UDC 886.1.09-12 Petroviã Njegoš

FUNKCIJA EPSKIH FORMULA U GORSKOM VIJENCU

Boško Suvajxiã

SAŸETAK: Wegošev dijalog sa tradicijom u Gorskom vi-jencu odvija se kontinuirano i simultano na nekoliko znaåew-skih nivoa: sadrÿinskom (tematsko-motivski sloj); stilsko-iz-raÿajnom (metriåka struktura, jeziåki sloj, paremiološka gra-ða); u ravni nomenklature (evokacija istorijskih i tradicij-skih junaka i dogaðaja); poetiåkom nivou (stilizacija stereo-tipnih obrazaca i klišea preuzetih iz epske narodne tradici-je); etnološkom (etnološka graða); herojsko-mitološkom (mi-tema Kosovskog boja u Wegoševom dramskom spevu predstavqavrhovni ontološki i drÿavnopolitiåki razlog srpske nacio-nalne istorije i duhovnosti; kult Miloša Obiliãa i Kara-ðorða). Iz svih ovih slojeva izuzetao kompleksne strukturedramskog speva u interpretaciji izdvajamo samo jedan poetiåkiaspekat — strukturu i funkciju epske formule. Analogije sasrpskom usmenom epskom tradicijom pravqene su pre svega uodnosu na ustaniåku epiku Filipa Višwiãa.

KQUÅNE REÅI: epska formula, kompozicija, tradicija,„estetika istovetnosti", Kosovski boj, Filip Višwiã.

Davno je uoåena i mnogo puta ponovqena istina da Wegošev Gorskivijenac izrasta iz najplemenitijih korena srpske usmene epske tradici-je, ali i da se u woj ne dokida.1 Udeo narodne tradicije nekada je biotoliko precewivan da je Gorski vijenac proglašavan narodnim delom.2

Osobito je na to uticao mnogovrstan „venac" etnološke graðe koji sena svakom koraku plete oko govora Crnogoraca i epizoda iz obiånogÿivota u Wegoševom dramskom spevu.3 U dosadašwim prouåavawimaGorskog vijenca istican je, najviše, kult Obiliãa.4 Poseban akcenat

1 Miodrag Maticki, Višwiãeve pesme o ustanku i Wegošev Gorski vijevac, Epikaustanka, Beograd 1982.

2 Miðun M. Paviãeviã, Gorski vijenac kao narodno djelo, poseban otisak iz Etnolo-ga H, glasnika Etnografskog muzeja u Qubqani, Qubqana 1937, 16. V. M. Maticki, nav. d.

3 V. Mirko Barjaktareviã, Etnološko u Gorskom vijencu, Glasnik Etnografskog mu-zeja, 15, Beograd 1940, 122—143.

4 R. Kovijaniã je izbrojao da se Miloš Obiliã u Gorskom vijencu pomiwe åak tri-deset puta, za razliku od Kraqeviãa Marka, åije se ime pomiwe svega tri puta, a i to sa-mo uzgred (v. R. Kovijaniã, Obiliã u Wegoševoj poeziji, Kwiÿevni sever, god. ¢, sv. 3,1929, 96).

stavqan je na ontološku dinamiku Wegoševe kosovske misli, koja Ko-sovski boj shvata kao „permanentno poprište", na kome se vekovima, udrugaåijem a uvek istom obliku, obnavqa srpska nacionalna drama.5 Na-roåito se, i s pravom, ukazivalo na Wegoševe veze sa ustaniåkom epi-kom Filipa Višwiãa. U komparativnim studijama koje su se bavileanalogijama izmeðu Gorskog vijenca i pesama iz Višwiãevog ustaniåkogrepertoara6 razmatrani su kako zajedniåki motivi i postupci, stilskei jeziåke osobenosti tako i celovita koncepcija Wegoševog speva iVišwiãevog ustaniåkog opusa, osobito kada je reå o odnosu prema ko-sovskoj legendi.7 Isticane su, pre svega, tematsko-motivske analogije,mesta koja su se najpre mogla uoåiti i najlakše dala „otvoriti" tuma-åewu, npr.: „istraga do pošqetka" i krvna osveta, ritualno ispijawevina pre boja, motiv priåešãa, motiv osvete u širem smislu, motivkolektivne smrti u boju, kletva kao dominantan motiv kosovske epskelegende, motiv „jedne zemqe a dva gospodara", motiv zasluÿivawa car-stva na junaåkom megdanu, motiv mudrih staraca savetnika, upotrebaistih poetskih slika i ustaqenih pesniåkih obrta, stihovi koji delujugotovo kao asocijacije na Višwiãeve stihove.8

Jedna od vaÿnih tendencija prouåavawa odnosa pesnika Gorskog vi-jenca prema narodnoj tradiciji bila je usmerena ka putevima i oblici-ma transponovawa paremiološke graðe, koja je Wegoševom pesniåkomizrazu dala izuzetnu misaonu produhovqenost i dubinu.9

70

5 „Wegoš je Miloša uzdigao do grandioznih razmera, do uzora svih viteških vr-lina, i wegovo junaštvo proslavio najlepšim stihovima. Za svoju istorijsku i nacio-nalnu koncepciju upotrebio je sve glavne elemente kosovske legende, i to u wenoj potpu-no razvijenoj formi. U wegovim stihovima oseãa se tragiåni dah kosovskih dogaðaja. La-zareva kruna je simbol 'carstva', Lazar sam oliåewe tragiåne istorijske sudbine. Prstomse ukazuje na nesloÿne velikaše kao krivce za propast, a prokliwawe izdajnika VukaBrankoviãa odjekuje kroz celo delo; on je personificirana 'nevera'. Sve je to u duhu ko-sovske tradicije, samo su akcenti kod Wegoša åesto oštriji i cela slika sumornija. Alise Miloš Obiliã uzdigao visoko iznad lika kakvim ga prikazuje narodno pesništvo.Wemu pripada prvo mesto na nacionalnom Olimpu; on je kao neko boÿanstvo u hramu ne-ke herojsko-mitske religije. Iznad ruševina carstva i lebdi wegova svetla pojava, nedo-stiÿna, ali kao veåiti uzor, poziv i obeãawe" (Alojz Šmaus, Miloš Obiliã u narodnompesništvu i kod Wegoša, Rad H kongresa Saveza folklorista Jugoslavije na Cetiwu 1963.godine, Cetiwe 1964, 53).

6 Novak Kilibarda, Wegoš i Višwiã (paralela), u Legenda i poezija, 88—94; M. Ma-ticki, nav. d.

7 „Pokazalo se da Wegoš takoðe peva o junaåkoj slobodi i borbi nsprestanoj, da,kao i Višwiã, unosi ideal srca slobodnog. U opevanim herojskim delima Wegoš naslu-ãuje sjediwavawe duša kosovskih junaka sa dušama junaka Gorskog vijenca" (M. Maticki,nav. d., 167).

8 V. M. Maticki, nav. d., 148—168.9 „Wegoševa misaonost se najpotpunije umetniåki izrazila u gnomici, jer se tu

stvaralaåki ukrstila sa narodnom posloviåkom mudrošãu" (J. Deretiã, Kompozicija Gor-skog vijenca, Beograd 1969, 37. V. i Tih. R. Ðorðeviã, Wegoš i narodne poslovice, Srpskikwiÿevni glasnik, kw. H¢¡, br. 7, Beograd 1925, 513—517; Mirko Barjaktareviã, Etnolo-ško u Gorskom vijencu, Glasnik Etnografskog muzeja, 15, Beograd 1940, 141—142; MiodragPavloviã, Gnomiåki stil u Gorskom vijencu, Zbornik SAN, Institut za prouåavawe kwi-ÿevnosti, 17/2, Beograd 1952, 241—266; Dušan Nedeqkoviã, Wegoš skupqaå i tvorac na-rodnih poslovica i stvaralaåki nosilac misli celog naroda, Stvarawe, Titograd, 1963, br.9—10, 111—143; N. Banaševiã, Komentar, u P. P. Wegoš, Gorski vijenac, kritiåko izda-

U kontekstu odnosa prema usmenoj graði isticano je, najzad, i We-goševo umetniåko sazrevawe od epske pesme i pevawa na narodnu dokompleksnih romantiåarskih spevova koji koriste narodnu pesmu kaodragocen repertoar stilsko-izraÿajnih sredstava i riznicu tema i mo-tiva.10

U ravni nomenklature u Wegoševom spevu oåuvane su reminiscen-cije na antiturska preduzeãa ugarskog gubernatora Janka Huwadija (Si-biwanin Janka naše narodne pesme) nakon smrti kraqa Vladislava ¡¡¡u bici kod Varne, posebno na wegov neslavni poraz od Turaka u dru-gom kosovskom boju 1448. godine (st. 29—30); na Vukašinovo toboÿwecareubistvo, stilizovano prema obrascu kulturnoistorijskog predawa(205—206); na neprestane borbe zetskog vladara Ivana Crnojeviãa saTurcima (567—9); opis svadbe Suqa barjaktara dat je u asocijativnomverbalnom nadmetawu svatova, u igri reminiscencija, koje su stilizo-vane u obliku apostrofa, i kojima se naizmeniåno sluÿe muhamedancii hrišãani (1783—1842); reminiscencija na Filipa Višwiãa, iliHomera,11 u skladu sa vukovskim shvatawem mesta i uloge staraca12 uspevavawu i prenošewu usmenih pesama (2369); reminiscencije na Ko-sovski boj.13 Najcelovitije se reminiscencije na znamenite epske juna-ke daju u vidu epskog kataloga na kraju speva, u spomenu i hvalospevuigumana Stefana najznamenitijim istorijskim i tradicijskim junaci-ma svekolikog Srpstva (2653—2665); ili u sceni kada Vuk Mandušiãopisuje napad Turaka na Radunovu kulu (2773—2780).

Sve uoåene tematsko-motivske i stilsko-izraÿajne analogije, meðu-tim, nisu dovoqne da nam objasne naåin na koji funkcioniše usmenagraða u Wegoševom dramskom spevu. Stoga nƒs ovde ne zanima sama gra-ða veã poetiåki principi po kojima je ta graða modelovana u Gorskomvijencu.14 Ako poðemo od stanovišta da je prisustvo epske formule15 uVišwiãevoj ustaniåkoj epici i Wegoševom dramskom spevu direktniodblesak onog dubinskog tradicijskog jezgra iz kojeg izviru mnogobrojne

71

we s komentarom priredio je Nikola Banaševiã, drugo izdawe, SKZ, Beograd 1978,139—401).

10 „Kao pesnik Wegoš nije nikada kidao sa narodnom poezijom. Ona je rodno tlewegovog genija, izvor wegove antejsks snage. Iz we je crpao graðu i u svom najveãem deluGorskom vijencu. Wegošev stvaralaåki razvitak sa stanovišta odnosa prema narodnoj poe-ziji moÿemo oznaåiti kao put od narodne pesme kao forme izraza do narodne pesme kaoriznice tema i motiva i umetniåkih sredstava za izgraðivawe samostalnih pesniåkihtvorevina" (J. Deretiã, Kompozicija Gorskog vijenca, 28).

11 „Pored slepog Filipa Višwiãa, åije je pesme uneo u svoje Ogledalo srpsko, pe-snik je mislio i na legendu o Homeru, åiju je Ilijadu visoko cenio i prevodio" (N. Ba-naševiã, Komentar, 370).

12 „Koliko sam ja do danas mogao doznati, junaåke pjesme ponajviše spjevaju qudisredovjeåni i starci" (Vuk Stefanoviã Karaxiã, Predgovor prvoj kwizi narodnih pesamalajpciškog izdawa, u Vuk Stef. Karaxiã, O narodnoj poeziji, prir. Borivoje Marinkoviã,Prosveta, Beograd 1964, 89).

13 U pitawu su sledeãi stihovi: 75—78; 135—136; 187; 215—223; 235—237; 248;252—257 i dr.

14 „Zamerke upuãivane metodi izuåavawa usmenog epa, pre svega, kao sinteze epskihformula, ne opstojavaju kada su u pitawu pesme o ustanku koje je Vuk zabeleÿio od Vi-šwiãa i drugih pevaåa" (M. Maticki, nav. d., 165).

15 Kao specifiånog „pisma usmene kulture".

formalne analogije izmeðu Wegoša i Višwiãa, u prvom planu našegistraÿivawa biãe pitawe strukture i funkcije epskih formula u Gor-skom vijencu. Jedino je na osnovu ovog kriterijuma, po našem mišqewu,izvodqivo poreðewe Gorskog vijenca sa Višwiãevom ustaniåkom epi-kom, jer samo zahvaqujuãi ovom, po Wegoša, unosnom „transferu for-mula",16 moguãe je tipološki pribliÿiti dva razliåita i po svim dru-gim pretpostavkama teško svodiva tipa umetnosti i kulture. I u Vi-šwiãevoj ustaniåkoj pesmi i u Wegoševom dramskom spevu epska for-mula, naime, radi dubinski, kao dinamiåki obrazac koji nosi sumu in-formacija o tradiciji åiji su izdanci i Višwiã i Wegoš, zamajackoji ih pokreãe i oblikuje iznutra, iz tradicije same.17

Wegoš je veã samom temom, kompozicionom strukturom i metriå-kim modelovawem svoga speva, kao i svojim shvatawem mesta i ulogekwiÿevnosti u društvu, koje se u velikoj meri podudaralo sa nazorimawegovih, uslovno reåeno, anonimnih savremenika i prethodnika, biouslovqen do te mere da poetiku epskih formula, åak i da je hteo, nijemogao da izbegne. Sama upotreba trohejskog deseterca, istini za voqu,uz krupna odstupawa u odnosu na klasiåan guslarski epski deseterac,18

oznaåavala je veã na poåetku odreðenu vrstu „referentnosti na tradi-ciju",19 koja je propisivala i jasna, u tradiciji veã gotova rešewa iklišetizirane stilsko-jeziåke obrte.

72

16 Pod izrazom „transfer formule" Mirjana Deteliã misli, pre svega, na preina-åavawe uvodnih i završnih u unutrašwe i obrnuto, što ukazuje na vaÿnu ulogu koju imapozicija epske formule u tekstu: „Oåigledno je, dakle, da pozicija u tekstu nije proizvoq-no odreðewe za epsku formulu veã nuÿna posledica uzajamne uslovqenosti dva bitna mo-menta: forme koju dobija i sluÿbe koju vrši" (M. Deteliã, Urok i nevesta. Poetika epskeformule, Beograd 1996, 32).

17 Na ovom mestu još jednom se jasno moramo ograditi od ambicije da sve bogateslojeve kompozicione i znaåewske strukture Gorskog vijenca svedemo samo na uticaje na-rodne tradicije. Ova studija se stoga tiåe samo jednog sloja, onog koji se koreni u usme-nom stvaralaštvu, ali koji neosporno ima bitnoga uticaja na celovitu strukturu speva;„Koreni strukture Gorskog vijenca su u narodnom stvaralaštvu, ali postanak te strukturene bi se mogao ni zamisliti bez delovawa drugog, ovog puta spoqašweg faktora, evrop-skog pesniåkog iskustva od Homera do romantizma koliko ga je Wegoš stigao da upozna iprihvati" (J. Deretiã, nav. d., 45).

18 Jovan Vukoviã istiåe izrazito individualnu intonacionu liniju u strukturiWegoševog deseterca koja predstavqa distinktivno obeleÿje Wegoševog stiha i u odnosuprema narodnom desetercu i prema stihu svake druge vrste, i za koju su intonacione li-nije epskog deseterca preuske (Jovan Vukoviã, O strukturi Wegoševa deseterca u Gorskomvijencu, Rad H kongresa Saveza folklorista Jugoslavije na Cetiwu 1963. godine, Cetiwe1964, 78). Nikola Banaševiã istiåe niz razlika izmeðu Wegoševog i guslarskog epskogdeseterca, kad je u pitawu ritmiåka i semantiåka funkcija jednosloÿnih reåi na poåetkustiha, netipiånih za usmenu epsku pesmu, tipa krv, krst, åest i trag i dr., zatim kada suu pitawu inverzije, opkoraåewa, pomerawe cezure iza šestog sloga i dr. (N. Banaševiã,O Wegoševom desetercu, Prilozi za kwiÿevnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd1981/82, kw. H£¢¡¡ i H£¢¡¡¡, poseban otisak, Beograd 1984, 8—13). Novica Petkoviã uka-zuje na to da je Wegošev deseterac po ritmu i intonaciji znatno „dinamiåniji" u odnosuna guslarski epski deseterac (N. Petkoviã, Prilog prouåavawu ritma i intonacije u raz-voju srpskog stiha od romantizma do simbolizma, u Srpski simbolizam. Tipološka prouåava-wa, SANU, Nauåni skupovi, kw. HH¡¡, Odeqewe jezika i kwiÿevnosti, kw. 4, Beograd1985, 418—421).

19 Termin je Xon Majls Folija. V. Mirjana Deteliã, Urok i nevesta. Poetika epskeformule, Beograd 1996, 40.

Polazeãi od najpoznatije, Peri—Lordove teorije formule,20 miãemo epsku formulu na ovom mestu tumaåiti šire, kao dinamiåki kom-poziciono-strukturni i metriåko-sintaksiåki obrazac na kome poåivaepska pesma.21 To praktiåno znaåi da ãemo akcenat staviti na me-triåko-sintaksiåke i kompozicione sheme kojima bi svakako više od-govaralo Šmausovo shvatawe formule kao „morfološko-sintaksiåkogobrasca". Formulu, dakle, u metriåkom smislu, neãemo ograniåiti sa-mo na jedan stih, kako nam to Lord preporuåuje, niti ãemo je dvojiti odveãih sadrÿinskih celina izraÿenih ustaqenim poetiåkim sredstvimausmene epske poezije.22

U Wegoševom spevu, kao i u usmenoj epskoj poeziji, smislotvor-nost formule odreðuje mesto na kome se ona nalazi u strukturi nara-tivne sekvence, wena forma i funkcija u tekstu.23 Iz aspekta kompozi-ciono-strukturnog ureðewa i siÿejne lokalizovanosti, odnosno eman-cipovanosti od teksta, u Gorskom vijencu moÿemo izdvojiti opšte ilineutralne epske formule (invokacije, inicijalne i finalne), i poseb-ne medijalne formule (epske formule kwige, megdana, boja, ÿalosti,poznavawa puške po pucwu, proroåkog sna).

¡. Opšte ili neutralne epske formule(invokacije, inicijalne i finalne)

Ako obratimo paÿwu na kompoziciju Gorskog vijenca, uoåiãemo daje jedan od najvaÿnijih strukturnih principa na kojima se gradi spevupotreba invokacija i apostrofa u uvodnim i završnim segmentimadijaloških i monoloških partija. Naroåito su åeste invokacije u ini-cijalnoj poziciji:

Crni dane, a crna sudbino!O kukavno Srpstvo ugašeno24 (43—44)Kugo qudska, da te Bog ubije! (49)Grdni dane, da te Bog ubije,koji si me dao na svijetu! (84—85)O prokleta kosovska veåero (215)O gwijezdo junaåke svobode,åesto li te Bog nagleda okom,mnogo li si muke prenijelo,mnoge li te åekaju pobjede! (710—713)Boÿe dragi, koji sve upravqaš,

73

20 „Pod formulom mislim na skupinu reåi koja se redovno koristi pod istim me-triåkim uslovima da izrazi datu osnovnu ideju (…) Formulnim izrazom oznaåavam stihili polustih konstruisan po obrascu formula. Pod temom razumem ponovqene dogaðaje iopisna mesta u pesmama" (Albert B. Lord, Pevaå priåa (1), Teorija, Beograd 1990, 21).

21 V. Alojz Šmaus, Formula i metriåko-sintaktiåki model (O jeziku pjesme u bugar-štici), u Usmena kwiÿevnost, prir. Maja Boškoviã-Stuli, Zagreb 1971, 143—144.

22 Ove bi celine bile najbliÿe Lordovim temama, onako kako ih on definiše.23 Mirjana Deteliã, nav. d., Beograd 1996, 13.24 U pitawu je apostrofa kojom je prvobitno zapoåiwao spev.

koji sjediš na prestol nebesnite moguãim zaÿiÿeš pogledomsva svijetla kola u prostoru (…)(…) provedri mi više Gore Crne,uklon od we muwe i gromovei smuãeni oblak gradonosni! (742—759)O Stambole, zemaqsko veseqe,kupo meda, goro od šeãera,bawo slatka qudskoga ÿivota,ðe se vile u šerbet kupaju; (911—914)O Kosovo, grdno sudilište,nasred tebe Sodom zapušio! (987—988)Novi Grade, sjediš nakraj mora,i valove brojiš niz puåinukako starac, na kamen sjedeãi,što nabraje svoje brojanice. (1210—1213)Gergeleze, krilo od sokola (1783)Ilderime, sveåev buzdovane (1806)Ðe si, Marko, nagnuta delijo? (1798) i dr.

U poetici epske poezije invokacije bi se, u odnosu na „prave op-šte formule",25 odlikovale gotovo potpunom emancipovanošãu od si-ÿejnog toka konkretne epske pesme, te velikom kompozicionom pokre-tqivošãu, kakvu drugi oblici opštih epskih formula ne poznaju. In-vokacije se, naime, mogu javiti u bilo kom poloÿaju u pesmi (inicijal-nom, medijalnom, finalnom). Po obimu, mestu i funkciji u tekstu mo-ÿemo ih podeliti na dva osnovna tipa: invokacije Boga i svetiteqa uinicijalnoj i medijalnoj poziciji, po pravilu ne mnogo razvijene, kaoekspozicija koja ukazuje na nesvakidašwost dogaðaja o kome se peva(formule åuda); razvijenije invokacije (apostrofe) gradova, naroda, ep-skih i istorijskih liånosti u finalnoj poziciji, u funkciji rekapi-tulacije ispripovedanih dogaðaja i davawa završne glorifikacije ju-naka i wihovih postupaka (formule glorifikacije).26 U odnosu na invo-kacije, „prave opšte formule", one koje se ne mogu pojaviti u medijal-noj poziciji pesme, iako predstavqaju strukturno indiferentne „tek-

74

25 Mirjana Deteliã u svojoj studiji o epskoj formuli navodi sledeãe vrste formulau usmenoj epici: opšte (uvodne, završne i invokacije) zatvorene na oba kraja, posebne spo-qašwe (uvodne i završne) zatvorene na jednom a slobodne na suprotnom kraju, i posebneunutrašwe otvorene na oba kraja (M. Deteliã, nav. d., 33).

26 „Invokacije boga i svetiteqa u naåelu su kratke i dugom upotrebom, ne samo pe-sniåkom veã i kolokvijalnom, svedene na okoštale frazeologizme. Wihove intervencijeu tekstu stoga ostaju uglavnom neopaÿene. Invokacije istorijskih ili epskih liånosti,gradova, naroda i sliånog pokazuju sasvim suprotnu tendenciju. Ne samo da su uglavnomrelativno dugaåke, veã bi i rez koji bi napravile u sredini teksta bio takav i toliki dase narativni lanac više nikako ne bi mogao uspostaviti. Zbog toga sledeãe primere na-lazimo samo na kraju pesama kao elemente sloÿenih opštih, a ponekad i kao jedine takveformule: Veseli se, Pocerac Milošu! / Desna ti se posvetila ruka! / Koja znade pogubitiMeha, / Svim Turcima rabrog poglavara, / A Srbima svima dušmanina. / Veseli se, PoceracMilošu! / Dugo ti se ime spomiwalo: / Dokle teklo sunca i mjeseca! (Vuk, ¡¢, 32 završna)"(M. Deteliã, nav. d., fusnota 33 na str. 51).

stove", sa malim semantiåkim potencijalom, ipak poseduju, kada je reåo funkcijama teksta u kontekstu, bitno drugaåije valence.

Veã sƒm poåetak speva (ako izuzmemo Posvetu prahu Oca Srbije),solilokvij vladike Danila na Skupštini uoåi Trojiåina dne na Ceti-wu, predstavqa palimpsest tradicije, upotrebom formule, kojom se ÿe-li prizvati paÿwa auditorijuma i ukazati na nesvakidašwost dogaðajao kome ãe biti reåi. Umesto zazivawa muza Wegoš svoj spev zapoåiwejednom varijantom epske invokacije (formula åuda) koja se moÿe javitii u inicijalnoj i u medijalnoj poziciji pesme:

Viði vraga su sedam biwišah,su dva maåa a su dvije krune (1—2),

da bi, nakon umetnutog lamenta nad „kukavnim Srpstvom ugašenim",ponovio imperativni oblik glagola videti:

Viði posla cara opakoga,koga ðavo o svaåemu uåi (66—7).

Ova vrsta epske formule tipološki savršeno odgovara invokaciji uinicijalnoj poziciji epske pesme, npr.:

Vidi åudo prije neviðeno27

Boÿe mili, åuda velikoga!Mili Boÿe åuda neåuvena! itd.

Meðutim, dok se u usmenoj epskoj poeziji radi o vrsti opšte ili neu-tralne inicijalne formule, koja ne pokazuje nikakve, ili vrlo labavespone sa konkretnim siÿejnim tokom odreðene pesme, u Wegoševomspevu ova formula ima bitno drugaåiju funkciju. Ona, naime, s vidqi-vom autorskom tezom pretenduje da ukaÿe na neposvemašwi znaåaj pred-stojeãe istrage poturica u Crnoj Gori, za šta je upotrebqeno jedinomoguãe formalno rešewe, imajuði u vidu naivnu, mogli bismo reãiprimitivnu kolektivnu svest Wegoševih kwiÿevnih junaka, a to je ar-hetipska vizija åuda. S druge strane, na leksiåkom planu, frekventnaupotreba glagola za vizuelizaciju radwe tipa videti, gledati i dr. uka-

75

27 Mirjana Deteliã u svojoj tipologiji formule ove vrste svrstava u posebne uvodneformule, pod tip 2 — uvodne formule komunikacije (v. str. 142, br. 234—241). Nasuprot to-me, invokacije poput „Boÿe mili, åuda velikoga" oznaåava kao opšte uvodne formule (v.Indeks ¡, Opšte uvodne formule, 132—134). Mi, meðutim, ne uoåavamo relevantnu razlikuu funkciji ovih formula u primerima kao što su: „Vidi åudo prije neviðeno / gdi se ju-nak klawa cernoj gori" (G. Gezeman, Erlangenski rukopis starih srpskohrvatskih narodnihpesama, Sremski Karlovci, 1925, br. 180) i: „Boÿe mili! Åuda velikoga! / Kad se ãaše pozemqi Srbiji / Po Srbiji zemqi da prevrne / I da druga postane sudija" (Vuk, ¡¢, br.24). I u jednom i u drugom sluåaju funkcija inicijalnih stihova je ista: da ukaÿu na ne-svakidašwost dogaðaja o kome se peva, kao i to da skrenu paÿwu auditorijumu na sam po-åetak epske komunikacije. I pored veãe siÿejne vezanosti za tekst u prvom primeru, u od-nosu na klasiåne formule invokacije, smatramo da to ipak nije dovoqno da bi se ova dvatipa formula mogla mehaniåki razgraniåiti.

zuje, åini se, na nesumwivu genetiåku vezu izmeðu Višwiãeve ustaniå-ke epske pesme i Gorskog vijenca:

Oh, da mi je oåima viðetiCrna Gora izgub da namiri! (780—781)Ja sam noãas grdan san vidio (1367)Gledaj åuda, što je jadni åovjek (1381).

Prikazivawe „nebeskih znamewa" u prvoj Skupštini Gorskog vijen-ca po svom mestu i funkciji tipološki savršeno korespondira grada-cijskom nizawu „nebeskih prilika" u Poåetku bune protiv dahija Fi-lipa Višwiãa.28

Da bi govore svojih junaka efektno poentirao i dao im što veãuteÿinu u oratorskom smislu, Wegoš ih najåešãe završava gnomskimizrazima koji variraju poznate fraze usmene tradicije. Tako, åim po-mene „kletvu praðedovsku", odnosno kneÿevu kletvu i Miloša Obili-ãa, Wegošev stih poåiwe da sledi retoriku i frazeologiju epske pe-sme:

Kuda ãete s kletvom praðedovskom?Su åim ãete izaã pred MilošaI pred druge srpske vitezove,Koji ÿive doklen sunca grije? (75—78).

Posledwi stih predstavqa varijaciju omiqene finalne epske formuleFilipa Višwiãa, invokacije kojom se naglašava stav kolektiva premadogaðajima opevanim u pesmi i vrši završna epska glorifikacija ju-naka, npr.:

Ta znaãe se wino razbojište,Dok je Cera i VidojeviceI na nebu sunca i mjeseca

(Boj na Åokešini, Vuk, ¡¢, 26);29

Ako li tko vjerovati ne ãe,Neka ide te oåima vidi:Znati ãe se Turska košturnica,Dokle teåe sunca i Salaša

(Boj na Salašu, Vuk, ¡¢, 28);

Blago Ivi i Ivinoj duši!

(Knez Ivan Kneÿeviã, Vuk, ¡¢, 29);

76

28 V. M. Maticki, nav. d., 154—155.29 Vuk Stef. Karaxiã, Srpske narodne pjesme, kw. ¡¢, U kojoj su pjesme junaåke novi-

jih vremena o vojevawu za slobodu, Sabrana dela Vuka Karaxiãa, Izdawe o stogodišwicismrti Vuka Stef. Karaxiãa, kw. ¢¡¡, prir. Qubomir Zukoviã, Prosveta, Beograd 1986.

Veseli se, Pocerac Milošu!Dugo ti se ime spomiwalo:Dokle teklo sunca i mjeseca!

(Miloš Stoiãeviã iMeho Orugxijã, Vuk ¡¢, 32);

Bogo mili i Bogorodice!Od kako je postala Loznica,Nisu qepše Srbqi zadobili,Nego tada, kad razbiše Turke,Od Turaka šiãar zadobiše.Ova pjesma svjema Srbiwima,Od men pjesma, a od Boga zdravqe!

(Boj na Loznici, Vuk, ¡¢, 33);

Od kako je svijet postanuo,Nije Srbin Turke doåekao,Malo Srba a mlogo Turaka,Razma tada Lazareviã LukoŠto doåeka Turke kod Novoga,I pogubi Pejzu Mehmed-aguO Krstovu danu jesewemu.Ova pjesma svima Srbiwima,Od men pjesma, a od Boga zdravqe!

(Luko Lazareviã i Pejzo, Vuk, ¡¢, 34);

Od kako je gavran pocrnio,Nije niko brÿe pokajao,Nego Bjeliã što pokaja MiãuI svojega kowa ispod sebe

(Bjeliã Igwatije, Vuk, ¡¢, 35).

Ovaj kompozicioni postupak markirawa govora svojih junaka varijaci-

jama opštih formula u inicijalnoj i finalnoj poziciji, dakle na

„konstruktivnim granicama teksta" kao semantiåki i kompoziciono ja-

kim mestima, Wegoš dosledno sprovodi kroz ceo spev. Kada je reå o

stepenu realizacije ovog postupka, mogu se izdvojiti tri osnovna tipa:

¡.1. Situacija kada su govorni åinovi i u inicijalnimi u finalnim pozicijama markirani epskim formulama

Formulom åuda poåiwe i završava se prvi deo govora serdara Rado-we u prvoj Skupštini Gorskog vijenca:

Vidite li åudo, Crnogorci (…) (143)(…) al ovoga åuda jošt ne viðeh! (159),

77

Obradov govor takoðe je uokviren formulama åuda:

Viðeste li åudo i znameweka se dvije muwe prekrstiše (…) (171—172)(…) Pomoz, Boÿe, jadnijem Srbima,i ovo je neko znamenije!

Govor Vuka Miãunoviãa zapoåiwe apostrofirawem vladike, a završavase gnomskim izrazom:

Ne, vladiko, ako Boga znadeš (…) (89)(…) U dobru je lako dobro biti,na muci se poznaju junaci! (137—138).

Pevawe Kola po pravilu zapoåiwe invokacijama, a završava sa nekimgnomskim izrazom, ili stihovima stilizovanim po obrascu finalneepske formule glorifikacije, ili finalne formule u funkciji navo-ðewa kakvog materijalnog svedoåanstva o verodostojnosti iskazanog:

Novi Grade, sjediš nakraj mora (…)(…) Turskoj kapi tu ime poginu,sva utonu u jednu grobnicu;moÿ i danas viðet košturnicu30 (1210—1226).

Završni segment završnog pevawa Kola poåiwe apostrofirawem juna-ka koji su otpoåeli istragu, a završava se glorifikacijom wihova juna-štva:

Sokolovi pet Martinoviãah,koje jedna prsa zadojišea odwiha jedna kolijevka,dva Novaka s barjaktarom Pimom,i viteÿe Boriloviã Vuåe,koji prvi udriste na Turke, —ko umije vama splesti vjence?Spomenik je vašega junaštvaGora Crna i wena svoboda! (2639—2647).

Izneãemo ovde i jednu jeretiåku misao. Uvodni katren drugog pevawaKola, onaj åuveni pesnikov filozofski lament nad grkošãu åovekovesreãe i sudbine, na prvi pogled nema nikakve veze sa poetikom epskeformule. Meðutim, ako apstrahujemo semantiåku ravan ovih izvrsnihmetafiziåkih stihova i fokusiramo samo wihovu kompoziciono-struk-turnu funkciju, videãemo da je i ovaj deo speva strukturiran po pravi-lima koje smo uoåili u segmentirawu naracije Gorskog vijenca na govor-ne åinove: uvodni deo po svojoj funkciji tipološki savršeno odgovara„formuli sreãe i nesreãe" srpske deseteraåke guslarske epike (npr.:

78

30 V. Boj na Salašu, Vuk, ¡¢, br. 28.

„gde je sreãa tu je i nesreãa / gde nesreãa, tu i sreãe ima"), dok je krajrezervisan za finalnu formulu glorifikacije epskog junaka i wegovihzasluÿnih dela:

Åašu meda jošt niko ne popišto je åašom ÿuåi ne zagråi;åaša ÿuåi ište åašu meda,smiješane najlakše se piju (…) (563—566)(…) Bog da prosti Uroševu dušu!Krasne ÿertve što joj uåiniše (601—602).

Nekada govorni åin i zapoåiwe epskom formulom glorifikacije:

Tri serdara i dva vojevodesa wihovo trista sokolovah,soko Bajo su tridest zmajevahmrijet neãe dok svijeta traje (1044—1047).

U tom sluåaju, meðutim, finalni segment govornog åina reduplira ini-cijalnu formulu, uspostavqajuãi sa wom odnose korelacije:

Divne smrti, prosto im mlijeko!Junacima Bog ãe uåinitispomen duši a prekadu grobu! (1060—1062);

Blago tome ko se tu nagnao,veã ga rane ne bole kosovske,veã Turåina ni za što ne krivi (1068—1070);

Vitezovi, Srbi vrtijeqski,luåa ãe se vazda priziratinagrobnicu vašu osveštanu! (1071—1073).

Govor kneza Janka zapoåiwe invokacijom Boga, a završava se gnomskimizrazom:

Boÿe dragi, åudna dogovora!Bi li ovo ðeca poslovala? (…) (499—500)(…) Ko razgaða, u nas ne pogaða (508).

Govor serdara Vukote takoðe:

Bog sa nama i anðeli boÿi (…)(…) ka o maråu kad udri vješticaal u jesen mutnu vjedogowa (663—667).

Prvi deo dugog monologa vladike Danila u drugoj Skupštini Gorskogvijenca poåiwe invokacijom Boga, a završava se svedenim gnomskim iz-razom o nestalnoj prirodi åovekovoj:

79

Boÿe dragi, koji sve upravqaš (…)(…) Što je åovjek? Ka slabo ÿivinåe! (742—763).

¡.2. Situacije kada govore svojih junaka Wegoš zapoåiwe,ali ne završava formulom

Drugi deo govora Serdara Radowe u prvoj Skupštini Gorskog vi-jenca:

Vidite li, ako Boga znate (160);

govor serdara Radowe u drugoj Skupštini Gorskog vijenca:

Gledaj åuda, što je jadni åovjek! (1381);

Vuk Miãunoviã:

Fala Bogu, jest veliko åudo! (1674);

Vukota Mrvaqeviã:

Åudna negðe pustoga plijena,no je krvav, da ga Bog ubije:Kosovo je oko wega leglo! (1715—1717);

Vuk Tomanoviã:

Hvala Bogu, velike ÿalostišto nas naðe danas iznenada! (1964—1965);

Vuk Miãunoviã:

Oh do Boga, a oh dovijeka,da åudno li s glave pogibosmo! (1966—1967);

knez Janko:

Åudna popa, jadi ga ne bili,u svijet ga ovakvoga nema! (2091—2092);

Vuk Miãunoviã:

Åudne stoke, Bog ih posjekao,oko šta se imalo poklati! (2124—2125);

knez Janko:

Åudna vraga, vidite li, braão?Hvala Bogu, ima li vješticah? (2172—2173);

vojvoda Stanko:

Åudne bruke, grdne mješavine! (1886).

80

I pesma guslara Vuka iz Qeševa Stupa poštuje osnovna naåela struk-turirawa klasiåne epske pesme, te zapoåiwe, Wegošu toliko omiqe-nom, formulom invokacije u inicijalnoj poziciji:

Åelo ravno, gwijezdo junaåko,a krvavo qudsko razbojište,mnoge li si vojske zapamtilo,mnoge li si majke ojadilo! (1733—1736).

¡.3. Situacije u kojima Wegoš govore svojih junaka ne zapoåiwe,ali ih završava formulama

Finalna formula glorifikacije:

Miãunoviã i zbori i tvori!Srpkiwa ga jošt raðala nijeod Kosova, a ni prijed wega31 (392—394).

Govor kneza Bajka završava se gnomskim izrazom, kojim se aludira napoznatu basnu o miševima i maåki:

A evo smo kao oni mišite za maåku zvono pripravqahu (434—435).

Nakon tuÿbalice i samoubistva sestre Batriãeve, crnogorski glavarisvoju ÿalost iskazuju svedenim klišetiziranim izrazima, stilizova-nim po uzoru na finalne formule glorifikacije —

knez Rogan:

Osamdeset veã imam godinah;sto putah sam gleda Crnogorce,gleda Turke, a gleda Latine —mlade glave onakve ne viðah! (1968—1971);

Vuk Tomanoviã:

U ove se gore nigda nijeonakvoga mladeta dizalo.Ono bješe junak pod krilima! (1912—1914);

Vuk Miãunoviã:

Što je fajde kriti ono što je?Onakvoga sivoga sokolaCrnogorka jošt raðala nije! (1980);

81

31 „Ova hiperbola, svojstvena crnogorskim razgovorima, preuzeta je u narodnoj pe-smi Pogibija Vuka Miãunoviãa (Vuk, ¡¢, br. 2; pevaå, Savo Matov Martinoviã)" (N. Bana-ševiã, Komentar, 202).

Vuk Tomanoviã:

On ne bješe no samo nastao, —Crnogorca veã bješe svakogaon gotova preteka junaštvom (1994—1996).

Knez Nikola svoj govor, u kome se zakliwe da ãe se poklati s Turcima,završava reåima:

Blago tome koga srce sluÿii ko nije sasma ostario,dosta ãe se posla nagledati! (2404—2406);

vladika Danilo, kada primi vesti o istrazi poturica:

Blago meni, moji sokolovi,blago meni, junaåka svobodo! (2614—2615);

Kolo, istim povodom:

Boÿe dragi, svijetla praznika!Kako su se duše praðedovskenad Cetiwem danas uzvijale! (2632—2634).

¡¡. Invokacije u medijalnoj poziciji

Prekidawe epske naracije u trenutku kada, najåešãe u okviru te-matske celine boja, pevaå direktno izlazi na scenu, strgnuvši protej-sku masku objektivnog kazivaåa osuðenog na impersonalno treãe lice,omiqeni je pripovedni postupak epskog pevaåa, koji se po potrebiukquåuje u tok radwe koju izlaÿe. U pitawu je svojevrstan dramaturškirez epskog pevaåa, iznošewe autorskih komentara „koji bi se slobodnomogli nazvati didaskalijama".32 Mali je, meðutim, broj pevaåa, poputstarca Milije ili Filipa Višwiãa, kod kojih ovaj postupak poprimakarakter i znaåaj promišqenog poetiåkog sredstva, iskorišãenog ufunkciji kompozicionog modelovawa pesme i davawa bogatog psiholo-škog rasvetqewa likova, odnosno motivacije wihovih postupaka. Pritom, samo izricawe vrednosnih sudova veoma åesto dobija oblik invo-kacije Boga/svetiteqa. Dovoqno je odabrati, po principu sluåajnoguzorka, bilo koju Višwiãevu pesmu, pa uvideti vaÿnost koju on pridajeovom postupku:

82

32 „I najzad, izvoðaå epske pesme åesto se direktno obraãa slušaocima, reåenica-ma tipa: 'I šta ãu ti duqit lakrdiju'; ili: 'a pred wima do tri harambaše, sva tri ãu tipo imenu kazat'. On smišqeno pravi pauze ili mewa boju glasa u kazivawu, åime poveãa-va napetost i time koncentriše paÿwu slušalaca. Ovim se izvoðewe pesme sasvim pri-bliÿava svojevrsnoj monodrami" (Mirjana Drndarski, Dramski elementi epske narodne po-ezije u shvatawu evropskih romantiåara, Nauåni sastanak slavista u Vukove dane, 25/¡, Be-ograd 1996, 108—109).

Slušaj, gospo, ko zavrÿe kavgu (…)(…) Bogo mili, åuda golemoga (…)(…) Boÿe mili! srca slobodnogaU dva brata, dva Nediãa mlada (…)(…) Ðe je sreãa tu je i nesreãa (…)(…) Kad li, bolan, Turci jalaknuše,Na Srbiwe juriš uåiniše!

(Boj na Åokešini, Vuk, ¡¢, 26);

Tri vojvode zajedno poðoše,Tri vojvode kao tri sokola,A za wima do dvjesta SrbinaNa atima, a pod mizdracima,Kono srodno jato golubova;Boÿe mili, da lijepe kite (…)(…) Vidi stoka, ðe ãe putovati,Pake ÿali svoga zaviåaja (…)(…) Turci misle, niko ih ne sluša,Åupiã sluša, pak suze proqeva (…)(…) U zvjerki bi srce prepuknulo,A kamo li u ÿivu junaku (…)(…) Da se kome stati nagledati,Kako Srpske sabqe sijevaju,Mrtve Turske glave zijevaju (…)(…) Od Srbaqa nitko ne pogibe,Razma jedno ciglo momåe mlado,A ni ono ne bi poginulo,Ali smotri toke na Turåinu,Pak ne šãede kowa da se drÿi,Veã sja s kowa da toke dobije,Pa ga Srbqi u boju zgaziše;Et tako je ludo poginulo.

U situaciji kada pobeðeni i poniÿeni Mehmed-kapetan, bezglavo beÿe-ãi iz boja, moli Stojana Åupiãa da mu oprosti ÿivot, pevaå ne propu-šta da dometne i svoj podrugqiv komentar:

Tad se Turåin natrag obazreo,Desnu ruku na prsi metnuo,Stojanu se do sedla poklawa:Bogom brate, Åupiãu Stojane!Pokloni mi ÿivot na mejdanu;Tvoja Maåva, i tvoja starina,Ja se u wu nigda vratit ne ãu;Nit ãu doãi, nit ãu zavojštiti,Veã ãu s tobom u dosluku biti,Drÿaãu te kao brata svoga;Ako l bi se u wu kad vratio,Eda Bog da i muhamed svetac,Te ja iz we glave ne iznijo!(Boÿe mili, åuda velikoga:Ðe sam Turåin tada sebe prokle.);

83

kada veliåa srpsku pobedu na Salašu, Višwiã opet direktno izlazi nascenu:

Ako li tko vjerovati ne ãe,Neka ide te oåima vidi i dr.

(Boj na Salašu, Vuk, ¡¢, 28).

Govoreãi o bekstvu Ruÿe Kasanove, Wegoš koristi isti postupak, ume-ãuãi u govor Tomaša Martinoviãa na nekoliko mesta komentare svoj-stvene narodnom pevaåu i narodnoj epskoj pesmi:

Pokliåi se onoj narugasmo:kakvo robqe sasred Gore Crne!Pjan, rekosmo, pa misli da poje.Dokle dvije jedna iza druge:cik! cik! opet, izdušit ne daše;E klikuje åovjek kao prijed.Ono nije bez nekakve muke (…)(…) Kad onamo, imaš što viðeti:Mujo Aliã, turski kavazbaša,odveo nam Ruÿu Kasanovui uteka s bratom najmlaðijem (453—471).

Ili u govoru vojvode Draška o Mlecima:

Dok se jedna podiÿe zavjesa,treãi dio od kuãe otvori.Boÿe dragi, tu da vidiš åuda! (1541—1543)(…) Malo stade, oni otidoše,a za wima drugi izidoše.Takve bruke, takvijeh grdilahnigðe niko jošt vidio nije! (1550—1553)(…) Dokle neko, da mu Bog pomoÿe,iz onijeh pawegah zavika:Bjeÿ, narode, e izgore kuãa!Boÿe dragi, da tu bruku vidiš! (1562—1565).

U stihovima:

Boÿe jedan, tri stotine drugah,sve popada mrtvo od smijeha! (411—412)

imamo oneobiåavawe klasiåne epske invokacije koja se moÿe javiti i uinicijalnoj i u medijalnoj poziciji pesme („Boÿe mili, åuda veliko-ga"), parodirawem sveåane ozbiqnosti epske formule, koje se postiÿewenom kolokvijalnom neepskom upotrebom. Humor proistiåe iz kontek-sta.

Varijaciju opšte epske formule invokacije u medijalnoj pozicijiimamo i u stihovima:

84

Boÿe dragi, da ga san ne varate ovako starac uzletio? (593—594).

¡¡¡. Posebne medijalne (unutrašwe) formule

Formula iskazivawa ÿalosti. U odgovoru Vuka Miãunoviãa vladi-ci na prvoj Skupštini javqa se uobiåajena formula iskazivawa ÿalo-sti, zastupqena jednako i u tuÿbalicama i u epskim narodnim pesmama,buduãi da se u srpskom narodu i u wegovoj usmenoj tradiciji ne zna dali su mu tuÿbalice prevashodno oplakivawe pokojnika ili epska bese-da o wegovom junaštvu, niti da li su epske pesme veãma opevawe junaå-kih podviga ili nabrajawe vaskolikih srpskih nesreãa:

Ne, vladiko, ako Boga znadeš!Kakva te je spopala nesreãateno kukaš kao kukavicai topiš se u srpske nesreãe? (89—92).

Wegoš je ovde izbegao drugi deo standardno dvoålane usmene formule(„a prevrãeš kano lastavica"), åime je poremetio horizont išåekiva-wa åitalaåke publike i hotimiåno se odvojio od usmene tradicije, alije istovremeno bio prinuðen i na ustupke. Odluåio se za upadqivoprozaiånu alternaciju („i topiš se u srpske nesreãe"), u kojoj naroåi-to smeta nepotrebno duplirawe imenice nesreãa, što dovodi i do odre-ðenog stilskog i jeziåkog posrtawa, nesvojstvenog Wegošu, u završni-ci Miãunoviãevog prekora vladici. Wegoš, istina, nijansira znaåe-we, na šta upozorava i Nikola Banaševiã — prvi put nesreãa oznaåavaindividualni a drugi put kolektivni nacionalni udes, ali bez veãeguticaja na konaåni estetski (d)efekt. No odmah potom poreðewe crno-gorskih momaka sa vuåadi i sokolovima, takoðe baštiweno iz usmenetradicije, omoguãava velikom pesniku vanredno uspele metaforiåneslike:

Tek što vuåad za majkom pomile,igrajuã se strašne zube svojeveã umiju pod grlom ostriti;tek sokolu prvo perje nikne,on ne moÿe više mirovati,nego svoje razmeãe gwijezdo,grabeã slamku jednu i po jednus wom put neba bjeÿi cijuåuãi,Sve je ovo nekakva nauka! (117—125).

Ovo Wegoševo poreðewe momaka sa vukovima preuzima i Vuk u Srpskomrjeåniku zajedno sa analognim primerom iz usmene poezije.33 Miodrag

85

33 Poreðewe momåadi sa vuåadima navedeno je u Vukovom Rjeåniku sa stihom nekenarodne pesme: Sve momåadi ka mrke vuåadi (Nikola Banaševiã, Komentar, P. P. Wegoš,Gorski vijevac, prir. N. Banaševiã, Beograd 1978, 172).

Maticki navodi obiqe stihova koji ukazuju na genetiåku vezu izmeðuWegoševe i Višwiãeve upotrebe imenica vuk/kurjak.34

Formula kwige:

Pa ni doðe kwiga od Nikšiãah (337);

formula boja:

pobismo se ogwem iz pušakah (417),Puške grme, nebesa se lome,fiska stoji mlade ubojnike! (2559—2560),Dim je crni lega nad Bajiceka najgušãi oblak o jeseni (2577—2578);

formula megdana:

i klaše se qetni dan do podne (1050);

formula proroåkog sna:

Ja sam noãas grdan san vidio:sve oruÿje svoje u komate.Bez zla mi se obiãi ne moÿei bez neke bratske pogibije,jer kad god sam takvi san gledao,pripravqa sam što mrcu trebuje (1367—1372);

isto ali radosno predskazawe:

Ja sam snio što nijesam nigda(milo mi je za moje oruÿje):noãas na san Obiliã proleãepreko ravna Poqa Cetinskogana bijela hata ka na vilu;oh, divan li, Boÿe dragi, bješe! 35 (2381—2386);

formula poznavawa puške po pucwu:36

u hiqadu drugijeh pušakahpoznati ga šãaše kada pukne (2805—2806).

86

34 V. M. Maticki, Epika ustanka, Beograd 1982, 161—162.35 Formula sna, u funkciji predskazivawa radosnih dogaðaja, veoma je retka u usme-

noj epskoj poeziji. I ovde moÿemo izvesti paralelu sa Višwiãem. U pesmi Boj na SalašuÅupiã Stojan, kako bi osokolio svoje junake uoåi predstojeãeg boja sa Turcima, govori imkako je usnio radostan san: „Ja sam noãas lijep san usnio, / Neka znate, naš ãe mejdanbiti" (v. Vuk, ¡¢, br. 28).

36 „Povodom ova dva stiha, Tih. R. Ðorðeviã (Naš narodni ÿivot, H, 1934, str.117) kaÿe da ovo poznavawe puške po pucwu Wegoš nije izmislio jer o wemu govore i narodnepesme, a nakon toga navodi nekoliko primera" (N. Banaševiã, Komentar, 399).

Mehanizam po kome funkcionišu epske formule u WegoševomGorskom vijencu veoma je jednostavan. Kada se povede reå o Kosovu, omegdanu, o predskazivawu sudbine, ništa lakše i prirodnije do da,pored sadrÿinskog, „proradi" i izraÿajni plan pesme, te da se ustaqe-na materija iskaÿe i na uobiåajeni, vekovima klišetizirani naåin.Samo ponegde, meðutim, Wegoš tako visoko klišira svoj izraz da mo-ÿemo govoriti o postojawu epske formule; najåešãe je u pitawu efekt-no oneobiåavawe preuzete graðe. Neutralne epske formule (invokaci-je), upotrebqene na poåetku i kraju teksta, na konstruktivno jakim me-stima,37 dominiraju u Gorskom vijencu. S obzirom na to da je Gorski vije-nac napisan u dramskom obliku, poåetak i kraj teksta nisu automatski ipoåetak i kraj dela veã samo uslovna granica odreðene narativne se-kvence. Te sekvence u spevu predstavqaju dijaloge ili monologe kwi-ÿevnih junaka. Uloga invokacija u tom kontekstu višestruko je znaåaj-na. U ravni unutartekstovnog modelovawa naracije ove formule obele-ÿavaju granice izmeðu govornih åinova, kao i smewivawe razliåitihtaåaka gledišta uz izraÿenu poentu. Uz to, one omoguãuju i kompozici-onu prohodnost i dramsku ubedqivost speva. Na vantekstualnoj ravniupravo se na ovim, konstruktivno jakim mestima, pomoãu „estetikeistovetnosti", koja poåiva na umetniåkim efektima prepoznavawa ipoistoveãivawa, ostvaruje pesnikov programski kontakt sa usmenomtradicijom. Pri tom se u uvodnoj poziciji najåešãe javqaju invokacijeu kontaktnoj funkciji, dok su završne sekvence rezervisane za gnomskestihove i izraze glorifikacije, kojima se postiÿe efektna poenta.

Transponovawe epskih formula u Wegošev dramski spev proiste-klo je i iz jedne unutrašwe oblikovne nuÿnosti, o kojoj govori JovanDeretiã. Naime, razarawem pesme hronike o istrazi poturica na nizprizora iz kojih su izostavqeni elementi narativnog vezivnog tkivakojim su ti prizori bili vezani u celinu Wegoš je u kompoziciji Gor-skog vijenca zadrÿao u osnovi hronološki postupak nizawa pojedinihepizoda karakteristiåan za epsku pesmu, dakako, na jednom višem umet-niåkom nivou, ali bez dubqe uzroåno-poslediåne veze, ako izuzmemoprozna objašwewa, koja su „rudimentarni ostaci onog narativnog ve-zivnog tkiva pesme-hronike kog se Wegoš u svom postupku oslobodio iglavna im je namena da kaÿu da se nešto posle neåeg dogodilo".38 Otudase, pored pevawa kola, koja predstavqaju „idejno-kompozicionu kiåmuGorskog vijenca i prvi momenat u povezivawu pojedinih epizoda u jedin-stvenu i zaokruÿenu celinu dela",39 korišãewem poetike epske formu-le na formalnom planu otvara prostor za uspostavqawe tog vezivnognarativnog tkiva na jednom višem nivou, u ravni „estetike istovetno-

87

37 „Osobita modelativna uloga kategorija poåetka i kraja teksta neposredno je pove-zana sa najopštijim kulturnim modelima" (J. M. Lotman, Struktura umetniåkog teksta,Beograd 1976, 281). V. i M. Deteliã, nav. d., 12.

38 Jovan Deretiã, Pesma-hronika kao hquå za razumevawe Gorskog vijenca, Rad H kon-gresa Saveza folklorista Jugoslavije na Cetiwu 1963. godine, 197.

39 Isto, 198.

sti" kojom se, u suštini, ojaåavaju kohezivne linije u strukturi Wego-ševog dramskog speva.

Epske formule koje smo uoåili u Gorskom vijencu dragoceno susredstvo koje Wegoš koristi u modelovawu kompozicione strukturespeva. Stihovi markirani inicijalnim i finalnim epskim formulamau åitawu teksta doÿivqavaju se kao samostalnije strukturne i znaåew-ske celine, gotovo strofe. Novica Petkoviã prvi je uoåio tendencijuda se u Gorskom vijencu izraz pomoãu sintaksiåko-intonacionog nizazgušwava u veãe celine, koje je on oznaåio kao „intonacione strofe".40

Uloga epskih formula u ovom procesu, po našem mišqewu, od nepro-cewivog je znaåaja.

Boško Suvajdÿiã

FUNCTION OF EPIC FORMULAE IN GORSKI VIJENAC(THE MOUNTAIN WREATH)

S u m m a r y

The paper discusses the function of the epic formulae in the compositional-struc-tural modelling of Gorski Vijenac (The Mountain Wreath). The epic formulae, used inthe beginning and end of the text at structurally strong places, dominate in Gorski Vije-nac. Since Gorski Vijenac was written in the drama form, the beginning and end of thetext are not automatically the beginning and end of the work, but only a tentative bor-der-line of specific narration sequences. In the epic, these sequences represent dialo-gues or monologues of literary heroes. In that context, the role of epic formulae is im-portant in many ways. On the plane of intratextual narration modelling, these formulaemark the border-lines between speech acts, as well as the changes in various view-points along with the points made. Besides, they also enable compositional flow anddramatic convincingness of the epic. On the extratextual plane, the poet's intentionallink with the oral tradition is established precisely in these, structurally strong places,via the „aesthetics of the same" based on the artistic effects of recognition and identifi-cation. In addition, while reading the text, the verses marked by the initial and finalepic formulae are experienced as independent structural and semantic units, almost asstanzas.

88

40 N. Petkoviã, nav. d., 420.