman. E. (2010). Inflation and unemployment in the Romanian economy, Annals of the

University of Petroşani, Economics, 10(2), 2010, 157-170 157.


122

Ho-Chuan (River) Huanga, and Shu-Chin Lin (2006). A flexible nonlinear inference to

Okun‘s relationship‖, Applied Economics Letters, 2006, 13, 325–331.

Hussain. T., Siddiqi. M. W. and Iqbal. A. (2010). A Coherent Relationship between

Economic Growth and Unemployment: An Empirical Evidence from Pakistan.

International Journal of Human and Social Sciences, 5(5), 332-339.

International Labour Office (2010). Global Employment Trends, ILO, January, Geneva.

International Labour Office (2011). Global Employment Trends 2011: The challenge of a

jobs recovery, ILO, Geneva.

International Labour Organization (2016). World Employment Socila Outlook: Trends 2016,

ILO, Geneva.

International Monetary Found (2015). World Economic Outllok Database, October.

International Monetary Fund (2009). Staff Report for the 2009, Article IV Consultation,

November 24.

International Monetary Fund (2015). World Economic Outlook, IMF, October.

International Monetary Fund (2016). World Economic Outlook, IMF, April.

Irfan Lal et al. (2010). Test of Okun‘s Law in some Asian Countries: Cointegration

Approach, European Journal of Scientific Research, 40 (1).

Jaradat. M. A. (2013). Impact of Inflation and Unemployment on Jordanian GDP. Retrieved

from http://journal-archives28.webs.com/317-334.pdf.

Jean-Paul Fitoussi, David Jestaz, Edmund S. Phelps, Gylfi Zoega, Olivier Blanchard and

Christopher A. Sims. (2000). Roots of the Recent Recoveries: Labor Reforms or

Private Sector Forces?, Brookings Papers on Economic Activity, Vol. 2000, No. 1

(2000), pp. 237-311.

Johanson. H. G. (1967). Is Inflation a Retarding Factor in Economic Growth?‖ in Fiscal and

Monetary Problems in Developing States, Proceedings of the Third Rehoroth

Conference, ed.by David Krivine (New York: Praeger, 1967), pp. 121-30.

Josheski.D and Lazarov. D. (2012). New Keynesian Macroeconomics: Empirically tested in

the case of Republic of Macedonia, http:// hdl.handle.net/10419/64403.

Karanassou. M. and H. Sala. (2010). Labour Market Dynamics in Australia: What Drives

Unemployment?, The Economic Record, vol. 86 (273), pp. 185-209.

Karanassou. M. and H. Sala. (2010). The US Inflation-Unemployment Trade-off Revisited:

New Evidence for Policy Making‖, Journal of Policy Modeling, vol. 32 (6), pp. 758-

777.

http://journal-archives28.webs.com/317-334.pdf

http://www.karanassou.com/



123

Karanassou. M., H. Sala, and D.J. Snower. (2005). A Reappraisal of the Inflation-

Unemployment Trade-off‖,European Journal of Political Economy, vol. 21 (1), pp.

1-32.

Karanassou. M., Sala, H., and Snower, D. J. (2003). The European Phillips Curve: Does the

NAIRU Exist? IZA Discussion Papers 876, Institute for the Study of Labor (IZA).

Karanassou. M., Sala, H., and Snower, D. J. (2010). Phillips Curves and

Unemployment Dynamics: A Critique and a Holistic Perspective‖, Journal of

Economic Surveys, vol. 24 (1), pp. 1-51.

Khan. A. Q. K., Khattak. N. U. R. K. and Hussain. A. H. (2008). Inter-dependencies and

Causality in the Macroeconomic Variables: Evidence from Pakistan (1960-2005).

Sarhad J. Agric. 24 (1): 199-205.

Kim.J. (2011), The Effects of Trade on Unemployment: Evidence from 20 OECD

countries,file:///C:/Users/Elsana/Desktop/PUNIME%20PER%20LITERATUREN/P

er%20importin%20dhe%20pap.pdf

Knotek, E. S. (2007). How useful is Okun's Law? Federal Reserve Bank of Kansas City,

Fourth Quarter.

Kostadinov. A. (2009). Labour market policies in Macedonia, CEA, Skopje, April 2009.

Krueger. A and Solow. M. R. (2001). The Roaring Nineties: Can Full Employment Be

Sustained? New York: The Russell Sage Foundation and the Century Foundation.

Kydland. F.E. and Prescott. E.C. (1990). Business cycles: Real facts and a monetary myth. Q.

Rev. Federal Reserve Bank Minneapolis, 14: 3-18.

Levine. R. and Zervos. S.J. (1993). A Sensitivity Analysis of Cross-country Growth

Regressions,‖ AER 82(4), 942-963.

Malley. J. and Molana. H. (2008). Output, unemployment and Okun's law: Some evidence

from the G7‖, Elsevier, Economics Letters 101 (2008) 113–115.

Mallik, G. and Chowdhury. A. (2001). Inflation and Economic Growth: Evidence from South

Asian Countries,‖ Asian Pacific Development Journal, Vol. 8, No.1.

Mançellari. A., Hadëri. S, Kule. Dh, Qirici. S. (2000). Hyrje në ekonomi, Pegi, Tiranë.

Mendoza. V.A. (2003). The Inflation-output volatility tradeoff and exchange rate shocks in

Mexico and Turkey. Central Bank Rev., 3: 27-51.

Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë (2013). Raport vjetor ekonomik, Prill.

Ministria e Financave të Republikës së Maqedonisë (2014). Raport vjetor ekonomik, Janar.


http://www.uni-kiel.de/snower/


124

Moosa. A. I. (2008) ―Economic Growth and Unemployment in Arab Countries‖ International

Conference on Unemployment Crisis in Arab Countries.

Mubarik. Y. A. (2005). Inflation and Growth: An Estimate of the Threshold Level of

Inflation in Pakistan,‖ State Bank of Pakistan – Research Bulletin, Vol.1, No. 1-2.

Mundell. R. (1963). Inflation and Real Interest, The Journal of Political Economy, Vol. 71,

No. 3.

Munir Qaiser and Mansur Kasim (2009). Non-Linearity between Inflation Rate and GDP

Growth in Malaysia, Economics Bulletin, Volume 29, Issue 3.

Naqellari. A. (2007), Makroekonomia 1, Universiteti Bujqësor i Tiranës, Tiranë.

Ndregjoni. A et al. (2015), The Impact of Growth rate of GDP on Unemployment rate in

Balkan Countries (Albania, Montenegro, Serbia and Macedonia) during 2000-2013,

International Journal of Economics, Commerce and Managemenent, Vol.3, Issue 8,

August 2015, United Kingdom.

Orlandi. F. (2012). Structural unemployment and its determinants in the EU countries,

European Comission, Economic Papers 455 | May 2012.

Ormerod. P., Rosewell, B. and Phelps, P. (2009). Inflation/ Unemployment regimes and the

instability of the Phillips curve. Discussion Paper, retrieved

from:http://www.economics-ejournal.org/economics/discussionpapers/2009-43.

Orphanides. A and Solow. M. R. (1990). Money, Inflation, and Growth. In vol. 1 of

Handbook of Monetary Economics, edited by Benjamin M. Friedman and Frank H.

Hahn. Amsterdam: North-Holland.Paul. S., Kearney. C. and Chowdhury. K. (1997).

Inflation and Economic Growth: A Mult Country Empirical Analy-sis, Applied

Economics, Vol. 29, No. 10, 1997, 1387-1401.

Perman. R and Tavera. C. (2005). A cross-country analysis of the Okun‘s Law coefficient

convergence in Europe, Applied Economics, 2005, 37, 2501–2513.

Phelps. E.S. (1967). Philips Curve, Expectations of Inflation and Optimal Unemployment

over Time, Economica, n.s, 34 (August 1967): 254-81.

Phelps. E.S. (1970). Money Wage Dynamics and Labor Market Equilibrium, In

Microeconomic Foundations of Employment and Inflation Theory, edited by E.S

Phelps. New York: Norton.

Phillips. A.W. (1958). The relation between unemployment and the rate of change of money

wage rates in the United Kingdom, 1861-1957.Economica, 25 (100).


125

Popovic. G. and J. Popovic (2009) Inflation and Unemployment in the EU: Comparative

Analysis of Phillips Regularity.UDK 336.748.12, 331.56.

Puzon. A. K. (2009), The Inflation Dynamics of the ASEAN-4: A Case Study of the Phillips

Curve Relationship, Marsland Press Journal of American Science 2009: 5(1), 55-57.

Puzon. K.A. (2009), The inflation dynamics of the ASEAN-4: A case study of the phillips

curve relationship. Report and Opinion, 1(2): 42-44.

Qeveria e Republikës së Maqedonisë (2009). Politika makroekonomike e RM-së për vitin

2010, Shkup, dhjetor.

Rafindadi. A.S. (2012). Macroeconomic Policy, Output and Unemployment Dynamics in

Nigeria: Is There Evidence of Jobless Growth? Paper presented at the 53th Annual

conference of the Nigerian economic society on ‗‗Youth Employment and Poverty

Reduction in Nigeria‘‘. NICON Luxiry Hotel, Abuja.

Rangarajan. C. (1998). Development, Inflation and Monetary Policy. In I. S. Ahluwalia and I.

M. D. Little (Eds.), India‘s Economic Reforms and Development. Oxford University

Press.

Rees. M. (2014). Unemployment is a global issue and growth alone won‘t fix it, London |

Opinion | Wed, January 29.

Ruth. J and Athanasios. O. (1996). Inflation, Volatility and Growth, Board of Governors of

the Federal Reserve System, Finance and Economics Discussion Series, 96/19.

Sadiku. M. et al. (2015).Econometric Estimation of the Relationship between Unemployment

Rate and Economic Growth of FYR of Macedonia, Procedia Economics and Finance

19 ( 2015 ) 69 – 81.

Samuelson. A. P., Nordhaus. D. W. (1995). Economics, McGrawHill Education (UK) Ltd.,

15th

Edition.

Samuelson. P.A. and Solow. R.M. (1960). Analytical aspects of anti-inflation policy.

American Economic Review.50 (2), pp. 177-194.

Sarel. M. (1996). Nonlinear effects of inflation on economic growth. IMF Working Staff

Papers, 43(1),199–215.

Sargent. T.J. and Wallace. N. (1973). The stability of models of money and growth with

perfect 38 foresight. Econometrica 41(6), pp. 1043-1048.

Scheibe. J. and Vines. D. (2005). A Phillips curve for China. CAMA working paper,

retrieved from: http://economics.ouls.ox.ac.uk/11544/1/Scheibe_Vines_022005.pdf

http://economics.ouls.ox.ac.uk/11544/1/Scheibe_Vines_022005.pdf


126

Schiler. R. B. (1997). The macro economy today, The American University, The MCGraw-

Hill Companies, seventh edition, USA.

Schreiber. S. and Wolters. J. (2007). The long-run phillips curve revisited: Is the nairu

framework data-consistent? Journal of Macroeconomics 29, 2 (June 2007), 355–

367.

Seleteng. M. (2005). Inflation and Economic Growth: An estimate of an optimal level of

inflation in Lesotho, Lesotho.

Shahid. M. (2014). Effect of Inflation and Unemployment on Economic Growth in Pakistan,

Journal of Economics and Sustainable Development www.iiste.org ISSN 2222-1700

(Paper) ISSN 2222-2855 (Online) Vol.5, No.15 .

Shamloo. M. (2011). Inflation Dynamics in FYR Macedonia, IMF Working Paper, European

Department, December,https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2011/wp11287.pdf

Sheehan. G. R. and Zahn. F. (1980). The Variability of the Okun Coefficient, Southern

Economic Journal, Vol. 47, No. 2, October.

Shiferaw. E. (2012), Modeling inflation volatility and its effect on economic growth in

Ethiopia, Addis Ababa University, June.

Sidrauski. M. (1967). Rational choices and patterns of growth in a monetary economy.

American Economic Review 57, 534-544.

Silvapulle. P., Moosa. A. I., and Silvapulle. J.M. (2004). Asymmetry in Okun's law, The

Canadian Journal of Economics / Revue canadienne d'Economique, Vol. 37, No. 2,

May.

Slavin. L.S. (1999). Macroeconomics,Union Country College, The McGraë-Hill Companies,

fifth edition, New Jersey.

Snower. J.D. (2015). A fresh look at the inflation-unemployment trade-off, European Central

Bank.

Sögner. L and Stiassny. A. (2000). An Analysis on the Structural Stability of Okun's Law – A

Cross-Country Study , Applied Economics, 34(14):1775-87.

Solow, R.M. (1956). A Contribution to the Theory of Economic Growth, Q.J.E, Vol. LXX,

February.

Staiger. D., Stock. H. J. and Watson.W. M. (1997). The NAIRU, Unemployment, and

Monetary Policy. Journal of Economic Perspectives, in press.

Staiger. D., Stock. H. J., and Watson.W. M. (2001). Prices, Wages, and the U. S. NAIRU in

the 1990s, NBER Working Paper 8320, June.

https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/2011/wp11287.pdf


127

State Statistical Office of the Republic of Macedonia; http://www.stat.gov.mk/

Stockhammer. E. (2004). Is there an Equilibrium Rate of Unemployment in the Long Run?‖

Review of Political Economy, Vol. 16, No. 1, 59–77, January.

Stockman. A. (1981). Anticipated inflation and the capital stock in a cash in-advance

Economy. Journal of Monetary Economics, Elsevier, vol. 8(3): 387-393.

Swan. T. W. (1956). Economic Growth and Capital Accumulation, Econ. Record, Vol.

XXXII, November.

Thayaparan. A. (2014). Impact of Inflation and Economic Growth on Unemployment in Sri

Lanka: A Study of Time Series Analysis, Global Journal of Management and

Business Research: B Economics and Commerce, Volume 13 Issue 5.

Tobin. J. (1965). Money and Economic Growth. Econometrica, Vol.33, pp. 671-684.

Tosheva. E. (2013), Macroeconomic Outlook for the Western Ballkans in the Context of the

Global Economic Crisis with a Focus on the Republic of Macedonia, Balkan Social

Science Review, Vol. 2, December, 269-289

Tripier. F. (2006). Sticky prices, fair wages, and the co-movements of unemployment and

labor productivity growth. J Econ Dyn Control 30:2749–2774.

Trpeski. P and Tevdovski. D. (2015). Nairu Estimates in a Transitional Economy With an

Extremely High Unemployment Rate: The Case of the Republic of Macedonia,

ECONOMIC ANNALS, Volume LX, No. 206 / July – September

U.S Department of State-Bureau of European Affairs,(2011), March, http://www.state.gov

Umair. M. and Raza U. (2013). Impact of GDP and inflation on unemployment rate of

Pakistan Economy in (2000-2010), Retrieved from:

http://irmbrjournal.com/papers/1371452025.pdf

Vaona. A. (2012). Inflation and growth in the long run: A new Keynesian theory and further

semiparametric evidence. Macroeconomic Dynamics, 16, 94-132.

Velev. V. M. (2015). A Research on the Relationship Between the Unemployment rate and

the Iinflation rate in Bulgaria, https://www.academia.edu/13265065/

Villaverde. J and Maza. A. (2008). The Robustness of Okun‘s Law in Spain: 1980-2004,

Journal of Policy Modeling, 31, pp. 289-297.

Walterskirchen. E. (1999). The relationship between growth, employment and

unemployment in the EU European economists for an alternative economic policy

(TSER NETWORK). Workshop in Barcelona, 16 to 18 September.

http://www.stat.gov.mk/

http://www.state.gov/

http://irmbrjournal.com/papers/1371452025.pdf


128

William. S. (2005). Examining the Relationship between Employment and Economic Growth

in the Ten Largest States‖ Southwestern Economic Review.

World Bank (2013). ―Doing Business in Macedonia, FYR 2013", Retrieved 2012-10-21.

World Bank (2015), World Development Indicators, Aprill 2015, http://dataworldbank.org

Zagler. M. (2006). Does economic growth exhibit a different impact on job creation and job

destruction?, Scottish Journal of Political Economy (Impact Factor: 0.21). 02/2006;

53(5):672-683.

http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/macedonia,-fyr/

http://dataworldbank.org/

https://www.researchgate.net/journal/1467-9485_Scottish_Journal_of_Political_Economy


129

ANEKSE

Dependent Variable: N_PAPUNESISE

Method: Least Squares

Date: 10/02/16 Time: 01:26

Sample: 1998Q1 2013Q4

Included observations: 64

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 53.07256 2.260079 23.48261 0.0000

INTEREST_RATE 0.340547 0.070795 4.810302 0.0000

INFLACIONI__ -0.323463 0.075382 -4.290981 0.0001

IMPORTI__MILION_EURO_ 0.011577 0.001648 7.024792 0.0000

GDP -5.717787 0.700980 -8.156846 0.0000

EKSPORTI_MILION_EURO_ -0.010314 0.001850 -5.575549 0.0000

R-squared 0.622389 Mean dependent var 33.31712

Adjusted R-squared 0.589837 S.D. dependent var 2.561530

S.E. of regression 1.640506 Akaike info criterion 3.916946

Sum squared resid 156.0931 Schwarz criterion 4.119342

Log likelihood -119.3423 Hannan-Quinn criter. 3.996680

F-statistic 19.11947 Durbin-Watson stat 0.395863

Prob(F-statistic) 0.000000

Heteroskedasticity Test: Breusch-Pagan-Godfrey

F-statistic 1.354128 Prob. F(5,58) 0.2550

Obs*R-squared 6.690083 Prob. Chi-Square(5) 0.2447

Scaled explained SS 4.488876 Prob. Chi-Square(5) 0.4814

Test Equation:

Dependent Variable: RESID^2


Date: 10/02/16 Time: 01:29

Sample: 1998Q1 2013Q4



C 11.24659 4.269435 2.634211 0.0108


130

INTEREST_RATE 0.220482 0.133737 1.648623 0.1046

INFLACIONI__ -0.097364 0.142402 -0.683727 0.4969

IMPORTI__MILION_EURO_ 0.002297 0.003113 0.737880 0.4636

GDP -1.728823 1.324197 -1.305564 0.1969

EKSPORTI_MILION_EURO_ -0.002148 0.003495 -0.614795 0.5411

R-squared 0.104533 Mean dependent var 2.438954







Breusch-Godfrey Serial Correlation LM Test:

F-statistic 62.45875 Prob. F(2,56) 0.0000

Obs*R-squared 44.18987 Prob. Chi-Square(2) 0.0000

Test Equation:

Dependent Variable: RESID


Date: 10/02/16 Time: 01:30

Sample: 1998Q1 2013Q4


Presample missing value lagged residuals set to zero.


C 0.083597 1.303898 0.064113 0.9491

INTEREST_RATE 0.020887 0.040271 0.518660 0.6060

INFLACIONI__ 0.009552 0.043679 0.218681 0.8277

IMPORTI__MILION_EURO_ -0.000169 0.000949 -0.177899 0.8594

GDP 0.139534 0.409999 0.340328 0.7349

EKSPORTI_MILION_EURO_ -7.66E-05 0.001051 -0.072897 0.9421

RESID(-1) 1.093902 0.126861 8.622827 0.0000

RESID(-2) -0.352022 0.130570 -2.696046 0.0092

R-squared 0.690467 Mean dependent var -1.16E-14




131





0

2

4

6

8

10

12

14

-3 -2 -1 0 1 2 3 4

Series: ResidualsSample 1998Q1 2013Q4Observations 64

Mean -1.16e-14Median -0.068336Maximum 4.019285Minimum -3.040101Std. Dev. 1.574061Skewness 0.059775Kurtosis 2.633955

Jarque-Bera 0.395416Probability 0.820609

Documents

NDIKIMI I INFLACIONIT DHE RRITJES EKONOMIKE NË PAPUNËSI ...doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/...Ekonomiksi... · Ndikimi i inflacionit dhe rritjes ekonomike në papunësi. Rasti