袜袜诲诲 眈�眈�ʓ�ʓ�ʓ ″İÇİ�DEKİLER

KISALTMALAR .......................................................................................................................... 3

ÖNSÖZ ......................................................................................................................................... 4

GİRİŞ ............................................................................................................................................ 5

I. BÖLÜM ..................................................................................................................................... 7

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’NIN YAŞAMI ve YAPITLARI .................................................... 7

A. Yaşamı:..................................................................................................................................... 7

B. Yapıtları: ................................................................................................................................. 12

a. Risâle-i İslâmiyye: ................................................................................................................... 12

b. Vesîle el-Tıbâ‘a: ...................................................................................................................... 12

c. Füyûzât-ı Mıknatısiye:............................................................................................................. 14

d. Târîh-i Seyyâh: ........................................................................................................................ 16

e. Usûl el-Hikem fî Nîzam el-Ümem: ......................................................................................... 16

f. Mecmû‘a-i Hey’et el-Kadîm ve el-Cedîd: ............................................................................... 20

C. İbrahim Müteferrika’nın Bastığı Eserler: ............................................................................... 21

II. BÖLÜM .................................................................................................................................. 22

KATİP ÇELEBİ VE CİHÂNNÜMÂ .......................................................................................... 22

III. BÖLÜM ................................................................................................................................ 27

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’NIN CİHÂNNÜMÂ’YA YAPTIĞI EKLER .............................. 27

ve İÇERİKLERİ .......................................................................................................................... 27

A. Müteferrika’nın Astronomiye İlişkin Eklemeleri ve İçerikleri............................................... 28

a. Giriş: ........................................................................................................................................ 28

b. Tarihsel Arka-plan: ................................................................................................................. 28

c. Değerlendirme: ........................................................................................................................ 41

B. Müteferrika’nın Fiziğe İlişkin Eklemeleri ve İçerikleri .......................................................... 47

a. Giriş ......................................................................................................................................... 47

b. Tarihsel Arka-plan .................................................................................................................. 47

c. Değerlendirme ......................................................................................................................... 64

C. İbrahim Müteferrika’nın Coğrafya’ya İlişkin Eklemeleri ...................................................... 71

a. Giriş ......................................................................................................................................... 71

b. Tarihsel Arka-plan .................................................................................................................. 71

c. Değerlendirme ......................................................................................................................... 73

2

IV. BÖLÜM ................................................................................................................................ 75

KOPERNİK KURAMINA GÖSTERİLEN İLK TEPKİLER ..................................................... 75

A. BATI’DA KOPERNİK KURAMINA GÖSTERİLEN TEPKİLER ...................................... 75

B. KOPERNİK KURAMI’NIN OSMANLI DEVLETİ’NE GİRİŞİ .......................................... 79

SONUÇ ....................................................................................................................................... 85

V. BÖLÜM ................................................................................................................................. 90

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’NIN CİHÂ��ÛMÂ’YA YAPTIĞI EKLERİN ÇEVİRİLERİ:

ASTRONOMİ-FİZİK-COĞRAFYA .......................................................................................... 90

A. Astronomiye İlişkin Ek .......................................................................................................... 90

B. Mıknatısa İlişkin Ek ............................................................................................................. 122

C. Coğrafyaya İlişkin Ek ........................................................................................................... 124

KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 126

ÖZET......................................................................................................................................... 131

SUMMARY...............................................................................................................................132

3

KISALTMALAR

a. g. e. = adı geçen eser

a. g. m. = adı geçen metin

bkz. = bakınız

s. = sayfa

ss. = sayfa sayıları

A = Ağırlık

D = Direnç

F = Kuvvet

M = Kütle

S = Uzaklık

T = Zaman

4

Ö�SÖZ

Osmanlı Devleti’nde ilk yarı-resmi basımevini kuran ve XVIII. yüzyılda başlatılan öteki

yenilikçi girişimlere katkılarıyla tanınan İbrahim Müteferrika’nın bilimsel kişiliği üzerinde pek

durulmamış ve döneminde önemli olan bilimsel çalışmalarının Türk bilim tarihindeki yerinin

aydınlatılabilmesine yönelik yeterli araştırmalar yapılmamıştır.

Yapılan çalışmalar daha çok İbrahim Müteferrika’nın matbaacılık ve yayımcılık

yönlerini aydınlatmıştır. Ancak onun Batı bilimini Doğu’ya aktaran bir bilim aktarıcısı olarak

yapmış olduğu çalışmalar bir bütün olarak değerlendirilmemiştir. İbrahim Müteferrika üzerine

yaptığımız bu çalışma ile onun bilimsel kimliğini ortaya koyacağımızdan, ulaştığımız ve / veya

ulaşılmasına öncülük edeceğimiz sonuçlar, Türk bilim tarihi için yararlı olacaktır.

Araştırmam süresince bana kitap ve belge veren, değerli fikirlerini benimle paylaşan ve

desteğini hiç esirgemeyen Sayın Hocam Doç. Dr. Hüseyin Gazi Topdemir’e sonsuz teşekkür

ederim. Ayrıca birtakım nedenlerden ulaşamadığım kaynakların yaratacağı sıkıntıları gidermek

için kendi özel kitaplarından yararlanmamı sağlayan ve böylece paylaşmanın hâlâ yürürlükte

olduğunu gösteren hocalarım Sayın Prof. Dr. Esin Kâhya, Sayın Prof. Dr. Melek Dosay

Gökdoğan, Sayın Doç. Dr. Remzi Demir, Sayın Doç. Dr. Yavuz Unat ve Sayın Dr. Ayten Koç

Aydın’a da teşekkür ederim.

5

GİRİŞ

İbrahim Müteferrika, Lale Devri’nin önde gelen kişilerinden biri olarak tarihin tozlu

sayfalarında yerini almıştır. Onun matbaacılığı, araştırmalara ve incelemelere konu olmuş ve

bunun üzerine birçok makale ile kitap kaleme alınmıştır. Bununla birlikte, bir bilim aktarıcısı

olarak yaptığı önemli çalışmalar ya bilinmediğinden dolayı değerlendirmelere tâbi tutulamamış

ya da birkaç satır veya sayfayla geçiştirilerek, gözardı edilmiştir. Oysa araştırmamızda da

göstereceğimiz üzere, onun bu az bilinen yönü, kendisini tarih sahnesine çıkaran ve matbaa

denilince ilk akla gelen tarihi kişilik olmasını sağlayan matbaacılığı kadar değer taşımaktadır.

Müteferrika’nın yaptığı ekleri değerlendirmede izleyeceğimiz yöntemi ve neler

yapacağımızı ana hatlarıyla açıklamadan önce, onun en kapsamlı ekinin beş kahramanından

ikisi olan Batlamyus ve Kopernik’e ilişkin, incelememizde yer almayan aşağıdaki şu satırlara

yer vereceğiz:

Gerek Batlamyus’un Yer Merkezli, gerek Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramları,

Evren’in yapısı ve gök cisimlerinin “görünen” hareketleri üzerinde bazı temel varsayımlara

dayanarak, gezegenlerin hareketlerini açıklama çabasını temsil eden sistemlerdir. Batlamyus

sisteminin matematiksel bakımdan esnekliği ve genişletilebilme potansiyeli çok büyük

olduğundan, 15 yüzyıl etkili ve geçerli bir sistem olarak varlığını sürdürmüştür. Öte yandan, 13.

yüzyılın önde gelen teolog ve filozoflarından Thomas Aquinas çalışmalarıyla, Batlamyus’un

evrenin yapısına ilişkin görüşünü Katolik kilisesinin öğretileri arasına yerleştirmiştir. Böylece

Yer Merkezli Kuram, bilim, felsefe ve dinin iç içe girerek bir bütün haline geldiği, karmaşık ve

ayrıntılı bir sistemin parçası olmuştur. Batlamyus sisteminin genişletilebilme potansiyeli ile

Kopernik’e kadar gelen süreçte astronomların yaptıklarını aşağıdaki şu sözlerle özetleyebiliriz:

“Görüntüleri kaydetmek ve gökyüzünü,

Büyüklü küçüklü yörüngeler üzerinde karalanmış

Ayrı ve iç içe kürelerle

Kurmak, bozmak ve yeniden oluşturmak zorunda kalıyorlardı.”1

1 Preserved Smith, Rönesans ve Reform Çağı Bir Sosyal Arkaplan Çalışması, Çeviren: Serpil Çağlayan, İstanbul 2001, s. 168.

6

Kopernik, Batlamyus’un sistemini astronomik olguları dakik olarak öngöremediği,

tutarlı olamadığı ve ekuant modelinin düzgün dairesel hareket ilkesine aykırı düştüğü

gerekçesiyle, daha basit ve daha sade olacak yeni bir sistem kurma yoluna gitmiştir. Bununla

birlikte, oluşturduğu sistem, kozmoloji, fizik, felsefe ve din öğretilerinde kavramsal

değişikliklere yol açmıştır.

Kopernik’in 1543’te yayımlanan De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI

(Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine) adlı eserinin önemi, kendisinin ne söylediğinden çok,

başkalarına ne söylettiğinde yatar. Kitap, hiç niyetlenmemiş olmasına karşın bir devrim

yaratmıştır. Devrimci bir kitap olmaktan çok, devrim yapıcı bir kitaptır. Bir bütün olarak ele

alındığında, bu kitap, hemen hemen tümüyle eski astronomi ve kozmoloji geleneği içinde

kalmıştır. Ancak, onun genellikle klasik çerçevesi içindeki yenilikleri, bilimsel düşünce

yönünde, yazarının yani Kopernik’in bile öngöremediği değişiklikler getirmiştir. Bu yeni

düşünce yönü, eski geleneklerin hızla ve tümüyle çökmesine neden olmuştur.2

Bir bilim aktarıcısı olan Müteferrika’nın çalışmalarını değerlendirirken, şu sorulara da

cevaplar arayacağız:

1) Müteferrika’nın ekleri yapmasındaki amacı nedir?

2) Amacını gerçekleştirebilmek için kullandığı kaynaklar yeterli ve amacıyla paralel

bir doğrultuda kaleme alınmış eserler midir?

3) Amacını gerçekleştirebilmiş midir?

Bu sorular bağlamında, incelememizde ulaştığımız sonuçlarla, hem yukarıdaki soruların

cevaplarını, hem Müteferrika’nın bir bilim aktarıcısı olarak yaptığı çalışmaların önemini ve hem

de Osmanlıların Müteferrika’nın bu çalışmalarından yeterince yararlanıp, yararlanamadıklarını

açık bir biçimde ortaya koymaya çalıştık.

Araştırmamızın birinci bölümünde, İbrahim Müteferrika’nın yaşamı ve yapıtları ele

alınmıştır. İkinci bölümde, Katip Çelebi ile eseri Cihânnümâ üzerine bilgiler verilmiştir. Üçüncü

bölümde ise, Müteferrika’nın yaptığı ekler ile içeriklerine ve bu eklere paralel tarihsel arka-

planlara yer verilmiştir. Dördüncü bölümde ise Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramı’na

gösterilen ilk tepkiler ele alınmıştır. Beşinci bölümde de, Müteferrika’nın Cihânnümâ’ya yaptığı

eklerin çevirileri bulunmaktadır.

2 Thomas S. Kuhn, The Copernican Revolution, New York 1959, s. 135.

7

I. BÖLÜM

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’�I� YAŞAMI ve YAPITLARI

A. Yaşamı:

Osmanlı Devleti’nde ilk yarı-resmi basımevini3 kuran ve 18. yüzyılda başlatılan diğer

yenilikçi girişimlere katkılarıyla tanınan İbrahim Müteferrika4’nın Osmanlılara katılmadan

önceki yaşamıyla ilgili bilgiler son derece kısıtlıdır. Bununla birlikte bu kısıtlı bilgiler, Avrupalı

ve Türk yazarlar tarafından yeterince sorgulanmadan, bazen genişletilerek bazen de kısaltılarak

yinelenmiştir.

Pek çok araştırmacı, Kolozsvár’da Kalvinist bir rahip olarak yetiştiğini düşündükleri

Müteferrika’nın Macar kralı Thököli İmre’nin (1657-1705) Habsburglara karşı isyanı sırasında

Osmanlı askerleri tarafından esir alındığını ve İstanbul’a getirilip köle olarak satıldığını kabul

ederken5, onun dostu olan De Saussure Czezárnak6 da Müteferrika’nın sefil bir yaşam

sürdüğünü, sonunda köleliğe dayanamayıp Müslümanlığı kabul ettiğini, kendisine İbrahim adı

verildiğini, zeki ve yetenekli bir kimse olduğu için de kısa sürede Türkçe’yi ve İslâm bilimlerini

öğrendiğini belirtmektedir.7

Ancak, Müteferrika’nın kimliğine yönelik yukarıda sıraladığımız bilinenlerin8 çoğunun

yanlışlığını, Niyazi Berkes araştırmalarıyla açığa çıkarmıştır. Berkes, Müteferrika’nın yetişme

şartlarıyla Müslüman olmadan önceki hayatını ve düşünce yapısını aydınlatmaya çalışmış ve

3 Osmanlı yönetiminde bulunan azınlıklar, 15. yüzyılın sonlarından itibaren özel matbaalar kurmuşlardır. 1494’te Yahudiler, 1565’te Ermeniler, 1610’da Maruniler, 1627’de Rumlar, 1703’te Cizvitler, Osmanlı topraklarında kendi basımevlerini kurmuş ve sayıları sürekli olarak artmıştır. Bkz. Hüseyin Gazi Topdemir, İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara 2002, ss. 21-22; Orhan Koloğlu, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları, 1987, s. 22. 4 Erdel’in Kolozsvár şehrinde (bugünkü Romanya’da Cluj şehri) dünyaya gelen Müteferrika’nın 1670 ile 1674 arasında bir tarihte doğduğu tahmin edilmekte, asıl adı ve ailesi bilinmemektedir. 5 Selim Nüzhet Gerçek, Türk Matbaacılığı I, Müteferrika Matbaası, İstanbul 1939, s. 48; Osman Ersoy, Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara 1959, s. 27 ve A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1982, ss. 167-168; Aladar V. Simonffy, İbrahim Müteferrika, Türkiye’de Matbaacılığın Banisi, Çeviren: Faruk Yener, Ankara 1945, ss. 4-5; Imre Karácson, “İbrâhim Müteferrika”, Târih-i Osmân-i Encümeni Mecmuası, Cilt I, Sayı 1-2, 1911, ss. 175-185. 6 De Saussure Czezárnak, Macar Prensi II. Rákoczi’nin maiyetinde bulunan bir asilzâde olarak, Prensle birlikte Osmanlı’ya gelmiş ve Müteferrika’nın Prens’e çevirmen olarak atanmasıyla da onunla tanışmıştır. 7 Simonffy, 1945, s. 4; Gerçek, 1939, s. 48. 8 İbrahim Müteferrika’nın kimliği hakkında bilinenlerin kaynağı iki Katolik Macar’dır. Bunların ilki onun çağdaşı De Saussure Czezárnak, ikincisi bunun belirsiz olarak yazdığı kimi noktaları bir gerçek biçimine sokan rahip Imre Karácson’dur.

8

özellikle Risâle-i İslâmiyye adıyla tanınan eserini inceleyerek, onun Kalvinist9 değil

Uniteriyen10 olduğunu ortaya koymuştur. Uniteriyen olması dolayısıyla da, Türklere karşı

Avusturya ordusunda savaştığı ve esir düşerek satıldığı ve bu yüzden Müslüman olmayı seçtiği

görüşü doğruluk değerini yitirmektedir. Çünkü o dönemde Osmanlıların Erdel dediği bu

bölgede üç Hıristiyan akidesi ve kilisesi birbiriyle savaş halindeydi: Bunlar Katoliklik11,

Kalvinistlik ve Uniteriyenlik idi. Bu sonuncusunu ötekilerden ayıran, Teslis inancını reddetmesi

ve bu yüzden ikisi tarafından Hıristiyanlık’a aykırı, Müslümanlık’a yakın sayılmasıdır. Michael 9 Reform yanlısı Jean Calvin’in (1509-1564) kurucusu olduğu dinî öğretinin adıdır. Bu öğretiye göre, kutsal kitap Hıristiyan dininin tek kaynağıdır. Gerçek inanç, Tanrı’nın tam ve kesin hakimiyetine inanmaktır. Kilisenin skolastik yanlışlıklarla, papalık sapkınlıklarından arınarak ilk kaynaklarına dönmesi gerekir. 10 Bu deyim, Teslis’i (Üçlü bir Tanrı anlayışı) reddeden, bir tek Tanrı’yı kabul eden dinî düşünce ve mezhep taraftarlarını ifade etmektedir. “Uniteriyen” adı, “Tanrı’nın Birliği” inancından gelmektedir. Hıristiyanlığın aslında olmayan ve Pavlus ile ortaya çıktığı ileri sürülen teslis doktrinine karşı, ilk yüzyılda başlayan ve Aryus’la şekillenen bir muhalefet bulunmaktadır. 325 yılında yapılan İznik Konsili’nde Aryus’un görüşleri reddedilmiştir. Bu tarihten sonra Aryus’un görüşleri Aryanizm adıyla biline gelmiştir. Ancak “Uniteryanizm” adıyla bir hareket haline gelmesi XVI. yüzyıldadır. Avrupa’da ve İngiltere’de Uniteriyenliğin yayılması Reform devrinde ve sonrasında Kutsal Kitap’ın serbest ve bağımsız incelenişiyle at başı yürümüştür. Böylece üçlemeye karşı eleştiriler, XVI. yüzyıl ve sonrasında ortaya çıkmıştır. İspanya’da Michael Servetus bu yolda hayatından olmuştur. John Biddle (1616-1662), İngiliz Uniteriyenliğinin babası diye nitelendirilirken, Faustus Socinus (1539-1604), İsa Mesih’in şahsı ile ilgili inançları, onun sadece insan olduğu şeklinde netleştirmiştir. Bu hareket, bir çok Hıristiyan ülkesinde yasaklanmış ve taraftarları göçetmeye zorlanmıştır (XVII. Yüzyılda). 1605 yılında yazılan “Cracovie İlmihâli” ile bilgi sahibi olan küçük gruplar, Hollanda’da, Almanya’da ve Jean Sigismond’un krallık döneminde Transilvanya’da ortaya çıkmıştır. Uniteriyen hareketi, dinî konulardaki geniş toleransıyla, XVIII. yüzyılda gelişmesini sürdürmüştür. Saygı gören bir piskopos olan Theophilus Lindsey, Uniteriyenler toplantısı yapmış ve toplantı yeri mabet olmuştur. Bilim adamı olan Joseph Priestley, Uniteriyenlerin liderliğine getirilmiştir. Fakat bu yeni hareketin üyeleri sürgün ve hattâ 1813 yılına kadar ölüm cezasıyla cezalandırılmıştır. Onların çoğu, merkezi Boston’da bulunan ve “Amerika Uniteriyen Cemiyeti”nin kurulduğu Amerika’ya göç etmiştir. İngiltere’de yeniden teşkilatlanan Uniteriyenler, 1825 yılında, “The British and Foreign Unitarian Association” (İngiliz ve Yabancı Uniteriyenler Birliği) oluşturmuşlardır. O günden bu tarafa da varlıklarını sürdürmüşlerdir. Birçok Avrupa ülkesinde teşkilatlanmakla birlikte, en yoğun olarak Amerika, Kanada, Macaristan, Polonya, Transilvanya ve İngiltere’de faaliyette bulunmuş olan Uniteriyenler; bugün, Avrupa ve Amerika ülkelerinde yaşamaktadırlar. Uniteriyenler’in inanç esasları; Tanrı’nın birliği, Tanrı’yı ve insanları sevmekten, ebedî bir hayata inanmaktan ibarettir. İnançla ilgili meselelerde, otoritelerin belirlediğini değil, aklın kabul ettiğini; çeşitli din ve görüşlere karşı hoşgörüyü esas alırlar. Hz. İsa’nın hatırasına gereken saygıyı gösterirler, ancak “Tanrılığı”nı reddeder ve “yanılmaz” olduğunu kabul etmezler. Hıristiyan Kutsal Kitaplarını insan tecrübesinin bir belgesi olark görür, fakat yazarlarının, insan oldukları için, hata yapabileceklerini ileri sürerler. Uniteriyenler, insanın günah işlemeye, hata yapmaya eğilimi olsa da, asıl itibariyle günahkâr olduğuna inanmazlar. Onlar, cehennem ve ahiret konusunda farklı düşünceye sahiptirler. Tanrı’nın her dönemde insanlara doğru yolu göstermek için peygamberler gönderdiğini kabul ederler. İsa Mesîhi de bunların en üstünü olarak görürler. Uniteriyenler, dualarda herhangi bir destek ve dilekte bulunmayı Tanrı’nın işine karışma olarak telakki ederler. Ölümden sonra insan ruhunun yaşadığına; ahiret hayatının nasıl ve nerede olacağını bilemeyeceklerine, fakat Tanrı’ya sevgilerinden dolayı cehennemde olmayacaklarına inanırlar. Bkz. Günay Tümer ve Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ankara 2002, ss. 320-321 11 İsa’ya inananların ve İsa’nın aziz Petrus’a devrettiği yetkilerin varisi olarak Papa’yı gören ve Papa’nın bu üstünlüğünü Kilisenin mekanda birliğini ve zamanda özdeşliğini savunan dinî öğreti.

9

Servetus’un (1511?-1553) kurucusu olduğu bu mezhep, Katolik ve Kalvinist kiliselerinin

baskılarına maruz kalıp, kurucusunun yakılmasına rağmen yayılmıştır. Avrupa’da bu inanca

karşı baskılar artarken, Osmanlı egemenliğinde bulunduğu sıralarda Erdel’de korunmuş ve diğer

iki inanca karşı çok daha fazla güçlenmiştir. Bununla birlikte Erdel ve Macaristan,

Avusturyalıların eline geçip, Katoliklik devlet dini olunca, Katolikler, Uniteriyenler üzerindeki

baskılarına devam etmişlerdir. Buna karşılık, Uniteriyenler de Kalvinist perdesi altında,

Kalvinistlere verilen eski ilâhiyat okullarında gizlice Servetus’un ve Erdelli ilâhiyatçıların

Katoliklik ve Papalık aleyhindeki kitapları okumaya devam etmişlerdir. Bu kitaplardan biri

Servetus’un Biblica Sacra adıyla bastığı farklı bir kutsal kitaptır ve Müteferrika da Risâle-i

İslâmiyye adlı çalışmasında onu ve benzeri eserleri okuduğunu belirtmektedir. Böylece

İslâmiyet’i yakından bilen Müteferrika’nın Katolik Habsburgların yönetimi altında yaşamak

yerine Osmanlılara katılıp isteyerek Müslüman olduğunu söylemek daha doğru olur.12

Müteferrika’nın, Kalvinist olmayıp Uniteriyen olması, yalnızca önemsiz bir inanç farkı

sorunu değildir. Onun geldiği din geleneğinin tanımlanması, Müteferrika’nın Osmanlılardaki

hayatının asıl yanlarının kökleri hakkında bizi aydınlatır. Bunlar matbaacılık, coğrafya bilgisi ve

bilime bağlılıktır. Bu özellikler yalnızca o zamanki Erdel’de değil, Avrupa’nın özellikle

Hollanda ile İngiltere gibi ülkelerinde kilise taassubuna karşı olan, din ile devlet ayrımını

savunan, inanç özgürlüğü fikrini ileri süren, hattâ fizik, matematik, astronomi ile tıp alanlarında

yeni bilgiler ortaya koyan ve Macaristan’da matbaacılığı geliştiren kimselerde görülen ortak

özelliklerdir.13

İbrahim Müteferrika, 1692’de Osmanlı’ya katılmıştır. Onun, Latince, Macarca, Arapça

ve Farsça bilmesi hem III. Ahmed hem de I. Mahmud dönemlerinde çeşitli resmi görevlerde

bulunmasını ve dolayısıyla devlete hizmet etmesini sağlamıştır. Resmi görevleri arasında

diplomatlık, mihmandarlık, çevirmenlik, müteferrikalık14 ve hâceganlık bulunmakla beraber

Müteferrika daha çok bir tarihçi, bilim adamı, yazar ve matbaacıdır.15

12 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002, ss. 51-52. 13 A. g. e., s. 52. 14 Padişahla vezirlerin ve diğer hizmet sahiplerinin maiyetinde hademe türünden olan bir kısım hizmet erbabı hakkında kullanılmış bir tabirdir. Padişah dışarı çıktığı ve cuma namazına gittiği zaman müteferrikalar, önünde giderlerdi. Padişah sefere çıktığında yanında olurlar ve Enderun hazinesi’nin korunmasını üstlenirlerdi. Müteferrikaların başlarına müteferrika başı denilirdi. Müteferrikaların sayısı mutlak, değişmez bir sayıya bağlı olmayıp, padişahın arzusuna göre artar veya eksilirdi. Müteferrikalık Tanzimat ile beraber tarihe karışmıştır. Bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, İstanbul 1971, ss. 637-638 15 Topdemir, 2002, s. 5.

10

Osmanlı arşiv kaynaklarından edinilen yeni belgelerle, Müteferrika’nın bulunduğu

görevlere ilişkin daha ayrıntılı bilgilere ulaşılabilmiştir. Buna göre, Müteferrika’nın 18 Nisan

1716 tarihinden önce kapıkulu süvarilerinin en seçkin ve gözde kısmı olan sîpahların 41.

bölüğünde 29 akçe yevmiyeyle görev aldığı belirlenmiştir. Ancak Sipah Ocağı’na ne zaman ve

ne şekilde katıldığına dair bir kayda rastlanamadığından, bu göreve doğrudan mı yoksa başka

görevlerden sonra mı atandığı anlaşılamamaktadır.16 1716’da Nemçe’ye karşı toplanan

Macarların tercümanı ve komiseri olarak Belgrad’a gönderilen İbrahim Müteferrika, daha sonra

1717 yılında Osmanlı’ya davet edilen Macar Prensi II. Rákoczi’nin yanına tercüman olarak

atanmıştır. Bu hizmeti II. Rákoczi’nin 1735’te ölmesine kadar sürmüştür.17 Öte yandan

Müteferrika, Avrupa’da bulunduğu sırada yayımcılık ve yeni baskı teknikleri konusunda

gözlemlerde bulunmuş ve 1726’da Said Mehmed Efendi18 ile birlikte İstanbul’da bir basımevi

kurmak için çalışmalara başlamıştır. Basımevinin yararlarını, sağlayacağı kolaylıkları anlatan

Vesile el-Tıbâ‘a (Basımevinin Gerekleri, 1726) adlı bir kitapçık hazırlayan ve devletin ileri

gelenlerine yollayan Müteferrika, izin için de Sadrazam Damat İbrahim Paşa19’ya bir dilekçeyle

16 Erhan Afyoncu, “İlk Türk Matbaasının Kurucusu Hakkında Yeni Bilgiler”, Belleten, Cilt LXV, Sayı 243, Ankara 2001, s. 610. 17 A. g. m., s. 612. 18 Said Mehmed Efendi (?-1761), Yirmisekiz Çelebi Mehmed’in oğludur. Sadaret Mektûbi Kalemi’nde halifeyken Fransa’ya gönderilen babasının kethüdası olarak Fransa’ya gitmiştir. Burada bulunduğu süre içerisinde bilim ve teknolojideki yeni gelişmeleri takip etmiştir. İstanbul’a döndükten sonra Sadaret Mektûbi Kalemi’ndeki görevine devam etmiş ve bu sırada tanıştığı İbrahim Müteferrika ile ilk yarı resmi basımevini kurmuştur. Divân-ı Hümâyun hocaları arasına giren Said Mehmet Efendi daha sonra elçi, nişancı, defter emini, sadaret kethüdası ve baş muhasebeci gibi çeşitli görevlerde bulunmuş ve 1755’te Bıyıklı Ali Paşa’nın yerine sadrazamlığa getirilmiştir. Bu görevinden beşbuçuk ay sonra azledilmiş ve İstanköy’e sürülmüştür. Bir süre sonra affedilerek tekrar kendisine görev verilmiş ve sırasıyla Kütahya, Hanya, Mısır, Adana, Konya ve Maraş valiliklerinde bulunmuştur. Said Mehmed Efendi, Maraş valisiyken 1761’de ölmüştür. Said Mehmed Efendi’nin Ferâidü’l-müfredât fî’t-tıb ve esmâi’n-nebât adlı alfabetik olarak düzenlediği botanik ve zooloji sözlüğü niteliğinde bir eseri vardır. Bu eserini pek çok kitaba müracat etmek suretiyle iki yılda tamamladığını önsözünde belirten Said Mehmed Efendi’nin İsveç Sefâretnâmesi adlı bir eseri daha vardır. Bkz. Müjdat Uluçam, “Mehmed Said Paşa” (Yirmisekiz Çelebizade), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul 1999, ss. 186-187 19 Sadrazam Damat İbrahim Paşa (1662?-1730), Padişah’ın kızıyla evlendiğinden dolayı Damad-ı Şehriyari lakabıyla anılmıştır. Çeşitli görevlerde bulunduktan sonra 1718’de sadrazam olmuştur. Sadrazamlığı sırasında 21 Temmuz 1718’de Avusturya ile Pasarofça Antlaşması imzalanmıştır. İmar işlerine önem veren Sadrazam İbrahim Paşa, barış antlaşmasının imzalanmasından sonra bazı tasarruf tedbirleri almış ve elde ettiği gelirlerle Anadolu’nun çeşitli yerlerinde özellikle doğduğu yer olan Nevşehir’de ve ayrıca İstanbul’da birçok cami, mektep, medrese, çeşme, kütüphane, imaret, saray, köşk ve yalılar inşa ettirmiştir. Giriştiği imar faaliyetleri ile ülkeye getirdiği yenilikler dışında belirli bir zümrenin refah ve sefahatini de sağlamış olan Sadrazam İbrahim Paşa, geniş halk tabakaları arasında hüküm süren sefaletin zaman içerisinde giderek artmasını engelleyememiş ve 1730’da patlak veren Patrona Halil isyanıyla öldürülmüştür. Bkz. “İbrahim Paşa” (Nevşehirli Damad), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999, ss. 638-641)

11

başvurmuştur. Konuya olumlu yaklaşan Sadrazam, Şeyhülislâm Abdullah Efendi20’den fetvâ

alınması gerektiğini belirtmiştir. Bunun üzerine Müteferrika, Şeyhülislâm’a yapmak istediği işin

niteliğini sınırlayan bir dilekçeyle başvurarak, konuyla ilgili fetva istemiştir. Başvuruyu

değerlendiren Şeyhülislâm Abdullah Efendi de olumlu bir görüş belirten bir fetvâ vererek, kitap

basımına21 izin verilmesini sağlamıştır.22

Bu olumlu fetvâdan sonra, Sadrazam matbaanın imtiyazını dönemin padişahı III.

Ahmed’e “Mucibince amel oluna” emriyle başlayan ve Sadrazam Mektûbi Kalemi

halifelerinden Said Efendi ile Dergâh-ı Âli müteferrikalarından İbrahim Efendi’nin ‘Tefsir,

Hadis, Fıkıh ve Kelam’ kitapları basmamak şartı ile basımevi kurmalarına izin veren Hatt-ı

Hümâyûn’u imzalatmasıyla 1727 yılında basımevi resmen kurulmuştur.23

Basımevi’ndeki çalışmalarıyla beraber siyasî görevlerini de sürdürmüş olan İbrahim

Müteferrika, 1737’de Leh Antlaşması’nın yenilenmesinde görev almıştır. 1737-1739’da Türk,

Avusturya, Rus Savaşı esnasında Osmanlı saflarına katılan Macar askerlerinin yazımını

üstlenmiş ve Orşova Kalesi’nin Osmanlı Devleti’ne teslimi için yapılan görüşmeleri idare

etmiştir. 2 Şubat 1738’de top arabacıları katipliğine getirilen Müteferrika, böylece Divân-ı

Hümâyûn’da hacegân sınıfına yükselmiştir. Top arabacıları katipliği görevi 25 Ekim 1743

tarihine kadar sürmüş, Kaytak hanlarından Asmay Ahmed'i’ tayin beratını Dağıstan’a götürme

işinden dolayı bu görevinden ayrılmıştır.24

İbrahim Müteferrika, bu yolculuktan sonra, başka bir hacegânlık görevine, Divân-ı

Hümâyûn tarihçiliğine 14 Kasım 1744’te getirilmiş ve 7 Kasım 1745’te bu görevinden

ayrılmıştır. Bu sıralarda Yalova’da kağıt fabrikası kurma girişimlerinde bulunmuş ve

Lehistan’dan ustalar getirtmiştir. Artık bir hayli yaşlanmış olan Müteferrika, 1747 yılında ölmüş

20 Şeyhülislâm Abdullah Efendi (?-1743), çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra kadılık mesleğini seçmiş ve Halep ile Bursa kadılığı görevlerinde bulunmuştur. 1715’te İstanbul kadılığı payesiyle ordu kadısı olarak Mora seferine katılmıştır. Sefer dönüşünde Anadolu kazaskerliği payesini almış, bir süre sonra da fiilen Anadolu kazaskeri olmuştur. Bu görevden azledildikten sonra ise Rumeli kazaskerliği payesini almıştır. 1718’de şeyhülislâmlığa getirilen Abdullah Efendi, bu görevini azledildiği tarih olan 1730 yılına kadar sürdürmüştür. Bkz. Mehmet İpşirli, “Abdullah Efendi” (Yenişehirli), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999, ss. 16-17. 21 Fetvâ istenirken, yalnızca lügât, mantık, hikmet, hey’et vb. kitaplar diyerek başvurulduğundan, tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm kitaplarının basılması doğrudan doğruya basımevi’nde basılacak kitapların dışında tutulmuştur. Böylece yalnızca bilimsel eserlerin yayımlanması koşula bağlanmıştır. 22 Topdemir, 2002, ss. 23-26. 23 Topdemir, 2002, s. 26. 24 Afyoncu, 2001, ss. 613-614.

12

ve Aynalıkavak Mezarlığı’na gömülmüştür. Mezarı 1942’de Galata Mevlevihanesi’ne

taşınmıştır.25

B. Yapıtları:

Müteferrika’nın matbaacılığı yanında aynı zamanda telif ve tercüme türünde yapıtlar da

verdiği bilinmektedir. Bu bölümde, Müteferrika’nın bu yönünü göstermek için yapıtlarının kısa

tanıtımları yapılmaktadır.

a. Risâle-i İslâmiyye:

Müteferrika’nın yazdığı ilk kitap Risâle-i İslamiyye olup, kitaptaki kayıtlardan 1710

tarihinde yazılmış olduğu anlaşılmaktadır. Dinî eser olduğundan basılamayan bu eserde,

Müteferrika, bir Hıristiyan mezhebi olan Uniteryanizm ile İslamiyet’in yakınlığına26 dikkat

çekmiş, Yahudilik ile Hıristiyanlığın birtakım amaçlar doğrultusunda (Papaların para

karşılığında günah bağışlaması gibi) zamanla değiştirilmelerini eleştirmiş, Tevrat ve İncil’de

bulunan ve Hz.Muhammed ile ümmetini müjdeleyen ayet ile pasajları tartışmıştır.

Müteferrika, bu eserde, ayrıca Roma, Papalık ve Avrupa devletlerinin siyasi çekişmeleri

ve dönemindeki genel görünümleri hakkında da bilgi vermiştir27.

b. Vesîle el-Tıbâ‘a:

Müteferrika, matbaanın önemini ve gerekliliğini anlattığı Vesîle el-Tıbâ‘a adlı risâlesini

1726’da yazmış ve bu risâleyi daha sonra yayımladığı ilk kitap olan Vankulu Lügati’nin baş

tarafına eklemiştir.

25 Afyoncu, 2001, ss. 615-616. 26 Hem Uniteryanizm’de hem de İslamiyet’te Allah’ın birliği esastır. Unitarianizm’le ilgili ayrıntılı bilgi için sekiz nolu dipnota bakınız. 27 Bu eserle ilgili açıklamalar için bkz. M. Es’ad Çoşan, Matbaacı İbrâhim-i Müteferrika ve Risâle-i İslâmiye, İstanbul 1993.

13

Müteferrika, Osmanlı Devleti’nin matbaa kurmasıyla sağlayabileceği yararları on

madde olarak, şu şekilde sıralamıştır:

1- Lügat, tarih, hey’et (astronomi), coğrafya ve devlet işleriyle ilgili önemli eserlerin

basım yoluyla çoğaltılması her sınıf halkın tahsil durumunun yükselmesi için faydalıdır.

2- İslâm devletlerinin kuruluşundan o zamana kadar yazılmış değerli eserlerin

basılması bu kitapların Müslümanlar arasında yayılmasını sağlar.

3- Basım yoluyla çoğaltılacak eserlerin yazıları açık ve güzel, yanlışsız olacağından,

öğrenciler ve öğretmenler okudukları ve okuttukları eserlerin doğruluğundan emin olurlar.

Basılan eserlerin mürekkepleri sabit olduğundan yazmalarda olduğu gibi rutubetten çabucak

bozulmaz ve kalıcı olur.

4- Basım kârlı bir iştir. Bir cilt yazmak ile binlerce cilt doğru yazılmış eser elde edilir.

Böylece kitapların fiyatları ucuzlayacağından zengin fakir herkes, öğrenciler de dahil, kitap

satın alabilir.

5- Basılmış eserlerin başlarına kısa ve sonlarına uzun fihristler eklemek suretiyle,

istenilen bir şeyin eserde kolayca bulunması sağlanır.

6- Kitapların basılınca ucuza alınabilmesi nedeniyle, onları herkesin, hattâ taşra

şehirlerinde de satın alabilmesi, bundan dolayı da cehaletin ortadan kalkması mümkün olur.

7- İstanbul’da ve İmparatorluğun öbür şehirlerinde basım sayesinde kütüphaneler

kurulur. Öğrenciler tahsilleri için kitabı kolayca temin edebilir ve memleket kalkınır.

8- Osmanlı padişahları yaptıkları savaşlar yüzünden, İslâmlığın yüzünü ağartmış ve

şanını yükseltmişlerdir. Kitaplar basım yolu ile çoğaltılırsa, Müslümanlara ayrıca büyük hizmet

etmiş olurlar.

9- Avrupa Devletleri, Arapça, Farsça ve Türkçe yazılmış eserlerin değerini

bildiklerinden onları bastırmaktadırlar ve örneğin Kânûn, Şifâ, �üzhet el-Müştak ve Öklides vb.

eserleri bastırdıkları bilinmektedir. Ancak, şimdilik, bastıkları eserlerin yanlışlarını düzeltecek

adamları olmadığından, bu kitaplar hatalarla doludur. Eserler Mağrib yazısıyla basıldığından

güzel değildir. İleride Doğu dillerinden anlayan bilgili insanlar bularak, bastıracakları eserleri

İslâm memleketlerine göndererek para çekebilirler. Müslümanlar, diğer hususlarda

Hıristiyanlardan ileride olduklarından basım sanatında da onları geçmelidirler.

10- Bu faydalı sanatın alınması eskiden düşünülmüş ve devlet yöneticileri konuyu

incelemiş ise de, uğraştırıcı ve sıkıntılı bir iş olması ve basım sanatından anlayan bir kimsenin

14

bulunmamasından ötürü geri bırakılmıştır. İslâmiyet’i benimsemiş bütün milletlerin kitaba

ihtiyaçları fazladır. Basımın kabul edilmesi ve eserlerin basılması, devletin şan ve şerefini

arttıracaktır.28

c. Füyûzât-ı Mıknatısiye:

İbrahim Müteferrika’nın ikinci çevirisi, 1732’de yayımladığı ve Batı’da kaleme alınmış

çeşitli yapıtlardan derleyerek hazırladığı, pusulanın faydalarını ve nasıl kullanılacağını

açıkladığı Füyûzât-ı Mıknatısiye29 (Pusulanın Yararları) adlı çalışmasıdır.

1721 yılında Leipzig’de basılmış bir makalenin çevirisi olan bu kitapta; mıknatıs taşı ve

pusula hakkında kısa olarak verilmiş tarihsel bilgi30 ve pusula iğnesinin sapma ve eğim açılarına

dayanarak, coğrafî enlem ve boylam belirlenmesi konusu ele alınmaktadır.

Müteferrika’nın kimden31 çevirdiğini açıklamadığı Pusulanın Yararları adlı kitabın

başında, Müteferrika, mıknatıs taşının Tanrı’nın kullarına verdiği büyük nimetlerden birisi

olduğunu söylemiş ve bu taşın, kıble yönünün bulunmasında ve gemicilikteki işlev ile yararına

değinerek, konunun önemini vurgulamıştır.

Mıknatıs taşının anlamının nereden geldiği ve bu taşın demiri çekmesinin ve kutuplara

yönelmesinin nedenine ilişkin tarihsel bilgiler verdikten sonra, Müteferrika eskiden beri

ülkelerin enlem ve boylamlarını belirleyecek bir alet yapmak için pek çok kişinin büyük bir arzu

ile çalıştıklarını; hattâ Hıristiyan ülkelerinin krallarının bu işi gerçekleştirene verilmek üzere

20000 florin altın ödül koymalarına rağmen bu sorunun çözümlenemediğini, ancak 1721 yılında

“astronomi ve tabiat felsefesiyle uğraşan” bir bilgin kişinin ortaya çıkarak, “mıknatıs taşının

özelliklerine” dayanarak, ülkelerin enlem ve boylamlarının belirlenmesi olanağından söz ettiğini

ve bu konuda düşündüğü kuralları bir makalede toplayıp, bir pusula ve yeryüzü haritası yaparak

krallara sunduğunu anlatır. Söz konusu makalenin bir nüshasının bir tüccar yardımıyla eline

geçtiğini, enlem ve boylam bilgisine dayanarak, işlerini yürüten gemici vb. kimselere faydası 28 Topdemir, 2002, ss. 11-12. 29 Bu çalışma ve içeriği için bkz. Şahap Demirel, “İbrahim Müteferrika’nın Füyuzât-ı Mıknatısiye Adlı Kitabı”, D.T.C.F. Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan Dergisi, Ankara 1982, ss. 264-330. 30 İbrahim Müteferrika, mıknatıs taşı ve pusula hakkında kısa olarak verdiği tarihsel bilgileri, Cihânnümâ’da da tekrarlamıştır. Bu nedenle İbrahim Müteferrika’nın Cihânnümâ’ya yaptığı eklerin pusula ile ilgili olan bölümüne bakınız. 31 Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey (New York 1998) adlı eserinin 46. sayfasında bulunan 37 nolu dipnotta, bu eserin orijinalinin William Whiston’ın The Longitude and Latitude Found by the Inclinatory or Dipping �eedle adlı eseri olabileceğini söylemektedir.

15

olur kanısıyla makaleyi çevirdiğini belirttikten sonra da Müteferrika, makale sahibinin pusula

hakkındaki tezini ve bu tezle ilgili olarak ileri sürdüğü düşüncelerini aktarmıştır.32

Makalenin sahibi, yazısının girişinde “gök kürelerinde gözlemlenen hareketlerin

saptanmasının, kürelerin nitelikleri ile ilgili bir düzene neden olduğuna” dikkati çekerek,

mıknatıs taşının özelliklerinin çok iyi araştırılması halinde, ülkelerin enlem ve boylamlarının

belirlenmesi bilgisine götürecek verimli bir yol açılabileceğini ileri sürmüştür. Enlem ve boylam

tanımlarını verip, enlem ve boylam bilgisinin faydalarını belirttikten sonra da, mevcut enlem

belirleme yöntemleri üzerinde durarak, bunların yetersizliklerine işaret etmiştir.

Bir yerin boylamının belirlenmesini mümkün kılan isabetli bir yöntemin de henüz

bulunamadığını belirten makale yazarı, daha sonra aşağıda ana hatlarıyla vereceğimiz şu

görüşleri ileri sürmüştür:

Toprağın altında geniş çukurlar ve büyük boşluklar bulunduğunu düşünmek aklın kabul

etmeyeceği bir şey değildir. Üstelik, kara ve hava ile sularda gözlemlenen yaratıkların çeşitlilik

ve çokluğuna bakarak, yerküresinin içinin boş bir uzam olmadığını, içinde mıknatıs benzeri

maddesel ve tinsel yaratıkların bulunduğunu kabul etmek gerekir. O halde, pusula iğnesinin

yeryüzünde gözlemlenmiş hareketlerine bakarak, toprak altında, kutupları ve üzerinde enlem ve

boylam daireleri bulunan, hareketleri, konumları ve büyüklükleri farklı iki mıknatıs küresi

varsaymak ve bunlara dayanarak, ülkelerin enlem ve boylamlarını belirlemek mümkün

görünmektedir. Bundan dolayı da, önce, yerküresinin Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarından

oluşan yarısının içinde mıknatıstan ibaret bir kürecik ve Amerika’da yani Yeni Dünya’dan

ibaret olan diğer yarısının içinde başka bir kürecik olduğu düşünülebilir.

Pusula iğnesinin eğim açısından yararlanarak, kürelerin kutuplarının yeryüzüne denk

geldiği noktaların, kürelerin yerküresi içindeki konumlarını, büyüklüklerini ve belli bir yerin

zaman içindeki sapma değerlerinde görülen değişimlere bakarak, mıknatıs kürelerinin doğudan

batıya düzgün dairesel bir hareket yaptığı söylenebilir.

Pusula iğnesinin yeryüzünde belirlenmiş eğim ve sapma değerleri bir harita üzerinde

işaretlendiğinde ve buna uygun günlük sapma ve eğim değerlerini içeren cetveller

hazırlandığında, sapma ve eğim açılarını ölçen pusulalar yardımıyla bir yerin, ki o yer ister

denizde olsun, isterse karada olsun, enlem ve boylamı kolayca belirlenebilir.

Ana hatlarıyla verdiğimiz bu düşüncelerinden sora makalenin yazarı, ileri sürdüğü

fikirlere ve yönteme yöneltilebilecek muhtemel eleştirilere ve sorulara da yanıtlar hazırlamıştır. 32 Demirel, 1982, ss. 267-269.

16

Bundan sonra da yönteminin gerçeğe uygun bir şekilde enlem ve boylam belirlediğinin

sınanması için krallardan yardım istemiştir.

d. Târîh-i Seyyâh:

İbrahim Müteferrika’nın 1728 yılında çevirdiği Târîh-i Seyyâh adlı ruznâme, Polonyalı

Cizvit misyoner Tadée Krusinski’ye ait olup, İran ve Afgan tarihini konu edinen Latince bir

eserdir. Müteferrika’nın yayımladıkları arasında üçüncü sırayı alan bu eser, 1729 yılında çok

satılabileceği düşüncesiyle 1200 adet basılmıştır33. Afganlıların İran’ı istilâ etmeleri, İranlıların

yaptıkları savaşlar ve Safavi denilen İran krallarının mücadeleleri bu eserin özünü

oluşturmaktadır.

Bölümlere ayrılan eserde, önce, İran krallarının saltanat süreleri ve Afgan işgalinde

nasıl kaçtıkları İran salnâmelerine34 dayanarak anlatılmış, sonra da İran krallığının çöküş ve yok

oluş nedenleri ayrı ayrı ele alınarak, tartışılmıştır. Krallığın çöküşüne neden olduğu düşünülen

konular arasında, Kur’an’ın yasaklamasına rağmen şarabın suiistimal edilmesi de

bulunmaktadır.

Eserin daha sonraki bölümlerinde ise Afganlıların kökenleri, yaşayış ile ibadet tarzları,

eski dinleri ve Afgan Kralı Mir Veis’in yaşamı ile saltanatı ele alınmaktadır.

e. Usûl el-Hikem fî �îzam el-Ümem:

Müteferrika’nın yazdığı son kitap Usûl el-Hikem fî �izâm el-Ümem’dir (Milletlerin

Düzeni Hakkında Teknik Düşünceler) ve 1732 yılında, matbaanın dokuzuncu kitabı olarak 500

33 Giambatista Toderini, İbrahim Müteferrika Matbaası ve Türk Matbaacılığı, Çeviren: Rikkat Kunt, Yay. Haz: Şevket Rado, İstanbul, s. 43; Osman Ersoy, “İlk Türk Basımevi’nde Basılan Kitapların Fiyatları”, Türk Kütüphaneciler Derneği Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı, Ankara 1979, s. 70; Gerçek, 1939, s.64. 34 Salnâme: Yıllık. İçinde gün ve ay bilgisi de bulunan, ve kimi konularda belirli bilgiler içeren kitaptır. Osmanlı Devleti’nin görevlileriyle ilgili ilk salnâme Ahmet Vefik Paşa tarafından hazırlanmıştır. Bkz. Emin Özdemir, Örnekli-Açıklamalı Edebiyat Bilgileri Sözlüğü, İstanbul 1990, s. 237

17

adet basılmıştır.35 Devlet yapısındaki bozuklukların nedenleri ve bu nedenlerin giderilmesine

yönelik önerilerin bulunduğu kitapta, ilk defa “Nizâm-ı Cedîd” kavramı kullanılmıştır.36

Baron Reviczki tarafından Fransızca’ya çevrilen ve Traité de la Tactique ou Méthode

Artificielle pour Ordonnance des Troupes (Orduların Düzenlenmesi İçin Taktik ya da Teknik

Yöntem Kitabı) adıyla 1769’da Fransa’nın Vienne şehrinde yayımlanan bu çalışma 1 giriş, 3

bölüm ve 1 sonuçtan oluşmaktadır.37

Kitabın girişinde, Müteferrika, bu çalışmayı yapma nedeni ile yararlandığı kaynakları

açıkladıktan sonra kitabı oluşturan bölümlerde hangi konuların işleneceğine dair bilgiler

vermiştir.

Müteferrika, kitabın birinci ve üçüncü bölümünü askeri konulara ayırmıştır. Çünkü

yaşadığı dönemde, Osmanlı Devleti’nin kurumları arasında, değişen dünya koşullarına uyum

sağlayamayanların başında ordu gelmekte ve bu ordunun yapısı, dışarıda yenilgilerin, içerde de

isyanların kaynağı olmaktaydı. İkinci bölümde ise, Müteferrika, coğrafya biliminin devlet

yönetimindeki önemini açıklamıştır.

Coğrafya biliminin yararlarının anlatıldığı ikinci bölüm araştırmamız için daha öncelikli

olduğundan, Müteferrika’nın yaptığının tersine, biz bu bölüme ağırlık vereceğiz ve önemli

olmalarına rağmen birinci ve üçüncü bölümleri ana hatlarıyla açıkladıktan sonra, onun coğrafya

bilimi konusundaki görüşlerini sıralayacağız.

Müteferrika’nın birinci bölümde ele aldığı konular şunlardır:

1- Devlet adamları ile sultanların gerekliliği.

2- Yönetim şekilleri hakkında filozofların görüşleri.

3- Devletin askeri teşkilata ihtiyacı ve bu teşkilatın düzenli olması gerektiği.

4- Eski orduların askeri teşkilatı ile bu orduların savaş yöntemleri ve bu yöntemlerin

eleştirilmesi.

5- Avrupa’nın gelişme nedenleri, Osmanlı’nın yenilmesindeki unsurlar ile bu

durumdan kurtulabilme yöntemleri.

35 Ersoy, 1979, s. 70. 36 Berkes, 2002, s.54. 37 Topdemir, 2002, s. 12.

18

6- Askeri teşkilatta düzenin sosyo-ekonomik sonuçları.38

Üçüncü bölümde ise Müteferrika, şu konular üzerinde durmuştur:

1- Avrupa Devletleri’nin savaş ilminde eskilerinden farklı olarak geliştirdikleri yeni

savaş teknikleri ve bu konuda Osmanlı Devleti’nin alması gereken tedbirler.

2- Başkomutanın ordusunu hazırlamasının ve düzene sokmasının önemi.

3- Sudan sebeplerle başkomutanın görevinden alınmaması.39

Coğrafya’nın konusunun yeryüzü şekilleri, yollar ve yeryüzünde yaşayan ulusların

yaşayış biçimleri olduğunu belirten İbrahim Müteferrika, kitabının ikinci bölümünde coğrafya

biliminin yararları üzerine şu görüşleri ileri sürmüştür:

Devletin ileri gelenlerinin, memleketteki şehirler, kaleler, sınırlar, çevredeki düşman

devletlerin kendi devleti ile birleştiği ve ayrıştığı noktaları; o ülkelere olan uzaklık ile yakınlık

mesafelerini; karaların, nehirlerin, denizlerin ve dağların dağılışı ile yeryüzünde yerleşmiş

ulusların yaşayış biçimlerini bilmeleri, Dünya’da olmuş ya da olabilecek olaylar karşısında

sağlıklı karar vermeleri açısından büyük önem taşımaktadır.

Din ve Devlet düşmanlarına karşı, bütün Müslümanlara cihad farz olduğundan, düşman

ülkelerin durumlarının her yönüyle bilinmesi, cihadın en önemli safhasını oluşturmaktadır.

Devlet adamlarının da bu görevi en iyi şekilde yerine getirebilmeleri için adeta dünyayı gösteren

bir ayna olan coğrafyayı iyi bilmeleri gerekmektedir. Örneğin Rus ordusu Doğu Hindistan’a

girmiş denilse, coğrafyadan haberi olmayanlar bunu olanaklı görür. Ancak aradaki uzak

mesafeyi ve devletleri iyi bilen bir kişi, bu haberin olanaksız olduğunu anlar.

Osmanlı Devleti sınırları dışında yaşayan birçok Müslüman devlet vardır. Fakat

Dünya’nın çeşitli bölgelerinde birbirlerinden uzak yerlere yerleşmiş olduklarından, çoğu

birbirinden habersiz yaşamaktadır ve birbirlerine yardım edemediklerinden, birçoğu küfrün

sultası altına düşüp, acınacak duruma gelmişlerdir. Eğer coğrafya biliminin yaygınlaşmasına

çalışılırsa, Müslümanların birbirinden haberdar olmaları ve bu sayede yardımlaşmaları

sağlanmış olur. Böylece İslâm ülkelerinin birleşmesi ve bir padişahın himayesinde bir araya

gelmeleri mümkün olur.

Ayrıca, karada ve denizde hareket halinde olan asker, tüccar ve denizcilerin düşmanın

hilelerinden ve pusulalarından emin olabilmeleri, tehlikelerden sakınabilmeleri ve yollarını tayin 38 Adil Şen, İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-Hikem fî �izâmi’l-Ümem, Ankara 1995, ss. 73-74; İbrahim Müteferrika, Milletlerin Düzeninde İlmî Usüller, Sadeleştiren: Ömer Okutan, İstanbul 2000, ss. 26-62. 39 Şen, a. g. e., s. 74; Müteferrika, a. g. e, ss. 73-112.

19

edebilmelerinde başarılı olmaları sağlayabilecek, en büyük araç coğrafyadır. Osmanlı Devleti

gibi bir devletin donanmasının elinde, denizcilik bilimlerine ait çeşitli kitap ile haritalar

olmadan başıboş bir şekilde gezmesi ve Avrupalıların haritalarına muhtaç olmaları, şânına

yakışmamaktadır.

Coğrafya bilimi, eski bilimlerden olup, buna ait bilgiler nice İslâm kitaplarında yazılı ve

çizilidir. Ancak bunların sayfalarını düzleme çevirip, düzeltmek ve haritaları açıklamak

işlemleri yapılmamaktadır. Hıristiyan devletler ise çizmekle ve bunları açıklamakla az zamanda

çok faydalar elde etmişler ve Yeni Dünya’yı bulmuşlardır. Ayrıca Doğu Hindistan’a giderek

nice İslâm ülkelerini ele geçirip, yönetmişlerdir. Böylece yerküreyi ve denizleri tamamen gezip

dolaşılan yerler haline getirmişlerdir. Ümit edilir ki, bu bilimin devletimizde de yaygınlaşması,

Doğu’da ve Batı’da sınırlarımızın genişlemesine sebep olur.

Coğrafya, Tarih biliminin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olur. Çünkü Hz. Adem’den

bugüne kadar gelmiş geçmiş olaylardan herhangi birini öğrenip, faydalanmak isteyen kişi, o

olayın geçtiği bölgeyi coğrafya kitaplarından inceleyerek o bölgeye varmış, o olayı görmüş ve o

olayda bulunmuş gibi durumu anlar.

Devlet adamlarının diğer devletlerin hile ve zararlarını anlayarak tedbir almalarını

sağlayan coğrafya bilimi aynı zamanda seferlerin kolaylaşmasına ve savaşların kazanılmasına

da yardımcı olur. Çünkü sefer sırasında, gidilmek istenen yerle, bulunulan yer arasındaki

mesafe, konak yerleri, nehirler, dağlar, akarsular, köprüler, geçitler, şehirler v.b. isim ve

resmiyle basılıp, kişilere verilerek, herkesin gittiği yolun kolaylık ve zorluklarının bilincinde

hareket etmelerini sağlayan coğrafya’dır.

Yapılan bütün bu açıklamalara göre, coğrafya’nın faydaları sonsuz ve sayısızdır. Ancak

şurası bilinmelidir ki bütün Dünya’nın coğrafi durumunu gerçeğe birebir uyacak şekilde yazmak

ve çizmek insan gücünün dışında bir iştir. Yalnız bir şehri veya ülkeyi bile, binlerce mühendisle

ölçüp, bütün yönleriyle resmetmenin zorluğu ortadadır. Bu sebeple ülkelerin şekilleriyle ilgili

haritalar bazı yanlışlık ve hatalar bulunmakla beraber, yine de çizilir. Hıristiyanlar bu konuda

çok zamandan beri mükemmel olmasalar da çeşitli çalışmalar yapmaktadırlar. Müslümanlar ise

henüz kendi ülkelerinin haritalarını bile çizememişlerdir. Bütün bunlara rağmen, “Tamamı

bilinmeyen her şeyin, hepsi terkedilmez” sözü gereğince, eldeki mevcut haritaların terk ve

ihmali doğru değildir.

Bu haritaların en önemli yanı, devletler arasındaki antlaşmalarda devlet adamlarına

yardımcı unsur olmalarıdır. Örneğin iki ülke arasında bazı bölgeleri bölüşmek veya bazı yerlerin

20

sınırlarını tayin etmek gerektiğinde, iki ülke ile ilgili bütün bilgileri akılda tutmak çok zordur.

Yine durumu meçhul olan yerler konusunda, görüşme ve tartışma hemen hilekarlığa

dönüşebileceğinden, devlet adamları o bölgelerin haritalarını inceleyebilirlerse, antlaşmaya

hazır ve güçlü olarak katılabilirler.

Artık ülkemizde Coğrafya ile ilgili birçok kitap ve bu kitaplarla ilgilenecek zeki,

marifetli ve hünerli kişiler mevcuttur. Ümidimiz daha fazla zaman geçirmeden, bu çok faydalı

bilimin esasları ortaya konarak, zor kısımları kolaylaştırılıp, ortaya çıkan hatalar düzeltildikten

sonra bütün milletlerin kıskanacağı bir seviyeye getirilmesidir.

f. Mecmû‘a-i Hey’et el-Kadîm ve el-Cedîd:

İbrahim Müteferrika’nın çevirdiği bir diğer kitap da Mecmua-i Hey’et el-Kadim ve el-

Cedid40’dir (Eski ve Yeni Astronomi Kitabı). Bu kitap, III. Ahmet’in emriyle, Hollandalı

kozmoğraf, coğrafyacı ve matematikçi Andreas Cellarius’un (c.1596-1665) birinci baskısı 1660

ve ikinci baskısı 1708’de yapılmış olan Atlas Coelestis ya da Harmonica Macrocosmica, Seu

Atlas Universalis et �ovus Totius Universi Creati (Gök Atlası, Evrensel Uyum ya da Yaratılmış

Bütün Evrenin Evrensel ve Yeni Atlası) adlı çalışmasından yapılan çevirilerden oluşturulmuştur.

Bu kitabın ilk sayfasında dünyanın o zamana kadar gelen ünlü astronom ve kozmograflarının

resimleri, Yer’in, Güneş’in, Ay’ın, Başak ve Terazi burçlarının sembolik tasvirleri

bulunmaktadır.

İbrahim Müteferrika yazdığı önsözde “Astronomlar Meclisi” adını verdiği bu resmi

açıklamaya çalışarak, yanlarında zat el-kürsî, usturlab ve rûbu dairesi gibi aletler bulunan birkaç

astronomdan birinin Batlamyus (M.S. 150), diğerinin Tycho Brahe (1546-1601), üçüncüsünün

Kopernik (1473-1543) ve dördüncüsünün de Uluğ Bey (1394-1449) olduğunu ileri sürerken, A.

Adnan Adıvar (1882-1955) giyimi, uzun saçları ve şapkasıyla bu resimdeki dördüncü kişinin

Uluğ Bey olamayacağını söylemiş ve bu kişinin Batılı olması gerektiğini savunmuştur.41

40 Bu kitap basılmamış ve yazma olarak günümüze kadar gelmiştir. Bilinen tek nüshası Askeri Müze Kütüphanesi, numara 5203’te bulunmaktadır. Ancak yazma teşhîrde olup kullanıma açık değildir. Araştırmamız için oldukça önemli olduğundan bu esere ulaşmaya çalıştık. Ancak, biraz önce de söylediğimiz üzere, kullanıma açık olmadığından bu eserden yararlanamadık. 41 Adıvar, 1991, ss. 172-173.

21

Müteferrika aynı zamanda kitabın başında Cihânnümâ’ya yazdığı eklerden astronomi ve

kozmografyaya ait olanlarını da buraya aktarmıştır.42

C. İbrahim Müteferrika’nın Bastığı Eserler:

1- Cevheri, Sıhah il-Cevheri ( Vankulu Sözlüğü), Çeviren: Mehmed bin Mustafa el-

Vani, İstanbul, 31 Ocak 1729. 2 Cilt.

2- Katip Çelebi, Tuhfet-ül Kibâr fî Esfar il-Behar, İstanbul, 29 Mayıs 1729.

3- Krusinski, Tarih-i Seyyah der beyan-ı zuhur-i Agvaniyan ve sebeb-i inhidam-ı bina-

i devlet-i Şahan-i Safeviyan, Latinceden Çeviren: İbrahim Müteferrika, İstanbul, 26 Ağustos

1729.

4- Mes’udi, Tarih-i Hind-i Garbi, İstanbul, 5 Nisan 1730.

5- İbn Arabşah, Acaib ül makdur fî nevaib-i Timur (Tarih-i Timur Gürgân), Çeviren:

Hüseyin Murteza Nazmizade, İstanbul, 18 Mayıs 1730.

6- Süheyli, Tarih-i Mısr il-Kadim ve Mısr-i Cedid, İstanbul, 17 Haziran 1730.

7- Nazmizade, Hüseyin Murteza, Gülşen-i Hulefa, İstanbul, 16 Ağustos1730.

8- Holderman, Gramaire Turque, İstanbul 1730.

9- İbrahim Müteferrika, Usul ül-hikem fî nizam il-ümem, İstanbul, 13 Şubat 1732.

10- İbrahim Müteferrika, Fuyuzat-ı Miknatisiye, İstanbul, 27 Şubat 1732.

11- Katip Çelebi, Cihânnümâ, İstanbul, 3 Temmuz 1732.

12- Katip Çelebi, Takvim üt-Tevarih, İstanbul, 14 Haziran 1733.

13- Naima, Tarih-i �aima, 2 Cilt, İstanbul 1734.

14- Raşid, Tarih-i Raşid, İstanbul, 17 Şubat 1741.

15- Çelebizade, İsmail Asım, Asm Tarihi, İstanbul, 17 Şubat 1741.

16- Ömer Bosnavi, Ahval-i Gazavat-i der Diyar-i Bosna, İstanbul, 19 Mart 1741.

17- Şuuri, Hasan Efendi, Lisan ül-Acem (Ferhengi Şuuri), 2 Cilt, İstanbul, 1 Ekim 1742.

42 A. g. e., s. 173; Gerçek, 1939, s. 108.

22

II. BÖLÜM

KATİP ÇELEBİ VE CİHÂ��ÜMÂ

Avrupalılar arasında Hacı Kalfa ismiyle meşhur olan Katip Çelebi43, 1608’de

İstanbul’da doğmuştur. Düzenli bir medrese eğitimi almamakla beraber Arapça, Farsça ve

Latince bilen Katip Çelebi, bütün çalışmalarında bilimin kılavuzluğundan ayrılmamıştır. En çok

ilgilendiği tarih bilimi dışında coğrafya, maliye, denizcilik, askerlik ve bibliyografya gibi

dallarda da oldukça yeterli bilgilere sahiptir.

Osmanlı Türkiye’sinde Türkçe ve Arapça yazılmış eserlerdeki eksiklikleri tamamlamak

için Batı kaynaklarından yararlanacak kadar özgür düşünceli olması ve eserlerinde bilimleri

savunmasıyla Katip Çelebi, Türkiye’deki bilim Rönesans’ının müjdecisi olarak

benimsenmektedir.44

Katip Çelebi, Girit Seferi sırasında (1645) donanmanın zayıflığı sebebiyle coğrafya

bilimine merak sarmıştır. Batılılar ile Yunanlıların bu konuda İslâm düşünürlerinden ileri

olduklarını gördükten sonra da Doğu’daki mevcut kitapların eksiklik ve yanlışlıklarını

düzeltmek amacıyla oldukça hacimli bir coğrafya kitabı olan Cihânnümâ45’yı hazırlamıştır. Bu

eserin girişinde, coğrafyanın çok yararlı bir bilim olduğunu ve bu bilim sayesinde herhangi bir

kimsenin, hiç bir yere gitmeden, Dünya’yı devreden seyyahlar gibi her yeri dolaşıp görme

olanağına kavuşabileceğini söyleyen Katip Çelebi, coğrafyanın tarih bilimiyle ilişkisi

konusunda da şunları söylemiştir:

“Coğrafya fenninde yalnız ülkelerin ahvali yazılmayıp belki oralarda oturanların usul ve

adetleri, devlet işlerinin nasıl yürütüldüğü ve divan ahvali birlikte beyan olunmak, bu fennin

vazifesi olduğu cihetinden, tarihe üstünlüğü vardır ve tercih olunur.”46

Katip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihar adlı bir başka eserinde de coğrafya

biliminin önemini ve gereğini şu şekilde vurgulamıştır:

“Hafi olmaya ki, devlet işlerini üzerlerine almış olanlara bilinmesi lazım olan işlerden

biri coğrafya fennidir. Bütün yeryüzü ahvalini bilmek kolay olmazsa, bari Osmanlı Ülkesi’nin

şekli ve etrafta sınırdaş olan memleketlerin tasviri bilinmek gerektir ki, bir yere sefer etmek ve 43 Katip Çelebi’nin hayatı için bkz. Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara 1991. 44 Adıvar, 1991, s. 151. 45 Sevim Tekeli, Esin Kâhya, Melek Dosay, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat, Ayten Koç Aydın, Bilim Tarihine Giriş, 3. Basım, Ankara 2001, s. 363. 46Orhan Şaik Gökyay, Kâtip Çelebi’den Seçmeler 1-2-3, İstanbul 1997, ss. 226-227.

23

asker göndermek lazım geldikte, ona göre tedarik oluna. Düşman vilayetine girmek ve sınır

boylarını korumak tedbirlerini almak anında kolay olur. Bu babta fenden habersiz kimseler ile

meşveret yetmez, yerli dahi olursa. Zira çok yerli vardır ki, kendi diyarını iyice bilip

anlatmaktan acizdir. Ve bu ilmin lüzumuna şu delil yeter: Yerebatası küffar, ol ilimlere

ehemmiyet ve değer vererek, Yeni Dünya’yı bulup Sind ve Hind limanlarına yayıldı. Venedik

taifesi gibi bir hor hakir kavim ki, küffar hükümdarları arasında rütbesi duka payesinden

ibarettir ve aralarında balıkçı unvanı ile meşhurdur, Osmanlı Devleti’nin boğazına gelip ve

garba hükmeyleyen şanlı devlete karşı kodu…”47

Katip Çelebi, Cihânnümâ’yı 1648’de yazmaya başlamıştır. Keşfü’z-zünûn’a göre eser

iki bölüm olarak düzenlenmiş ve birinci bölümde denizler, nehirler, adalar, ikinci bölümde de

karalar, alfabe sırasıyla şehirler ve 15.yüzyıldan sonra keşfedilen ülkeler anlatılmıştır48.

IV. Mehmed’e sunulan ve tam bir nüshası olmayan Cihânnümâ’yı Katip Çelebi

tamamlayamamıştır. Çünkü Endulüs, Magrib ve Türkiye’den sonra, Atlas Okyanusu

adalarından İngiltere, Hibreniya ve İzlanda’yı yazmak isterken, verilmesi gerekli bilgilerin

binde birini Doğu eserlerinde bulamayarak, Cihânnümâ’yı tamamlamakta umutsuzluğa

kapılmıştır. Bu sırada Katip Çelebi, A. Ortelius’un Theatrum orbis terrarum ve Mercator’un

Atlas Major’unu görmüş ve bunlardan bilgi almak ve haritalarını aktarmak isteğiyle,

Cihânnümâ’yı yazmaya ara vermiştir. Bir süre sonra, Kara Çelebi-zâde Mahmud Efendi’nin

terekesinden A. Ortelius’un coğrafyasını elde etmeyi umarken, Atlas minor’u elde eden Katip

Çelebi, bu arada tanıştığı Şeyh Mehmed İhlasî49’den Atlas minor’un çevirisini dinlemiş ve onun

yardımıyla çeviriyi Levami-ün-nur fî zulumati Atlas minor adıyla kaleme almıştır.50

Katip Çelebi, Atlas minor’un yaklaşık 2/3’lik kısmını çevirdikten sonra, Cihânnümâ’yı

Batı kaynaklarından yararlanarak, 1654’de yeniden yazmaya başlamış ancak bunu da birincisi

gibi bitirememiştir. Fiziki coğrafya ve kozmografyaya ilişkin hayli geniş açıklamaların verildiği

47 A. g. e., ss. 153-154. 48 Fikret Sarıcaoğlu, “Cihânnümâ ve Ebûbekir b. Behrâm ed-Dımeşkî – İbrahim Müteferrika”, Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 122. 49 Şeyh Mehmed İhlasî, coğrafyada Katip Çelebi’nin hocası ve atlas ile diğer Latince kitapların tercümelerinde onun üstadı ve öğretmenidir. Frengistan’da ünlü ve çok zengin bir kimsenin oğlu olan Şeyh Mehmed İhlasî, memleketinde papazlık mesleğine girmiş ve çeşitli bilimler üzerinde çalıştıktan sonra, İslâm dinini çürütmek üzere incelemelerde bulunmak için, IV. Mehmed zamanında İstanbul’a gelmiştir. Amacını gerçekleştirmek umuduyla dilbilgisi, sözdizimi ve mantık nüshalarını adet üzerine görmüş ve Türkçe ile Arapça’ya yeteneği sayesinde uyum sağlamıştır. İslâm kitaplarını ve tefsirleri incelerken bir gün tesadüfen, Yere “Suyunu çek”, göğe “Ey gök sen de tut” [denildi] ayetini (Hut suresi 11-44) okumuş, bu ayetin fesahat ve belagatine hayran olup, İslâm dinine dönmüştür. Bkz. Katip Çelebi, Cihânnüma, İbrahim Müteferrika Baskısı, İstanbul 1732, s. 10. 50 Adıvar, 1991, ss. 142-143.

24

ikinci Cihânnümâ’yı, birincisinden ve Osmanlı coğrafya eserlerinden ayıran başlıca özellik,

yeryüzünün 5 kıtasının 6’ya ayrılarak ( Avrupa, Asya, Afrika, Amerika, Macellanika-Avustralya

ve Kutuplar) betimlendiği bölümleridir. Amerika’yı keşfeden Kristof Kolomb (1451-1506) ile

ilk kez Dünya’nın çevresini dolaşan Ferdinand Magellan’ın (1480-1521) keşif gezilerinin de

anlatıldığı bu eserde, bir Dünya haritasının dışında çok sayıda yerel haritalara da yer verilmiştir.

Haritaların üzerine enlem ve boylam çizgilerinin çizilmiş olduğu görülmektedir.51

Eksik ve hatalı52 yönleri bulunmakla beraber, Cihânnümâ bazı Avrupa dillerine de

çevrilmiştir:

51 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 363. 52 Aynı zamanda Cihânnümâ hatalı değerlendirmelere de konu olmuştur. Örneğin Hilmi Ziya Ülken, Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız adlı makalesinde (Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler’de ss. 177-193) Cihânnümâ’da anlatılan üç kuramla ilgili olarak şunları söylemiştir: “Bu eserde müellif tamamen Garba çevrilmiş bir dünya görüşü getirmesi lâzım gelirken, maalesef Avrupalı bazı rahipler arasında da devam eden Copernic aleyhdarlığı tesirlerini muhafaza etti. Kâtip Çelebi burada kâinat sistemi hakkında üç nazariyeyi sıraladıktan sonra, bunlardan birincisi olan Ptolemaios nazariyesini müdafaada devam ediyor. 1: Aristo tarafından ileri sürülen ve Ptolemaios de tam şeklini alan birinci nazariyeye göre yer yüzü sabittir, güneşle beraber diğer gezegenler onun etrafında dönmektedir. 2: Copernic tarafından müdaafa edilen ikinci nazariyeye göre – tam tersine – güneş sabittir, yer yuvarlağı da diğer gezegenlerle birlikte onun etrafında dönmektedir. 3: Nihayet Tycho-Brahé tarafından ileri sürülen bir nazariyeye göre Ptolemaios sistemi delilsizdir, müşahedeye dayanmamaktadır. Fakat Copernic sistemi de tam doğru değildir. O önce Ptolemaios gibi yer yuvarlağını âlemin merkezi sayıyor. İkinci defa Copernic gibi güneşi bütün diğer gezegenlerin merkezi yapıyor. Dünya etrafında dönen ve onu merkez yapan önce ay, sonra güneş, daha sonra diğer gezegenlerdir. Kâtip Çelebi, ikinci ve üçüncü nazariyeleri reddederek, birinci yani İlkçağ nazariyesi üzerinde durmakta olduğu için, eseri maalesef, bütün yeniliklere rağmen, Batlamyos kâinat telâkkisini aşamamıştır. Fakat bunu hayretle karşılamamalı ve Türk âliminin fikrî geriliği hakkında acele hüküm vermemelidir. XVII. yüzyılda, bu yeni doğan fikirler münakaşa sahasında idi. Copernic sistemi öğretimde zannedildiği kadar yayılmış ve yerleşmiş değildi. Ayın devirleri hakkında derin görüşleri olan Tycho-Brahé zamanın büyük bir astronomu olmasına rağmen, astrologique fikirlere bağlılığını muhafaza ediyordu. Bundan dolayı Kâtip Çelebi’nin dünya sistemi hakkında yeni görüşleri bilmesine rağmen, onları şüphe ile karşılamasını tabiî görmelidir.” Oysa, Katip Çelebi, Evren’in düzeni ve gezegenlerin hareketlerine Cihânnümâ’da pek az yer ayırmıştır. 22. sayfa’da Batlamyus kuramını özetleyerek: Evrenin birbirini kuşatmış felekler halinde, bir top şeklinde olduğunu, en ortada bulunan noktanın evren ve yer merkezini teşkil ettiğini ve en üstte de bütün evreni kuşatan felek-i azâm’ın bulunduğunu, bunun bir gün ve bir gecede doğudan batıya devrini tamamlayarak kendi içinde bulunan diğer felekleri döndürdüğünü, Güneş’in ve yıldızların doğup batmasının bundan ileri geldiğini söylemektedir. Bunun altında bulunan sabit yıldızlar feleği bahsedilen harekete katılmakla beraber, 66 güneş senesinde bir derece batıdan doğuya hareket etmektedir. Bunun daha altında, yine hepsi bir günde doğudan batıya devrini tamamlamakla beraber, her biri diğerinden farklı hızlar ile batıdan doğuya hareket eden yedi gezegenin ayrı ayrı felekleri sıralanmıştır. Güneş ve Ay da bunlar arasında sayılmış ve bu gezegenlerin uzaktan yakına sıralanışları ve Yer etrafında devir süreleri şöyledir: Satürn: 29 yıl 5 ay 6 gün; Jüpiter: 12 yıl, Mars 1 yıl 10 ay 22 gün, Güneş: 365 ¼ gün; Venüs: bir güneş yılında bir defa; Merkür: aynı; Ay: 28 gün. Batlamyus kuramını bu şekilde özetleyen Katip Çelebi, ayrıntıların astronomi kitaplarında bulunduğunu söyleyerek, konuyu kapatmayı tercih etmiştir. Daha sonra yaptığı eklerle Cihânnümâ’yı daha da zenginleştiren İbrahim Müteferrika, Hilmi Ziya Ülken’in Kâtip Çelebi’nin görüşleri olarak yanlış aktardıklarını “Yayımcının Eki‘” terkibini kullanarak Cihânnümâ’da 22-48. sayfalar arasında vermiştir.

25

Latince bir cilt halinde kısaltılmış olarak Matthaus Norberg tarafından Gihan �uma,

Geographia Orientalis adıyla 1818’de Londini Gothorum’da yayımlanmıştır. Anadolu’ya ait

olan kısmı, bir çok bölümleri rastgele terkedilmek suretiyle Armain tarafından Déscription de

l’Asie Mineure, extraite de la Géographie Turque de Hadji-Khalfa, surnommé Kiatib-Tchelebi,

L. Vivien de Saint-Martin tarafından Historie des Découvertes Géographiques des �ations

Européennes dans les diverses parties du Monde, tome III, Asie Mineure diye Fransızcaya

çevrilmiş ise de her iki çeviride güvenilir değildir. Cihânnümâ’nın henüz basılmamış, yazma

Latince bir tercümesi Gihânnumâ, i. e. Liber mundum ostendens, auctore Kiâtib Celebi, vulgo

Hagi Chalfe unvanı altında beş cilt olarak, Viyana’da Mechitaristenkloster kütüphanesindedir.

Hammer’in Über die Geographie der asiatischen Türkei: Jahrbücher der Literatur, Viyana Bir diğer hatalı değerlendirme ise Abdurrahman Aygün’ün 3 ciltlik Türk Haritacılık Tarihi adlı eserinin birinci cildinde karşımıza çıkmaktadır. Aygün, birinci cildin 68. ve 69. sayfalarında Katip Çelebi’den bahsederken şunları yazmıştır: “...Bundan başka, astronomi ve haritacılıkla ilgili pekçok bilgi vardır. Hem de İstanbul’da ilk kez olmak üzere bir de pusula sapmasını belirlemiştir. Pusula sapması belirlenmesini yazarken Çelebi merhum Cihânnümâ’nın 65 nci sahifesinde der ki” dedikten sonra da Aygün, Katip Çelebi’ye ait olduğunu düşündüğü oysa gerçekte İbrahim Müteferrika’ya ait olan şu satırları Cihânnümâ’dan aktarmıştır: “...Ancak dalgın okunmamalı ki, ibre’nin kuzeye doğru yönelişi kimi yerlere özgü olup, kimi yerlerde kuzey’den bir parça batıya, kimilerinde doğuya eğik olup, meyil ve harekette de düzgün durumda olmayıp, kâh hızlı, kâh yavaş, kâh yaklaşma, kâh uzaklaşma ve kâh durgun olduğu uzun süre deneyle saptanmış olmakla oturduğumuz İstanbul’da da kitabın içinde işaret olunduğu üzere kuzey noktasından doğuya saptığı göründüğünde, cami ve mescit binaları yapılırken mihrabın belirlenmesinde kaçınılmaz bir özen gösterilse bile ibreye dayandırılması yeterli olmayıp Reb’ ve Usturlap ile benzeri denenmiş gözlem aletlerinin kullanılmasında dikkatli olunması dalgınlığa düşülmemesi için bu biçimde uzun uzadıya anlatılmıştır” Daha sonra Aygün, ‘şaşılacak şey’ diyerek, Cihânnümâ’dan alıntılar yapmaya devam etmiştir: “1140 yılında Rumeli hisarı yakınında Bebek bahçesi adlı yerde merhum Kaptan Mustafa Paşa’nın yaptırdığı mescit-i şerif’in mihrabının belirlenmesinde anlaşmazlık olmuş, bu işi bilenlerce bir çok pusulalar, Reb’ ve Usturlap ve benzeri gözlem aletleri kullanılmış, bu aletler alınan sonuç pusulanınkine uymadığından aralarında aşırı fark görüldüğünden pusulaya güvenilmeyerek adı geçen aletlerle yapılan yükseklik ölçümüyle mescit-i şerif’in mihrabı belirlenmiştir. Sonradan bu işle uğraşanlar harekete geçip en geniş araştırmalarda bulunarak yönleri belirleyebilecek nitelikte uzun ibreli bir Kıblenümâ (Pusula) yapmışlar denendiğinde, ibrenin kuzey noktasına göre (11.5) derece batıya saptığı görülmüştür.” Yaptığı bu iki alıntıdan sonra, ‘Burada bir parça durmak gerekir. Şöyle ki’ diyerek, Aygün, konuyla ilgili aşağıdaki yorumu yapmıştır: a) Bir büyük pusula yapılıyor. b) Astronomi gözlemleri aracılığıyla semt açısı belirleniyor ve bununla mıknatıs sapması ölçülüyor. Daha yakın zamanlara kadar, mıknatıs sapma açısının her yerde değişmediği bilinirken Çelebi gibi keskin zekâsıyla tanınmış bir kişinin bütün bu sanıların ve dinsel inançların tersine olarak bunun değiştiğini söylemesi ve bir de uygulamalı olarak belirlemiş olması, Türklerin göğüslerini kabartacak bilim yönünden büyük övünçtür. Hele bir pusula yapımı sorunu gerçekten övülmeye değer. Gerçek bir semt belirlenmesi bugün bile zorken zamanımızdan üçyüz kadar yıl önce, bu uygulamanın başarılması Türk azminin ve zekâsının en büyük kanıtıdır. Bunlardan ders alınız. Oysa Aygün’ün Katip Çelebi’ye ait olduğunu düşündüğü satırlar İbrahim Müteferrika’nındır. Bunu üçünde bölümde göstereceğimiz gibi Aygün’ün yaptığı alıntılarda bulunan tarihten de kanıtlayabiliriz. Hicrî 1140 yılı miladî 1727 yılına denk gelmektedir. Dolayısıyla Katip Çelebi 1657 yılında öldüğünden 1727 yılında geçen bir olay hakkında bilgi vermesi mümkün değildir!

26

1821, 13. Cilt, s. 213-265 ve 14. Cilt s. 21-88’deki “Asyayı Türki coğrafyasına dair” yazıları

toplanacak olursa, bu da bir çeviri teşkil edebilir. Charmoy de Şerefnâme’nin girişinde

Cihânnümâ’nın bazı bölümlerini çevirmiştir (Chèref-�âmeh, ou Fastes de la �ation Kourde,

trad. Par Charmoy St. Petersbourg 1868-75).53

53 Franz Taeschner, Die geographische Literatur der Osmanen, Leipzig 1923, ss. 60-61.

27

III. BÖLÜM

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’�I� CİHÂ��ÜMÂ’YA YAPTIĞI EKLER

ve İÇERİKLERİ

İbrahim Müteferrika’nın Cihânnümâ’ya yaptığı ekleri üç başlık altında toplamak

olanaklıdır:54

1) Coğrafya, geometri, astronomi ve kozmografyaya ilişkin olanlar,

2) Kâtip Çelebi’nin Van eyâleti civarında bıraktığı memleket tasvirlerinin, Anadolu’da

Üsküdar sahillerine kadar uzatılması,

3) Kâtip Çelebi’nin harita ve şekillerinin tamamlanması ve yenilerinin eklenmesi.

Müteferrika, yaptığı bütün eklerde “Yayımcının eki” terkibini kullanmış ve ekin

sonunda da genellikle “Yayımcının eki bitti” kaydı ile bittiğine işaret etmiştir.

Araştırmamızla ilgili olan ekler, birinci başlıkta toplanmış olduğundan öncelikle bu

bölümle ilgili eklerin kısaca içerikleri ve hangi sayfalar arasında verildikleri belirtilecektir. Daha

sonra da Evren’in düzeni hakkındaki üç görüşün anlatıldığı en geniş ek, ayrıntılarıyla

değerlendirilecektir. Ancak bu bölüme geçmeden önce de konunun daha iyi anlaşılmasına

yardımcı olacağını düşündüğümüz gezegenlerin görünür hareketlerine yönelik zaman içerisinde

oluşturulmuş bilgi birikimi metne uygun olacak biçimde anlatılacaktır. Ekler şunlardır:

1) Sayfa 2, satır 11 – Sayfa 8, satır 15: Cihânnümâ’nın özgün nüshasının içeriği, bu

nüshanın düzeltme ve ekleme yoluyla eksiklerinin tamamlanması ve Sultana sunulması; bazı

geometri ve fizik terimlerinin tanımlanması.

2) Sayfa 10, satır 9-26: Atlas Minor’un çevirilişinde Katip Çelebi’ye yardımları

dokunmuş Şeyh Mehmed İhlasî Efendi’nin kimliği ve hidayete ermesinin nedenleri.

3) Sayfa 15, satır 14 – Sayfa 16, satır 20: Coğrafya’nın tanımı ve kısımları.

4) Sayfa 20, satır 11 – Sayfa 21, satır 4: Ay tutulması, Güneş tutulması ve cisimlerin

gölgesine ilişkin durumların, küreselliğin kanıtlarından olduğunun belirtilmesi.

5) Sayfa 22, satır 26 – Sayfa 48, satır 14: Evren’in düzeni hakkındaki üç görüşün (1:

Aristoteles – Batlamyus, 2: Pythagoras – Platon – Kopernik, 3: Tycho Brahe) anlatılması.

54 Sarıcaoğlu, 1991, s. 140.

28

6) Sayfa 58, satır 6 – Sayfa 65, satır 31: Dünya’nın deniz ve karalarının mikyası ve

miktarı; dört yön ve rüzgarlar, çeşitli kavimlerin muhtelif dilleri üzere rüzgarların asılları ve

dalları ve yönleri ve isimleri, Dünya’nın doğu çevresinde sefer eden Hind, Sind, Çin ve Fars

ehlinin rüzgarları taksimi ve isimleri; pusulanın icadı, pusula, ibre ve mıknatıs taşına ilişkin

bilgi, bilginlerin deney ve sınamalarıyla İstanbul şehri ibresinin tayininin belirlenmesi.

Müteferrika’nın bu konular için yararlandığı kaynaklar şunlardır: Usûl el-Hikem fî

�izâm el-Ümem isimli kendi eseri, kimden çevirdiğini açıklamadığı Füyûzât-ı Mıknatısiye adlı

çeviri, Andreas Cellarius’un Harmonia macrocosmica, seu atlas universalis et novus totius

universi creati adlı kitabını, Sultan III. Ahmed (1703-1730)’in emriyle çevirmeye başlayıp,

Cihânnümâ’nın basılmasından hemen sonra tamamladığı Mecmû‘a-i Hey’et el-Kadîm ve el-

Cedîd ile Edmund Pourchot’un ismini vermediği eseri.

A. Müteferrika’nın Astronomiye İlişkin Eklemeleri ve İçerikleri

a. Giriş:

Müteferrika, Cihânnümâ’ya yaptığı en kapsamlı Ek’in başında feleklerin ve unsurlarının

durumlarını özet bir biçimde ele aldıktan sonra, Evren Küresi’nin yapısını betimleyen çeşitli

bilim ve düşün adamlarının düşüncelerini ele alarak, Yer ya da Güneş merkezli bir evren modeli

tasarlamanın bütünüyle bilimsel bir konu olduğunu, din ya da inanç konularına girmediğini

belirtmiştir. Daha sonra, Aristoteles’ten başlayarak, Kopernik’e kadar gelen süreci, Kopernik’in

görüşlerini, Kopernik’ten kendi dönemine gelinceye kadar astrononomi alanında ortaya atılmış

yeni kuramlar ile bu kuramlardan bazılarının kabul edilmesini kolaylaştıran yeni gözlemler ve

deneyleri, yedi gezegeni ve bu gezegenlere ilişkin problemleri tartışmıştır. Dolayısıyla, metnin

anlaşılmasında yararlı olacağını düşündüğümüz astronomi tarihinin bir bölümünü, en azından

gezegenlerin “görünen hareketlerine” yönelik zaman içerisinde oluşturulan sistemleri, metine

paralel olarak vermeyi uygun bulduk. Aşağıdaki satırlar, bu doğrultuda kaleme alınmıştır.

b. Tarihsel Arka-plan:

Mısırlılar gökyüzündeki olayları dinî açıdan yorumlamışlardır. Gezegenleri tanrı olarak

kabul etmişler ve gökyüzündeki olayların da tanrıların faaliyetleri olduğuna inanmışlardır.

Yıldızların bir süre görünmemesi olayı, onlara göre, yıldızların geçici olarak ölmeleriydi. Bu

29

geçici ölümden sonra yıldızlar, arınma ve mumyalanmadakine benzeyen bir ilaçlanma

sürecinden geçiyor ve tekrar canlanıyorlardı. Aynı şekilde Güneş de günlük olarak ölüyor ve

tekrar canlanıyordu.

Mezopotamyalılar ise mitolojiye ve dinî inançlara dayanan astronomiden laik ve

matematiksel astronomiye geçmeyi başarabilmişler, özellikle astronominin

matematikselleşmesinde ön ayak olmuşlardır.

Gezegenlere ilişkin olarak, Mezopotamyalılar, bunların sabah yıldızı ve akşam yıldızı

şeklinde görünmelerini, retrograd hareketlerini, gökten kaybolma ve tekrar belirmelerini ve

güneşle oppozisyon durumunda bulunmaları gibi olayları bağımsız olaylar gibi ele

almaktaydılar. Aynı bir gezegenin sabah ya da akşam yıldızı oluşu, duraklaması ve ters

dönmesi, sanki ayrı ayrı cisimler imişler gibi, periyodları ve tekerrür yer ve zamanlarıyla

birbirlerinden bağımsız olarak ele alınıp incelenmekte ve aritmetik ve cebir yardımıyla bunlara

ilişkin hesap ve tahminler tatmin edici bir şekilde yapılabilmekteydi.

Mezopotamyalılar, şüphesiz, bağımsızmışlar gibi inceleyip araştırdıkları bu olayların

aynı bir gezegene ait olduklarını ve gerçekte birbirlerinden bağımsız olmadıklarını biliyorlardı.

Fakat gezegen hareketlerindeki bu çeşitli ayrıntıyı birbirlerine bağlayan ve bunların bir bütün

içinde temsil edilmesini sağlayacak daha geniş ve kapsamlı görüşlere, geometrik ve kinematik

sistemlere sahip değillerdi.55

Gezegen hareketlerinde geometrik ve kinematik sistem fikrine ilk erişen Yunanlılar

olmuştur. Bu sayede astronomik olguları açıklayabilecek düzeyi yakalayabilmişler, gezegen

hareketlerinin açıklanmasına ve anlamlandırılmasına olanak sağlayan sistem fikrine

ulaşmışlardır. Böylece, başlangıçtaki bazı bocalamalardan sonra, gök olaylarını geometri ile

temellendirme yoluna giderek önemli bazı sistemler kurmuşlardır.

Astronominin temeline geometrinin konması Pythagorasçılar ile başlar. Pythagorasçılar,

Yer’i küre şeklinde düşünmüşler ve onu merkezden alıp, merkeze “Merkezî Ateş”i

yerleştirmişlerdir. Evren’in merkezinde mükemmel bir öğe yani Merkezî Ateş vardır çünkü

toprak öğesi veya başka bir öğe, ateş kadar asil değildir ve bu nedenle öbür öğeler merkezi

noktada bulunmaya layık değildirler. Onlara göre gök cisimleri, Merkezî Ateş etrafında, batıdan

doğuya, saydam kürelere takılı olarak dönmektedirler.

55 Aydın Sayılı, “Kopernik ve Anıtsal Yapıtı”, �ikola Kopernik, Ankara 1973, s. 109; Yavuz Unat, İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara 2001, ss. 4-5.

30

Pythagoras’a ve Pythagorasçılar’a göre, Yer bir küredir ve hiç bir dayanağa gerek

duymaksızın evrenin merkezinde yer alır. Evren ikiye ayrılır: Ay-üstü Evren ölümsüz

varlıkların, tanrı ve tanrıçaların ve ruhların, Ay-altı Evren ise cansız maddelerin ve ölümlülerin

bulunduğu bir bölgedir. Gök cisimleri küreseldir, çünkü küre en mükemmel geometrik cisimdir.

Yıldızlar da bir küre üzerinde çakılıdırlar ve Yer’in etrafında günlük dolanım yaparlar.

Yıldızlarla birlikte yedi gezegen de Yer’in etrafında dolanır.

Pythagorasçıların “harmonik orantı” düşüncesinin etkileri astronomiye kadar

uzanmıştır. Gök cisimlerinin, müzikteki aralıklara göre sıralandıklarını, dolanımları sırasında,

her birinin harmonik sesler çıkardıklarını ve bu seslerin evrenin kendine özgü müziğini

oluşturduğunu söyleyen Pythagorasçılar’a göre, ölümlülerin kulaklarının bu müziği işitmeleri

olanaksızdı. Bu görüş, sonraları astronomlar arasında yaygın bir kabul görmüş ve hattâ Kepler

bunu temele alan bir kitap yazmıştır.56

Pythagorasçılar’ın önde gelen temsilcilerinden biri olan Philolaos (M .Ö yaklaşık 480-

400), kendisinden önce ileri sürülmüş olan Yer merkezli gök sistemini reddetmiş ve şu ilkelere

dayanan yeni bir sistem önermiştir:57

1) Evren küreseldir ve sınırlıdır.

2) Merkezde, evrenin kalbi Zeus’un gözlem küresi olan bir ateş bulunur.

3) Merkezî Ateş’in çevresinde, on gök cismi dolanır.58

4) Yer’i bu Merkezî Ateş’ten koruyan, ancak Yer’den görünmeyen Antikton adı

verilen bir gök cismi vardır.59

5) Gök cisimlerinin açısal hızları merkezden uzaklaştıkça azalır.

Yer’in hareketi meselesini60 ilk kez gündeme getiren Philolaos’un bu kuramıyla, Yer’i

evrenin merkezinden uzaklaştırması ve bir gezegen gibi Merkezî Ateş çevresinde dolandırması

56 Unat, a. g. e., ss. 16-18. 57 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 32. 58 Pythagorasçılar sayıların öğelerinin, herşeyin öğeleri olduğu ve bütün göğün bir ahenk ve sayı olduğunu düşünmüşlerdir. Onlar göksel olaylar, göğün kısımları ve evrenin tüm düzeni ile sayıların özellikleri ve müziksel skalalar arasında bulabildikleri bütün benzerlikleri toplayıp kendi sistemleri içine sokmakta ve eğer herhangi bir noktada bir boşluk kendini gösterirse, kuramlarının tutarlılığını sağlamak üzere çabucak zorunlu eklemelerde bulunmaktaydılar. Örneğin 10 sayısı mükemmel ve sayıların tüm doğasını içinde bulunduran bir sayı olarak göründüğünden gökte hareket eden cisimlerin 10 tane olduğunu söylemektedirler. Ancak görünen gök cisimleri yalnızca 9 tane olduğundan bu boşluğu doldurmak üzere onlar bir onuncuyu, yani Karşı-Yer’i icat etmişlerdir. Bkz. Aristoteles, Metafizik, Çeviren: Ahmet Arslan, Cilt I (A-Z), İzmir 1985, ss. 104-105. 59 Biz Antikton’u göremeyiz; çünkü Yer, sürekli olarak ona arka yüzünü döner. Philolaos’un, böyle hayal ürünü olan bir gök cismini benimsemesinin nedeni Güneş ve Ay tutulmalarını açıklayabilmektir.

31

astronomi tarihi açısından oldukça önemlidir. Ancak bu sistem, daha sonra eleştirilere uğramış

ve değiştirilmiştir.

Yukarıda da söylediğimiz gibi astronominin temeline geometrinin konması

Pythagorasçılar ile başlar. Fakat Yunan astronomisinin matematikselleşmesini Eudoxos’la

başlatmak doğru olur. Çünkü ortak merkezli küreler sistemi çeşitli olayların başlıcalarının

matematiksel izahına girişen ilk Yunan astronomi sistemidir. Ancak, bu sistem de henüz gök

cisimleri devinimlerinin hesabını ayrıntılı bir şekilde vermeye teşebbüs etme aşamasını temsil

etmemektedir. Yunan matematiksel astronomisi ancak Hipparkhos ve Batlamyus safhasında bu

anlamda niceselleşmiştir.61

Eudoxos, kurmuş olduğu ortak merkezli küreler sistemi ile bilimsel astronominin

öncülüğünü yapmıştır. Bu kuramla birlikte ilk defa, bir gök cisminin belirli bir süre sonra nerede

bulunacağını matematiksel olarak belirlemek olanaklı olmuştur. Aslında düzgün bir biçimde

devinen yıldızların konumlarını önceden belirlemek oldukça kolaydır, ama gezegenler için aynı

şey söylenemez; çünkü onların görünürdeki devinimleri oldukça şaşırtıcıdır; belirli bir

doğrultuda giderken, bir ara durur ve daha sonra geriye dönerler ve periyotlarını tamamladıktan

sekizi andırır bir eğri çizerler. Bu eğriyi hippopede – yani atkösteği – olarak adlandırmış olan

Eudoxos’a göre, gezegenlerin böyle bir yörüngede dolanıyormuş gibi görünmelerini sağlamak

için dairesel hareketleri birleştiren geometrik ve kinematik bir modelden yararlanmak gerekir;

böylece “görüntüyü kurtarmak” mümkün olabilecektir.

Eudoxos’un çözümü son derece ilginçtir. Bir kürenin üzerinde bulunan bir gezegen, bu

kürenin eksenlerinden birisi üzerinde dolanırken, merkezdeki Yer’in çevresinde dairesel

yörüngeler çizer. Şayet kürenin ekseni, başka bir eksen çevresinde dönmekte olan ikinci bir

küreye bağlıysa, çizeceği yörünge, bir daire değil, bu iki kürenin devinimlerinin bir bileşkesi

olacaktır; küreleri arttırmak suretiyle oluşan bileşke devinimleri, gezegenlerin gökyüzündeki

devinimleriyle uylaştırmak olanaklıdır. Nitekim Eudoxos bu amaçla ortak merkezli kürelerin

60 Yer’in hareketi meselesi Philolaos’tan sonra çağdaşı Hiketas ve M.Ö 4. yüzyılın başlarında Pontus’ta doğan Herakleides tarafından da gündeme getirilmiştir. Herakleides’ göre evren sonsuzdur ve kendi etrafında dolanan Yer, Güneş sisteminin merkezinde bulunmaktadır. Güneş, Ay ve dış gezegenler (Mars, Jüpiter ve Satürn) Yer’in çevresinde dairesel yörüngeler üzerinde dolanırken, iç gezegenler (Merkür ve Venüs), Güneş’in çevresinde dolanırlar. Onun kuramı, Yer’i merkeze alan ve onun devinimini yadsıyan görüşle (yani sonradan Batlamyus aracılığıyla son biçimini alan yaklaşımla), Güneş’i merkeze alan ve Yer’in hareketini benimseyen görüş (yani Kopernikçi yaklaşım) arasındaki geçiş aşamasını temsil etmektedir. Herakleides’le aynı dönemde yaşamış olan Ecphantus da Yer’in evrenin merkezinde bulunduğunu ve kendi etrafında doğuya doğru döndüğünü söylemiştir. 61 Aydın Sayılı, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ankara 1991, s. 390.

32

sayısını 2762’ye çıkarmıştır. Ancak yeni gözlemler yapıldıkça, yeni periyodik dolanmalar ortaya

çıktıkça sistemin genişletilmesi gerekmiş ve Eudoxos’un öğrencisi Callippus kürelerin sayısını

3463 çıkarmıştır. Daha sonra da Aristoteles bu kürelerin sayısını 56 olarak belirlemiştir.64

Ortak merkezli küreler sistemi daha baştan birtakım zorluklara yol açmıştır. Çünkü bu

kurama göre, gök cisimlerinin Yer’den daima aynı uzaklıkta hareket etmeleri gerekiyordu.

Oysa, Venüs ve Mars gibi gezegenlerin parlaklıklarının değiştiği çok öncelerden beri bilinen bir

olguydu. Parlaklığın değişmesi, gezegenlerin yer’e bazen yaklaştıkları, bazen de uzaklaştıkları

anlamına gelirdi. Ayrıca, Güneş tutulmasının bazen tam, bazen halka biçiminde olduğu

biliniyordu. Bu da Güneş ile Ay’ın Yer’e göre olan uzaklıklarının değiştiğini gösteriyordu.

Kısacası, Eudoxos’un sistemi bilinen bazı olguları açıklamada yetersizdi. Bu yetersizlik yeni

gözlemlerle daha da belirgin hale gelmiştir.

Eudoxos’un ortak merkezli küreler sistemini, Aristoteles fiziksel bir sisteme

dönüştürmüştür. O, astronomiye ilişkin görüşlerini Fizik ve Metafizik adlı yapıtlarında

açıklamıştır; bunun nedeni, astronomi ile fiziği birbirinden ayırmanın olanaksız olduğunu

düşünmesidir. Ona göre, küre en mükemmel biçim olduğu için, evren küreseldir ve bir kürenin

merkezi olduğu için evren sonludur. Küre biçiminde olan Yer evrenin merkezinde bulunur ve bu

yüzden, evrenin merkezi aynı zamanda Yer’in de merkezidir. Bir tek evren vardır ve bu evren

her yeri doldurur.

Aristoteles’e göre, Evren, Ay-üstü ve Ay-altı olmak üzere ikiye ayrılır; Yer’den Ay’a

kadar olan kısım, Ay-altı Evren’i, Ay’dan Yıldızlar Küresi’ne kadar olan kısmı ise Ay-üstü

Evren’i oluşturur. Bu iki evren yapı bakımından birbirinden çok farklıdır. Ay-üstü Evren ve

burada yer alan gök cisimleri, eterden oluşmuştur; eterin mükemmel doğası, Ay-üstü Evren’e

ezelî ve ebedî bir mükemmellik sağlar. Buna karşılık, Ay-altı Evren, her türlü değişimin, oluş ve

bozuluşun yer aldığı bir evrendir. Burası, ağırlıklarına göre, Yer’in merkezinden yukarıya doğru

sıralanan dört temel öğeden, yani toprak, su, hava ve ateşten oluşmuştur; toprak, diğer üç öğeye

nispetle daha ağır olduğu için, en altta, ateş ise daha hafif olduğu için, en üstte bulunur. Ona

62 Bu kürelerden biri sabit yıldızların, üçü Ay’ın, üçü Güneş’in hareketlerini açıklamak içindir. Geriye kalan yirmi küre ise, her bir gezegen için dörder adet olmak üzere, beş gezegenin hareketleri için kullanılmıştır. 63 Callippus, hocasının Jüpiter ve Satürn’ün hareketlerini açıklamak için kullandığı küreleri yeterli bulmuş ancak, Mars, Venüs ve Merkür gezegenlerinin kavuşum periyodunda hata olmaksızın geri (retrograt) hareketlerindeki düzensizlikleri açıklamak için bu gezegenlere birer küre daha eklemiştir. Yine, Güneş’in boylamdaki hareket düzensizliklerinin hesabını verebilmek ve Ay’ın düzensiz hareketlerini açıklamak için Güneş ve Ay’a ikişer küre eklemiş böylece, küre sayısını 34’e çıkarmıştır. 64Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 74.

33

göre, bu öğeler, kuru ve yaş ile sıcak ve soğuk gibi birbirlerine karşıt dört niteliğin bireşiminden

oluşmuştur.

Varlık biçimlerinin mükemmel olmaları veya olmamaları da Yer’in merkezine olan

uzaklıklarına göre değişir. Bir varlık Yer’e ne kadar uzaksa, o kadar mükemmeldir. Bundan

ötürü, merkezde bulunan Yer mükemmel olmadığı halde, merkeze en uzakta bulunan Yıldızlar

Küresi mükemmeldir. Bu mükemmel küre, aynı zamanda Tanrı, yani ilk hareket ettiricidir.

Yapıları farklı olan bu iki evrende, farklı fizik kanunları geçerlidir. Ay-üstü Evren’de

bulunan gök cisimleri, taşıyıcı kürelere yapışık oldukları için düzgün dairesel yörüngeler

çizerler; her tür değişimin yer aldığı Ay-altı Evren’de ise birbirinden farklı iki tür hareket söz

konusudur. Bunlardan birisi, doğal, diğeri ise zorunlu harekettir. Zorunlu hareket, bu evrendeki

bir nesnenin, örneğin bir taşın, kuvvet uygulanarak doğal yerinden, uzaklaştırılması sonucu

oluşan harekettir. Bu harekette uygulanan kuvvet ortadan kaldırıldığında, hareket de ortadan

kalkar ve bu defa nesne, ağır olması dolayısıyla, doğal yerine düşer. İşte nesnelerin doğal

yerlerine varmak için yaptıkları bu harekete de doğal hareket denir.65

Aristoteles, Eudoxos’un evren modelini kabul etmekle beraber, onun kürelerini yeterli

bulmamış ve bu kürelere “telâfi edici küreler (counteracting)” adını verdiği yeni küreler

eklemiştir.66

Yukarıda ana hatlarıyla anlattığımız Aristoteles’in evren görüşü, kendisinden sonra az

çok değişime uğramış ve uzun yıllar egemen olmuştur. Özellikle gezegen hareketlerini

açıklamakta kullanılan kürelerin somut nesneler olarak kabul edilmesi ve saydam, kristâl bir

yapıya sahip oldukları düşüncesi Aristoteles ile başlamış ve bu düşünce astronomi tarihinde 17.

yüzyıla kadar etkisini sürdürmüştür.67

Aristoteles’in ortak merkezli küreler sisteminin karmaşık olması ve gözlemleri yeterince

açıklayamaması nedeniyle Aristarkhos68 (M.Ö. yaklaşık 310-230) yeni bir sistem kurma ihtiyacı

duymuştur. İleride de göreceğimiz üzere, Nikolai Kopernik (1473-1543) tarafından yeniden

canlandırılan bu sistem, şu ilkelere dayanmaktadır: 65 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, ss. 81-82. 66 Aristoteles’in evren modelinde; Sabit yıldızların bir, Satürn’ün yedi (üçü telâfi edici küre), Jüpiter’in yedi (üçü telâfi edici küre), Mars’ın dokuz (dördü telâfi edici küre), Merkür’ün dokuz (dördü telâfi edici küre), Venüs’ün dokuz (dördü telâfi edici küre), Güneş’in dokuz (dördü telâfi edici küre) ve Ay’ın beş küresi vardır. Böylece Aristoteles küre sayısını elli altı’ya çıkarmıştır. 67 Unat, 2001, ss. 31-32. 68 Aristarkhos gezegenlerin uzaklıklarını geometrik olarak belirleyen ilk kişidir. Onun zamanımıza kadar gelmiş olan Güneş ve Ay’ın Uzaklıkları ve Büyüklükleri adlı yapıtı, uzun yıllar astronomların başvuru kitabı olarak kabul edilmiştir. Bu kitabında Aristarchos, tamamen geometrik bir yöntemle, Güneş’in Yer’e olan uzaklığını bulmuştur.

34

1) Güneş merkezdedir ve hareketsizdir.

2) Yer ve diğer gezegenler güneşin etrafında dairesel yörüngeler üzerinde

dolanmaktadır.

3) Yer kendi ekseni etrafında her yirmi dört saatte bir kere döner ve yıldızlar küresi

hareketsizdir.

Yunan çağının Copernicus’u69 diye bilinen Aristarkhos’un bu sistemi, Hellenistik

dönemde iki temel nedenden ötürü kabul görmemiştir:70

1) Güneş’in her gün doğudan doğup batıdan battığını, Yer’in ise hiç hareket

etmediğini duyumsuyor ve gözlemliyoruz. Şu halde, bunun aksini iddia etmek duyumlarımızla

elde ettiğimiz bilgiyi yadsımak olacaktır.

2) Yer’in merkezde olduğu ortak merkezli küreler sistemi, duyumlarımıza ve

sağduyuya uygun düşen Aristoteles fiziği tarafından desteklenmiş olduğu halde, Güneş merkezli

sistem böyle bir destekten yoksun kalmıştır.71

Aristarkhos’un güneş merkezli modelini yadsıyan Ptolemaios (Batlamyus), yeni bir

yermerkezli sistem kurmuştur. Bu sisteminde O, Apollonius72’un önerdiği ve Hipparkhos73

tarafından gök cisimlerinin görünen hareketlerini açıklamak amacıyla kullanılan, eksantrik ve

episikl sistemlerden oluşan matematiksel modelleri benimseyerek, geliştirmiştir.

Zamanına kadar ulaşan astronomi bilgilerinin sentezini yapan ve özellikle

Hipparkhos’un elde ettiği sonuçlarla, Aristoteles geleneğini birleştiren Batlamyus, bunları

Matematik Sentezi (Mathematike Syntaxis) adlı yapıtında toplamıştır. Bu eserin adı, daha sonra

Megale Syntaxis (Büyük Derleme) olarak anılmış ve Arapça’ya çevrilirken başına Arapça’daki

harf-i târif takısı olan el getirildiği için, ismi el-Mecistî biçimine dönüşmüştür; daha sonra

69 Sevim Tekeli, “Copernicus”, �ikola Kopernik, Ankara 1973, s. 135. 70 Unat, 2001, s. 33. 71 Yer’in hareketine yöneltilen fiziksel itirazların alt edilemezliği ileride Kopernik’i de güç duruma düşürecek, Galilei’in çalışmalarıyla bu alandaki problemler çözülecektir. İleride bu konu ayrıntılı olarak tartışılacaktır. 72 Apollonius matematiksel astronominin kurucusu kabul edilir. Gezegen hareketlerinin temel prensibi olan düzgün dairesel hareket ilkesini değiştirmeksizin Güneş’in ve Ay’ın mesafe ve hız farklılıklarının hesabını veren bir matematiksel model teklif eden ilk bilgindir. Onun önerdiği eksantrik ve episikl modelleri ile, gezegenlerin “birinci düzensizlikleri” adı verilen hız ve uzaklık değişimlerinin açıklanması kolaylaşmıştır. Yukarıda da değindiğimiz üzere, Apollonius bu modelleri astronomiye uygulamamış, yalnızca teklif etmekle yetinmiştir. 73 Hipparkhos, Apollonius’un teklif ettiği matematiksel modelleri (eksantrik ve episikl) gözlemler ile birleştirerek, Güneş ve Ay’ın hareketlerini matematiksel olarak açıklamayı başaran ilk astronomdur.

35

Arapça’dan Latince’ye çevrilirken Almagest74 olarak adlandırıldığından, bugün Batı

Dünyası’nda bu eser Almagest adıyla tanınmaktadır.75

Batlamyus’a göre Yer merkezdedir ve Ay, Güneş ve diğer gezegenler, Yer’in etrafında

dairesel yörüngeler üzerinde dolanmaktadırlar. Gezegenler Yer’in etrafında şu sırayla dolanırlar;

Ay, Merkür, Venüs, Güneş, Mars, Jüpiter, Satürn. En son küre Sabit Yıldızlar Küresi’dir.

Ancak, Yer’in merkezde olduğu ve gök cisimlerinin de onun çevresinde muntazam bir şekilde

dolandıkları kabul edildiğinde, kuramın bazı

gözlemleri, örneğin Ay ve Güneş’in Yer’e yaklaşıp

uzaklaşmalarını, bazen hızlı, bazen yavaş hareket

etmelerini açıklamak olanaksızdı. Bunun için,

Batlamyus, Yer’i belli bir ölçüde merkezden

kaydırmıştır. Klasik astronomide bu düzenek

dışmerkezli düzenek (eksantrik) olarak adlandırılır.

Ayrıca, Batlamyus, gezegenlerin gökyüzünde ilmek

atmalarını, yani durmalarını ve geriye dönmelerini

açıklamak için de, taşıyıcı düzenek (episikl) adı

verilen başka bir düzenek daha kabul etmiştir.76

Batlamyus sistemi, gezegenlerin konumlarını belirlemede ortak merkezli küreler

sistemine göre bir hayli başarılı olmuş ve 17. yüzyıl başlarına gelinceye kadar tatmin edici

sonuçlar vermiştir. Ancak zamanla birikip

büyüyen hatalar gözlemlerin yenilenmesi

ihtiyacını da doğurmuştur. Bununla birlikte, bir

pozisyon astronomi sistemi olarak Batlamyus

sistemi, Kopernik zamanına kadar en üstün

astronomik sistem olma özelliğini korumuştur.

Ancak, Batlamyus tarafından kullanılan

eksantrik ve episikl sistemler, daha bunları ilk

kullanan Hipparkhos döneminden itibaren

Aristoteles fiziğine aykırı düştüklerinden yadırganmışlar ve özellikle fizikçiler tarafından 74 Almagest, onüç kitaptan oluşmuştur. Batlamyus, eserinin başında astronominin temel varsayımlarını özetler. Onun bu genel görüşleri öncüllerinden farklı değildir. Daha sonra eksantrik ve episikl sistemlerle veya bu iki sistemin karışımı ile gezegenlerin bütün hareketlerinin açıklanabileceğini söyler ve her bir gezegenin hareketlerini ayrı ayrı ele alır. 75 Unat, 2001, s. 44; Osman Gürel, Doğa Bilimleri Tarihi, Ankara 2001, s. 80. 76 Unat, 2001, s. 46.

Dış Merkezli DaireninMerkezi

Yer

Gezegen

Gezegen

Yer

Taşıyıcı DaireTaşıyıcı Dairenin Merkezi

36

benimsenmemişlerdir. Bununla birlikte, astronomlar bu sistemlere sahip çıkmışlardır. Fakat

onlar da fizikçilerin itirazlarına bir türlü tatmin edici cevaplar bulamamışlardır.

Avrupa’da Geç Ortaçağ’da ve Yeniçağ başlarında, sistem özellikle İbn Rüştçü

çevrelerin eleştirilerine maruz kalmıştır. Bunlara göre, eksantrik ve episikl sistemler, hesap

bakımından gözlemlerle bağdaşmakta ancak bunların neden kabul edilip temele konmaları

gerektiğinin gerçek nedenleri karanlıkta kalmaktadır. Bu yüzden özellikle bu dönemlerde,

Batlamyus’un matematiksel astronomisine bir karşı çıkış ve bunu fiziksel bir temel ile

temellendirme anlayışı ile bağlantılı olarak, Aristoteles’in ortak merkezli küreler sistemi tekrar

gündeme gelmeye başlamıştır. Böylece her iki sistem de ayrı açılardan savunucular bulmuş,

başka başka görüşlerin etkisiyle belli çevrelerde yürürlükte kalmıştır. Bazı bilim adamlarına

göre, astronomi, evrenin gerçek ve fiziksel bünyesini belirlemekten sorumlu olmamalı ve sadece

zahirî görünüşleri “kurtarmak”la doğru hesap sonuçları sağlayacak sistemler kurmakla

yetinebilmeliydi. Diğer bazı bilim adamlarına göre bu kadarla yetinilmesi esasen zorunluydu;

çünkü insan aklı bu gibi yüksek konuların özüne ve bilgisine erişemezdi. Birbirini tamamlayan

bu iki anlayışa karşılık, bazı bilim adamları da kurulacak astronomi sistemlerinin evrenin

fiziksel gerçeklerine uymaları gerektiğini düşünüyordu.

Batlamyus, gezegen uzaklıkları konusunda da, Endülüs’te Müslüman astronomlar

tarafından sorgulanmıştır. O, Güneş’in paralaksını 2 dakika 51 saniye olarak belirlemiş, ancak

Yer’e Güneş’ten daha yakın olan Merkür ve Venüs gezegenlerinin paralakslarının

duyumsanabilecek bir büyüklükte olmadığını söylemişti. Bu belirleme, Endülüs astronomları

arasında Merkür ve Venüs gezegenlerinin, Güneş’in üstünde mi yoksa altında mı bulundukları

tartışmasını doğurmuştur.

İç gezegenlerin bulundukları yerlerin tartışılması dışında hem iç hem de dış

gezegenlerin dolanım periyodlarının Güneş’le olan ilişkilerinde bazı noktaların Batlamyus

sisteminde açıklanamaması, Kopernik’in kurduğu Güneş merkezli sisteme giden yolu açmıştır.77

Teorik bir astronom olan Kopernik, sisteminin ana hatlarını 1514’te De hypothesibus

motuum coelestium a se constitutis commentariolus78’ta açıklamıştır. Kısaca Commentariolus

olarak bilinen ve Kopernik’in yaşamı boyunca basılmayan bu eserin birkaç elyazma kopyası, bir

süre konuyla ilgilenenler arasında elden ele dolaştıktan sonra kaybolmuştur. 19. yüzyılın ikinci

yarısında iki kopyası bulunmuş ve Viyana’da bulunan kopyasını Maximilian Curtze 1878’de ve

77 Sayılı, 1973, ss. 47-48; Unat, 2001, s. 55. 78 Bu kitabın bir bölümü ile De Revolutionibus’un birinci kitabının geniş bir bölümü, Saffet Babür tarafından Gökcisimlerinin Dönüşleri Üzerine (İstanbul 2002) adı altında Türkçe’ye çevrilmiştir.

37

Stockholm’de bulunan kopyasını ise Arvid Lindhagen 1881’de yayımlamıştır.79 Çalışmalarını

sürdüren Kopernik’in ünlü yapıtı De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI ise (Göksel

Kürelerin Dönüşleri Üzerine) 1543’te yayımlanmıştır.80

Kopernik’in sistemi şu ilkelere dayanmaktadır:

1) Bütün gök cisimleri Güneş’in çevresinde dolanır. Güneş evrenin merkezidir.

(Kopernik, Güneşi gezegenlerin dolanım düzlemlerinin merkezine koymaz.)

2) Yer’in sabit yıldızlar küresine uzaklığı, Güneş’e olan uzaklığından çok daha

büyüktür.

3) Gök cisimlerinin günlük görünür hareketlerinin nedeni, Yer’in kendi ekseni

çevresinde dönmesidir.

4) Güneş’in yıllık görünür hareketi, Yer’in Güneş çevresinde dönmesinden

kaynaklanır.

5) Gezegenlerin geri gitme hareketleri, Yer’in bu gezegenlere göre hareketinden

kaynaklanır.

6) Evren küresel ve sınırlıdır.

7) Yer küreseldir.

8) Gök cisimleri düzgün dairesel hareket yaparlar. 81

Kopernik sisteminin devrimsel yönü, ilk dört maddede ortaya çıkmaktadır. Bu

maddelerden de anlaşılacağı üzere, Kopernik, Yer’i evrenin merkezinden kaldırarak onun

birtakım hareketlere sahip olduğunu kabul etmiştir. Diğer dört madde ise sisteminin ayrıntılarını

sağlamca matematikle temellendirmek bakımından Kopernik’in Batlamyus yöntemlerinden

ayrılmamış olduğunu gösterdiği gibi kozmolojik görüşlerin birtakım ayrıntılarında da

geleneklere oldukça sadık kaldığını göstermektedir.82

79 Three Copernican Treatises: The Commentariolus of Copernicus, The Letter against Werner, The �arratio Prima of Rheticus, İngilizce’ye Çeviren: Edward Rosen, New York 1939, s. 6; Hermann Kesten, Copernicus and His World, London 1946, s. 170; Owen Gingerich, The Eye of Heaven: Ptolemy, Copernicus, Kepler, New York 1993, s. 163; Derek Gjertsen, The Classics of Science, s. 97; “Copernicus, Nicholas”, Dictionary of Scientific Biography, Editör: Charles Coulston Gillispie, Cilt III, New York 1981, s. 402. 80 Bu yapıt iki ana bölümden oluşmuştur. Bunlar önem ve amaç bakımından birbirinden farklıdır. Birinci bölüm genel bir okuyucu topluluğuna hitap eder ve sistemin ana hatlarını, ikinci bölüm ise uzmanlar için yazılmış olup, sistemi ayrıntılarıyla ve matematik bir form içinde verir. 81 Gürel, 2001, s. 182. 82 Sayılı, 1973, s. 39.

38

Kopernik’in Güneş merkezli sistemi, Yer merkezli sistemden çok daha başarılı değildi.

Ayrıca henüz yeni fizik kurulmadığından, Güneş’in evrenin merkezinde ve Yer’in de bir

gezegen gibi onun çevresinde döndüğünün kanıtı da verilemiyordu. Bu nedenle, astronomlar

Kopernik’i hemen kabul etmediler. Ancak astronomların karşısında gök olaylarının hesabını

verebilen iki sistem vardı. Bunlardan hangisinin evrenin gerçek yapısını yansıttığının bilinmesi

gerekiyordu. Bu da doğru gözlemler yapmakla mümkün olacaktı.83

İşte bu görevi Tycho Brahe (1546-1601) yüklendi. Brahe’nin sistemini anlatmaya

başlamadan önce bu noktada şu hatırlatmayı yapmakta yarar vardır. Nasıl ki Kopernik,

gözlemciden çok bir teorik astronomsa, Brahe de teorik astronomdan çok iyi bir gözlemcidir.

Brahe, Kopernik sistemini reddeder. Çünkü Yer’in hareket etmesini hem yürürlükte

olan fizik yönünden, hem de kutsal kitaba aykırılığı bakımından yanlış bulur. Ona göre Yer

hareketsizdir ve merkezdedir. Ancak o, Batlamyus sisteminin yetersizliğinin de farkındadır ve

bu nedenle Kopernik ve Batlamyus sistemlerini içine alan yeni bir sistem önerir. Sisteminde,

Yer merkezdedir ve Ay, Güneş ve diğer gezegenler Yer’in etrafında dolanırlar; Merkür ve

Venüs ise Güneş’in çevresinde dönerler. Böylece Brahe, hem Kopernik’e hem Batlamyus’a hem

de Aristoteles’e sadık kalmaktaydı.

Ancak, Brahe yaptığı gözlemlerle, Aristoteles fiziği ve kozmolojisinin büyük darbeler

almasına yol açmıştır. 1572 yılında, Cassiopea takımyıldızında yeni bir yıldız belirmişti. Yaptığı

hesaplamalarla Brahe, bu gök cisminin sabit yıldızlar bölgesinde bulunduğunu ve yeni bir yıldız

olduğunu kanıtladı. Oysa, Aristoteles fiziğine göre eterden yapılmış olan bu bölge mükemmeldi

ve burada yeni hiçbir şey varlığa gelemeyeceği gibi, var olan bir şey de yok olamazdı. Brahe,

1577’de ise bir kuyruklu yıldız gözlemlemişti. Bu yıldızın Ay’ın çok ötesinde olduğunu

göstermekle kalmadı, gezegenleri kapsayan ve geçilemez sanılan kristal küreleri bile aşıp

geçtiğini ortaya koydu. Bu da Aristoteles kozmolojisine aykırıydı. Çünkü Aristoteles’e göre,

kuyruklu yıldızlar Ay küresinin altındaydılar. Brahe’nin bir diğer gözlemi ise Mars’a ilişkindir.

Mars’ın Yer’e, bazen Güneş’ten daha yakın olduğunu bulan Brahe, bu gözlemleri sonucunda

sisteminde Mars’ın yörüngesini Güneş’in yörüngesiyle iki noktada kesiştirmiştir. Brahe’nin

gözlemleriyle büyük yara alan Aristoteles kozmolojisine ölümcül darbeleri ise Johannes Kepler

(1571-1630) ve Galileo Galilei (1564-1642) vuracaktır.84

Kepler, kendine özgü bilimsel tutku ve dehası ile astronomiye modern niteliğini

kazandıran kişidir. 1599’da Brahe’nin daveti üzerine, Brahe’ye yıldız tablolarının hazırlanışında

83 Unat, 2001, s. 157. 84 Unat, 2001, ss. 158-159.

39

yardım etmek için Prag’a gelmiş ve 1601’de Brahe’nin ölümü üzerine saray astronomu olarak

göreve başlamıştır.

Brahe ölmeden önce, o güne kadar yapmış olduğu bütün gözlem kayıtlarını Kepler’e

bırakmış ve ondan kendi gözlemlerini basmasını ve ortaya koyduğu sistemi (Tychonik Sitem)

hesap yapacak bir hale getirmesini istemiştir. Brahe’nin gözlem kayıtlarını inceleyen Kepler,

Brahe’nin Kopernik sistemini çürütmek için topladığı bu verileri, Güneş merkezli sistemi

temellendirmek için kullanmıştır.

Kepler çalışmalarına Mars’ı gözlemleyerek başlamış ve Mars’ın hareketini dairesel bir

yörüngeye oturtmaya çalışmıştır. Brahe’nin verilerini elde ettiği verilerle karşılaştıran Kepler,

Mars’ın sadece iki konumda yani karşıtlık ve kavuşum durumlarında, dairesel yörünge üzerinde

bulunduğunu, ancak diğer konumlarda Mars’ın daire içerisinde olmaması gerektiğini ortaya

koymuştur. Elde ettiği bu sonuç, onun daire dışında eğriler kullanmasını zorunlu kılmıştır.

Gözlemler, gezegenin Güneş etrafında dolanırken bazen yavaş bazen hızlı dolandığını

göstermekteydi. Oysa daire üzerindeki hareket düzgün olmalıydı. Demek ki yörünge daire

değildi. Uzun uğraşlar sonucunda, Kepler yörüngenin eliptik olması gerektiğini bulmuştur. Bu

Kepler’in birinci yasasıdır:

1) Yer’de dahil olmak üzere, gezegenler, odaklarının birinde Güneş’in bulunduğu bir

elips üzerinde dolanırlar.85

Kepler bu yasası ile, elips yörüngeler üzerinde gezegenlerin görünen hareketlerinin

gözlem sonuçlarına uygunluğunu sağlamış ve gezegenlerin uzaklık değişimlerinin kolayca

açıklanabilmesine ön ayak olmuştur.

Bu aşamada, iki merkezden birinde Güneş’in bulunduğu eliptik yörünge görüşü,

gezegenin bu yörünge üzerinde ne hızla yol aldığı sorusunu ortaya çıkarmıştır. Kepler,

hesaplamalar sonucunda, bir gezegenin Güneş’e yakın olduğunda hızlı, uzak olduğunda ise

yavaş hareket ettiğini saptayarak , gezegenin eşit zamanlarda eşit alanlar taradığını ikinci yasası

ile kanıtlamıştır:

2) Güneş’le gezegeni birleştiren doğru parçası, eşit zamanlarda eşit alanlar süpürür.86

Bu yasa ile de Kepler, hareketin düzgün ve değişmeyen hızda olması gerektiğini ortadan

kaldırmıştır.87

85 Unat, 2001, ss. 164-165. 86 Unat, 2001, s. 165.

40

Çalışmalarına devam eden Kepler, gezegenlerin periyotları ve uzaklıkları arasında

bağıntı bulmuş ve harmonik yasa olarak bilinen bu ilişkiyi, Harmonica Mundi (Evrenin Uyumu,

1619) adlı eserinde açıklamıştır. Buna göre, gezegenlerin periyotlarının karesi ile Güneş’e olan

uzaklıklarının küpü birbirleri ile orantılıdır. Bu ise üçüncü yasasıdır:

3) Gezegenlerin periyotlarının karelerinin, Güneş’e olan uzaklıklarının küplerine oranı

birbirlerine eşittir (T² / a³ = T12/a13) 88

Bu yasa, gezegenlerin yörüngeleri üzerindeki dolanım süreleri ile Güneş’e olan

ortalama uzaklıklarının ölçülmesine olanak vermiştir.

Gezegenlerin hareketlerini geometrik olarak veren Kepler, gezegen sistemiyle ilgili

kuvvet yasalarının saptanması için gerekli olan temeli sağlamış ve Kopernik’i haklı çıkarmıştır.

Diğer taraftan teorinin tam olarak yerine oturması için önce sistemin olanaklılığının gözlem

yolu ile doğrulanması gerekiyordu. Bunu ise Galilei sağlamıştır.

Galilei teleskopu astronomik amaçla kullanan ilk bilim adamıdır. 1609 yılında, kendi

yaptığı bir teleskopla, Güneş merkezli sistemi destekleyici önemli gözlemler yapmış ve bu

gözlemleri Sidereus �uncius (Yıldız Habercisi) adlı kitabında vermiştir. 89

Galilei’nin teleskopundan bize yansıyanlar şunlardır:90

1) Galilei, Ay’da kraterlerin, dağların ve vadilerin olduğunu görmüş ve bunun Ay ile

Yer’in aynı maddelerden yapıldığının kanıtı olduğunu söylemiştir. Öteden beri sanıldığı gibi

Ay, eterden yapılmamıştır.

2) Galilei, Orion bölgesini gözlemlemiş ve daha önce bulut olduğu varsayılan bu

kümenin gerçekte yıldızlardan oluştuğunu bulmuştur. Yine Samanyolu’nun yıldızlardan

oluştuğunu tespit etmiş ve böylece Aristoteles’in Samanyolu’nun bir bulut olduğu görüşünü

yıktığı gibi Evren’in sanılanından çok büyük olduğunu da açığa çıkarmıştır.

3) Satürn’ün halkasını gözlemleyen Galilei, gezegenin periyodik özelliğinden

kaynaklanan bir durumu, teleskopu yeterince güçlü olmadığından yanlış yorumlasa da varolan

kozmik bir karmaşayı keşfederek, Aristoteles fiziğini bir kez daha etkisiz hale getirmiştir.

Çünkü Aristoteles ve ardılları gökyüzünün sonsuz, değişmez ve bozulmaz olduğuna

inanmışlardır.

87 Kepler ilk iki yasasını Astronomia �ova (Yeni Astronomi, 1609) adlı eserinde yayımlamıştır. 88 Unat, 2001, ss. 166-167. 89 Unat, 2001, s. 175. 90 Unat, 2001, ss. 175-178.

41

4) Galilei, Venüs’ün evrelerini tespit ederek, Kopernik sisteminin doğruluğunu

kanıtlamıştır. Batlamyus sisteminde Venüs, sürekli bir uzaklıkta olmalıydı ve sadece hilâl

şeklinde görülmeliydi. Oysa gözlemler, Venüs’ün bazen çok yakın bazen de çok uzakta

olduğunu göstermekteydi. Ayrıca Venüs, sadece hilâl olarak değil, değişik hallerde de

görünmekteydi. Bu ise ancak Kopernik sistemi ile açıklanabilirdi.

5) Jüpiter’in çevresinde dolanan dört yeni yıldız belirleyen Galilei, bunların Jüpiter’in

etrafında dönen uydular olduklarını kanıtlamış ve Jüpiter’le birlikte uydularını, “adeta minyatür

bir Güneş sistemi” betimlemiştir. Böylece Evren’in tek merkezinin Yer olduğunu savunan

Batlamyus kuramı tam bir çöküşe uğramıştır.

Yukarıda sıraladığımız bu gözlemlerinden sonra Galilei, Güneş gözlemlerine yönelmiş

ve elde ettiği sonuçları 1613 yılında Istoria e demostrazioni intorno alle macchie solari (Güneş

Lekeleri Üzerine Mektuplar) de yayımlamıştır. Galilei, bu eserinde Güneş üzerinde bulunan

gölgelerin Güneş’in yüzeyindeki lekeler olduğunu kanıtlamıştır. Kısacası Güneş mükemmel

olmadığı gibi gökyüzü de mükemmel değildir. Mükemmellik bakımından gökyüzü ile yeryüzü

arasında bir fark olmadığı, bir kez daha ortaya çıkmaktadır.

c. Değerlendirme:

Bu bilgiler ışığında Müteferrika’nın yaptığı eklemeleri ele aldığımızda, çok büyük

ölçüde yeni bilgi aktardığını ve bu bilim dalında ortaya çıkmış olan gelişmeleri yakın bir

biçimde izlediği izlenimi elde edilmektedir. Müteferrika’nın bu bölümdeki katkılarını

sıralamadan önce şunu söylememiz gerekir: Müteferrika, astronomiye ilişkin eklerinde, eski

astronomiyi tanıtırken geleneksel İslâm yapıtlarından bahsetmemiştir. Osmanlılar’da bütün

astronomi çalışmalarında Zic-i Uluğ Bey’in kaynak olarak kullanılmasına karşın Müteferrika bu

eserden yararlanmamıştır.

Müteferrika, Evren’in içiçe olan aynı merkezli kürelerden oluştuğu konusunda

astronomlar ile filozofların hemfikir olduklarını ancak Evren’in şeklinin ayrıntılı

açıklanmasında farklı yaklaşımları olduğunu belirterek, bu yaklaşımları üçe ayırmıştır. Birinci

görüşün Aristoteles ve Batlamyus’a, ikincisinin Pythagoras, Platon ve Kopernik’e, üçüncüsünün

ise Brahe’ye ait olduğunu söyleyen Müteferrika, Latin bilginlerin ilk görüşü “Eski Astronomi”,

ikinci ve üçüncü görüşleri ise “Yeni Astronomi” olarak nitelendirdiklerini de belirtmiştir.

Müteferrika, bu üç görüşü açıklamaya başlamadan önce, evrenin merkezinde Yer’in ya da

42

Güneş’in olduğuna inanmanın din ile bir ilgisi olmadığına da dikkat çekmiştir. Ona göre, önemli

olan Tanrı’nın evreni yarattığına inanmaktır.

Müteferrika, üç görüşün açıklanmasının faydalı olacağını düşündüğünden, Cihânnümâ

gibi bir esere, bu görüşlere ilişkin ek yapılmasının uygun düşeceğini söylemiştir. Bir başka

deyişle, evrende herkesin bildiğini, gördüğünü bilmek ve işitmek isteyenlere ve bilgi peşinde

koşanlara gerekli gördüğü için üç görüşü de açıklamıştır. Bununla birlikte, bu üç görüşe uygun

evren modellerini de ekleyerek, konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.

Müteferrika, her bir görüşü teker teker anlatmaya başlamadan önce bazı konularda

anlaşmazlık olduğunu söylemiş ve bu anlaşmazlıkları şöyle sıralamıştır:

1) Bazı feleklerin konumları ve dizilişlerindeki anlaşmazlıklar.

2) Feleklerin sayılarındaki anlaşmazlıklar.

3) Evren’de boşluk ve doluluğun olup olmadığı konusundaki anlaşmazlıklar.

Müteferrika, yukarıdaki anlaşmazlıkları kısaca ele aldıktan sonra, feleklerin sayılarını

dokuz olarak kabul eden görüşün rağbet gördüğünü söylemiş ve Müslüman düşünürlerin

çoğunun da bu görüşe bağlı olduğunu belirterek, bu görüşü betimlemeye başlamıştır.

Batlamyus’un görüşü olan bu sistemi betimlerken, astronomi bilimini öğrenmek isteyenlere

kolaylık sağlaması ve Katip Çelebi’nin feleklerle ilgili ifadeleriyle uyum içinde olmaları

amacıyla da felekleri en üstten aşağıya doğru şu şekilde sıralamıştır: Atlas Feleği, Sabit

Yıldızlar Feleği, Satürn, Jüpiter, Mars, Güneş, Venüs, Merkür, Ay.

Müteferrika, Atlas feleğini kısaca anlattıktan sonra, sabit yıldızlar feleği ile burada

bulunan burçlardan bahsetmiştir. Daha sonra, Müteferrika, Amerika’nın keşfinden sonra yapılan

ticari ve coğrafi amaçlı geziler sırasında yapılan gözlemlerle, takımyıldızlarının sayılarının

bilinenden daha fazla olduğunun ortaya çıktığını söylemiş ve bu yeni takımyıldızlarının

isimlerinin ziclere eklenmesi gerektiğini belirterek, bunları sıralamıştır. Böylece, yeni

takımyıldızlarının isimleri, Osmanlı astronomi literatürüne ilk defa Müteferrika’yla girmiştir.

Ayrıca, Müteferrika, yeni takımyıldızlarının bulunduğu bir şekli de eklemiştir. Böylece, yeni

takımyıldızlarını öğrenmek ve hatırlamak kolaylaşmıştır.

Müteferrika, üst ve alt felekleri anlatmaya başlamadan önce bunlara verilen isimlerden

de bahsetmiştir. Daha sonra, bu beş feleğe “Şaşkın Beşler” denildiğini söylemiştir. Ayrıca,

Müteferrika, Güneş’e “Büyük Işık”, Ay’a ise “Küçük Işık” denildiğini de aktarmıştır.

43

Astronomların Satürn için üç tane küre (Ortakmerkezli küre, Taşıyıcı küre, Episikl)

ispat ettiklerini söyleyen Müteferrika, bunların isimlerini ve niteliklerini vermiş, aynı zamanda

bu kürelerin, Jüpiter, Mars ve Venüs için de söz konusu olduklarını söylemiştir. Bununla

birlikte, bu kürelerin gerçek kısımlarının algılanamayacağını ve görünüşte bile

bilinemeyeceklerini söyleyerek, okuyucuları uyarmıştır. Satürn ile diğer feleklerin biçimleri

arasında bir uyumsuzluk olmadığından, Müteferrika, dördünün durumlarının kolaylıkla

anlaşılabilmesi için yalnızca bir feleğin şeklini eklemiştir. Görülmektedir ki, Müteferrika, ele

aldığı konuları özetlemesine rağmen şekillerle anlatma yolunu seçerek, okuyucuların konulara

daha kolay hakim olmalarını sağlamaktadır.

Yukarıda söylediğimiz dört feleğin niteliklerini belirttikten sonra Müteferrika, Güneş

feleğini anlatmaya başlamış ve Güneş’in iki küresi (Ortakmerkezli küre, Dışmerkezli küre)

olduğunu belirtmiştir. Güneş’in altında ise Venüs’ün olduğunun sağlam kanıtlarla ispatlandığını

söyleyen Müteferrika, bu feleğin kürelerinin, üst feleklerinkilerle aynı olduğunu bir kez daha

tekrarlayarak, ayrıntısını vermemiştir. Venüs’ten sonra gelen Merkür’ün göksel konumunun

diğer feleklerden farklılık göstermesi dolayısıyla ayrıntılı bir biçimde açıklanacağını söyleyen

Müteferrika, astronomlar ile düşünürlerin bu felek için 4 tane küre kabul ettiklerini belirtmiştir.

Bu kürelerin (Ortakmerkezli küre, Müdîr, İki Dışmerkezli küre) anlaşılmasını kolaylaştırmak

için Müteferrika, bir şekil eklemiştir. Daha sonra, Ay’ın kürelerinden (Ortakmerkezli küre,

Eğimli küre, Taşıyıcı küre, episikl) bahseden Müteferrika, buraya da şekil ekleyerek, konuyu

daha iyi açıklama özelliğinden vazgeçmemiştir.

Müteferrika, daha sonra, Batlamyus astronomisinin matematiksel çizgisini takip eden

astronomlarla, Aristoteles’in görüşünü benimseyen astronomlardan da bahsederek ve bunların

feleklerin hareketlerini açıklamaya yönelik belirledikleri küre sayıları ile isimlerini verip,

farklılıklarını da gözler önüne sererek, gerektiğinde detaylara da yer verebileceğini göstermiştir.

Ayrıca bazı konulardaki anlaşmazlıkları ve bunların çözümlenmesine yönelik farklı görüşleri de

dile getirmiştir. Bu ve diğer bazı detayları dile getirmesi, onun konuya hakim olduğunu ortaya

çıkarmaktadır.

Yukarıda kısaca sıraladığımız bütün bu açıklamalarından sonra, Müteferrika bir kez

daha, bu konuların dinle bir ilgisinin olmadığını tekrarlamış ve yeni görüşü anlatmaya

başlamıştır.

Müteferrika, öncelikle, bir istekte bulunarak konuya başlamış ve şunları söylemiştir:

“İlim sahipleri anlatacaklarıma karşı çıkacaklarsa, kuvvetli kanıtlar ortaya koysunlar ve bu

kanıtları, kitabın kenarında, satırların dışındaki yerlere yazsınlar... Böylece, birinci görüşün

44

şöhretini arttırıp, güçlendirsinler ve bu yolla eseri süslesinler” Aslında, Müteferrika, Güneş

Merkezli Kurama yönelik anlatacaklarının ve özellikle Descartes ve Galilei ile ilgili olan

bilgilerin ilk defa kendisinin yaptığı eklerle, Osmanlıların gündemine gireceğinin farkındadır.

Dolayısıyla, anlatacaklarının aleyhine kuvvetli bir delil gelmeyeceğini bilmekte ve yumuşak bir

üslûp kullanarak, bir nevi meydan okumaktadır. Çünkü hangi üslûbu kullanırsa kullansın,

Güneş Merkezli Kuram üzerinde fazla ısrar etmesi ve onun lehine ve aleyhine kanıtları uzun

uzun sıralaması, kendi düşüncelerinin ne tarafa olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Daha sonra Müteferrika, Müslüman bilginlerin de bu yeni görüşü vaktiyle

eleştirdiklerini ve bu eleştirilerin neler olduklarının astronomi kitaplarında yazılı olduğunu

belirtmekte, ancak bu bilginlerin kimler olduğunu söylememektedir. Bununla birlikte, bu yeni

görüşün her dönemde savunulduğunu ve kollandığını belirten Müteferrika, bu görüşü

desteklemek amacıyla ve kuvvetlendirmek düşüncesiyle, kitaplar ve risalelerin yazıldığını

aktararak, bu görüş üzerindeki bilgisinin derinliğini ortaya koymaktadır.

Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramı’nı Fransa’nın ilk Kartezyen profesörlerinden

Edmund Pourchot’un kitabına dayanarak açıklayan Müteferrika, en eski dönemlerden beri bu

kuramın taraftarlarının olduğuna işaret etmiş ve bunlar arasında öncelikle Pythagoras ve

Pythagorcuların bulunduğunu söylemiştir. Müteferrika’nın anlatımına göre, bunlar ateş

biçiminde olan Güneş’in ortada olduğunu düşünmekte ve Yer ile diğer feleklerin, Güneş’in

etrafında dolandıklarını kabul etmektedirler. Ayrıca, Aristarkhos’un da bu düşünceyi

benimsediğini söyleyen Müteferrika, Platon’un bile hayatının son dönemlerinde bu düşünceye

katıldığını belirtmiştir.

Bundan sonra, Müteferrika, yakın dönemlerde araştırma ve incelemelerin artması

sayesinde bu görüşün değer kazandığını belirtmekte ve ünlü bilginlerden biri olarak kabul edilen

Kardinal Nicolaus Cusa’nın da bu görüşü benimsediğini bildirmektedir. Sözlerine Kopernik’in

kim olduğuna dair bilgiler vererek, devam eden Müteferrika, onun bu yeni görüşe yaptığı

katkılardan dolayı, söz konusu görüşün “Kopernik Astronomisi” olarak adlandırıldığını ve

Avrupa ülkelerinde bulunan düşünürlerin çoğunun da bu görüşü kabul ettiğini belirtmektedir.

Daha sonra, Müteferrika, Descartes adlı düşünürün, yeni felsefesinde ortaya koyduğu bazı yeni

kurallarla bu görüşü kuvvetlendirdiğini bildirmektedir.

Güneş Merkezli Kuram üzerine verdiği bu tarihçeden sonra Müteferrika, bu kuramı

ayrıntıya girmeden kolaylıkla anlaşılmasını sağlayacak bir biçimde, ana hatlarıyla ele almıştır.

Öncelikle, Müteferrika, Güneş’in sanki sabit bir yıldız olarak, evrenin ortasında bulunduğunu

belirtmiştir. Daha sonra, feleklerin Güneş’in etrafındaki dolanımlarının sürelerini vermiştir:

45

Buna göre, Merkür üç ayda, Venüs sekiz ayda, Yer bir yılda, Mars iki yıla yakın bir zamanda,

Jüpiter 12 yılda ve Satürn ise 30 yılda Güneş etrafındaki dolanımlarını tamamlamaktadırlar.

Müteferrika, feleklerle ilgili bu bilgileri verdikten sonra, Jüpiter’in 4 ve Satürn’ün 5

uydusundan bahsetmiştir. Son dönemlerde yapılan gözlemlerle ortaya çıkarılmış olan ve

“Aycıklar” olarak adlandırılan bu uydulardan bahsetmesi, onun Galilei’den itibaren teleskopla

yapılan gözlemlerden de haberdar olduğunu bize göstermektedir.

Müteferrika, daha sonra Yer’in hareketlerini anlatmaya başlamış ve Yer’in Güneş’in

çevresindeki batıdan doğuya olan yıllık hareketinden başka, kendi ekseni çevresinde bir hareketi

olduğunu, bu suretle Yer’in batıdan doğuya, ekseni çevresinde dönmesi neticesinde, Güneş’in

ve bütün feleklerin doğudan batıya hareket ediyorlarmış gibi göründüklerini belirtmiştir. Daha

sonra, Müteferrika, Yer’in, 12 burç ile Güneş arasında, bu burçlardan birinin hizasına gelince,

Güneş’in ona karşılık gelen burçta göründüğünü anlatmış ve bu hareket sırasında Yer’in

ekseninin Burçlar dairesinin eksenine 23.5º eğik olduğunu söyleyerek, mevsimlerin birbiri

ardına sıralanması ile gece gündüz süresinde yıl içinde görülen farkların nedeninin bundan

kaynaklandığını şekille açıklamıştır.

Müteferrika, Yer’in hareket etmesini mümkün görmeyip, bunu kabul etmek

istemeyenlere, Batlamyus’un Yer Merkezli Kuramı’nda bundan daha akıl almaz bir çok konular

olduğunu söylemiştir. Müteferrika’nın bu konuda verdiği örneklerden biri, Atlas feleği ile diğer

feleklerin kendilerine kıyasla bir nokta kadar olan Yer’in çevresinde dolanmalarıdır.

Müteferrika, bundan başka, sabit varsayılan Yer ekseninin gerçekte kutup noktası

çevresinde ağır bir hareketi bulunduğunu, eksenin ucunun sarmaşık bir daire meydana

getirdiğini de söylemiştir. Feleklerin hareketlerinde görülen düzensizliklerin Kopernik

Astronomisi’ne göre, Batlamyus’un kuramında varsayılmak zorunda kalınan karmakarışık

dairelere muhtaç olunmadan, gayet kolaylıkla anlaşılıp, hayal edilebileceğini de söyleyen

Müteferrika, eğer güneş üzerinde bulunsaydık, bu türlü düzensizlikleri görmeyeceğimizi de

şekille açıklama yoluna gitmiştir. Böylece okuyanların akıllarında oluşabilecek kuşkuları

gidermeye çalışmış ve bu yeni kurama daha kolay uyum sağlamalarına öncülük etmiştir.

Müteferrika, Güneş Merkezli Kurama yapılan itirazlarla, bunların cevaplarını verdikten

sonra da üçüncü görüş olarak Brahe’nin görüşlerini aktarmıştır. Müteferrika’nın anlatımına

göre, Brahe, Batlamyus astronomisinin kanıtlar ve gözlemlere uygun olmadığını

düşündüğünden ve Kopernik astronomisinin ise işin aslına aykırı olduğunu varsaydığından,

ikisini birden ele alarak, yeni bir kuram oluşturmuştur. Öncelikle, Batlamyus’a uygun olarak,

46

Yer’i evrenin merkezinde durağan varsaymıştır. İkinci olarak, Kopernik’in yolundan giderek,

bütün feleklerin Güneş’in çevresinde dolandıklarını kabul etmiştir. Ancak Ay’ı bunlardan ayrı

tutmuş ve onun Yer’in çevresinde dolandığını belirtmiştir. Bu kurama göre, Ay, Yer’in

çevresindeki dolanımını bir ayda, Güneş bir yılda ve sabit yıldızlar feleği ise 25000 yılda

tamamlarlar. Beş felek ise, Güneş’in çevresinde farklı hızlarla dolanırlar ve Güneş, yıllık

hareketi sırasında felekleri de beraberinde götürür.

Bu bilgileri verdikten sonra Müteferrika, Brahe’nin günlük hareketin nedenlerini bir

türlü anlatmadığını, dolayısıyla onun görüşünü benimseyenlerin sabit yıldızlar feleğinin

yukarısında, günlük bir hareketle evrenin yapısını doğudan batıya idare edecek bir hareket

ettirici ispatına muhtaç olduklarını söylemiştir. Ayrıca, Müteferrika, bu görüşü benimseyenlerin,

feleklerden beşinin kendilerine özgü hareketlerin dışında Güneş’e bağlı olarak, burçların

düzenine uygun bir biçimde batıdan doğuya hareket ettiklerini varsaydıklarını da anlatmıştır.

Feleklerin maddelerinde düşünürlerin çoğunun anlaşmazlığa düştüğünü belirten

Müteferrika, üç görüşe göre feleklerin doğasını da ele almıştır. Batlamyus’un görüşünü

benimseyenlere göre, eterin durağan bir cisim olduğunu ve hacim, katılık, saflık ve saydamlık

gibi özelliklere sahip olduğunu aktaran Müteferrika, buna karşılık, Kopernik ve Brahe’nin

görüşlerini benimseyenlerin, göksel maddelerden hacim ve katılığı kaldırdıklarını ve feleklerin

doğasını akıcı, yumuşak ve yanıcı kütle olarak kabul ettiklerini belirtmiştir.

Brahe 1577’de gözlemlediği kuyruklu yıldızın, Dünya ile Ay arasındaki uzaklığın en

altı katı kadar uzakta olan bir yerden geldiği sonucuna varmıştır. Oysa Aristoteles ve onun

ekolüne göre kuyruklu yıldızlar, yerküreden çıkan dumanların atmosferin üst kesiminde

toplanıp tutuşmasıyla oluşmaktaydı ve bunlar meteorolojik cisimlerdi. Brahe, bu gözlemiyle

kuyruklu yıldızların da Ay ve diğer felekler gibi göksel cisimler olduğunu belirlemiştir.

Brahe’nin bu gözleminden bahseden Müteferrika da, böylece kuyruklu yıldızlara ilişkin

geleneksel düşüncenin yanlışlığını ortaya koymuş ve 155 yıl sonra da olsa kuyruklu

yıldızlarının gerçek konumlarının ne olduğu hakkındaki yeni bilgiyi Osmanlılara aktarmıştır.

Yukarıda verdiğimiz bu bilgiler ışığında, Kopernik Kuramı’nın gerçek anlamda

Osmanlı kültürüne sirayet etmesinin Müteferrika’yla gerçekleştiğini söyleyebiliriz.

Müteferrika’nın kaynakları aşağıda ayrıntılı olarak değineceğimiz üzere, tarih itibariyle,

Kopernik Kuramı’nın fiziksel olarak değerlendirildiği döneme denk gelmektedir. Bir başka

deyişle, Müteferrika, Kopernik Kuramı’nı ve kuramı destekleyen yeni fiziği birlikte ilk defa

Osmanlılara aktarmıştır.

47

B. Müteferrika’nın Fiziğe İlişkin Eklemeleri ve İçerikleri

a. Giriş

Müteferrika, Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramı’nı anlattıktan sonra, bu kurama

yönelik itirazları sıralarken fiziksel itirazları da vermiştir. Aristoteles fiziğinin doğal yer

kavramına göre belirlenmiş hareket anlayışına ve ağır cisimlerin hareket edip etmediğine dair,

Kopernik’in doyurucu bir açıklama yapamayışı, kuramının yalnızca alternatif bir kuram olarak

görülmesine ve belli çevreler dışında yaygınlaşamamasına yol açmıştır. Ancak Galilei ve

Descartes’ın, Kopernik’i destekleyen görüşler geliştirmeleri ve onun açıklayamadığı olguları

açıklayabilmeleriyle, Güneş Merkezli Kuramın olguları açıklamada kullanılma yaygınlığı ve

etkinliği artmıştır. Müteferrika, Güneş Merkezli Kurama yöneltilen fiziksel itirazlara karşılık

Galilei ve Descartes’ın argümanlarıyla birlikte, Yer’in hareket etmesinin bir sorun

yaratmayacağını kanıtlayan deneylere yer vermiştir. Dolayısıyla, 20 yüzyıl geçerli olan

Aristoteles’in niteliksel fizik anlayışının harekete yaklaşımı ile Galilei ve Descartes’ın hareket

konusuna yaklaşımlarının anlaşılabilmesi ve Müteferrika’nın konuyu nasıl bir ustalıkla

işlediğinin görülebilmesi için aşağıdaki satırlara yer verilmiştir.

b. Tarihsel Arka-plan

Aristoteles, doğa üzerine enine boyuna düşünmüş bir filozoftur. Onda physika

Yunanlıların physis adını verdiği bilimdir. “Doğa” diye çevrilebilirse de bu sözcük, bizim,

“doğa” sözcüğüne yüklediğimiz anlamı tam tamına karşılamaz. Kendi başına “doğa” epey

belirgin bir sözcük olmasına karşın “physis” sözcüğünün anlatmak istediğini çok güç anlatır.

Physis büyümeyle ilgilidir. Bir palamudun büyüyüp bir meşe olmasının onun “doğa”sı olduğu

söylenebilir. Böylece sözcük, Aristoteles’in ona yüklediği anlamda anlaşılmış olur. Bir şeyin

“doğa”sı, Aristoteles’e göre, onun uğruna var olduğu bitimsel durumdur. Yani doğa sözcüğünün

teleolojik bir içeriği vardır.91

Aristoteles’te doğa araştırması bir nedenler araştırmasını gerekli kılar. Ona göre bilmek

demek, nedenleri tanımak demektir. Bir olgu ancak nedenleri anlaşıldığı zaman anlaşılabilir.

Aristoteles nedenler araştırmasını bilgi çabasının temeline yerleştirir ve “her zaman en yüksek

91 Bertrand Russell, Batı Felsefesi Tarihi I, Çeviren: Muammer Sencer, İstanbul 1994, ss. 324-325.

48

nedeni bulmak” gerektiğine inanır. Ona göre hareketi ya da değişimi gerçekleştiren dört neden

vardır:

1) Maddî neden: Bir şeyin kendisinden varlığa geldiği madde ya da dayanak,

kendisinde değişme ya da değişmelerin ortaya çıktığı töz.

2) Formel neden: Bir şeyin değişme süreci sonunda aldığı şekil, kazandığı form.

3) Fail neden: Bir şeyde değişmeyi başlatan, değişmeyi ortaya çıkaran hareket ya da

değişme kaynağı.

4) Ereksel neden: Bir varlıktaki değişmenin kendisi için olduğu şey, değişmenin

kendisi için olduğu hedef ya da amaç.92

Aristoteles son üç nedeni tek bir nedende yani formel neden’de birleştirir. Bütün her şey

bir madde ve formun birlikteliğinden meydana gelir. Bu iki prensip her varlığa gelişin sonsuz

başlangıçlarıdır. Onlar töz’dür, cevher’dir. Madde-form birlikteliğinin istisnası Tanrı’dır. Çünkü

Tanrı maddesiz’dir, salt form’dur. Tanrı en yüksek varlık, mutlak mükemmelliktir. Çünkü

ondan daha üst düzeye geçişe olanak sağlayacak madde yoktur. Aynı zamanda Tanrı ezeli ve

ebedidir. Eşyanın ya da varlığın hem nedeni hem de hareket ettirenidir. Kendisi hareketsiz olup,

her tür hareketin kaynağı’dır. Ezeli ve ebedi olduğu için nedensel ilkesi gereği oluşturduğu

hareket de ezeli ve ebedidir.

Aristoteles’e göre madde-form çelişik kavramlar değildir, birbirine zıt değildir. Birbirini

çeker ve tamamlarlar. Maddenin forma karışması ya da formun maddeyi bir biçime getirmesi bir

harekettir. Aynı zamanda bir gelişmedir, aynı zamanda bir biçim almadır.

Değişim bir durumdan bir başka duruma geçmektir. Hareket de bir değişmedir.

Aristoteles, buna “yer’e göre değişim” der. O, bir şeyin “şimdi burada, biraz sonra uzakta”

olmasıdır. Bir de niceliksel değişim vardır: Şimdi şu uzunlukta olan biraz sonra daha kısa ya da

daha uzun olabilir. Ayrıca niteliksel değişim de vardır: Şimdi sağlıklı olan biraz sonra hasta

olabilir. En önemli değişim ise, duyulur dünyanın başlıca özelliklerinden birini oluşturan oluş

ve bozulma’dır. Oluş değişme’dir ama hareket değildir, çünkü ancak ve ancak varolan ve bir

yerde olan şey hareket ettirilebilir. Bozulma da değişmedir ama hareket değildir. Çünkü

bozulmanın karşıtı oluş iken hareketin karşıtı, hareket ya da sükunettir.93

92 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüğü, Ankara 1996, s. 163. 93 Afşar Timuçin, Düşünce Tarihi, İstanbul 1997, s. 177.

49

Değişimin belli bir düzeni, zorunlulukları vardır: o bir şeyin yerine başka bir şeyin

geçmesi değil, bir şeyin bir durumdan bir başka duruma geçmesidir. Aristoteles bir cinsten bir

başka cinse doğru değişim olamayacağını söyler. Yani bir çiçek tohumundan bir başka çiçek

bekleyebilir, bir toy bekleyemeyiz. Bunun gibi gezegenler kendi yörüngelerini asla

değiştirmezler. Doğal değişmelerin hepsi amaçlı değişmelerdir. Bu, Aristoteles’e göre, her

nesnenin ulaşmaya çalıştığı nihai bir formu, kendi gelişme sürecine müdahale edilmediği

takdirde, söz konusu formu gerçekleştirme yönünde doğal bir eğilimi bulunduğu için,

böyledir.94

Bir nesnenin değişmesi ve hareketi salt o değişen nesnenin içindedir ya da o hareket

eden, değişen nesnenin bulunduğu yerdedir. Bununla birlikte, Aristoteles’in hareket ilkeleri

şunlardır:

1) Her nesnenin bir doğal yeri vardır.95

2) Kuvvetsiz hareket olmaz.

3) Evren doludur.96

4) Kuvvet dirençten büyük olmalıdır.

5) Her tür hareket dirençli bir ortamda meydana gelir.

Yukarı’da da söylediğimiz üzere Aristoteles, Evren’i, Ay-üstü ve Ay-altı olmak üzere

ikiye ayırır: Yapıları farklı olan bu iki evrende, farklı fizik kanunları geçerlidir. Ay-üstü

Evren’de bulunan gök cisimleri, taşıyıcı kürelere yapışık oldukları için düzgün dairesel

yörüngeler çizerler; her tür değişimin yer aldığı Ay-altı Evren’de ise birbirinden farklı iki tür

hareket söz konusudur. Bunlardan birisi, doğal, diğeri ise zorunlu harekettir. Zorunlu hareket,

bu evrendeki bir nesnenin, örneğin bir taşın, kuvvet uygulanarak doğal yerinden,

uzaklaştırılması sonucu oluşan harekettir. Bu harekette uygulanan kuvvet ortadan

kaldırıldığında, hareket de ortadan kalkar ve bu defa nesne, ağır olması dolayısıyla, doğal yerine

düşer. İşte nesnelerin doğal yerlerine varmak için yaptıkları bu harekete de doğal hareket denir.

Doğal harekette kuvvet, nesnenin ağırlığıdır.

94 A. g. e., s. 179; Ahmet Cevizci, İlkçağ Felsefesi Tarihi, Bursa 1998, s. 124. 95 Madde-form gibi doğal bir yer de Aristoteles fiziğinin vazgeçilmez bir ilkesidir. Nasıl ki varlığı madde-form’la temellendiriyorsa hareketi de doğal yer kavramıyla temellendirecektir. 96 Aristoteles boşlukta hareketin mümkün olamayacağını savunur, daha doğrusu hareketi idealleştirmez. Onun için önemli olan bu evrendeki gerçek cisimlerin gerçek hareketleridir. Gerçek cisimler ise ancak dirençli ortamlarda hareket ederler ve ortamların dirençleri birbirinden farklıdır. Örneğin, bir cisim suda havadakine göre daha yavaş hareket eder, çünkü suyun cisme karşı daha fazla direnci vardır.

50

Ağır bir cismin, örneğin taşın yeri değiştirildiğinde, yerdeki doğal yerine doğru düşmesi

doğal olmakla birlikte, Aristoteles, bu olay için nedensel bir açıklama öne sürme gereğini

duymuştur. Canlı olsun, cansız olsun hareket edebilen her şeyin, diğer bir şey tarafından

harekete geçirilmesini temel ilke olarak kabul etmiştir. Dolayısıyla, bir hareket ettirici hareket

ettirdiği şeyden kuramsal olarak ayırt edilebilirdi. Buna göre, canlı nesnelerde, örneğin

hayvanlarda, ruh, hareket ettirici, hayvanın gövdesi de hareket edendir; göksel harekette ise;

hareket ettirici göksel bir zeka ve hareket eden şey de gezegenin fiziksel küresidir. Her iki halde

de, hareket ettirici ve hareket eden şey, fiziksel olarak birbirlerinden ayrı olmamalarına rağmen

ayırt edilebilirdiler.97

Aristoteles’e göre, iki tür zorunlu hareket vardır. Hareketi sağlayan kuvvet, bir cisim

üzerindeki etkisini, cismin hareketinin her anında sürdürüyorsa, buna sürekli zorunlu hareket,

ilk hareketi verdikten sonra kesiliyorsa, buna da süreli zorunlu hareket denir. Ama Aristoteles,

kuvvet olmaksızın hareketin de olamayacağına inandığından, süreli zorunlu hareketin

oluşabilmesi için, hareket ettiren kuvvetin, ilk hareketin verilmesinden sonra, cismi ileten

ortama geçtiği düşüncesini benimsemek zorunda kalmıştır.98

Aristoteles’e göre bir taşı atıldıktan ya da fırlatıldıktan sonra, onu harekette tutan

ortamdır. O, başlangıçtaki hareket ettiricinin, yalnızca taşı harekete geçirmekle kalmadığına,

aynı zamanda, havayı da hareketlendirdiğine inandı. Hareketlenmiş havanın ilk birimi, taşı iter

ve aynı zamanda bitişiğindekini ya da ikinci hava birimini de hareketlendirirdi. Bu da taşı bir

miktar daha hareket ettirirdi. İkinci birim, aynı zamanda bir diğerini, üçüncü birimi de

hareketlendirir ve bu sırayla böyle sürüp giderdi. Süreç devam ettikçe, birbirini izleyen hava

birimlerinin hareket ettirici gücü giderek azalır ve öyle bir an gelirdi ki, artık bir başka birim

hareketlendirilemezdi. Bu noktada taş, aşağı doğru hareketiyle düşmeye başlardı. Bu

mekanizmayla Aristoteles, ortamı99, hem hareket ettirici bir güç, hem de bir direnç olarak

kullanmıştır.100

Aristoteles’in yazılarında hareket kuramına ilişkin bir formül olmamakla birlikte, onun

hareket kuramını yorumlayanlar aşağıdaki formülü benimsediler:

V (Hız) = F (Kuvvet) / D (Direnç)101

97 Edward Grant, Ortaçağ’da Fizik Bilimleri, Çeviren: Aykut Göker, Ankara 1986, s. 45. 98 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 82. 99 Ortama iki farklı özellik atfetmesi gerekliydi çünkü böyle olmazsa, hareket ne sonlu ne de art arda olabilirdi. 100 Grant, 1986, s. 48. 101 I. Bernard Cohen, The Birth of a �ew Physics, London 1985, s. 19.

51

Bu formüle göre hızla kuvvet doğru orantılı, ama hızla direnç ters orantılıdır. Doğal

harekette kuvvet cismin ağırlığına eşit olduğu için yukarıdaki formülü:

V = A (Ağırlık) / D olarak yazmak mümkündür.

Zorunlu harekette ise direnç cismin ağırlığına eşittir ve bu nedenle yukarıdaki formülü

zorunlu hareket için şu şekilde yazabiliriz:

V = F / A.

Aristoteles’in genel anlamdaki fizik kuramının dayanağı olan ortam’a ilişkin

belirlemeleri, daha sonra iki açıdan eleştirilmiştir:

1) Ortamın direnci, sıfır olduğunda hız sonsuz olacaktır; oysa Aristoteles sonsuz hızı

kabul etmez. Kuvvetin dirence eşit olduğu durumda da, Aristoteles’e göre hareket olmaz. Oysa,

bu durumda formülden çıkan sonuç 1’dir ve bu hareketin olduğunu gösterir.

2) Hareketi olanaklı kılan ortam, bir taraftan cismi iletirken diğer taraftan durdurur.

Oysa bir şeyin aynı anda iki karşıt niteliğe sahip olması olanaklı değildir.102

Yukarıda da değindiğimiz üzere, Aristoteles’e göre, bir cismi fırlatırken o cismin

etrafındaki havaya bir kuvvet uygularız ve havanın hareket etmesiyle de cisim hareketini

sürdürür. Onun bu düşüncesine karşı çıkan John Philoponus (M. S. 6. yüzyıl), eğer bir cisimle

doğrudan temas halindeki havanın böyle bir etkisi varsa, o zaman, örneğin bir taşın da, yalnızca

ardındaki hava hareketlendirilerek, harekete geçirilebileceğini ileri sürmüştür. Bu ise deneyime

açıkça aykırı olduğundan, o, havayı, hareket ettirici bir kuvvet olarak kabul etmeyi reddetmiştir.

Philoponus, bunun yerine, bir ilk hareket ettirici tarafından taşa ya da fırlatılan bir cisme katılan,

içsel bir kuvvetin, taşın hareketini sürdürmesini sağlayan neden olduğunu öne sürmüştür.103

Philoponus’a göre, boşlukta hareket olabileceği düşüncesinde bir absürdlük yoktur.

Ayrıca, bir ortamda ,bir cismin aşağı düşme hızı da ağırlıkla orantılı değildir.104 Bu konudaki

görüşlerini, Philoponus, aşağıdaki sözlerle ifade etmiştir:

“Eğer birinin ağırlığı diğerinden birkaç kat daha fazla olan iki cismi aynı yükseklikten

aynı anda bırakırsanız, hareket için gerekli olan zamanın oranının ağırlıkların oranına

dayanmadığını görürsünüz. Yalnızca zamandaki farklılık çok azdır. Ve böylece, eğer

102 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 83. 103 Grant, 1986, s. 56. 104 Brian Stock, “Science, Technology, and Economic Progress in the Early Middle”, Science in the Middle Ages, Chicago 1978, s. 11.

52

ağırlıklardaki farklılık fazla değilse, diyelim ki; biri diğerinden iki kat daha ağırsa, zamanda

herhangi bir farklılık olmayacaktır ya da farkedilmez bir değişiklik olacaktır...”105

Philoponus’un görüşleri sonraları daha da geliştirilmiş ve içsel kuvvet kavramı, farklı

biçimlerde yorumlanmıştır. Onun gibi, İbn Sînâ da, Aristoteles’in havaya birbiriyle

bağdaşmayan iki özellik atfetmesini eleştirmiştir. İbn Sînâ (980-1037), yapmış olduğu

gözlemler sırasında hava ile rüzgârın güçlerini karşılaştırmış ve Aristoteles’in haklı olabilmesi

için havanın şiddetinin rüzgârın şiddetinden daha fazla olması gerektiği sonucuna varmıştır.

Oysa meselâ bir ağacın yakınından geçen bir ok, ağaca değmediği sürece, ağaçta ve

yapraklarında en ufak bir kıpırdanma yaratmazken, rüzgâr ağaçları sallamakta ve hattâ

kökünden kopartabilmektedir; öyleyse havanın şiddeti cisimleri taşımaya yeterli değildir.106

İbn Sînâ, bir nesneye kuvvet uygulandıktan sonra, kuvvetin etkisi ortadan kalksa bile

nesnenin hareketi sürdürmesinin nedeninin kasrî meyil (güdümlenmiş eğim), yani nesneye

kazandırılan hareket etme isteği olduğunu ileri sürmüştür. Üstelik, ona göre, bu istek süreklidir;

ister öze âit olsun ister olmasın, bir defa kazanıldı mı artık kaybolmaz. İbn Sînâ, yaptığı

denemeler sonucunda da ağır cisimlerin, hafif cisimlere nispetle daha büyük bir güdümlenmiş

eğim kapasitesine sahip olduğuna karar vermiştir. Bundan dolayı, ağırlık ve hızla doğru

orantılıdır. Ağırlıkla doğru orantılıdır; çünkü cisim ne kadar ağırsa, güdümlenmiş eğim

kapasitesi o kadar fazladır; hızla doğru orantılıdır; çünkü cisim ne kadar hızlı fırlatılırsa o kadar

uzağa gider. Eğer İbn Sînâ’nın bu sözleri formüle edilip, ağırlık yerine de kütle kavramı

konulursa,

Güdümlenmiş Eğim = Hız . Kütle = V. M

ifadesine ulaşılır ki bu ifâde modern fiziğin momentum kavramından başka bir şey

değildir. Momentumun değişmesi ise kuvveti vereceğinden, bu formül,

F = D (V . M) / DT

olur ki bu da Newton’un İkinci Kanunu’dur.107

Hareket konusundaki düşünceleriyle, Yeniçağ mekaniğine yaklaştığı görülen İbn

Sînâ’nın çalışmaları, çeviriler yoluyla Batı’ya da geçmiş ve güdümlenmiş eğim Batı’da impetus

terimiyle karşılanmıştır.

105 Cohen, 1985, s. 7. 106 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 243. 107 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, ss. 243-244.

53

13. ve 14.yüzyıllarda hareket Aristotelesçi anlayış çerçevesinde ele alınmıştır. 13.

yüzyılda hareket konusunu inceleyen en önemli düşünürler İbn Bâcce (yaklaşık 1095-

1138/1139) ve İbn Rüşd’tür (980-1037). İslâm Dünyası’nda yoğun bir biçimde eleştirilen

Aristoteles’in zorunlu hareket görüşüne İbn Bâcce yeni bir yaklaşımda bulunmuş ve boşlukta

hareket eden bir cismin hızının sonsuz olacağı savına karşı çıkmıştır. Ona göre, boşlukta da,

cisme uygulanan kuvvet, bir hareket oluşturmak zorunda olduğundan, yine belli bir zamanın

geçmesi gerekecektir. Bu durumda İbn Bâcce;

V = F – D

biçiminde yeni bir hareket formülü önerir; bu formüle göre, hızı bulmak için, kuvvetten

direnci çıkarmak gerekeceği için, direnç sıfıra eşit olduğunda, hız kuvvete eşit olacak ve cisim

kuvvete bağlı olarak hareket edecektir. Bu yönüyle İbn Bâcce’nin hareket anlayışı, hareket için

kuvvetin bulunması gerektiğini söylemesi nedeniyle modern hareket anlayışıyla

bağdaşmamaktadır.

Gök cisimlerinin kendini yineleyen ve değişime yol açmayan dairesel hareketlerini

örnek alan İbn Bâcce’nin bu girişimi, Aristoteles’in Ayüstü ve Ayaltı Evren ayrımını kaldırma

yönünde önemli bir adım olarak değerlendirilmiştir.108

İbn Rüşd ise bu görüşlere karşı çıkmış ve Aristoteles’in hareket kuramını desteklemiştir.

İbn Rüşd boşluğun olmadığını ve cismin dirençli bir ortamda hareket etmesi gerektiğini ileri

sürmüştür. Hem İbn Bâcce’nin hem de İbn Rüşd’ün hareket konusundaki düşünceleri, Ortaçağ

Hıristiyan Dünyası’nda taraftar bulmuş ve daha da geliştirilmişlerdir.

14. yüzyılda hareket konusunda çalışanlardan Thomas Bradwardine (yaklaşık 1290-

1349), İbn Bâcce’yi eleştirmiş ve Aristoteles’in anlatımını benimsemiştir. Ancak, Bradwardine,

Aristoteles’in formülüne yöneltilen eleştirilerden kurtulmak için yeni bir formül önermiştir:

V = log (F / D)109

Hatırlanacağı üzere, Aristoteles’in formülüne göre, eğer direnç kuvvete eşitse hız 1

olmakta ve eğer direnç kuvvetten daha fazla ise hız birden küçük ve sıfırdan büyük bir kesire

eşit olmaktadır. Her iki koşulda da hareket olmaması gerekirken, bu formüle göre hareket

vardır110. Bradwardine, bu güçlükleri gidermek için yukarıdaki formülü kullanmıştır. Bu yeni

formüle göre; eğer direnç kuvvete eşitse log 1 sıfıra eşit olacaktır. Eğer direnç kuvvetten daha 108 Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 145. 109 E. J. Dijksterhuis, The Mechanization of the World Picture, London 1961, s. 191; Olaf Pedersen, Early Physics and Astronomy, Cambridge 1996, s. 205. 110 Anthony M. Alioto, A History of Western Science, New Jersey 1993, s. 152.

54

fazla ise de hız negatif bir değere eşit olacaktır. Dönemin koşullarına göre de negatif değer,

hareketin olmadığı anlamına gelmektedir.

Bradwardine’in Merton Koleji’nden meslektaşları, William Heytesbury (yaklaşık 1310-

1380), Richard Swineshead (1340’larda Merton’da) ve John Dumbleton (yaklaşık 1330 ile 1350

arasında Merton’da) ise hareket konusunda kinematiksel yaklaşımı ön plana çıkarmışlardır.

Niteliksel değişimlere ilişkin çalışmaları sonucunda da ivme111 ve ansal hız112 kavramlarına

açıklık kazandırmışlar; düzgün ivmeli hareket113, ortalama hız teoremi ile tek sayılar yasasını114

tanımlamışlardır. Onlara göre her niteliğin 2 temel değişmez boyutu vardır:

1) Mutlaka bir şiddeti olur.

2) Bütünsel niceliği söz konusudur.

Buna göre, hareketin şiddeti hız, bütünsel niceliği ise aldığı toplam yoldur. Böylece

niceliksel hız kavramı nitelik bağlamında

elde edildikten sonra hızın formülü zaman

içinde ortaya konmuştur:

V = S / T.

Merton Grubu’nun devamını

oluşturan Paris Okulu, Merton Grubu’nun

sayı ile ifade etmeye çalıştığı değişme

olgusunu daha çok geometri ile ifade etmeye

çalışmıştır. Paris Okulu’nun en önemli temsilcileri Jean Buridan (yaklaşık 1300-1358),

Saksonyalı Albert ve Nicole Oresme’dir (yaklaşık 1325-1382). Oresme ortalama hız teoremini

geometrik olarak kanıtlamıştır. Saksonyalı Albert, serbest düşmede hızın zamanla mı yoksa

mesafeyle mi orantılı olduğu sorusunu sorarak, Galilei’ye öncülük yapmıştır, çünkü Galilei da

aynı soruya cevap aramıştır. Buridan ise Batı’da impetus konusundaki en iyi kuramı

oluşturmuştur. Buridan, impetusu, harekete geçirilen cisme başlangıçtaki hareket ettirici

tarafından aktarılan kuvvet olarak kabul etmiştir. Aynı hacim ve şekildeki iki cisimden, ağır ve

yoğun olanında, daha hafif ve daha az yoğun olanındakinden daha çok madde vardır,

biçimindeki doğru varsayımdan yola çıkan Buridan, özdeş şekil ve hacimdeki bir demir 111 Hareketin hızında oluşan değişme oranını bize verir. 112 Mertoncular, ansal hızı, hareket eden bir cismin, bir zaman periyodunda, söz konusu andakinin aynı olan bir hızla, düzgün olarak hareketini sürdürmesi halinde aşacağı mesafe olarak ifade etmişlerdir. 113 Herhangi bir (ya da tüm) eşit zaman aralıklarında, eşit mesafelerin aşılmasıdır. 114 Tek sayılar yasasına göre art arda gelen zaman aralıklarında düzgün ivmeli hareket eden bir cisim tek sayılar gibi değişen uzaklıklar kat eder ve kat edilen toplam uzaklık geçen zamanın karesine eşittir.

A

D

G B

E

C

F

t/2 100

t

v

vt

55

parçasıyla bir tahta parçası, aynı hızla hareket ettiğinde; daha büyük miktarda maddeye sahip

bulunan demirin, daha fazla impetus alabileceği ve bu da dış dirence karşı daha uzun süre

tutunabileceği için, demirin, daha uzun bir mesafe aşacağını açıklamıştır.115 Buridan’ın impetusa

yönelik bu düşünceleri, bizi, aşağıdaki formüle götürür:

İmpetus = A . V116

Tıpkı İbn Sînâ gibi, Buridan da, impetusu, süreklilikle nitelemiş ve dış direnç tarafından

azaltılmadıkça ya da çürütülmedikçe, impetusun sonsuza dek sürüp gideceğini belirtmiştir.

Buridan, ayrıca, göksel cisimlerin hareketlerinin melekler aracılığıyla gerçekleştirildiğini kabul

eden yaygın inanışa karşı çıkmış ve impetusu göksel cisimlerin hareketlerine de uygulamıştır:

“İncilde, göksel cisimlere hareketlerini vermekle görevli zekalar bulunduğuna hiç

değinilmemiştir: Öyleyse, bu tür zekaların mevcut olduğunu kabul etmenin gereksiz olduğunu

göstermeye de müsaade edilmiştir. Buradan yola çıkılarak, Tanrı’nın bütün göksel cisimlere o

zamandan beri yürümelerini sağlayan bir impetus verdiği söylenebilir.”117

Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere, Merton Grubu ve Paris Okulu hareket konusunda

Galilei için matematiksel hazırlığı yapmış, hareket ile ilgili temel kavramları ve bazı teoremleri

vermişlerdir.

Modern mekaniğin kurucusu Galilei’nin hareket kuramına geçmeden önce

araştırmamızın daha iyi anlaşılabilmesi için, Yer’in hareketinin olanaksızlığına yönelik, zaman

içerisinde ileri sürülen argümanlarla, bu argümanlara bazı noktalarda karşı çıkan ve Güneş

merkezli sistemi kuran Kopernik’in argümanlarına yer verilecektir. Yer’in hareketini yadsıyan

argümanların başlıcaları dile getirenler ise Aristoteles, Batlamyus ve Brahe’dir.

Aristoteles’in Yer’in hareketsizliğine yönelik argümanları şunlardır:

Birincisi, eğer Yer hareket ediyorsa (ister merkezde ister merkezin dışında bir daire’de

olsun) bu hareketi zorla olmalıdır çünkü bu, kendi doğal hareketi değildir. Eğer bunlar doğal

olsaydı; parçalarından her biri de böyle hareket ederdi. Oysa bütün parçaları merkeze doğru

dikey biçimde hareket ediyor. Zorla ve doğaya aykırı olmasından dolayı bir hareketin ebedî

olması olanaksızdır. Oysa evrenin düzeni ebedîdir. (zorunlu hareket argümanı)

İkincisi, İlk hareket ettirici dışında diğer bütün cisimler dairesel hareketler yaparlar ve

tek hareketten daha çok hareketleri var görünürler. Dolayısıyla Yer’in ikili hareketle, hareket

115 Grant, 1986, s. 58; Tekeli, Kâhya, Dosay, Demir, Topdemir, Unat ve Aydın, 2001, s. 149. 116 Pedersen, 1996, s. 210. 117 Stephen F. Mason, Bilimler Tarihi, Çeviren: Umur Daybilge, Ankara 2001, s. 106.

56

etmesi gerekir. Eğer böyleyse, sabit yıldızlarda da böyle çeşitliliklerin olması gerekir. Oysa bu

görünmüyor, tersine aynı yıldızlar herhangi bir çeşit olmaksızın, aynı yerlerde doğuyor ve aynı

yerlerde batıyor. (ikili hareket argümanı)

Üçüncüsü, parçalarının ve bütününün hareketleri doğaları gereği Evren’in merkezine

doğrudur. Bundan dolayı tamamı hâlâ orada bulunmaktadır. Parçaları Evren’in merkezine doğru

gitmektedir. Ayrıca Aristoteles, parçaların hareketinin doğal olarak Evren’in merkezine mi

yoksa Yer’in merkezine mi doğru olduğunu sorgulamıştır. Bunların özsel olarak Evren’in

merkezine doğru gittiklerini ve ilineksel olarak da Yer’in merkezine doğru gittikleri sonucunu

çıkarmıştır. (doğal hareket argümanı)

Dördüncüsü de Aristoteles bizim ağır cisimlere yönelik deneyimimize dayanan bir

argümanla aynı sonucu onaylıyor. Ağır cisimler yukarıdan düşerken, Yer’in yüzeyine dikey

hareket ediyorlar. Benzer biçimde, dikey olarak yukarıya fırlatılan cisimler, fırlatan güç sonsuz

bile olsa, yeniden dikey olarak aynı noktaya düşüyorlar. Bu deneyimler, ister istemez kesin bir

argüman sağlamaktadır ki ağır cisimlerin hareketleri, hareketsiz olarak kendilerini bekleyen

Yer’in merkezine doğrudur. (dikey düşme argümanı)

Son olarak, Aristoteles, astronomların ortaya koydukları nedenlerle aynı sonuçlara

ulaştıklarını söylüyor. Yani, Yer merkezdedir ve hareketsizdir. Aristoteles nedenlerden sadece

birini veriyor: Bütün görünenler, yıldızların Yer’in merkezdeki konumuna uygun hareketlerine

nazaran görülürler ve bu doğru olmadıkça böyle bir uygunluk olmazdı.118

Batlamyus ise, Yer’in hareketinin mümkün olup olmadığını tartışırken, insanın

deneyimine ve sağ duyuya dayanarak, Almagest’te şu argümanları ileri sürmüştür:

Eğer Yer, gerçekten, ekseni etrafında doğuya doğru dönseydi, o zaman, bulutlar da

dahil, Yer’in yüzeyinin üstündeki tüm cisimler, batıya doğru bir hareketle, geride kalıyorlarmış

gibi görünürlerdi. Ne var ki, bu, gözle görülene aykırı bir olaydı. Yer’in dönmesi halinde, hava

da bundan bir pay alırdı. Ama, yine de hava içindeki her şey, Yer doğuya doğru döndükçe,

yerdeki bir gözlemciye göre, geride kalmalı ya da batıya doğru hareket ediyormuş gibi

görünmeliydi. Tüm cisimler, Yer ve havayla aynı tarzda bir dönme hareketine sahip olsalardı

bile, o zaman da, hep aynı görece konumlarında kalmaları gerekirdi. Havadaki cisimlerin görece

118 Maurice A. Finocchiaro, Galileo on the World Systems: A �ew Abridged Translation and Guide, London 1997, ss. 142-144.

57

konumlarını değiştirdikleri, doğrudan gözlenebildiğinden, Yer’in bir dönme hareketine sahip

bulunmadığı ortaya çıkmaktadır.119

Kopernik Yer’e üç hareket atfetmiştir. Bunların ilki, Yer’in kendi ekseni çevresindeki

dönüşü, ikincisi Yer’in Güneş’in çevresindeki bir yıl süren turu ve üçüncüsü de gün dönümü

noktalarının presesyonuna neden olan, Yer’in dönme ekseninin kendi dolanım hareketidir.120

Kopernik’e göre otoritelerin bir çoğu Yer’in evrenin merkezinde ve hareketsiz olduğunu

kabul ederek, bunun aksinin düşünülemeyeceğini ileri sürerler. Oysa bu henüz

yanıtlandırılmamış bir sorudur. Her görünen hareket ya gözlemcinin hareketinden ya da

gözlemlenen objenin hareketinden veya her ikisinin hareketinden meydana gelir. Eğer her ikisi

aynı yönde ve aynı hızla hareket ediyorsa hareket gözlemlenmez. Günlük harekette bütün

evrenin Yer’in çevresinde yirmidört saatte bir dolanım yaptığı kabul edilebileceği gibi, evrenin

hiç hareket etmediği, yalnızca Yer’in ekseni çevresinde doğudan batıya döndüğü kabul edilse,

her iki durumda aynı hareket gözlemlenir. Mademki evren her şeyi içine alandır, hareketi neden

içine alana değil de içe alınana, bir başka deyimle her şeye mekan sağlayana verildiğini anlamak

olanaksızdır.121

Kopernik’e göre, eskilerin Yer’i evrenin merkezinde ve hareketsiz olarak kabul

etmelerinin nedeni ağırlık ve hafifliğe ilişkin görüşlerdir. Buna göre ağır olan şeyler merkezde

hareketsiz kalırlar. Bir diğer neden de basit öğelerin basit hareket yapmalarının öngörülmüş

olmasıydı. Toprak ve su gibi ağır olanlar merkeze, hava ve ateş gibi hafif olanlar ise çevreye

doğru, eter ise, bir başka deyimle gök cisimlerini oluşturan öğe ise dairesel hareket yapar. Bu

koşullar altında, Yer’in günlük hareket yapabileceğini düşünmek olanaksızdır. Çünkü dört öğe

doğalarına uygun olmayan hareket yapmaya zorlanmış olurlar. Ayrıca Yer böyle bir hareket

yapmış olsa, bunun korkunç hızlı hareket olması gerekecek ve bu hızın etkisiyle parçalanarak

dağılıp gidecektir. Ayrıca yukarı doğru atılan bir taş aynı yere düşmeyecek, bulutlar hep batıya

doğru hareket edecek ve büyük fırtınalar meydana gelecektir. Bu eleştirilere karşı Kopernik şu

argümanı ileri sürer:

Neden hızı çok daha fazla olması gereken evrenin hareketinden korkulmuyor da, hızı

çok daha az olan Yer’in hareketinden korkuluyor? Oysa merkezkaç kuvvetinin etkisiyle evren

her an büyüyecek, sonunda hız ve evren sonsuz olacaktır. Fizik prensiplerine göre de sonsuzun

119 Grant, 1986, s. 74. 120 J. D. Bernal, Modern Çağ Öncesi Fizik, Çeviren: Deniz Yurtören, Ankara 1996, s. 173; Mason, 2001, s. 114. 121 Tekeli, 1973, ss. 154-155.

58

hareketi yoktur. Sonunda evren hareketsiz kalacaktır. Sınırları bilinmeyen evrene hareket

verileceğine, sınırı bilinen Yer’e hareket verilmesi akla daha yatkındır.122

Kopernik’e göre, Yer’e günlük hareket dışında yıllık hareket de verilebilir. Böylece

gezegenlerde görülen ve Yer merkezli sistemlerde anlaşılması olanaksız olan düzensizlikler de

bir çırpıda açıklanmış olur. Evrende bir tek merkez yoktur. Yer evrenin merkezi değil yalnızca

bir gravitasyon merkezidir. Gravitasyon, bir başka deyişle ağırlık, nesnelerin bir araya gelerek

bir küre meydana getirmelerini sağlayan, doğa tarafından nesnelerin içlerine konulmuş bir

istektir.123

Brahe de Kopernik’e karşı çıkarak, demiştir ki:

Kopernik’in ileri sürdüğü gibi Yer hareket etseydi, bir top mermisini hem doğuda hem

batıda aynı uzaklığa yollamak olanaksız olur. Hareket halindeki bir geminin direğinin

tepesinden düşen gülle bu direğin dibine ulaşamaz. Tam tersine, geriye düşer, geminin hızı ne

kadar büyük olursa, gülle de o kadar uzağa düşer. Yine, dikey olarak havaya fırlatılmış bir top

güllesi topun ağzına dönemez.124

Hem astronomide hem de mekanikte Kopernik sistemini destekleyici çalışmalar yapan

Galilei, düşünsel deneylerle elde ettiği eylemsizlik ilkesi ile yeni fiziği kurmak ve Kopernik

sistemini fizik bakımından savunabilmek için ilk adımı atmıştır.

Aristoteles için olduğu kadar Galilei için de bilimin asıl amacı nedensel açıklamadır.

Ancak bilimsel bilginin elde ediliş yönteminin de Aristoteles mantığı kullanırken, Galilei

matematiği ön plana çıkarır. Ona göre bilimin konusunu oluşturan Doğa matematik diliyle

yazılmıştır. Onu anlayabilmek için de dilini ve sembollerini bilmek gerekir. Bunları bilmeden

onun gizlerini açığa çıkarabilmek olanaklı olmaz. Bu anlamda matematik bir bilim olmaktan

çok bir yöntemdir.

Doğa kitabının matematikle yazıldığına inanması nedeniyle Galilei, fiziğin inceleme

alanını da “birincil nitelikler” hakkındaki önermeleri araştırmakla sınırlamıştır. Galilei biçim,

büyüklük, sayı, konum ve hareket miktarı gibi, birincil niteliklerin cisimlerin nesnel özellikleri

olduğuna, renk, tat, koku ve ses gibi ikincil niteliklerin ise yalnızca algılayan öznenin zihinde

bulunduğuna inanıyordu. Fiziğin konusunu birincil nitelikler ve onların ilişkileriyle

sınırlamakla, Galilei, ereksel açıklamaları, fiziğin izin verdiği açıklamalar alanından çıkarmayı

122 Tekeli, 1973, ss. 156-158. 123 Tekeli, 1973, s. 158. 124 Alexandre Koyré, Bilim Tarihi Yazıları, Çeviren: Kurtuluş Dinçer, Ankara 2000, ss. 202-203.

59

amaçlamış ve “doğal hareket”lerin “doğal yerler”e doğru olduğunu belirten Aristotelesci

açıklamaların bilimsel bir açıklama olarak nitelenemeyeceğini savunmuştur. Ona göre

nesnelerin kendi doğal yerlerine ulaşmak için Yer’e doğru hareket ettikleri düşüncesi

desteksizdir ve dolayısıyla da fiziğin dışında bırakılması gerekir.125

Galilei’nin fizik alanındaki ilk çalışmaları Aristoteles’ten beri varolan fizik geleneğine

dayanır. Ancak bir süre sonra Galilei, niceliksel bir hareket anlayışını oluşturabileceği bir

mekaniği kurmaya yönelmiş ve 1632’de yayımladığı Dialogo sopra i due massimi sistemi del

mundo, ptolemaico e copernicano’da (İki Büyük Dünya Sistemi, Ptolemaios ve Kopernik

Sistemleri Üzerine Diyalog) Dünya’nın hareket edip etmediği sorununu tartışmıştır. Eğer Dünya

hareket ediyorsa, örneğin bir kulenin tepesinden bırakılan bir top nasıl oluyor da kulenin dibine

düşebiliyor? Bu ve benzeri düşey düşme problemlerinin çözümlerini ele alan Galilei’ye göre,

Dünya ile beraber hareket etmek topun ilk baştan beri ve sonuna kadar sökülüp atılmaz bir

hareketidir ve sonuna kadar sürecektir. Bir başka deyişle, topun batıdan doğuya doğru hareketini

sağlayacak hiçbir neden varolmadığına göre, bırakıldığı andan itibaren yere doğru düştüğü

sürece kule ile beraber olacaktır. Gerçekte burada bırakılan topun neden kulenin dibine

düşmesinin nedeninin temel dayanağı “hareket halindeki bir nesnenin dışarıdan bir kuvvet etki

edinceye kadar sürdüreceğini” belirten eylemsizlik ilkesidir.126

Mekanik üzerine yaptığı çalışmalara devam eden Galilei 1638’de yayımladığı Discoursi

e demonstrazione matematiche intorno à due nuove scienze attenenti alla mecanica’da

(Mekanikle İlgili İki Yeni Bilim Üzerine Söylevler ve Matematiksel Kanıtlar) sergilediği

kurgusal deney ile eylemsizlik ilkesinin ilk yalın anlatımını vermiştir:

Çok pürüzsüz bir şekilde yuvarlatılmış bir metal top ve aynı şekilde pürüzsüz olarak

oyulmuş bir eğik düzlem olsa ve top bu eğik düzlem üzerine konulsa ne olur? Top düzlemden

aşağı düzgün olarak artan bir hızla yuvarlanır. Yukarı doğru yuvarlanabilir mi? İlk itme

verilmedikçe yuvarlanmaz. Ancak bu gerçekleşirse, o zaman da hareketin hızı düzgün bir

yavaşlama içinde olacaktır... Peki top yatay bir düzlem üzerine konulur ve herhangi bir yöne

itilirse ne olacaktır?... Topun hızlanma ya da yavaşlaması için bir neden olmayacak ve top

hareketini düzlemin bittiği yere kadar sürdürecektir. Bu durumda eğer bu düzlem sonsuzsa

harekette sonsuza kadar devam edecektir.127

125 Hüseyin Gazi Topdemir, “Galileo ve Modern Mekaniğin Doğuşu”, Felsefe Dünyası, Sayı 24, Ankara 1997, ss. 44-45. 126 A. g. m., ss. 47-48; Melek Dosay Gökdoğan, Remzi Demir, Hüseyin Gazi Topdemir, Yavuz Unat, İnan Kalaycıoğulları, Yasemin Emlü, Bilim Tarihi Kılavuzu, Ankara 2001, s. 220. 127 A. g. m., ss. 48-49.

60

Galilei’ye göre fırlatılan bir cismin izlediği yolu iki hareketin bileşimi belirler. Eğer

kendi ağırlığı ve dış engeller olmazsa, yatay olarak fırlatılan bir nesne doğrusal bir çizgide

hareketini sürdürür. Ancak nesnenin üzerine etki eden gravitasyondan dolayı da nesne aşağı

doğru düşer. Bu şekilde gerçekleşen hareketin yolunun parabol olduğunu Galilei

belirleyebilmiştir. Ona göre fırlatılan nesnelerin çizdiği yolun parabol olmasının nedeni,

fırlatılmanın yarattığı yatay hareketin yere doğru düzgün hızlanan düşüşüyle birleşmesidir.

Galilei’nin hareket konusunda çözüm getirdiği bir diğer konu da serbest düşme hareketi

ile ilgilidir. Düşen bütün cisimlerin aynı ivmeye sahip olduğunu göstererek, serbest düşmenin

sabit ivmeli bir hareket olduğunu saptamış ve serbest düşmede alınan yolun zamanın karesiyle

orantılı olduğunu (S = 1 / 2 gt²) göstermiştir.

Daha önce de belirttiğimiz üzere, Aristoteles’e göre hareket doğrudan doğruya nesnenin

özünü ilgilendiren bir süreçti ve her tür değişimi kapsıyordu. Öyle ki, ağır bir nesnenin düşmesi

hareket olduğu gibi bir bitkinin büyümesi de bir harekettir. Bir tohum nasıl tüm potansiyelini bir

bitki haline gelişmekle gerçekleştirirse, ağır bir nesne de doğasını doğal yerine doğru hareket

etmekle gerçekleştirir. İşte Galilei’nin en önemli katkısı da burada açığa çıkmaktadır. Çünkü o

hareket ve nesnelerin temel karakterini birbirinden ayırmıştır. Düzgün doğrusal hareket

nesnenin içinde hiç bir şeyi etkilememektedir. Hareket sadece nesnenin kendisini içinde

bulduğu bir durumdan ibarettir ve nesne hareket halindeyken de dururken de aynıdır. Gerçekten

durmak hareketten farklı değildir. Sadece “sonsuz bir yavaşlık kertesidir”. Böylece Aristotelesci

hareket anlayışı büyük bir darbe yerken, Kopernik’in önerdiği evren tasarımı da büyük bir

destek kazanmış oluyordu. Çünkü mademki hareket bir değişime neden olmamaktadır. O zaman

Yer’in hareketli olmasında da bir sakınca yoktur. Artık hareket için nedene gerek yoktur.

Sadece hareketin değişime uğraması için nedene gerek vardır. Galileo bu temel belirlemesiyle

hem fırlatılan hem de serbest düşen nesnelerin hareketlerini bir çözüme bağlamıştır.128

Galilei gibi birincil nitelikleri bilimin konusu yapan René Descartes (1596-1650) doğayı

mekanik açıdan inceleyen ilk kişi olmuştur. Ona göre, Evren’de meydana gelen doğa olayları

doğa yasalarıyla açıklanabilir. Bu doğa yasaları da temelde hareket yasalarına indirgenebilir.

Descartes’e göre, sonlu ve sonsuz olmak üzere iki tür töz vardır. Sonsuz töz, Tanrı’dır.

Tanrı kendinden vardır, yaratandır fakat düşüncenin bir objesi, inceleme konusu değildir. Sonlu

töz ise, Tanrı tarafından yaratılmış ve Res extensa (yayılımı olan varlık) ve Res cogitans

(düşünen varlık) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kartezyen düalizm olarak bilinen bu ayrım,

128 A. g. m., ss. 50-51.

61

doğanın kendine özgü kuralları olduğunun kabul edilmesine ve bu kuralların araştırılmasına

zemin hazırlamıştır. Nitekim ikincil nitelikler, Res cogitans’a aittir ve dolayısıyla Res

extensa’da geçerli olan ölçülebilir yani nicel yolla betimlenebilir kuralların dışındadır.129

Descartes’a göre, yayılımı olan varlık maddedir. Edilgen olan madde, salt yayılım

olduğu için temel özellikleri geometriktir ve üç boyutludur. O halde eni, boyu ve derinliği olan

şey, maddedir. Tanrı tüm uzayı maddeyle doldurmuş ve bu da hareketi başlatmıştır. Hareket,

evrene sadece bir kez yaratılışta verilmiş olduğundan, evrendeki hareket miktarı da sabittir.

Hareket “bir yerden başka bir yere yapılan devinim”130dir. Ve asıl olarak “hareket, özdekin bir

bölümünün, ya da bir cismin, doğrudan doğruya ilişkide bulunduğu ve durgun olarak

varsaydığımız cisimlerin yanından diğer cisimlerin yanına geçmesi”131dir. Buradan da

anlaşılmaktadır ki hareket, hareket ettirende veya hareket ettiren güçte değil, hareket edenin

kendisindedir. Hareketi bu şekilde tanımlayan Descartes, üç tane de hareket yasası belirlemiştir:

1) Her şey, başka bir şey onu değiştirmediği sürece, bulunduğu durumda kalır.132

2) Harekette olan her cisim hareketine doğru bir çizgi doğrultusunda devam etmeye

çalışır.133

3) Harekette olan bir cisim, kendinden daha güçlü bir şeye rastlarsa, hareketinden bir

şey yitirmez, ancak harekete geçirebileceği kendinden daha zayıf bir cisimle karşılaşırsa, ona

verdiği kadar kendi hareketinden yitirir.134

Yukarıda sıraladığımız hareket yasalarıyla doğa’nın anlaşılabileceğini söyleyen

Descartes’ın evreninde, tüm evren akışkan madde ile doludur ve boşluk yoktur. Bütün

gezegenler, uzayda oluşan çevrimlerin yani girdapların merkezinde bulunur. Evren, sonsuz

sayıdaki çevrimler ile bunların çarpışmalarından oluşan bir yapıdır. Güneş sistemi de kendi

başına çevrim hareketi gösteren bir yapı yani vortekstir; merkezde ise Güneş yer alır. Yer de

dahil olmak üzere bütün gezegenler, etrafımızı çevreleyen bir çeşit ince ve berrak bir madde

içerisinde yüzerler. Gezegenler, Güneş’in etrafında bir girdap gibi dönen bu madde sayesinde

hareket etmektedirler. Bu çevrimlerin dönüşü, merkezlerinin yakınında çok hızlıdır ve

gezegenlerin eksenleri çevresinde dönmelerini sağlar. Çevrimlerin dış kısımları ise,

gezegenlerin sahip oldukları uyduları dolandırır. Yerel gezegensel çevrimler, merkezinde

129 Şafak Ural, Bilim Tarihi, İstanbul 2000, ss. 243-244. 130 René Descartes, Felsefenin İlkeleri, Çeviren: Mesut Akın, İstanbul 1995, s. 121. 131 A, g. e., s. 122. 132 A. g. e., s. 132. 133 A. g. e., s. 134. 134 A. g. e., s. 136.

62

Güneş’in bulunduğu daha geniş bir çevrimin içine oturmuştur. Öyle ki, bu çevrim,

gezegenleriyle birlikte diğer çevrimlerin düzenli bir biçimde Güneş’in çevresinde dolanmasını

sağlamaktadır. Bu büyük çevrimde küçük çevrimler de bulunmaktadır. Satürn 30 yılda, Jüpiter

20 yılda, Mars 2 yılda, Yer ve Ay 1 yılda, Venüs 8 ayda ve Merkür 3 ayda Güneş etrafında

hareket eder.135

Descartes’ın çevrimler kuramı, göksel olgulara mekaniksel bir açıklama getirmiştir. Bu

kuram, Yer’in dönüş sırasında neden güçlü hava akımlarının oluşmadığını ve küçük cisimlerin

neden yersel çevrim merkezine doğru gittiklerini veya düştüklerini açıklayarak ve gezegenlerin

neden Güneş’i merkeze alarak yaklaşık aynı düzlemde ve aynı yönde bulunduklarının cevabını

vererek, Kopernik’in Güneş merkezli sistemini destekleyen ve birçok akademik çevrede kabul

görmesini sağlayan bir kuram olmuştur.

Yukarıda bazı bölümleriyle ele aldığımız Descartes’ın doğa felsefesi, Aristoteles

teorisine dayalı geleneksel dünya görüşüne taban tabana zıttır. Descartes’ın sisteminde doğada

bulunan bütün nesneler, aynı mekanik yasalar tarafından yönetilen makinelerdir ve burada insan

vücudu, hayvanlar ve bitkilerden farklı değildir. O böylece, evreni oluşturan nesnelerin, evrenin

kenarındaki bütün varlıkların en mükemmeli olan Tanrı’dan başlayarak, cennetteki melekler

hiyerarşisinden, yerküredeki insanlar, hayvanlar, bitkiler ve minerallerin aralarındaki derecelere

kadar ayrılan, geniş bir yaratıklar zinciri halinde, hiyerarşik olarak düzenlendiğine dair,

geleneksel görüşü terk etmiştir.

Descartes için doğanın hiç bir yerinde raslantı ve doğaüstü kuvvetlerin işe karışması

diye bir şey yoktur. Doğa baştan aşağı mekanik yapılıdır. Onun bu doğa tasarımı, Rönesans’tan

beri oluşan, Galilei’de kesin bir adım atan bir doğa anlayışının sürüp gitmesi, bunu metafizik ile

bir temellendirme denemesidir. Bu doğa görüşü, cisimler dünyasının özünden metafizik olarak

türetilmiştir.136

17. yüzyılın ikinci yarısı, Avrupa’da ve özellikle Fransa’da Descartes’ın kuramının daha

fazla yayıldığı ve daha fazla kabul edildiği bir dönemdir. Kuramın, ilk ve en geniş biçimde

yayıldığı ve çoğunlukla kabul edildiği yerler, Descartes’ın iki evi olarak nitelenebilecek, Fransa

ve Hollanda’dır. Bu iki ülkedeki kültür yapısı, hem kuramın gelişmesine uygun koşullar

sağlamış hem de düşmanca davranışları etkilemiştir. Kuram, Hollanda’dan Almanya’ya ve

Fransa’dan İngiltere ile İtalya’ya sıçrayarak, yayılmıştır. Böylece, 17. yüzyılın sonlarına doğru,

Avrupa’nın her tarafındaki üniversiteler aktif bir biçimde Kartezyen doğa felsefesini yaymışlar

135 Unat, 2001, s. 171. 136 Mason, 2001, s. 155; Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul 1994,s. 270.

63

ve bu süreçte, eğitimli sınıflara başlıca sonuçlarını tanıtmada yardımcı olmuşlardır. 18. yüzyılın

başlarında da Descartes’ın etkisi devam etmiş ve yazıları üniversitelerde az çok resmi ders

kitapları biçimine sokulmuşlardır. Ayrıca, felsefesinin etkisi resmi yasaklara ve engellemelere

rağmen kilise seminerlerinde de duyulmaya başlamıştır.137

Müteferrika’nın Güneş Merkezli Kuramı aktardığı kitabın sahibi olan Pourchot’un

Kartezyen olması nedeniyle, bu bölümde, onun hakkında bilgi vermeyi uygun bulduk. Bu

yüzden, aşağıdaki satırlara yer verilmiştir.

Fransa’nın ilk Kartezyen profesörlerden olan Pourchot, 1651’de Poilly’de doğmuş ve

1734’de Paris’te ölmüştür. 1677’de Grassinsler’in kolejine felsefe öğretmeni olarak atanmıştır.

Belli bir süre sonra da Quatre-Nations Koleji’ne atanmıştır. Büyük bir ilgiyle takip edilen

felsefe derslerinde ne fiziksel bilimleri ne de matematiksel bilimleri ihmal etmiştir. Derslerinde

Descartes’tan esinlenmiş ve dönemin mekteplerinde güçlü olan yalancı (sahte) peripatetizme

karşı çıkmıştır. Yeni felsefenin bütün taraftarları gibi, o da Üniversite’de hedef haline gelmiştir.

Şöhreti ve konuşmasının sıcaklığı, ona birçok arkadaş kazandırmıştır ki bunlar arasında Racine,

Boileau, Mabillon, du Pin, Baillet, Montfaucon, Santeuil, Fénelon da bulunmaktadır. Kendisini

en büyük süslerinden biri olarak gören Paris Üniversitesi, Pourchot’yu 7 defa rektör olarak

atamıştır. Pourchot, aynı zamanda 40 sene boyunca sendika başkanlığı yapmıştır. Hayatının

sonlarına doğru, arkadaşı Masclef’nin yöntemine göre, İbranice’yi öğrenmeye başlamış ve onun

Grammaire hébraïque chaldaïque et samaritaine (Paris 1731, 2 Cilt) adlı eserini yazmasına

yardımcı olmuştur. Aynı zamanda 1718 ve 1719 yıllarında Sainte-Barbe Koleji’nde İbranice

dersleri vermiştir. Hayatının sonlarına doğru kör olan Pourchot’un çeşitli nutukları,

iddianâmeleri ve Paris Üniversitesi’ndeki hatırat dışında, 1695’de yayımlanmış olan

Institutiones philosophicae adlı eseri de günümüze ulaşmıştır.138

Pourchot 4 ciltlik felsefe elkitabı Institutiones philosophicae’de bilimin Kartezyen

doktrini ile geleneksel metafiziği uzlaştırmanın yolunu aramıştır. Bu kitabın, ikinci ve üçüncü

ciltleri, fizik, mantık ve metafizik üzerinedir. Dördüncü cilt ise ahlak felsefesine değinmektedir.

Fiziğe ayrılan yer, mantık, metafizik ve ahlaka ayrılan toplam yerin iki katıdır. Pourchot’un

kitabının diğer bir özelliği de eski ve modern filozofların görüşlerinin karşılaştırılmasıdır.

Böylece Pythagoras, Platon ve Peripatetiklerin çoğunlukla ilk bakışta metafizik olarak

137 Kartezyenizm’in yayılmasına ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Kuno Fischer, Descartes And His School, Bristol 1992, ss. 499-515; John Gascoigne, “A Reappraisal of the Role of the Universities in the Scientific Revolution”, Reappraisals of the Scientific Revolution, Editör: David C. Lindberg, Robert S. Westman, New York 1990, ss.215-220. 138 G. –H. Luquet, “Pourchot” (Edme), La Grande Encyclopédie, 27. Cilt, Paris (yayın tarihi yok), s. 514.

64

adlandırılan doğal cisimlerin birincil ve ikincil ilkeleri, sonra Aristoteles’e dayanarak maddenin,

Peripatetiklere dayanarak tözsel formun, geçmişte ve şimdi alışıldığı üzere mekanik olarak

adlandırılan Demokritos ve Epikürcüler’in ilkeleri ve Descartes’ın ilkeleri açıklanmıştır. Doğal

ve doğal olmayan cisimlerin duyusal ve ikincil ilkelerini ele aldığında, Pourchot, ilk önce

duyusal bir elementin neden ve nasıl türlü türlü olduğunu sorgulamıştır. Daha sonra her ne

kadar bir element olmasa da ateşi, havayı, suyu ve yeri, kimyacıların karışım ve çözeltiye ilişkin

üç ilkesine göre incelemiş ve basit, doğal bir nesnenin nitelikleri ve etkilemeleri altında

büyüklük ile bölünebilirlik, şekil ile konum, hareket ile durağanlık, zaman ile mekan, hareket,

çekim ile benzeri, cisimlerin ikincil ve birleşik etkilerini göz önünde bulundurmuştur.

Pourchot, bu eserinde, ayrıca, ısı gibi sözde görünen niteliklerin, çoğunlukla

gösterildiği üzere gerçekten, tam tamına okült olduklarını ve bunların olumlu ve

olumsuzluklarla birlikte mekaniksel olarak açıklanabileceğini belirtmiştir.

Pourchot, Aristotelesci kuyruklu yıldız öğretisini de ele alıp, reddetmiş ve ayrıca

Mars’ın yörüngesinin eliptik olduğuna dikkat çekmiştir.

Yer ve su küremizi ele alırken ise, Pourchot onun bölümlerini ve parçalarını, gelgitleri,

denizin tuzluluğunu, kaynak sularının kökenini, yeraltı yangınlarını, depremleri ve madensel

kaplıcaları tartışmıştır. Astrologlar ve simyacıların gümüş elde etmek için Pazartesi ve cıva elde

etmek için de Çarşamba günü çalışmanın daha iyi olacağını söylediklerini de aktaran Pourchot,

bununla beraber, transmutasyon ve iksire karşı olduğunu belirtmiştir.139

c. Değerlendirme

Müteferrika’nın fiziğe yaptığı eklemeleri ele aldığımızda, onun astronomiye olduğu

kadar fiziğe de hakim olduğu ortaya çıkmaktadır. Yer’in hareketi problemine yönelik çeşitli

itirazlar ile bunlara karşı argümanlar geliştiren Galilei ve Descartes’ın söylemlerine yer vermesi,

onun hareket konusunda da yeterli bir donanıma sahip olduğunu ve konuyu gerektiğinde etraflı

bir şekilde ele alabileceğini bize göstermektedir.

Müteferrika, Güneş Merkezli Kuramı anlattıktan sonra, bu kurama karşı ileri sürülmüş

olan başlıca itirazları sıralamış ve bu itirazlara verilen cevapları da takdire değer bir tarafsızlıkla

ele almıştır. İtirazlardan biri, yeni görüşün kutsal kitaplardaki ifadelere muhalif olduğudur.

Müteferrika, bunlara cevap olmak üzere, örneğin “Yer daima durağandır” hükmünde gerçek

139 Lynn Thorndike, A History of Magic And Experimental Science, VIII. Cilt, New York 1958, ss. 609-611.

65

anlamın “Yer daima kendisiyle aynı kalıp, bütünüyle değişmezdir” olması lazım geleceğini ileri

sürmüştür.

Bundan sonra, Müteferrika, eski astronomi mensuplarının itirazlarını ele almıştır.

Örneğin, Yer, evrenin merkezinden uzak ve kendi yörüngesi üzerinde hareket halinde ise, nasıl

olup ta kuzey kutbunun yüksekliği sabit kalmakta ve daima göğün aynı yarısının görüldüğü

sorularına, optik ve geometri kurallarını hatırlatarak, cevap vermiş ve bu değişmezliğin gerçekte

yeryüzünde aynı konumdan ayrılmamak şartıyla geçerli olduğunu, eğer kuzeye ve güneye doğru

yer değiştirilecek olursa, kutup yüksekliğinin de, göğün görünen yarısının da değişeceğini

söylemiştir. Sabit yıldızların uzaklığına göre, Yer’in yörüngesinin bir noktadan ibaret

bulunduğunu ve Yer’in ekseninin Evren’in eksenine daima paralel kaldığını da belirtmiştir.

Daha sonra, Müteferrika, doğa kanunlarına başvurularak, oluşturulan itirazların da

olduğunu söylemiş ve bunları şu şekilde sıralamıştır:

“Mekanlar arasında en aşağıda olanı, evrenin merkezidir ve burada cisimlerin en ağırı

olarak bulunan Yer’in hareketsiz durması gerekir. Eğer, Yer hareket etseydi, bu elbette

algılanırdı ve binalar ile ağaçlar yıkılıp baş aşağı olurlardı. Ayrıca, ağır cisimler, yukarıdan

aşağıya dikey olarak düşemezlerdi (düşecekleri yer, Yer’in yüzeyi ile beraber hareket ettiği

için!). Yine aynı sebepten, batıya doğru atılan bir güllenin hızı, doğuya atılan gülleninkinden

fazla olurdu. Çünkü batıya doğru giderken, batıdan doğuya gelen Yer’in yüzeyi ona karşı

geldiği için, gülle çok daha fazla mesafe almış olurdu! Son olarak, havada uçan kuşlar, tekrar

yere inince, Yer ile beraber doğuya sürüklenmiş olan yuvalarını bulamazlardı.”

Müteferrika, yukarıdaki itirazların cevaplarını, Aristoteles’i eleştiren Galilei’yi de şahit

göstererek, birer birer şu şekilde vermiştir:

“Yer’in diğer feleklerden ağır olduğu henüz kanıtlanmamıştır. Dolayısıyla, bazı

cisimlerin ulvî ya da suflî olmaları bize kıyasladır. Gerçi büyük taşlar gibi bazı cisimler yerden

kaldırılıp, bırakılınca yine yere düşerler ama, bundan, bütün yerküresinin ağır bir cisim gibi

kımıldamaması anlamı çıkmaz. Yer, Descartes’ın bahsettiği “yumuşak madde” ile

kuşatıldığından, hareket halindeki su içinde bulunan bir cisim gibi, Yer’in hareketini

hissetmeyiz. Ev ve ağaçların yıkılmaması da bundandır. Yukarıdan aşağıya düşen her cisim, bu

düşme sırasında, Yer’in etrafındaki maddenin hareketine de katılır.” Müteferrika, burada,

hareket halinde bulunan bir gemi direğinin tepesinden bırakılan taşın düşerken direğe paralel bir

yol izlemesini örnek olarak verir. Müteferrika’nın açıklamalarına devam etmeden önce bu

konuyla ilgili söylememiz gereken şeyler vardır.

66

Müteferrika, bu konunun deneyle ispatlandığını söylemekte ancak deneyi

gerçekleştirenin ismini vermemektedir. Bu deneyi gerçekleştiren kişi Pierre Gassendi’dir (1592-

1655). Fransız donanmasından ödünç bir kadırga (dönemin en hızlı ulaşım aracı) alan Gassendi,

1640’ta durgun Akdeniz’de bir taraftan öbür tarafa kürek çektirirken, bir dizi topu gemi

direğinin tepesinden güverteye bırakmış ve her top direğin dibine düşmüştür. Hiçbiri kadırganın

hareketinden dolayı geride kalmamıştır. Müteferrika’nın, Kopernik’e karşı olanların belli başlı

kanıtlarını bir daha gündeme gelmemek üzere ortadan kaldıran Gassendi’nin deneyine yer

vermesi, onun hareket konusundaki gelişmeleri de yakından takip ettiğini gözler önüne

sermektedir. Öte yandan burada dikkatimizi çeken bir başka konu da Gassendi’nin mekanik

evren görüşünü benimsemiş bir kişi olmasıdır.

Yaptığımız bu açıklamadan sonra, Müteferrika’nın Güneş Merkezli Kurama yapılan

itirazlara verdiği cevapları sıralamaya devam edebiliriz:

“Denizdeki balıklar nasıl suyun hareketine katılıyorsa, kuşlar da havanın hareketinden

hissedâr oldukları için, uçarken yuvalarından uzaklaşmış olmazlar ve batıya doğru atılan bir

gülle de doğuya doğru atılan gülleden daha hızlı olmaz. Çünkü, gülle de Yer’in hareketine

katılmaktadır.”

Müteferrika, yukarıdaki açıklamalarla, Güneş Merkezli Kurama yapılan itirazları

cevapladıktan sonra Brahe’nin kuramını anlatmaya başlayarak, astronomiye ilişkin eklerine

devam etmiştir.

Müteferrika’nın Descartes’ın çevrimler kuramı ile Galilei’yi anlattığı bu bölümde

öncelikle gözönünde bulundurulması gereken konu, onun Kartezyen yönünü açığa çıkaracak

tarzda konuları ele alması ve buna uygun davranmasıdır.

Yukarıda yaptığımız açıklamalarda, Kartezyen görüşün, 17. yüzyılın ikinci yarısında

Avrupa’ya hakim olduğunu belirtmiştik. Müteferrika’nın 17. yüzyılın ikinci yarısında dünyaya

geldiği hatırlanıp, yetiştiği ortam göz önüne getirilirse, onun da döneminin en güçlü kuramından

etkilenmiş olmasının mümkün hattâ kesin olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü yaptığı çalışmalarda

kullandığı kaynakların önemli olanları yani yeni düşünceleri aktarmada kullandığı bilgilerin

kaynakları aşağıda da gösterildiği üzere, Kartezyen düşünceyi benimsemiş kişiler tarafından

kaleme alınmış eserlerdir.

Müteferrika’nın, Kopernik’in oluşturduğu Güneş Merkezli Kuramı ile bu kuramın

etkinliğini ve yaygınlığını arttırdığı açıkça bilinmekte olan Descartes’ın çevrimler kuramı ile

Galilei’nin hareket konusuna yaklaşımını ortaya koyarken dayandığı kaynağın sahibi, bir

67

Kartezyen olan Edmund Pourchot’dur. Pourchot hakkında yukarıda bilgi verdiğimizden dolayı,

Pourchot’un Fransa’nın ilk Kartezyenlerinden olduğunu hatırlatmakla yetindikten sonra

Müteferrika’nın Kartezyen olduğunu düşünmemize yol açan diğer konulara değineceğiz.

Müteferrika’nın bu kapsamlı ve detaylı çevirisinde gözden kaçmaması gereken bir konu

da Kepler’den bahsetmemesidir. Müteferrika, bu çevirisinde gerektiğinde ayrıntılara da yer

vermiş ve örneğin Jüpiter’in 4 ve Satürn’ün 5 uydusundan bahsetmiş ve bunlara “Aycıklar”

denildiğini aktarmıştır. Bu uydular, 1610 ile 1684 yılları arasında keşfedilmiştir. Dolayısıyla,

Kepler’in ilk iki yasasını 1609’da ve üçüncüsünü 1619’da yayımladığı düşünülecek olursa,

gelişmeleri yakından takip etmiş bir kişi olarak, Müteferrika’nın bunları bilmemesi olanaksızdır.

Gerçi Descartes da Galilei de Kepler’in yasalarından haberdar değildirler. Fakat bu üç büyük

bilim adamı, hemen hemen aynı dönemde yaşamışlardır ve bilimsel bilginin yayılma hızının

günümüzde bile birebir olmadığı düşünülecek ve 400 yıl önceki durumun ne olabileceği göz

önüne getirilecek olursa, Descartes’ı da Galilei de mazur görmek gerekir. Ancak Kepler’in

yasalarının üzerinden 115 yıl geçtikten sonra, Müteferrika’nın bunları bilmemesi gibi bir durum

yaptıkları eklere dayanarak, söz konusu olamaz. Öyleyse, bu durumun gerçek nedeni, yukarıda

da belirttiğimiz üzere, Müteferrika’nın Kepler’in sisteminin mekanik felsefenin kabul

edemeyeceği ilkeler üzerine kurulu olduğunun farkında olmasıdır.

Müteferrika, Cihânnümâ’da Güneş Merkezli Kuramı desteklemek amacıyla yapılan bir

deneye de yer vermiştir. Bu deneyi gerçekleştiren kişi, mekanik felsefenin bir başka temsilcisi

olan Gassendi’dir. Müteferrika, mekanik bir doğa anlayışına sahip olduğundan, hep bu görüşün

gelişmesine yönelik çalışmalar yapanların çalışmalarına yer vermiştir. Eğer, Kepler’in

çalışmaları da mekanik felsefeyle uyumlu olsaydı, Müteferrika, kuşkusuz onlara da yer verirdi.

Müteferrika’nın Kartezyen olduğuna dair düşüncemizi destekleyen bir diğer çalışma da

Müteferrika’nın Füyûzât-ı Mıknatısiye adlı çevirisidir. Bu çalışmada Müteferrika, mıknatısın ne

olduğuna dair ileri sürülen görüşleri özetledikten sonra çoğunluğun katıldığı görüş olarak,

Descartes’ın görüşünü anlatmıştır. Şahap Demirel, Füyûzât-ı Mıknatısiye’yi incelediği yüksek

lisans tezinde, eseri şu şekilde değerlendirmektedir:

“Oysa, boylam belirleme işi bir yana, bu kitap magnetizma konusu hakkında Batıda

birikmiş olan bilgiyi Osmanlı bilim ve ekinim dünyasına aktaracak, tanıtacak ve bu konuda

yapılacak çalışmalara temel olacak nitelikte bir kitap değildir. Ama, yazıldığı yıllarda güncel ve

önemli bir sorun olan boylam belirleme konusunda Batı’daki yoğun çalışmalardan haberdar

etmesi ve bu sorunun magnetik öğelere dayanılarak düşünülen çözümünü işleyen bir makalenin

özetini vermesi de ilginç sayılabilir. İlginç saymanın ötesinde bu kitaba büyük önem atfetmek

68

pek yerinde olmayacaktır; çünkü, Batı biliminden temel bilgiler aktarma konusundaki işlevi bir

tarafa, pratik önemi büyük olan boylam belirlemenin o sıralar Osmanlılar için de güncel ve

önemli bir sorun olduğunu varsaysak bile, söz konusu makalenin çevirisi ile tanıtılan ve

aktarılan yöntem ve düşünceler bu sorunun çözümünü vermediği gibi, bu sorunun çözümüne

temellik de edemezdi. Zaten, Batı’da enlem ve boylam belirleme sorunu, Füyüzât-ı

Mıknatısiye’nin basılmasından kısa denebilecek bir süre sonra başka temellere dayanılarak

çözüme kavuşturulmaya başlanmıştı. Genel olarak magnetizma konusunun – hattâ özel olarak

yer magnetizması konusunun bile – çok karmaşık bir niteliği olduğu göz önüne alınırsa, o

yüzyıllarda Batı Dünyası’nda bu konunun neliğine ilişkin temel açıklamalara veya çalışmalara

rastlamak zaten mümkün olamazdı. Bu nedenle, bu konudaki temel açıklamalara serbestçe

yapılan sayıntılar olarak bakabiliriz. Bundan dolayı, magnetizma konusunda herhangi bir

yayının değil, İbrahim Müteferrika’nın çevirdiğini söylediği makaleden yaklaşık bir asırı aşkın

bir süre önce yazılmış olmasına rağmen, bu konuya karışmış bir sürü uydurma şeyi ve masalı

ayıklayarak magnetizmayı belli başlı bir konu olarak ortaya koyan ve buna ekleyin elektrik

konusunda da derli toplu bilgiler içeren W. Gilbert’in De Magnete adlı kitabı çevrilmiş olsaydı

daha isabetli bir seçim ve daha katkılı bir eylemde bulunulmuş olunurdu.”140

Eğer Füyûzât-ı Mıknatısiye tek başına ele alınıp, değerlendirilirse, Demirel’in

düşüncelerine katılmamak mümkün değildir. Ancak, Müteferrika gerek yaptığı eklerle ve

gerekse çevirisiyle Kartezyen dünya şemasının bazı parçalarını Osmanlılara tanıtmayı

istediğinden, bizce bilinçli olarak Gilbert’in eseri yerine Kartezyen bakış açısıyla yazılmış bir

eseri çevirmiştir. Çünkü, bilindiği üzere, Gilbert Rönesans natüralizminin önemli bir

temsilcisidir. Gilbert için madde, hiçbir zaman ne yaşamsız ne de algısızdır ve manyetik

cisimler gönüllü anlaşma ve birlik içinde biraraya gelmektedirler. Sempati ve antipatiler,

benzerlerin benzerlere yanıt vermesi ve benzemezleri geri çevirmesi yolu ile bütün cisimler

arasındaki ilişkileri meydana getirmektedir. Ayrıca, Gilbert’e ve onunla aynı düşünceyi

benimseyenlere göre, doğa gizleri insan aklı için karanlıktır ve evreni işgal eden gizli kuvvetler

sadece ve sadece “deneyim”le öğrenebilir. Oysa, Descartes’e göre doğada çözülemez gizler

yoktur ve doğa, akıl için bilinen bir yapıya sahiptir. Ayrıca şurası da unutulmamalıdır ki,

Descartes mekanik felsefeyi kurarak, Rönesans natüralizmini etkisiz kılmıştır. Aynı zamanda,

Rönesans natüralizmine karşı olan tutumunda Descartes yalnız da değildir. 17. yüzyılın ilk

yarısında Batı Avrupa bilim çevrelerinde Rönesans natüralizmine karşı bir tepki olarak,

140 Şahap Demirel,1982, ss. 275-276.

69

mekanik bir doğa kavramına doğru kendiliğinden oluşmuş gibi görünen bir hareket de

bulunmaktadır.

Kısacası, Müteferrika’nın hem Kepler’in yasalarını göz ardı etmesinin hem de

Gilbert’in eseri yerine, Descartes’in manyetizma kuramı lehine yazılan bir eserin çevirisini

yapmasında Kartezyen dünya görüşünün etkisi altında kaldığı söylenebilir. Daha önceden de

değindiğimiz üzere, nasıl ki Kepler’in sistemi mekanik felsefenin kabul edemeyeceği ilkeler

üzerine kuruluysa, Gilbert’in doğa anlayışı da Descartes’ınkiyle uyuşmamaktadır. Bunların

farkında olduğunu düşündüğümüz Müteferrika da bu yüzden, bu iki bilimadamının

çalışmalarından bahsetmemiştir. Dolayısıyla, Cihânnümâ’nın gerekli gördüğü yerlerine yaptığı

eklerle, astronomi ve fizik alanındaki gelişmeleri yakından takip ettiğini ve verdiği tarihsel

bilgilerle de bu alanlara hakim olduğunu gösteren Müteferrika’nın, bu iki bilimadamının

çalışmalarından haberdar olmaması mümkün gözükmemektedir.

Müteferrika’nın Evren’in yapısını anlattığı ekinde Güneş Merkezli Kuramı ele alış

biçimi, bazı yönleriyle, bilim tarihinin en önemli kitaplarından ikisine benzemektedir. Bu

kitapların birincisi, Kopernik’in Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine adlı eseridir. Kitap, iki ana

bölümden oluşmuş ve Kopernik bu kitabın birinci bölümünde sisteminin ana hatlarını anlatarak,

genel okuyucu topluluğuna hitap etmiştir. İkinci bölüm ise oldukça teknik ve matematiksel bir

dille hazırlanmıştır. Kopernik, birinci bölümde Evren hakkındaki görüşleri ile Güneş Merkezli

Kuram lehindeki kanıt ve iddialarını dile getirerek, Yer’in diğer gezegenler gibi Güneş etrafında

döndüğünü belirtmiştir. Ayrıca mevsimlere ait bir tartışma ile ekinoksların presesyonu

konusunu ele almıştır. Mütefferrika’nın Güneş Merkezli Kuramı anlatma biçimi de göz önüne

getirildiğinde, Kopernik’inkiyle uyum içinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Müteferrika da kuramı

genel okuyucu topluluğuna yönelik olarak aktarmıştır. İkincisi, Galilei’nin tam adı

Ptolemaiosçu ve Kopernikusçu Başlıca İki Dünya Sistemi’ne dair, her iki yandan da felsefi ve

fiziki gerekçelerin ortaya konduğu, bir sonuca bağlanmadan dört gün süren bir tartışmanın yer

aldığı Pisa Üniversitesi’nin Hususi Matematikçisi Zatı Şahaneleri Toskana Grandükünün Baş

Matematikçisi ve Filozofu Lynceanli Galileo Galilei’nin Diyaloğu olan eseridir. Bu kitap,

adından anlaşılacağı üzerine dört gün boyunca sürdürülen bir dizi konuşma şeklindedir.

Konuşmaları yapan üç kişi vardır ve adları Salviati, Sagredo ve Simplicio’dur. Galilei, 1614

yılında ölen eski arkadaşı Salviati’nin adını verdiği konuşmacının ağzından kendi düşüncelerini

getirir. Başka bir arkadaşının adını taşıyan Sagredo ise akıllı ve tarafsız bir arabulucu

rolündedir. Kitabın üçüncü konuşmacısı Simplicio ise Galilei’nin yaşamı boyunca mücadele

ettiği bütün muhaliflerinin bir bileşiminin temsilcisi olarak diyalogda bulunmaktadır.

70

Müteferrika, Yer ve Güneş Merkezli Kuramları bir diyalog biçiminde anlatmamıştır ancak

Batlamyus ve Kopernik’in aleyhine ve lehine olan delilleri mekanik evren görüşünü benimsemiş

olan Galilei’nin yöntemine benzer biçimde bir bir sıralaması ve Kopernik’in kuramının üstün

olan yönlerini tarafsızlıkla olduğu gibi aktarması, onun hangi tarafa yatkın olduğunu

göstermektedir. Örneğin, Müteferrika, Yer’in hareket etmesini mümkün görmeyip, bunu kabul

etmek istemiyenlere, Batlamyus’un kuramında bundan daha akıl almaz birçok konular

bulunduğunu şu şekilde belirtmiştir:

“...Bunlardan biri, ilk hareket ettiricinin yani Atlas feleğinin son derece büyük ve geniş

olmasına rağmen şaşırtıcı bir hızla her gün doğudan batıya bir dolanım hareketini yapmış

olmasıdır. Bir diğeri de Atlas feleğinin 24 saat içerisinde, kendi içinde söz konusu olan

feleklerin hareketleri ile hareketlerinde ortaya çıkan hızlarıdır. Her biri Atlas feleğine aykırı

olarak ve kendi doğalarının gereğine uygun olarak batıdan doğuya hareket ederlerken, yine

Atlas feleğine bağlı olarak her gün doğudan batıya hareket ederler. Bu hareketlerdeki hız, bir

tüfekten atılan kurşunun hızından 300.000 veya 400.000 kat daha fazladır...”

Müteferrika ayrıca şekli küre olduğundan harekete fazlasıyla yatkın olan Yer gibi küçük

bir kütlenin, Güneş etrafında dolanmasının son derece kolay olduğunu söylemekten de kendini

alıkoymamıştır.

Galilei, yukarıda adını verdiğimiz kitabında konuyu bir sonuca bağlamamakla beraber,

kitabı okuyanlar, kitabı, Güneş Merkezli Kuramı destekleyen bir yapıt olarak kabul etmişlerdir.

Ayrıca, Galilei kitabını sıradan vatandaşa yönelik olarak yazmıştır. Çünkü, Galilei eserini

kaleme alırken, üniversitelerin bilim dili olan Latince yerine İtalyanca’yı kullanmıştır.

Müteferrika’nın da genel okuyucuya yönelik yazdığını daha önce belirtmiştik. Bunun dışında,

Müteferrika da hangi tarafta olduğunu belirtmemiş ve konuyu bir sonuca bağlamamıştır. Ancak,

Müteferrika’nın çalışmaları bir bütün olarak değerlendirildiğinde, onun da Güneş Merkezli

Kuramı benimsediği ve desteklediği anlaşılmaktadır. Zaten Kartezyen yönünü açıkça ortaya

koyan birinin kendi evren şemasına taban tabana zıt bir astronomi kuramını benimsemesi

beklenemez.

Müteferrika, bu eklerinde, Evren’in yapısına ve işleyişine ilişkin mekanik bir açıklama

getiren Descartes’ın çevrimler kuramını anlatmış ve böylece Descartes’ın kuramının yaklaşık

100 yıl sonra, Osmanlılar arasında tanınmasını sağlamıştır. Böylece doğayı mekanik açıdan

inceleyen bir sistemin bir bölümüne ilişkin bilgiler, özet olarak da olsa kitapta yerlerini almışlar

ve okuyucuların ilgisine sunulmuşlardır.

71

Müteferrika, ayrıca, ilk defa Galilei’nin yeni fiziğini Osmanlılara aktararak, Galilei’nin

Osmanlılar arasında tanınmasını sağlamıştır.

C. İbrahim Müteferrika’nın Coğrafya’ya İlişkin Eklemeleri

a. Giriş

İbrahim Müteferrika’nın hem Usûl el-Hikem fî �izâm el-Ümem adlı siyasetnâmesinde

coğrafyanın önemini ayrıntılı bir biçimde değerlendirmesinden hem de Cihânnümâ’ya yaptığı

eklerde coğrafyaya, astronomi ve fiziğe oranla daha az yer ayırmasından dolayı, bu bölümde

modern coğrafya’da ilk önemli adımı atan araştırıcı olarak görülen Bernhard Varenius’un

görüşleri ile 18. yüzyılda coğrafya alanında yürütülmüş olan çalışmalara kısaca yer verilecektir.

b. Tarihsel Arka-plan

Bernhard Varenius141 (1622-1650), coğrafyayı teoloji ile bağlantılı olduğu görüşünden

ayırmış ve onu gök cisimlerinin astronomik incelenmesinden açıkça ayrı tutmuştur. Ünlü kitabı

Geographia Generalis142’deki (1650) ülkelerin ele alınış tarzları “çağdaş bölgesel görüş”e

başlangıç kabul edilir. Tam adı Geographia generalis in qua affectionnes generalis tellures

explicantur olan eserde Pars absoluta, Pars respectiva ve Pars comparativa terrestris

bölümlerinde iklim, yüzey şekilleri, bitki örtüsü ve hayvanlar hakkında geniş bilgiler verildikten

sonra, insanlar, ticaret ve idare şekilleri hakkında açıklamalara geçilmektedir.

Varenius, genel ya da evrensel coğrafya ile özel ya da partiküler coğrafya arasındaki

farkı da açıklamıştır. Bunlardan birincisi, ona göre, dünyanın çeşitli özellikleriyle, politik

ünitelere bakılmaksızın genelleştirmelerin de yapılabileceği coğrafya türüdür. İkincisi ise, belirli

ülkelerin iki başlık altında tasviri ile ilgili olanıdır. Bu ikisinden, geniş alanlarla ilgili olanı

“korografya” ve daha küçük arazi parçalarıyla ilgileneni ise “topografya”dır. Varenius, olaylara

dayandığı için, bu tür coğrafyanın bilim olarak nitelenmesi konusunda kuşku duymuş, ancak bu

tür tasviri bölgesel coğrafyanın genel coğrafyadan daha çok öğretildiğinin de farkında olarak,

141 Bernhard Varenius, 1622’de Almanya’da Hamburg yakınlarında doğmuştur. Matematik eğitimi alan Varenius, Otuz Yıl Savaşları nedeniyle mülteci olarak geldiği Hollanda’da Amsterdam’a yerleşmiştir. Leiden Üniversitesi’nde tıp eğitimini tamamladıktan sonra da tanıştığı coğrafyacıların etkisiyle coğrafyayla ilgilenmeye başlamıştır. 142 Birçok dile çevrilen kitap, 100 yıl boyunca İngiliz öğrenciler için standart bir referans olmuştur. Daha sonra Isaac Newton, bu kitabın Latince iki baskısını (1672 ve 1681) derlemiştir.

72

bölgesel çalışmalarda karşılaşılan olayları açıklamada kullanmak üzere genelde uygulanabilecek

bir yasalar bütünü ortaya koymanın gerekli olduğunu ileri sürmüştür.143

18. yüzyıldan başlayarak, coğrafya ve haritacılık çalışmalarına daha bilimsel bir

yaklaşım egemen olmuştur. Eskiden haritaları süsleyen canavarlar, aslanlar ve boş sözler

ortadan kalkmış; haritalar, yalnızca olgulara ilişkin giderek genişleyen bilgileri ve bazı

açıklayıcı notları içermeye başlamıştır. Özellikle Fransa’da haritalar, saray ya da Académie

Française tarafından desteklenen gerçek bilim adamlarınca hazırlanmış ve bu eğilim giderek

bütün Avrupa’ya yayılmıştır. Artık coğrafya yeni tekniklere ve aygıtlara dayanmakta; teleskop,

astronomik gözlemlerin güvenilirliğinin artmasında önemli rol oynarken, kronometre de boylam

hesaplamalarının kolaylaşmasını sağlamaktaydı.

Daimî orduların, profesyonel askerler ve mühendisler gibi kadroların ortaya çıktığı ulus

devletlerinde topografya çalışmaları da 18. yüzyılda büyük bir ivme kazanmıştır. Avrupa’da

önceleri yalnızca askeri amaçlarla oluşturulan resmî topografya kurumları artık sivil nitelik

kazanmaya başlamıştır.

Gene 18. yüzyıldan başlayarak coğrafyacıların başlıca işlevi Yer’in yapısına ilişkin bilgi

toplamak olmuştur. Coğrafyanın bağımsız bir disiplin olarak üniversitelerde okutulması da bu

yüzyıldaki filozofların etkisiyle başlamıştır. Alman yazar Johann Wolfgang von Goethe (1749-

1832), şair Friedrich von Schiller (1759-1805) ve filozof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-

1831) doğaya duydukları ilgiyle; Fransız filozof Baron Charles de Montesquieu (1689-1755)

L’Esprit des lois (Kanunların Ruhu Üzerine, 1748) adlı kitabında çevrenin uluslar üzerindeki

etkisi konusunda sunduğu görüşleriyle; Alman filozof Immanuel Kant (1724-1804) “bilgi

kuramının bir parçası” olarak gördüğü fiziksel coğrafya üzerine verdiği konferanslarla coğrafya

çalışmalarını etkilemişlerdir.144

18. yüzyılın ortalarında bilimsel amaçlı geziler yapılmaya başlamıştır. Bu çağın en ünlü

gezgini James Cook’tur (1728-1779). Cook, İngiltere hükümetinin desteği ile Büyük

Okyanus’ta yaptığı gezilerle, Yeni Zelenda ve çevresindeki adaları keşfetmiştir. Antartika kıtası

da yine Cook’un yapmış olduğu geziler sayesinde bulunmuştur. Bundan sonra güney ve kuzey

kutup bölgelerine çeşitli inceleme gezileri düzenlenmiş ve her seferinde yeni bilgiler

edinilmiştir.

143 Erol Tümertekin, Çağdaş Coğrafî Düşüncenin Oluşumu ve Paul Vidal de la Blache, İstanbul 1990, ss. 5-6; Nazmiye Özgüç, Erol Tümertekin, Coğrafya, İstanbul 2000, ss. 86-88. 144 “Coğrafya”, Ana Britannica, Cilt 6, İstanbul 1987, s. 80.

73

18. yüzyılda yapılan bilimsel gezilerle Kuzey Amerika kıtası (ABD ve Kanada),

Okyanus kıyıları ayrıntılı olarak incelenmiştir. Ayrıca Afrika kıtasının kıyı bölgelerinde önemli

araştırma gezileri yapılmıştır. Afrika kıtasının iç bölgelerinin tanınması ise 19. yüzyılda

olmuştur.145

c. Değerlendirme

Müteferrika, coğrafyaya ilişkin ekinin başında bilim öğrencilerinin kuşku duymamaları

ve kararsız kalmamaları için açıklama yapmasının gerektiğini söyleyerek, coğrafya bilimini

okuyan ve inceleyen eski ile yeni dönem düşünürlerin araştırmaları ve yazdıkları gereğince, bu

bilimin, matematiksel coğrafya ve tarihsel coğrafya olmak üzere ikiye ayrıldığını belirtmiştir.

Müteferrika’ya göre matematiksel coğrafya, yerkürenin büyüklüğünü, konumunu,

dolanımını ve benzeri diğer bölümlerini, geometrik kurallara dayanarak, belirleyen ve açıklayan

teorik bir bilimdir. Müteferrika, yaptığı bu tanımdan sonra, okuyucuları uyararak, yerküresi

tabiri ile burada anlatmak istediğinin dört unsurdan biri olan toprak unsuru olmadığını çünkü bu

bilimde yerküresi denilince genellikle toprak, su ve havadan oluşan kürenin kastedildiğini

söylemiştir.

Matematiksel coğrafyanın dört bölümden oluştuğunu söyleyen Müteferrika, bu

bölümleri ise şöyle açıklamıştır: Birincisi, Hidrografya’dır. Okyanusların ve diğer bütün suların

belirli bir yöntemle elde edilmiş bilgisini verir. İkincisi, Atmosfer’dir. Havanın belirli bir

yöntemle elde edilmiş bilgisini verir. Üçüncüsü, Horografya’dır. Belirli bir ülkeyi resmetmek ve

betimlemektir. Dördüncüsü, Topografya’dır. Şehir, köy gibi yerlerle, bunlarda var olan bağ,

kaplıca, madenler, ormanlar gibi bir yeri geometrik ve aritmetik kurallarla belirlemek ve

resmetmektir. Müteferrika, yaptığı bu sınıflandırmadan sonra kozmografyanın coğrafyadan daha

kapsamlı olduğunu söylemiştir. Çünkü, ona göre, kozmografya, coğrafyayla birlikte astronomi

ve astrolojiyi de içine almaktadır. Burada dikkatimizi çeken husus, coğrafyaya büyük önem

veren Müteferrika’nın coğrafyayı eski bilim geleneğine bağlı olarak ele alması ve

kozmografyanın altında bir bilim olarak kabul etmesidir. Oysa, yukarıda da gösterdiğimiz üzere,

Varenius, coğrafyayı teolojiden ayırmış ve coğrafyanın bağımsız bir disiplin olarak varolması

gerektiğini belirterek, 19. yüzyılda bağımsız bir disiplin olarak kimliğini ortaya koyacak

coğrafyanın öncüsü olmuştur.

145 Cemalettin Şahin, Coğrafyaya Giriş, Ankara 2002, ss. 47-48.

74

Müteferrika’ya göre tarihsel coğrafya ise, yerkürede bulunan yerleri birer birer

belirleyen, resmeden ve açıklayan teorik bir bilimdir. Bu bilimin amacı, seyahat, ticaret,

yazışma, barış ile sınırların tespit edilmesinde kolaylık sağlamaktır.

Ayrıca, Müteferrika, bazı yeni kitaplarda coğrafyanın üç kısma bölündüğünü ve üçüncü

kısmın politika olarak adlandırıldığını söyleyerek, coğrafya üzerine yazılmış yeni kitapları da

yakından takip ettiğini göstermektedir.

75

IV. BÖLÜM

KOPER�İK KURAMI�A GÖSTERİLE� İLK TEPKİLER

A. BATI’DA KOPER�İK KURAMI�A GÖSTERİLE� TEPKİLER

Kopernik’i 1514’te Roma, takvim düzeltme çalışmalarında yardımcı olması için Lateran

Konseyi’ne davet etmiştir. 1533’te John Albert Widmanstadt146 (1500-1577), Vatikan

bahçelerinde Papa VII. Clement’e yanında Kardinal Francesco Orsini, Kardinal Giuseppe

Salviati, Giovanni Pietro (Viterbo piskoposu) ve Matteo Curzio (doktor) varken Kopernik

teorisini anlatmıştır. Papa da memnunluğunun bir işareti olarak, ona kıymetli bir Yunanca

elyazma147 hediye etmiştir.

1536’ta Kardinal Schoenberg, Kopernik’ten düşüncelerini daha geniş bir çalışmayla

yayınlamasını istemiştir. 1540’ta Rheticus’un Kopernik’in görüşlerini kısaca anlattığı �arratio

Prima adlı eseri, Danzig ve Basel’de yayımlanmıştır. 1543’te ise Kopernik’in Göksel Kürelerin

Dönüşleri Üzerine adlı eserinin ilk baskısı Nuremberg’te yayımlanmıştır. 1551’de Reinhold,

Güneş sistemini temele alan Prusya Tabloları’nı yayımlamıştır. 1566’ta Göksel Kürelerin

Dönüşleri Üzerine’nin ikinci baskısı, değişmeden ve yalnızca �arratio Prima eklenerek,

Basel’de yayımlanmıştır. 1617’de Molerius’un düzenlediği ve gözden geçirdiği Göksel

Kürelerin Dönüşleri Üzerine’nin üçüncü baskısı Amsterdam’da ortaya çıkmıştır.148

16. yüzyılın ikinci yarısı boyunca, �arratio Prima’nın iki baskısına ilaveten

Kopernik’in Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine’nin yalnızca iki baskısı yayımlanmıştır. Buna

karşılık, aynı dönemde yalnızca Batlamyus sistemini anlatan ya da kabul eden 100’den fazla el

kitabı yayımlanmıştır! Yani başlangıçta, Kopernik Kuramı çok az yankı uyandırmış ve etkinliği

ve yaygınlığı sınırlı olmuştur.

146 Avusturya’nın başkan yardımcısı ve Papa’nın özel sekreteri. 147 De sensu et sensibili. 148 Annibale Fantoli, Galileo for Copernicanism and for the Church, Vatican 1996, s. 43; Lynn Thorndike, A History of Magic and Experimental Science, New York 1941,cilt 5, s. 410; Robert S. Westman, Proof, poetics, and patronage: Copernicus’s preface to De Revolutionibus, Reappraisals of the Scientific Revolution, Editör: David C. Lindberg, Robert S. Westman, Cambridge 1990, s.177; Angus Armitage, The World of Copernicus, New York 1951, ss. 95-96; Arthur Berry, A Short History of Astronomy from Earliest Times through the �ineteenth Century, New York 1961, s. 97; Alfred Rupert Hall, The Revolution In Science 1500-1750, London 1983; John North, The Fontana History of Astronomy and Cosmology, London 1994, s. 282; Friedrich Albert Lange, Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eleştirisi, Çeviren: Ahmet Arslan, İstanbul 1998, cilt 1, s. 202; John Gribbin, Science A History 1543-2001, London 2002, s. 8; Kesten, 1946, ss. 316-317; Pedersen, 1996, s. 264.

76

Ülkelere göre, Kopernik Kuramı’na gösterilen tepkiler ise şöyledir:

Almanya’da Reinhold, 1544’ün sonunda Kopernik Katalogları’nı Martin Luther için

yıldız falına bakmada kullanmıştır. 1544 ile 1549 arasında, savaşa rağmen ve insanüstü gayreti

vasıtasıyla, aynı Reinhold, Hipparkhos, Batlamyus ve Kopernik tarafından yapılan gözlemlerin

temeli üzerinde yeni yörüngeler hesaplamış ve bunlara dayanarak tablolar düzenlemiştir.

Bunları Prusya Dükü Albrecht şerefine, Prusya Tabloları olarak adlandırmıştır. 1542’in

başlarında, Peurbach’ın gezegenler teorisi üzerine şerhinde, Reinhold, Kopernik’in çalışmasının

yayımlanmak üzere olduğunu zikretmiş, ancak Kopernik’in ismini söylememiştir. 1553’te

yapılan yeni baskısında ise Kopernik’in ismini bir kaç kez söylemiş fakat teorisini

zikretmemiştir. Kendi Ay Kuramı’nın içerisinde Kopernik’in teorisini açıklayacağına söz

vermiş ancak bunu yapamadan ölmüştür.

Leipzig’te, Johannes Hammel (Rheticus’un halefi) ve Hollanda da Gemma Frisius,

Kopernik’i takdir etmişlerdir. Ancak, Gemma Frisius, 1555’te Stadius’a yazdığı mektupta

Dünya’nın hareketine ilişkin çekinceleri olduğunu belirtmiştir. Birkenmajer’e dayanarak,

Gersbach’tan Valentin Steinmetz, 1552’ye ilişkin tahmininde Kopernik’in verilerinin herhangi

öncellerinden daha doğru olduğunu iddia etmiş ve bu sebepten kitabıyla ilgilendiğini

belirtmiştir. Bu, Almanya’da basılan Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine’ne yapılan ilk atıf

olarak gözükmektedir.

Melanchthon Fiziğe Giriş adlı kitabına, Kitab-ı Mukaddes’in Mezmurlar kitabını

aktarmış ve Yer’in hareketine karşı ileri sürülen fiziksel argümanları birer birer söylemiştir.

Kendi çalışmasında yalnızca Batlamyus öğretisini açıklamış ancak Batlamyus’un sayısal

verileriyle beraber Werner ve Kopernik’inkileri de belirtmiştir. İkincisi baskısında,

Melanchthon, Kopernik sisteminden bahsederken “absürd” (saçma) sıfatını yakıştırmış ve bu

sıfat, uzun bir süre Kopernik düşmanları arasında çok sevilmiştir.149

Melanchthon’un damadı Peucer, Kopernik’i Batlamyus’tan sonra en büyük astronom

olarak nitelendirmiş, ancak teorisini saçma olarak değerlendirmiş ve gerçeklikle

bağdaşmamasından dolayı üniversitelerden uzak tutulmasını söylemiştir.

Aynı şekilde, Tubingen Üniversitesi’nde Kepler’in hocası olan Michael Maestlin,

Kopernik’in sayısal verilerini Epitome Astronomiae adlı el kitabında kullanmakla birlikte

kuramında açıkça Kopernik kuramına yer vermemiştir. Fakat Kepler’in Kopernik’in sistemini

öğrenmesi Maestlin’le olmuştur.

149 Kesten, a. g. e., ss. 317-319.

77

Christian Wursteisen (1544-1588), Peurbach’ın Theoricae’sına yazdığı uzunca bir

yorumda yeni sistemden bahsetmemiş ve yalnızca bir kaç kere Kopernik’in adını zikretmiştir.

Bununla beraber, bir yerde onu şöyle nitelendirmiştir: “Gerçekten bir dahi, zamanımızda

başarısızca astronomiyi yeniden kurmayı denemiştir.”150

Kopernikçi olan Christopher Rothman, Tycho Brahe’yle mektuplar aracılığıyla sürekli

bu konuyu tartışmış ve Brahe’ye karşı büyük bir yetenekle, kendi görüşlerini savunmuştur.

Onun çağdaşı ve büyük bir astrolog ve Ephemerides’in yazarı olan Origanus ise, kendi manyetik

gücüyle bağlantılı olduğunu varsayarak, Yer’in günlük dönüşünü kabul etmiştir. Fakat, kendi

anlayışı doğrultusunda Brahe’nin sistemini benimsemiştir.151

Vaazlarından birinde Martin Luther, İncil’den alıntılar yaparak şunları söylemiştir:

“İnsanlar Yer’in döndüğünü göstermeye çalışan yeni astrolog’a kulak veriyorlar. Bu aptal, tüm

astronomi bilimini tersine çevirmeye çalışıyor; ancak kutsal İncil bize Yer’in sabit olduğunu ve

Güneş’in döndüğünü göstermektedir”.152

Cizvit Christopher Clavius, Kopernik’in hipotezini saçma olarak nitelendirmekle

birlikte yine de Kopernik’i astronominin bir reformcusu olarak adlandırmıştır. Clavius,

Polonyalı astronomun gözlemlerini ve yıldızlar kataloğunu kullanmıştır. Daha sonra ise,

yıldızlar kataloğunu düzeltmiştir. Yazdığı kitabın, 1618’ten önce 19 baskısı yapılmıştır.

Polonya’da bu tarihlerde, Miechaus ve Wapowski’nin, Kopernik’in çalışmasını

bildikleri anlaşılmaktadır. Krakow’da astronomi profesörü olan Hilarius Wislicza, Kopernik

Tabloları’nı temele alarak, 1549’a ilişkin kendi yıllık’ını düzenlemiştir. Krakow

Üniversitesi’nde astronom olan Lathasius ise, 1571’e ilişkin kendi yıllık’ını hesaplarken Prusya

Tabloları’nı temele almıştır.

Stanislav Jacobeus, 1572’e ilişkin tahmininde, Prusya Tabloları’nın deneysel

doğrulamasını aktarmıştır. 1563’te Jüpiter ve Satürn’ün aynı zamanda görünmeleri (kavuşum),

Krakow Üniversitesi’nin pek çok profesörü ve üstadının bir araya gelmelerini sağlamış ve

Prusya Tabloları’na uygun olarak, Jüpiter ve Satürn’ün birbirine çok yaklaştığını ve Jüpiter’in

Satürn’ü örttüğünü bulmuşlardır. Alfonso Tabloları’na göre ise, aynı anda görünür olmalarının

diğer bir günde olması gerektiğini ancak bu eski tablolarda belirtilen günde 2° 21" birbirinden

uzak olduğunu bulmuşlardır. Kopernik’i önceden kabul etmeye meyilli olan Krakow

profesörleri Schadeck ve Probosczowicze, haleflerinin de daha doğru Kopernik verilerini

150 J. L. E. Dreyer, A History of Astronomy From Thales to Kepler, New York 1953, ss. 348-349 151 A. g. e., s. 350. 152 A. g. e., s. 352.

78

izlemeleri gerektiğini açıkça söylemişlerdir. Onun üzerine 1578–1580 arasında üç kez

astronomi dersi veren Valentin Fontani, bu derslerinde Kopernik sistemini geliştirmiştir.153

İtalya’da ise 1577’de Francesco Giuntini, Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramı’nı

övmüş ancak başka bir paragrafta kınamıştır.

Bologna’da matematik profesörü olan G . A . Magini, Kopernik’in sayısal verileri ile

gözlemlerini kullanmış ve onu, bütün zamanların en büyük astronomu olarak adlandırmıştır.

Ancak teorisini saçma olarak sınıflandırmıştır.

Kopernik kuramı, bu suretle ara sıra İtalya’da zikredilmiş, ancak gerçek taraftarlara

sahip olamamıştır.154

Fransa’da ise Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramına yönelik tepkiler şöyledir:

1563’te Pierre de Mesme, Kopernik’i tuhaf olarak nitelendirmiştir.

Şair Guillaume du Burtas, ünlü şiiri La Semaine ya da La Creation du Monde’da

Kopernik öğretisini ayıplamıştır.

Machiavelli’nin düşmanı ve Cumhuriyet’in yazarı olan Jean Bodin (1520-1596)

Kopernik’in teorisini ölümünden sonra yayımlanmış olan Universae �aturae Theatrum’da

ayıplamıştır.

Matematikçi François Viète (1540-1603) Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine’nin

üçüncü kitabının dokuzuncu bölümünde matematiksel bir hataya dikkat çekmiştir.155

İngiltere’de Kopernik teorisine yapılan ilk basılmış atıf, Robert Recorde (1510?-1588)

tarafından yazılan İngilizce The Castle of Knowledge adlı kitaptır. Recorde, teoriyi saçma olarak

nitelendirmiş ancak bilgili yazarını övmüştür.

Matematikçi Leonhard Digges’in oğlu olan Thomas Digges (1546’da doğmuş)

babasının Prognostication Everlasting adlı eserinin 1576’daki yeni baskısında Kopernik’in

teorisinin hararetli bir tanımını vermiştir Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine’nin birinci

kitabından paragrafları özellikle de sekizinci ve onuncu konuları İngilizce’ye çevirmiş ve

açıklayıcı bir şekil eklemiştir. Böylece bilgiye tutkun İngilizler teoriden haberdar olmuşlardır.

Digges’in bu çalışmasının 1605’ten önce 6 baskısı yapılmıştır.

153 Kesten, 1946, ss. 319-320. 154 Kesten, 1946, ss. 320-321. 155 Kesten, 1946, s. 321.

79

1579’ta Digges, Kopernik’in kitabına en yeni gözlemlere dayanan delillerle şerhler

yazmayı istemiş ancak bu planını hiçbir zaman gerçekleştirememiştir.

William Gilbert (1540-1603) kitabı De Magnete’da Yer’in günlük dolanımını

kanıtlamak için Kopernik’in delillerini kullanmıştır.156

İsveç’te en eski İsveççe astronomi ders kitabı 1579’da basılmıştır. Bu kitabın yazarı

Upsala’da profesör olan Olaf Luth’tur ve kitabında ne Kopernik’i ne de teorisini zikretmiştir.157

İspanya’da, 1584’te, Didacus à Stunica (Diego de Zuñiga), İncil’deki şu cümleye

dayanarak Yer’in hareketini kabul etmiştir: “Kim Yer’i yerinden oynattı ve sütunlar bunun

etkisi ile sarsıldı”. Kopernik’in lehine aktardığı tek delil ise şudur: Bu sistemle, presesyon daha

iyi açıklanmaktadır.158

B. KOPER�İK KURAMI’�I� OSMA�LI DEVLETİ’�E GİRİŞİ

Osmanlı Türkleri’nin modern astronomi ile ilk temasları 17. yüzyıl ortalarında

başlamıştır. Bu yüzyılda modern astronominin Osmanlılara girişini sağlayan ilk eserler,

genellikle zîc ve coğrafya tercümeleridir. Yeni astronomiye ilişkin bu temaslar, 18. yüzyılda

Batı coğrafya literatürünün, 18. yüzyılın ikinci yarısında ise Fransız zîclerinin çevrilmesiyle

devam etmiştir.159

Kopernik sisteminden bahseden bugüne değin tesbit edilebilen ilk eser, Tezkireci Köse

İbrahim160 Efendi’nin, 1660-1664 yıllarında Secencel el-Eflâk fî Gâyet el-İdrâk (Feleklerin

Aynası ve İdrâkin Gâyesi) adıyla çevirdiği Fransız astronom Noel Durret’nin zîcinin çevirisidir.

Bu eser, astronomi cetvelleri konusunda Avrupa dillerinden nakledilen ilk eser olarak kabul

edilmektedir.

Tezkireci Köse İbrahim Efendi, Durret’nin zîcini ilk önce Arapça’ya çevirmiştir. Daha

sonra Kazasker Ünsî Efendi’nin teşvikiyle eseri yeniden gözden geçirerek, birtakım düzeltmeler

yapmış ve bazı dostlarının isteği üzerine eserin giriş kısmını Arapça’dan Türkçe’ye çevirmiştir.

156 Kesten, 1946, ss. 321-322. 157 Kesten, 1946, s. 322. 158 Dreyer, 1953, s. 353. 159 Ekmeleddin İhsanoğlu, Büyük Cihad’dan Frenk Fodulluğuna, İstanbul 1996, s. 141. 160 Tezkireci Köse İbrahim Efendi’nin doğum tarihi ve eğitimi hakkında bilgi yoktur. Aslen Zigetvarlı olup, İstanbul’a yerleşmiştir. Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’nın hizmetinde çalışmış ve onunla Uyvar seferine katılmıştır (1663). Bkz. Salim Aydüz, “İbrahim Efendi (Tezkireci Köse)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999, s. 624.

80

Burada, Batlamyus ve İbnü’z-Zerkâlî’nin çalışmalarından ve Alphonso Tabloları’ndan bahseden

Tezkireci Köse İbrahim Efendi şöyle söyler:

“1461 yılında Alman bilginlerinden Peurbach ve Regiomontanus, Alfonso Zîci’nin

yanlışlarını tespit ettiler. Regiomontanus, Zîc’i düzeltmek için gözlemlere başladıysa da ömrü

yetmediği için çalışmasını bitiremedi. Birkaç yıl sonra daha başarılı ve üstün olan Nikola

Kopernik, Alfonso Zîci’nin yanlışlarını bulup temelinden sakat olduğunu anlayarak 1525

yılında yeni bir yol ortaya çıkardı... Sonra Kopernik yeni bir temel kurup Yer’in hareketli

olduğunu varsayıp küçük bir zîc yaptı. Bu zîc kendisinden sonra Tycho Brahe zamanına kadar

60 yıl kullanıldı. Daha sonra Reine kıyılarında Tycho Brahe çok sayıda mükemmel aletlerle

gözlemlerde bulunup Kopernik zîcinin gerçeğe uymadığını gördü. Bundan dolayı Kopernik

zîcini düzeltmeye çalıştı... Ancak Bohemya Seferi çıktı. Zîcin müsveddelerini bastırmak istedi.

Ömrü yetmediğinden başaramadı. Sonunda çağdaşı olan Daina şehrinden Longomontanus

Tycho’nun zîcine yakın, yanlışı çok olmayan bir zîc meydana getirdi. Bundan sonra İspanya

Kralı Rudolph’un yanında çalışan Kepler adlı bilgin Tycho’nun gözlemlerine dayanarak bütün

yıldızların hareketi ile ilgili bir zîc tertipliyerek Rudolph Zîci diye adlandırdı. Kendisinin de

dediği gibi bu zîc yapılan gözlemlere bütünüyle uymuyordu. Çünkü Batlamyus’un gözlediği

yıldızların yerleriyle bu zîcinki birbirini tutmuyordu. Güneş ile ay tutulmaları da bu zîce uyum

göstermiyordu. Sonunda Duret adlı bilginin Lansberge’nin zîcine dayanarak 30 yıl gözlemle

meydana getirdiği zîcini Tezkireci diye tanınan ben İbrâhim el-Zigetvarî getirtip tercüme

ettim.”161

Modern astronomiden bahseden ikinci eser Ebû Bekr ibn Behrâm ibn Abdullah el-

Hanefî el-Dimaşkî’nin162 Janszoon Blaeu’nun kısaca Atlas Major olarak tanınan Latince

eserinden �usret el-İslâm ve’l-Sürûr fî Tahrîr Atlas Mayor adı ile hazırladığı eserdir.163

Ebû Bekr ibn Behrâm, matematik, coğrafya ve Latince bilmesi nedeniyle padişah IV.

Mehmed tarafından Blaeu’nun Atlas Major seu Cosmographia Blaeuiana Qua Solum, Coleum

Accuratissime Describuntur adlı kitabının çevrilmesiyle görevlendirilmiştir.

161 İhsanoğlu, 1996, ss.144-147. 162 Ebû Bekr ibn Behrâm’ın (?–1691) hayatının ilk dönemleri hakkında yeterli bilgi yoktur. Muhtemelen Türk asıllı bir ailedendir. Daha Şam beylerbeyliği yıllarında Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’nın hizmetine girmiş ve onunla birlikte Avusturya seferine katılmıştır. İstanbul’a gittikten sonra paşanın da himayesiyle geniş bir çevre edinmiş, onun ölümünden sonra ise Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın hizmetine girmiştir. İstanbul’da İzzetî Şeyh Mehmed Efendî’den mülazım olduktan sonra 40 akçeli bir medresede, Süleymaniye Medresesi’nde ve değişik medreselerde müderris olmuştur. Son atandığı Halep kadılığı (1690) görevinden bir yıl sonra alınmış, birkaç ay sonra da ölmüştür. Bkz. Mahmut Ak, “Ebubekir Dımeşkî”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999, s. 386. 163 İhsanoğlu, 1996, ss. 153-154.

81

1668 yılında bu eserin bir nüshası Hollanda’nın İstanbul’daki elçisi Justin Collier

tarafından padişaha sunulmuş ve 1675-1685 yılları arasında altı cilt olarak, Ebû Bekr ibn

Behrâm tarafından, �usret el-İslâm ve’l-Sürûr fî Tahrîr Atlas Mayor adıyla Türkçe’ye

çevrilmiştir. O, bu eseri çevirirken bazı bölümleri kısaltmakla beraber Osmanlı coğrafyasıyla

ilgili bazı ekler de yapmıştır. Bir süre sonra da eserin Muhtasar �usret el-İslâm ve’l-Sürûr

adıyla bir özetini yayımlamıştır.

Atlas Major çevirisinin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan 9 ciltlik

nüshasının birinci cildi genel coğrafya ve kozmografya bilgilerini içerir; 2-5. ciltler Avrupa

ülkeleri, 6. cilt Afrika kıtası, 7. cilt İtalya, 8. cilt Çin, 9. cilt Amerika ve adalardan bahseder.164

Eserin girişinde, astronomi biliminin önemine değinilir ve astronomide İslâm

Dünyası’nın durumu verilir. Ebû Bekr ibn Behrâm, Avrupalılarca ileri sürülen “Müslümanlarda

astronomi biliminin Nasirüddîn-i Tûsî, Fahr-i Râzî, Nizâm ve Ali Kuşçu ile bittiği”ne dair

iddiaları kabul etmez ve İslâm Dünyası’nda astronomi bilimini bilen bilginlerin çok olduğunu

söyler. Ancak, bunlar daha çok astronominin kuramsal yönü ile ilgilenmekte ve uygulamayı

bilmemektedirler. Daha sonra, Ebû Bekr ibn Behrâm, Katip Çelebi’nin bu bilimle ilgilense de

tam bir eser ortaya koyamadığını ve bu nedenden dolayı padişahın kendisine bu konuda bir eser

hazırlamasını emrettiğini söyler.

Çevirinin “Evrenin Merkezi” başlıklı bölümünde Batlamyus, Kopernik, Tycho Brahe ve

Andreas Argoli’nin sistemleri çok kısa olarak tanıtılır. Bu kısım eserin Latince orijinalinden

kısadır. Blaue Yer merkezli sistemin doğru ve Kitâb-ı Mukaddes’e aykırı olan diğer sistemlerin

ise yanlış olduğunu belirtir. Ebû Bekr ibn Behrâm, eserin Latince aslında Batlamyus, Kopernik

ve Tycho Brahe’ye ait üç sistemle ilgili üç sayfalık bilgileri bir paragraf halinde özetlemiş,

ancak burada yalnızca Pythagoras ile Batlamyus’un isimlerini zikretmiştir.

Ebû Bekr ibn Behrâm, bu bölüme şöyle devam etmiştir:

“Evrenin merkezi konusunda çok ihtilâf edilmiştir. Şöyle ki: Eski ve yeni âlimlerin çoğu

‘Evrenin merkezi Yer’dir, durağandır, hareketli değildir; diğer unsurlar ve gezegenler ise Yer’in

çevresindedir’ der. Tevrat’ta böyle yazılmıştır. Pythagoras, Batlamyus ve takipçileri bu görüşe

inanmışlardır. Bazıları, ‘Evren’in merkezi Güneş’tir, durağandır, hareketli değildir. Diğer

unsurlar ve gezegenler hareketlidir’ görüşünü savunmuşlardır. Bir görüşe göre de Yer

merkezdedir, Güneş, Ay ve diğer gezegenler başka bir şekildedir. Bir başka görüşe göre de

derler ki: ‘Yer merkezdedir, sonra Atlas Feleği, sonra sabit yıldızlar, daha sonra da Satürn,

164 İhsanoğlu, 1996, s.155.

82

Jüpiter, Mars, Ay, Hava, Su ve Ateş gelir. Güneş, Merkür ve Venüs başka şekildedir’. Kısacası,

bu görüşlerin en doğrusu birinci görüştür. Öbürleri yanlıştır. Zira bunlar Tevrat’a aykırıdır.”165

Yukarıda içeriklerini kısaca verdiğimiz bu iki eserden sonra gelen eser Müteferrika’nın

Cihânnümâ baskısıdır. İncelememiz’in ana konusu da bu eser olduğundan ve diğer bölümlerde

yeterince bilgi verdiğimizden dolayı, burada bu eser üzerine bilgi vermemeyi uygun bulduk.

Bununla birlikte, Müteferrika’nın Cihânnümâ’ya yaptığı eklerden sonra yayımladığı Mecmû‘a-i

Hey’et el-Kadîm ve el-Cedîd adlı eser hakkında bilgi vermemiz gerekmektedir. Müteferrika,

Andreas Cellarius’un Atlas Coelestis adlı Latince astronomi eserini, III. Ahmed’in emriyle

Mecmû‘a-i Hey’et el-Kadîm ve el-Cedîd adıyla çevirmiş ve böylece eski ve yeni astronomiyi ele

alan bağımsız bir eser Osmanlı literatürüne girmiştir. Müteferrika bu çevirideki amacının eserin

içeriğini mümkün olduğu kadar açıklamak, eserdeki Latince kelimeleri Türkçe’ye çevirmek ve

astronomi bilginlerinin evren yapısı hakkındaki görüşlerini özetlemek olduğunu da belirtmiştir.

Yeni astronomi konularında bilgi veren diğer bir eser, Osman ibn ‘Abdulmannân’ın

Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya (Coğrafya Kitabı Tercümesi, 1751) adlı yapıtıdır. ‘Abdulmannân,

Köprülüzâde Hacı Ahmed Paşa’nın emriyle, fiziki coğrafyanın öncülerinden Bernhard

Varenius’un Geographia Generalis in Qua Affectionnes Generalles Telluris Explicantur adlı

eserini Türkçe’ye Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya adı ile özetleyerek, çevirmiştir. Kısaca

Geographia Generalis olarak bilinen Varenius’un bu eseri, Batlamyus sisteminin doğruluğunu

kabul eden bir eserdir.

Tercüme-i Kitâb-ı Coğrafya bir önsöz, altı bölüm ve bir sonuç olarak düzenlenmiştir.

Sonuç bölümünde, Yer’in yuvarlaklığına ilişkin kanıtlar verilmiş ve Batlamyus ile Kopernik

sistemleri ele alınmıştır. Burada Kopernik sisteminin akla daha yakın, ancak semavî dinlere göre

Yer’in merkez olduğundan söz edilmektedir. Bununla birlikte, ‘Abdulmannân, Yer’in Güneş

etrafında dolanmasının daha makul olduğunu şu benzetmeyle açıklamaya çalışır:

“Eğer bir kimse kebap pişirmek isteyip bir şişe et taksa, makul ve münasip olan, kebabı

ateşin etrafında döndürmektir; yoksa ateşi kebabın etrafında döndürmek değil”.166

Kopernik astronomisinden bahseden bir başka yapıt, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın1757

yılında tamamladığı ve ilk defa 1825’de basılan Mârifetnâme’sidir. Burada, evren anlayışı, Ay

ve Güneş tutulmaları ve doğa olayları açıklanırken üç kaynak kullanılmıştır.

1) Kur’ân-ı Kerîm, hadisler ve dinî referansları içine alan dinî kaynaklar.

165 İhsanoğlu, 1996, ss. 156-157. 166 İhsanoğlu, 1996, ss. 165-167.

83

2) Katip Çelebi’nin Müteferrika’nın yeni eklemelerini içeren Cihânnümâ’sı gibi

bilimsel eserler.

3) Suyûtî’nin eseri gibi çeşitli efsaneleri ve hurafeleri içeren halk inançları.

Mârifetnâme, bir önsöz, üç fen ve bir sonsöz olarak düzenlenmiştir. Önsözde, İslâm

astronomisi başlığı altında evrenin yaratılış düzeniyle ilgili ayetler verilmiş, evrendeki

varlıkların yaratılışları hakkındak kozmolojik bilgiler, adları verilmeyen tefsir ve hadis

kitaplarından aktarılmıştır.

Birinci fende, cevherler, ârazlar ve unsurlardan söz edilmiş ve astronomi bilimi için

gerekli olan aritmetik ve geometri bilgileri verilmiştir. Ayrıca evrenin küre biçiminde olmasının

kanıtları ile gezegenler hakkındaki bilgiler de bu kısımda yer almaktadır.

Kitapta, yeni astronomiye ilişkin bilgiler, birinci fennin sonlarına doğru verilmiştir.

Burada Erzurumlu İbrâhim Hakkı, yeni astronomi kavramlarının din ile ilişkisini de ele almıştır.

Ona göre evrenin merkezinde, Yer ya da Güneş’in olduğuna inanmanın din ile bir ilgisi yoktur.

Önemli olan evrenin, yüce yaratıcının bir eseri olduğuna inanmaktır. Ona göre, harekete daha

elverişli olan küçük kütleli Yer’in, Güneş etrafında senede bir kere dönmesi daha kolay, işin

gereğine uygun ve akla daha yakındır.

İbrâhim Hakkı’nın, bu paragraftaki düşüncelerinin ve yeni astronomiye ilişkin

bilgilerinin kaynağı, neredeyse satır satır aktardığı İbrahim Müteferrika’nın Cihânnümâ

baskısıdır. Bununla birlikte, eski astronomiyi anlatırken de Müteferrika’nın Cihânnümâ

baskısından yararlanmış ve pek çok yerde neredeyse birebir aktarmalarda bulunmuştur.

Örneğin: 41. Sayfa’da 6. ve 15. satırlar arası; 49. Sayfa 32. satır ve 50. Sayfa 1.satır arası, 50.

Sayfa’da 6. ve 14. satırlar arası, 52. Sayfa’da 25. ve 30. satırlar arası, 58. Sayfa’da 24. ve 30.

satırlar arası, 58. Sayfa’da 30. ve 39. satırlar arası, 59. Sayfa’da 3. ve 15. satırlar arası gibi.167

Böylece, İbrâhim Hakkı’nın gerekli gördüğü yerlerde Müteferrika’nın Cihânnümâ

baskısından yararlandığını ancak onun eserini bir bütün olarak değerlendiremediğinden dolayı

da Müteferrika’nın eklerinin getirdiği yeni evren anlayışını kavrayamadığı ve kitabında çelişkili

ifadelere yer verdiği görülmektedir. Müteferrika’nın eklerine sadece yeni bilgiler olarak bakmış

ve aktarmış ve bu bilgilerin arkasındaki Mekanik Evren Kuramı’nı anlayamamıştır. Öte yandan

Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim adlı kitabının 186. sayfasında, İbrâhim Hakkı’nın

Kopernik sistemine ilişkin bilgileri, Müteferrika’dan almış olmakla birlikte, ondan çok cesurca

ve daha akla uygun kanıtlarla bu yeni astronomiye taraftar olduğunu söylemiş ve örnekler 167 Erzurumlu İbrâhim Hakkı, Mârifetnâme, İstanbul 1310 / 1892.

84

vermiştir. Oysa bu örnekler de birebir Müteferrika’nın Cihânnümâ baskısından alınmıştır.

Dolayısıyla Müteferrika’nın Güneş Merkezli Kuram lehine verdiği kanıtları, İbrâhim Hakkı

sadece tekrarlamıştır. Bu yüzden, daha akla uygun kanıtlar verdiği gibi bir ifade de geçersiz

kalmaktadır.

İbrâhim Hakkı, İslâm astronomisi başlıklı kısımda ise, yukarıdaki düşüncelerine ters bir

görüş öne sürmüş ve Kur’ân ayetleri ve peygamber hadisleri uyarınca evrenin şeklini burada

açıklamanın yeterli olduğunu söyleyerek, çelişkiye düşmüştür.168

Bu arada yapılan çeşitli zîc tercümeleri ile de, Osmanlı astronomlarının Batı astronomisi

literatürünü takip ettiği görülmektedir. Çevirilen zîcler arasında Cassini’nin zîci de

bulunmaktadır. 1772’de Kalfazâde İsmail Çınarî, bu zîci Türkçe’ye çevirmiş ve daha sonra III.

Selim’in emriyle takvimler, buna göre düzenlenmeye başlamıştır.

1773’te Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun ve 1793’te Mühendishâne-i Berrî

Hümâyun’un kurulmasıyla astronomi dersleri devlet eliyle öğretilmeye başlanmıştır. Öte

yandan, Mühendishâne-i Berrî Hümâyun’a 1817’de başhoca olan Seyyid Ali Paşa zamanında

klâsik İslâm Dünyası’na yönelik eserler çevrilmiştir ki, bunlar arasında 15. yüzyılın önemli

astronomlarından Ali Kuşçu’nun el-Fethiyye adlı eseri de bulunmaktadır. Seyyid Ali Paşa, bu

eseri Mir’ât-ı ‘Âlem (Evren’in Aynası, 1824) adıyla çevirerek, İstanbul’da yayımlamıştır. Eserin

önsözünde, astronomi bilimini, matematiksel bilimlerin içine yerleştiren Seyyid Ali Paşa, bu

bilimde üç önemli görüşün bulunduğunu söylemiştir. Bunlar, Batlamyus’un Yer Merkezli

Kuramı, Pythagoras ve Kopernik’in Güneş Merkezli Kuramı ile Brahe’nin hem Yer’i hem de

Güneş’i merkeze alan kuramıdır. Seyyid Ali Paşa, Yer Merkezli Kuramın İslâm ülkelerinde

yaygın olduğunu, takvim yapmak için hazırlanan zîclerin bu görüşe dayandıklarını, dolayısıyla

da bu görüşün kabul edildiğini söylemektedir.169

Seyyid Ali Paşa’dan sonra Mühendishâne’nin başhocalığına getirilmiş olan Hoca İshâk

Efendi ise, en önemli eseri olan Mecmûa-i ‘Ulûm-ı Riyâziyye’nin (Matematiksel Bilimler

Derlemesi, 1831-1834) dördüncü cildini astronomiye ayırmış ve burada Kopernik Kuramı’nı

ayrıntılı bir biçimde tanıtmıştır. Bu kuramın ilm-i hikmete daha uygun olduğunu belirtmekle

birlikte, değerlendirmesinin başına “hata olması muhtemel ise de” kaydını düşmüştür.

168 İhsanoğlu, 1996, ss. 168-174. 169 Seyyid Ali Paşa, Mir’âtü’l-‘Âlem (Evrenin Aynası), Hazırlayan: Yavuz Unat, Ankara 2001, s. 17.

85

SO�UÇ

İbrahim Müteferrika’nın gerek Cihânnümâ’ya yaptığı eklerin astronomi ve fiziğe ilişkin

olanları ve gerekse Füyûzât-ı Mıknatısiye adlı çevirisi incelenip, satır araları dikkatli

okunduğunda, yukarıda da değindiğimiz üzere Kartezyen olma ihtimalinin ağır bastığı

görülmektedir. Ayrıca, Müteferrika’nın mekanik evren görüşünü Osmanlılara tanıtmayı ve bu

görüşün Osmanlılar arasında yaygınlaşmasını amaçladığı da anlaşılmaktadır. Müteferrika’nın bu

amacının birinci aşamasında yani tanıtmada başarılı olduğu ve dönemin bilimsel bilgi düzeyini

ayrıntılı aktardığı görülmektedir. Onun çalışmalarını değerlendirmeden önce Descartes

hakkında incelememizin ilgili bölümünde vermediğimiz ama söz etmeden de geçemeyeceğimiz

bir konuyu anlatmamız gerekmektedir:

Descartes’ın dönemine gelinceye kadar, doğanın işleyişinin, doğa yasaları ve

mekaniksel kuvvet yerine; gelenek, ödül veya ceza ilkesi ile, amaç, irade ve niyet etkileriyle

yönetildiği düşünülmekteydi. Oysa Descartes, doğanın tamamen yasalarla yönetildiğini

düşünmüş ve bu doğa yasalarını mekaniğin ilkeleriyle özdeşleştirmiştir. O, “doğa yasaları”

kavramını kullanan ilk kişidir ve ona göre Tanrı, evreni bir kez yarattıktan sonra, kendi kendine

çalışan bu makinaya bir daha karışmamıştır. Böylece, Tanrı’nın doğadaki rolü, O’nun yaratıcı

eylemiyle ve niteliklerini, mükemmel işleyen bir dünya makinesi yaratmadaki gücüyle

sınırlamıştır. Unutulmamalıdır ki, Descartes, Tanrı’yı kendi amaçlarına uygun bir tarzda

kullanmış ve O’na sadece dış dünyaya dair bilgisinin bir güvencesi olarak başvurmuştur.

Descartes “bana hareket ve uzamı verin, dünyayı kurayım” demiştir. Çünkü Descartes’ın

dünyası sadece uzam ve hareketten oluşan büyük bir makinadır. Böylece, Tanrı’nın dünyada

kurduğu hareketin yasaları bilinirse, doğa kişinin emrinde olacaktır. Bu anlayışıyla, Descartes,

böyle bir dünyanın adeta Tanrı’sıdır. Bununla birlikte, insanın, Tanrısı olduğu dünyanın dışında

başka dünyalardan söz etmek mümkün değildir.170

Descartes’a göre “Tanrı’nın her bir şeyi ne amaçla yaptığı değil, yalnız o şeyin ne yolla

meydana gelmesini istediğini incelemek gerekir”.171 Yani Tanrı dünyayı bu şekilde yaratırken

neyi amaçlıyordu?, ne yapmak istedi? gibi sorulara Descartes’in felsefesinde yer olmadığı gibi

bunu bilmek de olanaksızdır. Buradan da anlaşılmaktadır ki, her şey bir zorunlulukla olmakta ve

amaç ile rastlantı ortadan kalkmaktadır. Bir başka deyişle, evrenin ereğinin ne olduğunu biz

170 Mason, 2001, ss. 156-157. 171 Descartes, 1995, s. 73.

86

bilemeyiz. Tanrı’nın sonsuz bilgeliği birçok şeyler tasarlamıştır. Bunları bilmeye kalkışmak,

haddini bilmemek olur.172

Müteferrika’nın aşağıda sunulan iki açıklamasından birincisi, Cihânnümâ’da bulunan

Evren’in yapısına ilişkin ekinin ikinci sayfasında bulunmaktadır. İkincisi ise, bu ekin son

sözleridir:

Birinci açıklama: “Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki yukarıda anılan şeylere

güvenmek ve inanmak, dinî işlerden ve itikâdî konulardan değildir; Evren Küresi, her ne şekil

ve surette olursa olsun, göksel ve yersel cisimlerin terkibi her ne keyfiyette bulunursa bulunsun

ve bu felek çarkı her ne tahmin ile dönerse dönsün, Evren’in bütün bölümleriyle sonradan

yaratıldığını yadsımaya imkân olmadığına ve Yüce Yaratıcı’nın bir yapıtı olmasının dışında

başka bir yol bulunmadığına inanmanın ve güvenmenin dinin gereklerinden olduğu bu kitabın

metninde açıklanmış ve anlatılmıştır.”

İkinci açıklama: “Sözü uzatmamak için bu kadarla yetindim. Ve bunların tercümesinde

de insanlar arasında yaygın olan kelimeleri ve anlatım şeklini benimsedim. Ve bu mahalde açık

sözlü bir şairin söylediği gibi: “Çalgıcıdan ve şaraptan söz et ve dehrin sırlarını az ara; çünkü

hikmetle bu muammayı kimse çözmedi çözemez de”. Yine bir diğer şiirde şöyle denmektedir:

“Kimse çözemedi feleğin sorun yaratan sırrını, Süreyya takım yıldızına ulaşıldığında şüpheler

başlar.” Astronomiye ilişkin söylenebilecekler burada bitti. Gerçeklerin inceliklerini ve

sonsuzluğun sırlarını içeren Yüce Tanrı’nın yarattığı bu cisimler âleminin niteliklerinin nasıl

olduğu meselesinin araştırılmasında, bilgeliğin sonsuz deryasına girmekten sakınıldı.”

Yukarıdaki bu iki açıklama incelenip, diğer yazdıklarının da satır araları okunduğunda,

Müteferrika’nın yukarıda bahsettiğimiz Descartes’ın Tanrı anlayışına uygun bir biçimde konuyu

ele aldığını görürüz. Müteferrika, ilk açıklamasında önemli olanın Tanrı’nın Evren’i yaratmış

olması olduğunu belirtmiştir. Tanrı’nın, Evren Küresi ile göksel ve yersel cisimleri ne amaçla

yaptığının bilinemeyeceğini ancak bunların ne yolla meydana gelmesini istediğini incelemek

gerekeceğini de söylemiştir. Bir çok yerde de bunu çağrıştıran ifadeler kullanmıştır.

Müteferrika’nın ikinci açıklamasında ise kullandığı iki söz de anlamlıdır. Dikkat edilecek

olunursa, bu iki sözün demek istediği Evren’in ereğinin ne olduğunu bizim bilemeyeceğimizdir.

Ve Tanrı’nın sonsuz bilgeliği birçok şeyler tasarlamıştır. Bunları bilmeye kalkışmak, haddini

bilmemek olur.

172 Gökberk, 1994, s. 270.

87

Müteferrika’nın Kartezyen yönünü yeterince açığa çıkaran bu açıklama ile daha önce

sözünü ettiğimiz konular bir araya getirilince, onun Kartezyen olarak kabul edilmesi mümkün

gözükmektedir.

Yukarıda verdiğimiz bilgiler ışığında Müteferrika’nın astronomi, fizik ve coğrafya

alanlarında, döneminin en gelişmiş doğayı anlamlandırma modeli olan mekanik evren görüşüne

uygun olarak, Batı’daki bilimsel bilgi düzeyini ayrıntılı aktardığı ve bunu da başarılı bir biçimde

yaptığı görülmektedir. Bu yaptığımız kısa açıklama ile Giriş’te sorduğumuz ilk iki sorunun,

yani “Müteferrika’nın bu ekleri yapmasındaki amacı nedir?” ve “Amacını gerçekleştirebilmek

için kullandığı kaynaklar yeterli ve amacıyla paralel bir doğrultuda kaleme alınmış eserler

midir?” sorularının cevaplarına ulaşmış olduk. Müteferrika, bu ekleri yapmıştır çünkü amacı

mekanik evren görüşünü Osmanlılara tanıtmak ve Osmanlılar arasında yaygınlaşmasını

sağlamaktır. Amacını gerçekleştirebilmek için kullandığı kaynaklar da yeterlidir. Örneğin,

Pourchot’un döneminin etkili kişilerinden biri olması, Müteferrika’nın seçiminin doğru

olduğunu göstermektedir. Üçüncü sorumuz olan “Amacını gerçekleştirebilmiş midir?”in cevabı

ile Osmanlılar arasında Müteferrika’nın çalışmalarının benimsenip, benimsenmediğini

göstermeye başlarken, öncelikle şunları söylememiz gerekir:

Müteferrika, gerek devletin çeşitli kademelerinde görev almasıyla ve gerek ilk yarı-

resmi matbaayı kurmasıyla, Osmanlılar arasında tanınan ve itibar gören bir kişidir. Bununla

birlikte, kitabının etkisi kendisinin beklediği gibi olmamış ve yukarıda dördüncü bölümde

Erzurumlu İbrahim Hakkı’yı anlatırken gösterdiğimizde olduğu gibi, çalışmalarının gerekli

görülen yerleri alınmış ve bir bütün içerisinde yaptıkları anlaşılamadığından,

değerlendirilememiştir. Bu tür bir yaklaşıma maruz kalan yalnızca Müteferrika değildir. Aynı

durum Batı kültür geleneğindeki önemli dönüşümlerin başlatıcısı olan Kopernik için de söz

konusu olmuştur. Kopernik de Batı Dünyası’nda tanınan bir kişidir ve takvim düzeltme

çalışmalarında olduğu gibi gerekli zamanlarda itibar edilen bir kaynak olmuştur. Ancak, O’nun

da kitabı başlangıçta yukarıda da ayrıntılarıyla verdiğimiz üzere sadece hesaplamalarda

kullanılabilecek alternatif bir sistemin aracı olarak görülmüştür. Bunun sebepleri arasında hem

Osiander’in Kopernik’in kitabının başına yazdığı önsözde, kitabın içerisindekilerin

varsayımlardan ibaret olduğunu ve önemli olanın “görüntüleri kurtarmak” olup, görüntünün

gerçek olup olmadığının önemsenmemesi gerektiğini söylemesi, hem Güneş Merkezli Kuramı

destekleyen yeni bir fiziğin olmayışı ile yürürlükteki Aristoteles fiziğiyle uyuşmazlığı ve hem

de kitabın yaratacağı zihinsel dönüşümlerin henüz anlaşılamamasıdır. Ancak, Brahe, Kepler,

Galilei, Descartes ve diğerlerinin yaptıkları çalışmalarla, kitaptaki önsözün Kopernik’e ait

88

olmayışının anlaşılması ve kitabın başkalarına yeni ufuklar açarak (Bruno örneğinde olduğu

gibi), etkisinin yayılması kitaba hem olumlu hem de olumsuz yaklaşanların sayısını arttırmış ve

bir tartışma ortamı yaratmıştır. Bununla birlikte, süreç içerisinde Kopernik’in haklılığı

anlaşılmış ve Güneş Merkezli Kuram yaygın bir biçimde kabul edilmiştir. Gerçi Kopernik’in

kuramını şiddetle eleştiren ve bunun aksini kanıtlamaya çalışanlar da yok değildir. Bu kişiler

arasında Cassini ailesi de bulunmaktadır. 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 4 kuşak boyunca

Brahe’nin oluşturduğu kuramı benimseyen bu aile, yaptıkları gözlemlerle ve çalışmalarla Güneş

Merkezli Kuram’a karşı çıkmışlardır. Oysa, Müteferrika’nın kitabı ne bir tartışma ortamı

yaratmış ne de zihinsel bir dönüşüme aracılık etmiştir.

Giriş’te Kopernik’in kitabının devrimci bir yapıt olmaktan çok, devrim yapıcı bir yapıt

olduğunu söylemiştik. Bununla beraber, Müteferrika’nın Cihânnümâ baskısını yeterince

değerlendirilmemesine rağmen hem “devrimci bir yapıt” ve hem de “devrim yapıcı bir yapıt”

olarak nitelendirebiliriz. Kitap, kendi içerdiği malzeme bakımından devrimci bir yapıttır, çünkü

doğayı bilinenden daha farklı ve yeni bir biçimde anlamlandırmaya çalışmaktadır. Aynı

zamanda, devrim yapıcı bir yapıttır, çünkü Osmanlılar arasında oldukça rağbet gören ve bir

başvuru kaynağı kabul edilen Cihânnümâ’nın içinde yer almaktadır. Böylece yeni fikirlerin ve

doğaya ilişkin yeni bilgilerin yaygınlaşması kolay olacaktır. Bununla birlikte, kitap, yukarıda

söz konusu ettiğimiz iki özelliğe sahip olsa da o günkü Osmanlı bilim topluluklarının yapısı

açısından yeterince ve gerektiğince ele alınıp, tartışılmadığı ve daha önce de söylediğimiz üzere

beklenen etkiyi yaratamadığı görülmektedir.

Müteferrika’nın 1732 yılında yayımladığı Cihânnümâ’dan 100 yıl sonra bile,

Osmanlıların en saygın eğitim kurumlarından biri olan Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn’da

hâlâ Batlamyus kuramının üstünlüğünü savunan Mir’ât-ı ‘Âlem’in okutulması, hem geçmiş

bilgilerin en üst noktasını temsil eden ve hem de Newton’la tamamlanan Bilimsel Devrim’in

anlaşılmasını kolaylaştırabilecek bir yapıt olan Müteferrika’nın Cihânnümâ baskısının yeterince

benimsenmediğine ve anlaşılmadığına açık bir kanıttır. Son bir kez tekrarlamamız gerekirse,

Kopernik kitabını, kuramını destekleyen yeni bir fizik olmaksızın, 1543’te yazmıştır.

Müteferrika ise Güneş Merkezli Kuramı ve onu destekleyen yeni fiziği anlattığı Cihânnümâ’yı

1732’de yayımlamıştır. Ve 19. yüzyılın birinci yarısında Osmanlılar’da Yer Merkezli Kuramı

savunan kitaplar, hâlâ ders kitapları işlevini görmeye devam etmektedirler. Oysa, aynı dönemde

Batı’da bilimsel bilgi birikimi çok gelişmiş ve Newton kuramı rakipsiz bir hale gelmiştir.

Müteferrika’nın matbaacılığını, devlet yapısındaki bozuklukların giderilmesine yönelik

önerilerin bulunduğu ve coğrafya biliminin önemine dikkat çektiği Usûl el-Hikem fî �izâm el-

89

Ümem adlı eserini ve Cihânnümâ’ya yaptığı astronomi, fizik ile coğrafyaya ilişkin ekleri ve

haritalarını bir bütün olarak değerlendirdiğimizde, karşımıza çıkan en önemli gerçeklerden biri

de onun 18. yüzyılın önde gelen Osmanlı aydınlarından biri olmasıdır.

Ayrıca unutulmamalıdır ki, İbrahim Müteferrika, muhtemelen, yeni fikirler ve kültürleri

aktararak, Türkiye’yi Batılılaşma sürecine yönelten bir dizi Hıristiyan asıllı düşünürler ve

uzmanların önde gelenlerinden birisidir.

90

V. BÖLÜM

İBRAHİM MÜTEFERRİKA’�I� CİHÂ��ÛMÂ’YA YAPTIĞI EKLERİ�

ÇEVİRİLERİ: ASTRO�OMİ-FİZİK-COĞRAFYA

A. Astronomiye İlişkin Ek

Öncelikle Yüce Yaratan Tanrı’nın izin ve iradesiyle konuya başladım. Feleklerin

toplamı ve cisimlerin unsurları iç içe geçmiş çok sayıdaki küreler biçiminde düşünülmüş olup,

büyük küçüğünü içerecek şekilde, belirli bir düzen içerisinde bulunmaktadır. Bunlar Evren’de

bütünüyle birbirlerine teğet ve uyumlu durumdadırlar ve tümü tek bir küre şekline girip,

Evren’in biçimini oluştururlar. Kuvvet ve kudret sahibi Tanrı’nın varlığından dolayı eşi ve

benzeri olmayan bu düzenin, Tanrı’nın koruması ve yardımıyla düzenlendiği konusunda

astronomlar173 ve filozofların174 tümü hemfikirdirler. Ancak böyle bir yapının, bambaşka bir

düzenin, şaşırtıcı bir şeklin parçalarının anlaşılmasında; yani Evren’in şeklinin ayrıntılı bir

biçimde açıklanmasında, sözü genişletmek ve düşüncelerini açığa vurmak istediklerinde bazen

söz konusu feleklerin sayılarında ve bazen konumlarının nitelikleri hususunda, dizilişlerinde ve

bazen de hareketli ya da durağan olmalarında ve bunlara ilişkin konularda ve diğer hususlardaki

açıklamalarda ortaya çıkmış olan anlaşmazlıkların giderilmesi söz konusu olmadığından, çeşitli

yöntemlere yönelmişlerdir.

Daha sonra astronomi175 ve felsefenin176 ortaya çıktığı zamandan ta bu zamana

gelinceye kadar, Pythagorcular ile onlara bağlı olan eski dönem düşünürlerinden bazısı ve

Aristotelescilerin büyük bir kısmı ile bunlara bağlı olanların çoğunun, Evren’in yapısına ilişkin

belirlemeleri üç ayrı görüşle sonuçlanmıştır. Bu üç görüşün her biri ince bir perde ile

örtülmüştür. Yani her birinin anlatım biçiminde belli bir gizlilik bulunmaktadır. Bu nedenle asıl

manayı görebilmek ve amacı açık ve seçik bir biçimde açıklamak için astronomi ve felsefe

kanunlarına dayanılarak, sağlam bir kanıtla kabul edilebilir hale getirilmişlerdir. Bununla

birlikte, düşünürlerin muhtelif görüşleri ve kavrayışları yüzünden birbirinden bağımsız üç yol

kurama dökülmüş ve Evren Küresi’nin anlatılması ve betimlenmesi “Üç Yol”177 olarak tanınan

173 Erbâb-ı fenn-i hey’et. 174 Eshâb-ı ilm-i hikmet. 175 İlm-i hey’et. 176 İlm-i hikmet. 177 Mezâhib-i selâse.

91

bu kuramlara göre yapılmıştır. Birinci Yol178, düşünürlerin başı olan Aristoteles’in ve astronomi

bilimin önderi olan Batlamyus’un yoludur. İkinci Yol179, önceki düşünürlerden Pythagoras ve

Platon ile sonraki düşünürlerden gözlemci Kopernik’in yoludur. Üçüncü Yol180 ise, bunlardan

sonra gelen ve yine gözlemci olan Tycho Brahe adlı düşünürün yoludur.

Latin bilginleri, birinci görüşe dayanan astronomiye “Eski Astronomi” ve ikinci ve

üçüncü görüşe dayanan astronomiye ise “Yeni Astronomi” demişlerdir.

Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki yukarıda anılan şeylere güvenmek ve

inanmak, dinî işlerden ve itikâdî konulardan değildir; Evren Küresi, her ne şekil ve surette

olursa olsun, göksel ve yersel cisimlerin terkibi her ne keyfiyette bulunursa bulunsun ve bu

felek çarkı her ne tahmin ile dönerse dönsün, Evren’in bütün bölümleriyle sonradan yaratıldığını

yadsımaya imkân olmadığına ve Yüce Yaratıcı’nın bir yapıtı olmasının dışında başka bir yol

bulunmadığına inanmanın ve güvenmenin dinin gereklerinden olduğu bu kitabın metninde

açıklanmış ve anlatılmıştır.

Eğer söz konusu olan bu hususta, birinci yol tercih edilip, tümüne üstün ve herkesce

makbul, beğenilen ve güzel bulunan ise, ikinci ve üçüncü yollar reddedilmiş ve itibâr ile rağbet

alanından dışlanmış olurlar. Böyle bir durumda, yine her bir düşüncede, gök cisimlerinin ve

yeryüzündeki cisimlerin şekli, kısacası Evren’in ayrıntılı biçimi herhâlde gözlem ve deney ile

araştırılsa, bu ilahî ve sonsuz güzel yapıda oldukça ince gizler, gerçek konumlar ve hareketler

ortaya çıkar. Buna dayanılarak, onun adlandırılmasında ve algılanmasında, özlü bir biçimde

ayrıntısının ortaya konulmasında acze düşülebilir. Bundan dolayı, bu üç sistem mensuplarının

durumlarının ayrıntılı olarak kanıtlarıyla birlikte anlatılması gerekir ki bu mahalde buna olanak

yoktur. Ancak Cihânnümâ adıyla basılan bu kitabın adına uygun bir biçimde bu konuyu

çözebilmek için, uçsuz bucaksız evrende herkesin bildiğini, gördüğünü bilmek ve işitmek,

ayrıntı bilgisine sahip olmanın gerektirdiği bir biçimde, tam olmalı ve basım konusunda bilgili

olanların yazdıkları söz konusu edilmelidir. Bu açıdan üç farklı sistemin özeti yapıldığında, her

birinin görüşüne göre, Evren’in yapısına ilişkin durumunun betimlenmesi ile Evren Küresi’nin

öğrenilmesinin kolaylaştırılması için açıklamalarına ve görüşlerine uygun Evren modelleri de

buraya eklenmiştir.

178 Mezheb-i evvel. 179 Mezheb-i sânî. 180 Mezheb-i sâlis.

92

Birinci Yol, “Muâllim-i Evvel”181 Aristoteles ile ona bağlı olan Batlamyus ve bunlara

bağlı olanların görüşüdür. Müslüman düşünürlerin çoğu da Aristoteles’in felsefesinde ortaya

koymuş olduğu düşünceleri benimsemiş ve kabul etmişlerdir. Daha sonra adı geçen bilginin

görüşünün ağırlığından dolayı esîrî cisimler yani küllî felekler kitabın metninde söylendiğine

uygun dokuz tane olup, bütün yüksek cisimlerin ve alçak unsurların ortasında varsayılan bir cüz

bulunur. O, Evren’in merkezi ve her şeyin esasıdır. Bu dokuz göğün en büyüğü, Atlas

Küresi182’dir. Yönlerin sınırlayıcısı ve zamanın vakitlerinin belirleyicisidir. Adı geçen felek,

öteki felekleri avucunun içine alıp, 24 saatte bir kere, parlak, sabit ve gezegen yıldızları tümüyle

doğudan batıya devreder. Bu doğuş ve batış ki gece gündüz, aydınlık ve karanlık sürekli böyle

oluşur. Hepsi onun hareketine dayalı ve bağlıdır. Bu dokuz feleğin sonuncusu, Ay feleğidir.

Dünya’yı yani oluş ve bozuluş âlemini, eşyayı her taraftan kuşatmıştır. Dört unsurun küreleri,

Ay feleğinin içinde mertebelerince durmuş ve yerleşmişlerdir. Her durumda merkezden öteye

olan yön yukarı ve merkeze doğru olan yön ise aşağısıdır. Bundan dolayı, yeryüzünün, bütün

maddelerin ve yürüyen varlıkların tepelerinin Ay feleğine, ayak kısımlarının ise merkeze doğru

olduğu apaçık bir doğruluktur.

Bu görüş sahipleri söz konusu hususta birleştikten sonra bazı konularda anlaşmazlığa

düşmüşlerdir. Öncelikle, bazı feleklerin183 konumları ve dizilişlerinde birbirlerine muhâlefet

etmişlerdir ki söz konusu anlaşmazlıklar astronomi kitaplarında184 yazılıdır. İkinci olarak,

feleklerin sayılarında anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Eski dönem düşünürlerinden çoğu ve

bunlardan Aristoteles dahi felekleri sekiz adet olarak kabul etmiş ve ilk hareket ettirici185 olan

burçlar kuşağına186 “Sabit Yıldızlar Küresi”187 demişlerdir. Bazıları ise yaptıkları gözlemlerle

gökyüzünde dokuz hareket belirleyip, feleklerin dokuz adet olduğunu söyleyerek188, Atlas

181 Muâllim-i evvel: Birinci öğretmen ya da üstad anlamına gelir. Bilindiği üzere, Yunan mantık ve felsefesini kendisine bütünüyle yabancı bir kültürel atmosfere mutlak bir başarıyla monte ettiğinden Fârâbî de muâllim-i sâni yani ikinci öğretmen ya da üstad olarak görülür. 182 Felek-i atlas: En Büyük Küre, Kürelerin Küresi: Bütün küreleri çevreleyen küre. 183 Bu felekler Merkür ve Venüs’tür. Platon, Timeaus‘ta ikisinin Güneş’in üstünde olduklarını kabul eder. Batlamyus’a göre ikisi Güneş’in altındadırlar. Al-Battanî ise Venüs’ün Güneş’in üstünde ve Merkür’ün Güneş’in altında olduğunu varsaymıştır. Bkz. Nicolaus Copernicus, Revolutions of Heavenly Spheres; John North, The Fontana History of Astronomy and Cosmology, London 1994, s. 287. 184 Kütüb-i hey’et. 185 Muhârrik-i evvel. 186 Felek el-burûc: Burçlar kuşağı, ekliptik, tutulum dairesi; (Lat. ecliptica, signifero, zodiac): Güneş’in bir yıl boyunca üzerinde dolandığı daire. 187 Felek-i sevâbit. 188 Bütün Ortaçağ boyunca görünen dokuzuncu küre, sekiz küreli eski kozmolojiye ekinoksların presesyonu ve göklerin kutup hareketinin nedenini vermek için Müslüman astronomlardan Sabit İbn Kurra (826-901) tarafından eklenmiştir. Buna göre, dokuzuncu küre, eski sistemde Sabit Yıldızlar Küresi’nin yaptığı gibi her 24 saatte bir dönmektedir. Bkz. Thomas Kuhn, The Copernican Revolution,

93

Küresi’ni ilk hareket ettirici olarak kabul etmişlerdir. Müslüman astronomların çoğu da bunu

kabul etmiş ve dokuz felekten daha az olmasını kabul etmedikleri gibi bu sayıyı fazlalaştırmayı

da düşünmemişlerdir.

Uzun bir zaman geçtikten sonra, astronomlar binâ ve araçlar sağlayarak, gözlem işinde

daha fazla özen gösterecek duruma gelmişlerdir. Bununla birlikte en büyük eğim189 hakkında

uzlaşma ve bu konuda gerçeğe ulaşma kolay olmamıştır. Bu görüşün bazı temsilcileri burçlar

kuşağının ikinci hareketinden190 sonra yine doğudan batıya ve batıdan doğuya garip bir dönme

hareketinin olduğunu bazen kabul bazen de reddetmişlerdir. Ve yine kuzeyden güneye ve

güneyden kuzeye salınımlı, karışık, şaşırtıcı bir hareket yaptıklarından dolayı bu hareketler, en

büyük eğim’de deneyimlerden kaynaklanan anlaşmazlığın sebebi olmuştur. Bundan sonra

burçlar kuşağının üstünde bu, iki harekete yol açmıştır. Onlar iki adet felek daha kabul etmişler

ve gözlem araçlarının sağlayabildiği ölçüde görebildikleri bu feleklerin ışıklı ve saydam olup,

tam anlamıyla saf olmalarından dolayı bunlara bazen billurî, bazen cemedî ve bazen abî

demişlerdir. İlk hareket ettirici olan Atlas Küresi’ni bunların üstünde varsayınca, söz konusu

düşünürlerce gökyüzündeki bütün kürelerin sayısı onbiri bulmuştur. Mutluluğa ulaşmış imân

sahipleri, bu dünya denilen yokluk misafirhanesinde ömürlerini tamamlayıp, öteki dünyaya

gittiklerinde, Yüce Tanrı kendilerine ödül olarak bu yeri vermiştir. Olağanüstü bir düzeni olan

cennetin bildirilmiş olmasıyla, Hıristiyan düşünürler onbirinci feleğin üstünde büyük bir felek

varsayarak, adına “imân sahipleri feleği” ile “mutluluğa ulaşmış kişilerin karargahı” adını

vermişlerdir. Böylece gökyüzü tabakaları bunların bakış açısıyla oniki tane olmuştur.191

New York 1959, s. 112; Seyyid Hüseyin Nasr, İslâm’da Bilim ve Medeniyet, Çevirenler: Nabi Avcı, Kasım Turhan, Ahmet Ünal, İstanbul 1991, s. 177. 189 Meyl-i küllî (Gaye el-meyl): Ekliptiğin ekvatora en uzak noktaları; ekliptik ve ekvator daireleri arasındaki eğim. 190 Hareket-i sânî: İkinci hareket; (Lat. motus stellarum): Güneş’i ve yıldızları batıdan doğuya doğru döndüren hareket. 191 Aristoteles, Evren’in en dıştaki küresi olarak kabul ettiği sabit yıldızların ötesine küre tayin etmemiştir. Astronomi’de daha sonra ortaya çıkan gelişmeler ve Hıristiyan teolojisinin ihtiyaçları, doğa filozoflarının en azından üçten fazla küreyi sabit yıldızların ötesine tahsis etmelerine yol açmıştır. Aristoteles, sabit yıldızlar küresine, yalnızca günlük hareketi atfetmiştir. Son dönem Yunan ve İslâm astronomisinde yapılan çalışmalarla iki ilâve hareket ona atfedilmiştir. Birincisi ekinoksların presesyonudur: 100 yılda bir derece oranında meydana gelen sabit yıldızların batıdan doğuya hareketidir ve gökyüzünün 36000 yılda tam bir dolanımını meydana getirir. İkincisi at kösteği adı verilen yıldızların sözde ileri ve geri hareketlerini açıklamak için Sabit İbn Kurra’nın teklif ettiği trepidation hareketidir. Her farklı göksel hareketi diğerinden ayırt etmek için gerekli olduğunu belirten Aristotelesçi ilke üzerine bir tane ilave küre presesyona ve bir küre de trepidation için olmak üzere toplam on küreye çıkarılmıştır. Bu iki küre de göksel bir cisim taşımamaktadır. Dokuzuncu ya da onuncu küre, bazen de her ikisi genellikle gök kubbenin üzerindeki kutsal sularla bir tutulmuşlardır. Onuncu küre, genellikle sekizinci sırada yer alan sabit yıldızlar küresiyle eşit sayılmıştır. Ortaçağların erken dönemlerinde bu sular kristal olarak adlandırılmış ve bu terim, donmuş bir su gibi bir

94

Üçüncü olarak, boşluk ve doluluk konusunda anlaşmazlık ortaya çıkmıştır. Söz konusu

hususta, gökyüzünün bütünü ve kısımlarında çok miktarda boşluğun olduğunda ya da

olmadığında ittifâk etmişlerse, öncüleri olan Batlamyus’a tamamen sadık kalmışlardır. Ancak

gökyüzünün ötesinde bir boşluğun ve doluluğun olduğu söylentisi konusunda Ptyhagoras ve

öncesindeki bazı filozoflar, bu boşluğun maddeden soyut bir büyüklük olarak varolduğunu

söylemişlerdir. Kelâm bilginleri bu durumu bu’d kavramıyla yorumlamışlardır. Bazıları ise buna

karşı çıkmış ve doluluk ile boşluk durumunu düşünsel bir delille ispatlama yoluna gitmişlerdir.

Ve bazıları gökyüzünün ötesi konusunda gözlem araçlarının ve insan aklının etkisinin

olamayacağını söylemişlerdir. Dolayısıyla bu durumun insan için bilinemez bir şey olduğunu ve

böyle bir konuda fikir beyan etmemenin daha doğru olacağını ileri sürmüşlerdir.

Daha sonra bütün feleklerin dokuz tane olduğunu söyleyen adı geçen görüş rağbet

görmüştür. Bu görüş, Müslüman düşünürlerce de beğenilmiş ve kabul edilmiştir. Ortaya

konulmuş olan diğer görüşler de akıl nazarında terk edilen görüşler bölümünde açıklanmış ve

anlatılmıştır. Ancak bütünüyle soyut bir düzlemde bütün feleklerin belirlenmesi, gökyüzünün

durumunu kontrol etmeye yetmediğinden, düşünce sahibi kimseler vaktiyle yedi gezegende

ortaya çıkan durumları gözlemlemişlerdir. Yani bu gezegenlerde bazen yön192, bazen konum193,

bazen hızlanma, bazen yavaşlama ve bazen geri dönüş194 görüp; bazen Güneş gibi en büyük

eğimden ibaret olan iki gündönümü noktası arasında gezindiklerini ve bazen diğer gezegenler

gibi gündönümü noktalarının kuzeye ve güney iyice kaydığını ve bazen ışıkları çoğaldığını ve

bazen ışıkları azalıp böyle durumlarla bazen Yer’e yakın bazen uzak olduklarını: Ay ve Güneş

akışkana uygulanmıştır. Bu donmuş su, buz ya da kristal biçimindedir. Her bir alternatifini savunan biriler olmuştur. Örneğin Aziz Jerome (yaklaşık 347-419) ve Saygıdeğer Bede (672-735) suları katı ve kristal olarak düşünmüşlerdir. Buna karşılık, Aziz Basil ve Aziz Ambrose, suları akışkan ve yumuşak olarak kabul etmişlerdir. Onuncu küre “ilk hareket ettirici” olarak adlandırılmıştır çünkü bu küre en dıştaki hareketsiz ve kutsal küre tarafından çevrilmiş ilk hareket ettirici küredir. Bütün kürelerin belirli astronomik işlevleri vardır. Kutsal felek dikkate değer bir istisnadır. Bu yalnızca astronomik amaçlı değil fakat aynı zamanda hareketsiz olarak düşünülmüştür. Bundan dolayı da diğer bütün göksel kürelerden farklıdır. Bu küre, bütünüyle teolojik bir yaratmanın, inancın ürünüdür, bilimin değil. Bununla beraber, ilk gün yaratılmış olan cennetle özdeş kabul edilmesine rağmen İncil tarafından kutsal kabul edilmemiş ve böylece diğer iki teolojik küreden yani ilk hareket ettirici ve kristal küreden farklı kabul edilmiştir. Kutsal küre, ayrı bir göksel küre olarak yalnızca 12. yüzyılda ileri sürülmüştür. Laonlu Anselm, Peter Lombard ve Saint Victorlu Hugh gibi teologlar burayı göz kamaştıran parlaklığın olduğu yer olarak betimlemişlerdir. Burası, Tanrı, melekler ve kutsanmışların ezeli ve ebedi ikamet ettikleri yerdir. Sürekli ışık yayan durumuna rağmen, Kutsal küre, içerisinde bulunan ışığı hiçbir şekilde aktarmaz. Bir küre olarak, saydam, görünmez ve bozulmazdır. Dışbükey yüzeyinin ötesinde hiçbir şey yoktur. 13. yüzyılda Novaralı Campanus’un söylediği gibi “ Bütün nesnelerin sahip olduğu pozisyonlar için ortak ve en genel “yer”dir. Her şeyi kapsayan ve hiçbir şey tarafından kapsanmayandır.” Bkz. Edward Grant, The Foundations of Modern Science in the Middle Ages, 1996, ss. 107-109. 192 İstikâmet. 193 İkâmet. 194 Ric’at.

95

tutulmalarının dahi belirli olmayıp; bazen tam, bazen kısmî tutulma olduklarını görüp, olaylar

üzerinde düşünceye dalmışlardır. Kısacası onlar, göklerin bu gibi çeşitli işlerini incelemişler ve

böylece sebeplerini açıklamışlardır. Takvimde düzeltme yapmışlar, ekleme ve çıkarmalarda

bulunmuşlardır. Düzenlemede bütün feleklerin içlerinde yani merkezleri bitişik olan iki koşut

yüzeyle arasında bulunan boşluklarda, Yer’i içine alan ve almayan, merkezleri ile kutupları,

bitişik, ayrı; kalınlık ile incelikte eşit olan ve olmayan nice nice kısımlar varsaymaya muhtaç

olmuşlar ve bunlara “eflâk-ı cüziyye” ve “ikinci felekler”195 demişlerdir.

Bu bölümde Batlamyus’un görüşü İslâm filozoflarınca tercih edildiğinden, astronomi

bilimiyle ilgilenenlere, feleklerin kısımlarının hayal edilmesini kolaylaştırmak için

Batlamyus’un görüşüne uygun olarak, feleklerin kısımları bu mahalde özet bir biçimde sayılıp

belirlenmiştir. Burada tamamen akla dayalı betimleme ve imgeleme ile açıklamada

somutlaştırıp, gurur veren bir görüşle anlamı elde etmek için bütün feleklerin kısımlarının

şekilleri ve biçimleri resmedilmiştir. Bununla birlikte sayıları ve düzenlenişleri, kitaptaki metne

uygun bir biçimde alınmış, bütün feleklerin kısımlarının özeti de bu düzen üzerine en üstten

alta, yüksekten aşağıya doğru sıralanma biçiminde verilmiştir.

Bundan dolayı en üstteki felek olan dokuzuncu felek, “Kürelerin Küresi”196, “En Büyük

Küre”197 ve “Atlas Küresi” adlarıyla tanınmıştır. Astronomi kitaplarında ayrıntılı ve özet bir

biçimde işaret olunduğu üzere, merkezi Evren’in merkezi ve kutbu Evren’in kutbu olup, iki

koşut yüzeyle çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Cisimlerin ve kütlelerin tümünü içine alan

Cisimler Evreni ile son bulmuştur. İçbükey yüzeyinin boşluğunda bulunan sabit yıldızlar

küresinin dışbükey yüzeyine teğettir. Ancak gökyüzünün ötesinde boşluk ve doluluğun

olanaksızlığını varsaymakla, dışbükey yüzeyi bir şeye temas etmemekte ve yıldızlar ile

gezegenlerden arınmış olmaktadır.

Adı geçen felek, bu denli genişlik ve büyüklüğüyle, Evren’in merkezinin çevresinde

doğudan batıya doğru olan bir hareketle iç kısmında bulunan feleklerin tümünü ve ateş ile

havanın bir kısmını döndürüp, 24 saatte devrini tamamlar. Adı geçen feleğin içinde kısımların

yani feleklerin kısımlarının varsayılmasına gerek yoktur. Ancak en büyük dolanım198 olan

ekvator dairesi199 bunun çevresinde, iki yarı kutbunda varsayılmıştır.

195 Eflâk-ı sâniye. 196 Felek el-eflâk. 197 Felek el-azîm. 198 Devâir-i a’zam. 199 Mu‘adil el-nehâr: Hatt-ı istivâ, ekvator; (İng. Equator, Lat. aequator): Ekvator dairesi. Yer merkezinde dönme eksenine dik olan düzlemin yeryuvarlığı ile arakesiti.

96

Bundan sonra sekizinci felek, “Sabit Yıldızlar Küresi”200 ve “Burçlar Kuşağı” adıyla

tanınmıştır. En Büyük Küre’nin iç kısmında durağan bir biçimde bulunmaktadır. Merkezi

Evren’in merkezinden ve kutbu Evren’in kutbundan bir yöne eğimli olup, iki koşut yüzeyle

çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Dışbükey yüzeyi, üzerinde olan büyük feleğin içbükey

yüzeyine ve içbükey yüzeyi boş kısmında olan Satürn’ün dışbükey yüzeyine teğettir. Burası

sabit yıldızların sayısız ve sınırsız yer aldığı bir mahaldir ve bunlarla süslenmiştir. İmgeleme ile

düşünüldüğünde 12 burç nakışlı ve renklidir. Küllî hareket ettirici olan Kürelerin Küresi’yle

Evren’in merkezinin çevresinde doğudan batıya 24 saatte devrini tamamlar. Bunun dışında

kendine özgü bir hareketle Evren’in kutbundan diğer kutup ve yöne doğru eğimli bir kuşak

üzerinde batıdan doğuya düz ve yavaş yavaş bir hareketle içinde sabit bir merkezi ve altında

bütün felekleri o yöne alıp götürür. Bazılarının görüşü üzerine 40000 ve Batlamyus’un

açıklamasına göre ise 36000 Güneş Yıl’ında devrini tamamlar. Hattâ bazı düşünürler bu

dolanım süresine “Batlamyus Yılı” deyip, söz konusu sürenin tamamında Evren’in bütün işleri

Tanrı’nın takdiri ile baştan ayağa yenilenir demişlerdir. Adı geçen feleğin içinde feleklerin

kısımlarını varsaymaya gerek duyulmamıştır. Ancak büyük daireden burçlar kuşağı dairesi adı

geçen feleğin çevresinde varsayılmış ve burçların şekilleri 12 olarak kuşakta belirlenmiştir. Yani

burçlardan her birinde adı geçen feleğin o kadar parçasında gözlemlenen yıldızların toplamı bir

şekle benzetilerek, o burcun adı verilmiştir. Örneğin Koç burcu, adı geçen feleğin sahasında bir

parçadır. Bu parça dahilinde gözlemlenen yıldızlar birer çizgi ile birbirlerine bağlansa buradan

Koç şekli ağır çıkar. Diğerleri buna kıyas edilerek anlaşılabilir. Adı geçen feleğin tamamen

uçsuz bucaksız alanında, zîc kitapları ile takımyıldızlarını gösteren kitaplarda açıklandığı üzere

ve eskilerin gözlemlerine uygun olarak, 1022 yıldızı içeren hayvan ile eşyaya201 benzer 48 biçim

hayal edilmiştir. 346 gözlemlenmiş yıldızı içine almasıyla 12 biçim belirlenmiş ve 12 burç

adıyla isimlendirilmiştir. Adı geçen biçimlerin 21’i kuşağın kuzeyinde bulunup, gözlemlenmiş

yıldızlardan 360 yıldız bunların alanında tespit edilmiştir.15 biçim ise kuşağın güneyinde

bulunup, gözlemlenmiş yıldızlardan 316 yıldız bunların alanında belirlenmiştir.

Ancak şu da bilinmelidir ki adı geçen feleğin alanında, eski dönem astronomlarının

görüşleri gereğince gerek biçimler ve gerekse yıldızlar yukarıda sayıldığı üzeredir. Fakat Yeni

Dünya keşfedilip, batıdan doğuya ve doğudan batıya gidip gelme olanaklı olduğunda, Güney

Okyanusu ile Ekvator çizgisinin arasında Hindiçin’e giden gemilerle Batılı bilginlerden gözlem

işinde usta olanlardan bazıları, Doğu’daki bölgelere sefer ve seyahat ettiklerinde görmüşlerdir ki

Süheyl yıldızının bölgesinde nice yıldızlar vardır. Bu yıldızların adları ve unvanları ilk dönem 200 Felek-i sevâbit. 201 Zû el-ruh ve gayriye.

97

astronomları ile takımyıldızlarını gösteren kitaplarda bulunmamaktadır. Dolayısıyla bunlar, zic

defterlerinin dışında kalmışlardır. Bundan sonra, o tarafta yeni olarak 90 tane yıldız

gözlemlenmiş ve ziclere kaydedilmiştir. Adı geçen yıldızların konumlarında ortaya çıkan

şekiller 12 biçime benzetilmiştir. Böylece gözlemlenmiş yıldızların sayısı çok sayıda bulutsunun

dışında 1112’ye ulaşmıştır. Takımyıldızların sayısı ise 60 biçime erişmiştir. Bu zamanda

genişletilmiş ve satıhlaştırılmış olan Cisimsel Küre, feleklerin tümünü, takımyıldızlarını

kapsamış ve birlikte tasvir oluna gelmişlerdir. İslâm Dünyası’nda yazılmış ziclere dahil olmak

için adı geçen takımyıldızları bu mahalde tamamıyla verilmiştir.

Burçlar kuşağında bulunan yıldız biçimlerinin isimleri şunlardır: Koç202, Boğa203,

İkizler204, Yengeç205, Aslan206, Başak207, Terazi208, Akrep209, Yay210, Oğlak211, Kova212, Balık213.

Burçlar kuşağının kuzeyinde bulunan takımyıldızları ise şunlardır: Dübb-i asgar (Küçük Ayı –

Ursa minor), Dübb-i ekber (Büyük Ayı – Ursa major), Tinîn (Ejderha - Dragon), Kîfâvos

(Cepheus), Avvâ (Çoban - Bootes) ki Seyyâh da derler, Câsî ‘alâ Rekbeteyh (İki dizin üzerine

oturmuş), Selbak,Tâir ki Decâcedir (Kuğu - Cygnus), Zât-ül-kürsî (Kasyope), Yerşavuş ki dev

başını taşıyandır, Mumsikû’l a‘ne, Havvâ (Yılan taşıyıcısı – Ophiucus) ki Hayye’ye

tutunmuştur. Hayyetu’l-havvâ (Kara yılan), Sîm ukâb (Gümüş kartal) ki Nesr ta’ir de derler.

Delfîn (Yunus balığı – Dolphin), Kıt‘a el-feres (Küçük at – Equuleus) , Feres-i sâni (Kanatlı at –

Pegasus), Mer’-i Müselsele (Zincire vurulmuş erkek – Andromeda), Müselles (Üçgen –

Triangle). Kuşağın güneyinde bulunan takımyıldızları şunlardır: Kaytus (Balina – Cetus),

Cebbâr (Avcı – Orion) ki Cevzâ (Gökyüzü ikizleri – Gemini) da derler. Nehar-ı Erneb, Kelb-ül-

asgar (Küçük köpek – Canis minoris), Kelb-ül-ekber (Büyük köpek – Canis majoris), Sefine

(Argo), Secâ, Bâtıye (Kâse – Crater), Gurâb, Keytavus, Sebî‘ (okunamadı), İklîl-i cenûbî

(Güneysel tac – Corona australis), Hût-i cenûbî (Güneysel balık – Piscis Australis). Yeni

gözlemler ile bulunan on iki biçim ise şunlardır: Ankâ, Gurnuk (Turna), Gulâm-i hindî (Hintli

köle), Tavûs-i hindî (Hint tavusu), Nahl-i hindî (Hint arısı), Müselles-i cenubî (Güney üçgeni),

Kelb-i bahrî (Deniz köpeği), Zubâbe, Hut-i zülcenâh (Kanatlı balık), Ejderhâ, Gurâbu’l-beyn 202 Hamel. 203 Sevr. 204 Cevzâ. İkizler burcuna “tev-emân” da denmiştir. 205 Seretan. 206 Esed. 207 Sünbüle. Başak burcuna “azra” da denmiştir. 208 Mizan. 209 Akreb. 210 Kavs. Yay burcuna “rami” de denmiştir. 211 Cedy. 212 Delv. Kova burcuna “sâkib el-ma” da denmiştir. 213 Hut. Balık burcuna “semeketani” de denmiştir.

98

(Kızıl ayaklı karga), Hamâme-i nûh (Nuh güvercini). Sabit yıldızlar feleğinin içerdiklerinin

sayıları ve nitelikleri özet olarak verilmiş ve açık bir biçimde bilgi sahibi olmak için, adı geçen

feleğin burçlarının şekilleri ve takımyıldızları bu mahalde resmedilmiştir.

Bundan sonra yıldızların felekleri, yedi gezegenin şekilleri ve niteliklerinin durumu

özetlenmiştir. Adı geçen yedi gezegen, gökyüzünün bütününde yedi felektir. Yedinci felek,

Satürn’dür. Güneş feleğinin üzerinde bulunup, yüksek felekler ismiyle şöhret bulmuş olan üç

feleğin en büyüğü ve en yükseğidir. Satürn yıldızı, Farsça keyvan olarak da bilinir. Astronomlar

ona: Büyük uğursuzluk214, hintli görünümlü215 demişlerdir. Mutluluk veren Jüpiter’e Büyük

Uğurluluk216 ve cellat görünüşlü kızıl Mars’a Küçük Uğursuzluk217 demişlerdir. Göğün

hanımefendi görünümlüsü olan Venüs ile güzel yüzlü Merkür de Güneş feleğinin altında yer

almaları dolayısıyla iki iç gezegen olarak adlandırılmışlardır. Bu beş gezegenin tamamına başka

bir ad ile Şaşkın Beşler218 demişlerdir. Ve bunun gibi ışık saçan Güneş’e büyük ışık, güzel

görünümlü Ay’a küçük ışık denilmiştir. Bunların tamamına ise yedi gezegen denilmiştir.

Adı geçen bu feleklerin şekilleri satıhlaştırılmış, betimlenmiş, açıklanmış ve

anlatılmıştır. Gezegenlerin durumlarını içeren astronomi kanunlarından bazılarının burada

takdim edilmesi gerekmektedir.

Birinci Kanun: İki koşut yüzeyle çevrilmiş olan her küre yani iki yüzey arasında

bulunan uzaklık yönlerin tümünde eşittir. Feleğin bazı kısımları kalın219 ve bazıları da daha

ince220 olmaz. Şüphesiz bu yüzden kalınlığı benzer olan iki yüzeyin merkezi kürenin merkezidir

ve kürenin merkezi Evren’in merkezidir.

İkinci Kanun: Her somut felek Yer’i çevreleyip, bir yörüngede bulunmaktadır. Aşağıda

anlatılacağı üzere Ortakmerkezli Küre221, Taşıyıcı Küre222 ve Eğimli Küre223 gibi. Şüphesiz o

214 Nahs-i ekber. 215 Hind-i peyker. 216 Sa’d-ı ekber. 217 Nahs-i asgar. 218 Hamse-i mütehayyire. 219 Aglaz. 220 Arak. 221 Felek el-mümessil: Ortakmerkezli küre (Lat. concantricus): Merkezi ekliptiğin merkezi (Yer) olan küre. 222 Felek el-hâmil: Taşıyıcı küre; (Lat. deferens): Episiklin merkezini dışmerkezli küre üzerinde taşıyan küre. 223 Felek el-mâil: Eğimli küre; (İng. Oblique sphere, Lat. obliquus, deflectens): 1) Gezegenin üzerinde hareket ettiği, ekliptiğe belli bir açı ile eğimli olan küre; gezegenin yörüngesi. 2) Ay’ın ikinci küresi.

99

feleğin iki yüzeyi koşut olur. Episikl224 gezegenlerin feleklerinde ve seçkin olan görüşte, Güneş

feleğinin dışında ispatlanmıştır. Yer’i çevrelemediğinden başka içbükey yüzeyine itibar

olunmamayla tarif edilmiştir. Düşüncemize geri dönerek diyebiliriz ki astronomlar, Satürn için

üç adet felek ispat etmişlerdir. Birinci felek, küllî felektir. Merkezde, kuşakta, kutuplarında ve

hareketinde burçlar feleğine benzediği için buna “Ortakmerkezli Küre” demişlerdir. İkincisi,

dışmerkezli felektir. Ortakmerkezli kürenin içinde iki koşut yüzeyde bulunup, dönüş merkezi

dayanıklı olduğundan, buna “Taşıyıcı Küre” demişlerdir. Üçüncü felek, Episikl’dir. Satürn

yıldızı onun tarafında odaklanmış olup; Episikl kendisiyle birlikte Satürn’ü de döndürdüğü için

buna “Episikl” demişlerdir.

Bundan sonra Satürn’ün ortakmerkezli küresi, küllî felektir. İki koşut yüzeyle

çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Yüzeyinin üstünde olan sabit yıldızlar küresinin içbükey

yüzeyine ve yüzeyinin altında olan Jüpiter’in küresinin (feleğinin) dışbükey yüzeyine teğettir.

Adı geçen feleğin üstünde ve altında bulunan diğer küllî felekler gibi, öncelikle, büyük feleğin

hareketine uyup, ilk hareket ile Evren’in merkezi çevresinde doğudan batıya hareket eder. İkinci

olarak, sekizinci feleğin kendine özgü hareketine bağlı olup, batıdan doğuya gider. Üçüncü

olarak, yukarıda söz konusu edilen görüşe dayanılarak sekizinci feleğin Yer’e salımımlı ve

karışık olagelen şaşırtıcı hareketinden etkilenip, kuzeyden güneye ve güneyden kuzeye salınır.

Her nasıl olursa olsun, söz konusu olan hareketlerin tümü doğal ve kendiliğinden olmayıp, diğer

feleklerin hareketinden ötürü Yer’in hareketiyle ilineksel bir harekettir. Ancak her feleğin

kendine özgü sağlam bir hareketi vardır ve kendine özgü eksen ile kutuplar üzerinde dolanıp,

devrini tamamlaması gerçekleşmektedir. Satürn de kendi hareketiyle, yani batıdan doğuya bir

hareketle, matematiksel olarak bilinen bir miktarda dolanımını tamamlar. Şüphesiz adı geçen

feleğin altında bulunan feleklerin küreleri de ilineksel ve özsel, doğuya ve batıya doğru

hareketle nitelendirilmiştir. Ancak yedi gezegene özgü olan konum, yön, geri dönüş, yavaşlama

ve hızlanma ile Yer’e yakınlaşma ve uzaklaşma ve diğer somut ve soyut görünen durumların

düzenlenmesi ve düzeltilmesi konusu, bütün feleklerin kalınlıkları ve derinliklerinde çeşitli

hareketleri ve dolanımları, ikinci feleklerin yani cüzî feleklerin ispat edilmesinin gerekliliği, bu

heyetlerin çeşitlilik gösterdiğini ortaya koymuştur. Ve bu mahalde düzeltilmeleri ve

betimlenmeleri konusunda önemli bir olanak kazanılmış oldu. Bundan dolayı, Satürn’ün

durumunun düzeni için küllî feleğinin cisminin içinde yani iki koşut yüzeyle çevrelenmiş olan

gövdesi içinde “Taşıyıcı” adıyla ikinci bir felek takdir etmişlerdir.

224 Felek el-tedvîr: Episikl; (Lat. Epicyclus): Eksantrik daire üzerinde yer alan ve gezegenin üzerinde dolandığı küçük daire.

100

Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki bu feleklerin gerçek kısımları algılanmayıp,

görünüşte bile bilinmezler. Soyut feleklerde görünen çeşitli durumların kabul edilmesi için

varsayılmışlardır. Güyâ söz konusu olan parçalar, organların yerine güzel düzenlenişte küllî

felek için takdir olunmuştur.

Satürn için belirlenen ikinci felek ise Yer’i çevreleyen ve merkezi kürenin merkezinin

yani Evren’in merkezinin dışında, iki koşut yüzeyle çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Bu

kürenin dışbükey yüzeyi, ilk feleğin dışbükey yüzeyiyle duyusal olarak gösterilmesi olanaklı

olup, bölünme kabul etmeyen ortak bir noktada temas etmiştir ki, o nokta “evc”225 adıyla

isimlendirilmiştir. Bu nokta Evren’in merkezine oranla en uzak noktadır. Yıldız o noktaya

geldiğinde, Yer’in merkezinden oldukça uzak ve yükseğe erişmiş olur. Bunun gibi, adı geçen

feleğin içbükey yüzeyi, birinci feleğin içbükey yüzeyine teğettir. Bu ortak noktaya “hadîd”226

adı verilmiştir. Bu nokta, Evren’in merkezine oranla en yakın noktadır. Yıldız bu noktaya

geldiğinde, Yer’in merkezine oldukça yaklaşmış ve alçalmış olur. Bütün bunlardan sonra, bu

yazılanlara dayanılarak, birinci felekten bu taşıyıcı adıyla meşhur olan ikinci felek bu biçimde

ayrıldığında, zorunlu olarak çeşitli kalınlıkta iki küre geriye kalır. Biri ikinci feleği içine alır,

diğeri ikinci felek tarafından çevrelenir. Küreyi kuşatanın ince tarafı apoje’ye, kalın tarafı

perije’ye doğrudur. Ötekinin kalın ve ince tarafı ise bunun tersinedir. Böyle iki küreye,

tamamlayıcı kürenin başlangıcı olduğu için ikisine de “tamamlayıcı”227 demişlerdir. Yine

yıldızlarının durumlarının düzenlenmesi için bu kadar miktarla yetinmeyip, Güneş’te

dışmerkezli olan bir başka ikinci felekten sözetmişlerdir. Ancak diğer gezegenlerde Yer’i

çevrelemeyen küçük felekler varedip, bunlara: “döndürücü felekler”228 adını vermişlerdir.

Bütün bunlardan sonra episikl, Satürn’ün küllî feleğinde örneğin Yer’i çevrelemeyen

küçük bir felektir. Dışmerkezli olup, kendisini taşıyan feleğin cisminde odaklanmıştır. Bir

özellik ile nitelenmiştir ki episiklin çapı taşıyıcının iki yüzeyine eşittir. Yani episiklin yüzeyi,

taşıyıcının iki yüzeyine tıpkı bir nalın nala uyması gibi teğet olmuştur. Yıldız da tek bir yüzeyle

çevrelenmiş, içi dolu küresel bir cisimdir ve episiklin cisminde odaklanmıştır. Bir özellik ile

nitelenmiştir ki yıldızın yüzeyi episiklin iki yarı kutbunda bulunan ortak bir noktada, episiklin

yüzeyine teğet olmuştur. Yani yıldız bütünüyle episiklin cisminde bulunup, yüzeyi yüzeyine

temas etmiştir. Mâdemki Satürn feleğinin özet bir biçimde durumu ve kısımlarının şekil ve

biçimi gösterilmiştir. Jüpiter feleği, Mars feleği ve Venüs feleğinin de biçimleri her bakımdan

225 Evc: Yeröte, apoje; (İng. Apogee, Lat. Apoaeum): Bir gezegenin Yer’e en uzak olduğu nokta. 226 Hadîd: Yerberi, perije; (İng. Perigee, Lat. perigaeum): Bir gezegenin Yer’e en yakın olduğu nokta. 227 Mütemmîm. 228 Eflâk-ı tedâvir.

101

Satürn feleğine benzemektedirler. Bunların her biri, iki koşut yüzeyle çevrelenmiş, küresel birer

cisimdirler. Şüphesiz her birinin dışbükey yüzeyi, üstünde olan feleğin içbükey yüzeyine ve

içbükey yüzeyi altında olan gökyüzünün dışbükey yüzeyine teğettir. Bu suretle olan yüzeyinin

merkezi kürenin merkezidir ve o da Evren’in merkezidir. Adı geçen feleklerin içlerinde, Satürn

feleğinde, yukarıda söz konusu edilenlere dayanılarak, ortakmerkezli küre, taşıyıcı küre ile

episikl ispatlanmış ve biçim üzerine ortaya çıkan görüş ayrılıklarında oluşan durumlar, bu yolla

kabul edilebilir bir düzen haline gelmiştir.

Bu bütün felekler, birinci hareket ile doğudan batıya ve ikinci hareket ile batıdan

doğuya devrederler. Yer’in hareketini kasteden söz üzerine salınım yaptıklarından başka her

birinin kendine özgü hareketi vardır. Bunların kadir, yön ve sebepleri astronomi kitaplarında

anlatılmıştır. Dolanma süreleri ise kitabın metninde özetlenerek gösterilmiş ve açıklanmıştır.

Adı geçen dört feleğin biçimi tek bir şekilde olup, aralarında uyumsuzluk bulunmadığından,

tümünün durumlarının anlaşılması için birinin biçiminin çizimlenmesi ve anlatılmasıyla

yetinilmiştir.

Bundan sonra dördüncü felek, Güneş feleğidir. Özet olarak anlatılacak olursa, büyük

ışık olan bu görkemli yıldız, bütün yıldızların aydınlatıcısı ve ışığının kaynağı olduğu gibi, gece

gündüz, aylar ve yıllar da bunun hareketiyle güzel bir biçime kavuşmuş, aynı şekilde yedi

gezegenin belirli bir düzen içerisinde dolanımı, yine sanki ışıktan bir fanus içerisindeymiş gibi

olan Güneş, aşağısındakilere ve yukarısındakilere ışık verecek orta bir konumda bulunmaktadır.

Bu nedenle feleği de diğer gezegenlerin feleklerinden daha basittir. Ortakmerkezli ve

dışmerkezli adında iki feleğin ispatlanmasıyla bütün durumları düzene konmuştur. Şimdi Güneş

feleğinin merkezi, Evren’in merkezidir. Yani büyük felek olup, Yer’i çevreleyen, iki koşut

yüzeyle çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Dışbükey yüzeyi üstünde olan Mars feleğinin içbükey

yüzeyine ve içbükey yüzeyi altında olan Venüs feleğinin dışbükey yüzeyine teğettir. Adı geçen

feleğe, merkezde, kuşakta ve kutuplarda burçlar feleğine benzediği için “Ortakmerkezli”

demişlerdir.

Ancak astronomlar, Güneş’in hareketinde bazen hızlanma bazen yavaşlama

gözlemlemişler ve Güneş’in cismini bazen büyük bazen küçük gözlemlemelerinin, Yer’in

merkezinden bazen uzak ve bazen yakın olmasını sağlayacağından, bu problemi çözebilmek için

Güneş’in ortakmerkezli feleğinin içinde dışmerkezli bir feleğin varlığını kabul etmişlerdir. Bu

ikinci felek, birinci feleğin içinde, Yer’i çevreleyen ve merkezi, Evren’in merkezinin dışında, iki

koşut yüzeyle çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Dışbükey yüzeyi ortakmerkezli feleğin dışbükey

yüzeyi ile ortak bir noktada teğettir ki bu noktaya apoje derler. O, Evren’in merkezinden en

102

uzak noktadır. Güneş bu noktaya eriştiğinde, Evren’in merkezinden oldukça uzaklaşmış olur.

Adı geçen feleğin içbükey yüzeyi, birinci feleğin içbükey yüzeyine ortak bir noktada temas

etmiştir ki bu noktaya perije derler. O, Evren’in merkezine en yakın noktadır. Güneş bu noktaya

geldiğinde, Yer’in merkezine çok yaklaşıp, aşağı inmiş olur. Anlattığımız üzere ortakmerkezli

feleğin cisminden dışmerkezli felek ayrıldığında, zorunlu olarak iki küre kalır ki ikisinin de

yüzeyleri koşut olmayıp, bazı parçası kalın ve bazısı ince olur. Ve bu iki kürenin ikinci feleğe

eklenmesiyle, birinci felek tamam olup, tek bir felek biçimine girdiği için bunlara

“tamamlayıcı” denilmiştir. Güneş ise tek bir yüzey ile çevrelenmiş, küresel som bir cisim olup,

dışmerkezlinin cisminin iki yarı kutbunda odaklanmış ve bir özellik ile nitelenmiştir ki,

Güneş’in cisminin çapı dışmerkezlinin kalınlığına eşit olup, Güneş’in çevresi dışmerkezlinin

çevreleriyle iki ortak noktada temas etmiştir.

Bundan sonra Venüs feleği gelmektedir. Güvenilir bilgiye dayanılarak, üçüncü felek

olduğu ve Güneş feleğinin altında bulunduğu sağlam delillerle ispatlanmıştır. Venüs feleğinin

şekil ve biçiminin her bakımdan üst feleklere benzemesiyle, benzedikleriyle kıyaslanarak, bütün

durumları için üç adet felek takdir edilmiştir. Bu felekler düzenlenmiş ve birbirlerinden ayırt

edilmişlerdir. Bütün bunlardan sonra, birinci feleği burçlar feleğine benzeyen ortakmerkezlidir

ki küllî feleğidir. Adı geçen bu felek, Yer’i çevreleyen, merkezi Evren’in merkezi, iki koşut

yüzeyle çevrelenmiş, küresel bir cisimdir. Dışbükey yüzeyi doğru söz üzerine üstünde olan,

Güneş feleğinin içbükey yüzeyine ve içbükey yüzeyi altında olan Merkür feleğinin dışbükey

yüzeyine teğettir. İkinci feleği, birinci feleğin yani ortakmerkezlinin derinliğinde, merkezi

Evren’in merkezinden bir yöne kaydırılmasıyla takdir olunan taşıyıcı küresidir. Üçüncü feleği,

taşıyıcı kürenin cisminde odaklanmış ve yüzeyi yüzeylerine teğet olan episikldir ki Venüs

yıldızı adı geçen feleğin içinde odaklanmıştır. Adı geçen feleğin konumu ve durumunun üst

gezegenlere benzemesi açık ve seçik olduğundan, ayrıntısı atlanıp, diğer bir an için söz konusu

edilen şekil ile yetinilmiştir.

Bundan sonra ikinci felek, Merkür feleğidir. Adı geçen feleğin göksel konumu kısımları

bakımından diğer feleklerden farklılık göstermesi dolayısıyla ayrıntılı bir biçimde ve bütünüyle

astronomi bilgisine dayanılarak, açıklanacaktır. Astronomlar ve düşünürler, Merkür için Yer’i

çevreleyen 3 adet büyük felek ile Yer’i çevrelemeyen bir küçük felek varsayıp, yerleşik

görüşlere karşı çıkmışlardır. Adı geçen dört feleğin durumlarının belirlenmesiyle güzel bir

düzen ve düzgün bir biçim gösterilip, sabit hale getirilmiştir. Birinci feleği, ortakmerkezli

küredir. Kutupta, kuşakta, harekette burçlar feleğine benzediği için ortakmerkezli demişlerdir.

Adı geçen felek, diğerleri gibi Yer’i çevreleyen, merkezi Evren’in merkezi, iki koşut yüzeyle

103

çevrelenmiş küresel bir cisimdir. Yukarı yüzeyi üstünde olan Venüs feleğinin aşağı yüzeyine ve

aşağı yüzeyi altında olan Ay feleğinin yukarı yüzeyine teğettir. Bundan sonraki müdîr feleğidir.

Yukarıda söz konusu edilen dışmerkezlinin birincisi olup, ikincisini kuşatır. O, Merkür’ün dört

feleğinin ikincisidir. Adı geçen felek, bahsi geçen dışmerkezlinin ikincisinin kuşattığı merkezini

idare ettiği için kendisine “müdîr” demişlerdir. Resimle açıklanmış ve alışılagelmiş biçim

üzerine, dışmerkezliler teğet olan diğer feleklerin kalınlığında yerleşmiş oldukları gibi işte

müdîr feleği de ortakmerkezlinin kalınlığında yer almıştır. Bir özellik ile müdîrin dışbükey

yüzeyi ortakmerkezlinin dışbükey yüzeyine apoje olarak adlandırılan, bölünme kabul etmeyen,

duyusal olarak belirlemeye izin vermeyen ortak bir noktada temas etmiştir. Adı geçen müdîr

feleğinin içbükey yüzeyi, yukarıda açıklanmış olan ortakmerkezlinin içbükey yüzeyine, duyusal

olarak belirlemeye olanak tanımayan ve bu ikisi arasında ortak perije namıyla adlandırılan bir

noktada temas etmiştir. Adı geçen feleğin merkezi, mahallinde açıklandığı üzere Evren’in

merkezinin dışındadır. Bundan sonra iki dışmerkezlinin ikincisi yani Merkür’ün üçüncü feleği

ki dışmerkezlilerin birincisi olup, taşıyıcısı episiklin merkezi olan müdîr feleğini çevreler.

Müdîr’in ortakmerkezlinin içinde olması suretiyle, bu da müdîrin cisminde odaklanmıştır ve

taşıyıcının dışbükey yüzeyi müdîrin dışbükey yüzeyine apoje ile adlandırılan noktada teğettir.

Taşıyıcının içbükey yüzeyi müdîrin içbükey yüzeyine perije tabir olunan noktada

teğettir ve taşıyıcının merkezi müdîrin merkezinin dışındadır. Eğim miktarı ve çıkış mahalinde

açıklanmıştır. Bundan sonraki episikldir. Merkür’ün dördüncü feleğidir. Episikl Yer’i

çevrelemeyen küçük bir felektir ve taşıyıcının içinde yani iki yüzeyi arasında bir biçim ile

odaklanmıştır. Episiklin çapı taşıyıcının kalınlığına eşit olup, episiklin yüzeyi taşıyıcının

yüzeyine aşağıda ve yukarıda teğet olmuştur. Merkür yıldızı küresel som bir cisimdir. Resimli

olarak bir çok kez açıklandığı biçimde episiklin içinde odaklanmıştır.

Bundan sonra Merkür feleği bu oluşmuş konumu ve düzeni bölünmeyen bir şekilde

biçimlenip, sureti tamam olduğunda, Merkür feleğinde apoje ve iki perije ortaya çıkar. Biri

ortakmerkezliden bir cüz gibi olduğu için ortakmerkezlinin apojesi ve biri de müdîrden bir cüz

gibi olduğu için müdîrin apojesi denilmiştir. Ortakmerkezlinin perijesi ve müdîri de buna

kıyasladır. Bu iki dışmerkezlinin dört tamamlayıcısı olup, bunlardan ikisi ortakmerkezlinin

müdiri ve ikisi de müdirin taşıyıcısı içindir.

Bundan sonra birinci felek, Ay feleğidir. Adı geçen feleğin de küllî feleği, farklı

cüzlere bölünmesiyle, şekli ve biçimi, benzeri olan diğer gezegenlerin feleklerine benzemeyen

bir şekil ve biçimde görünmektedir. Dolayısıyla açıklanması ve düzeltilmesi ayrı olarak

betimlenmiştir.

104

Bütün bunlardan sonra Ay feleği de 4 adet feleği kapsar. İlk ikisinin merkezi Evren’in

merkezidir. Üçüncüsü dışmerkezlidir ve episikli taşıyıcıdır. Dördüncüsü episikl feleğidir. Sonra

Evren’in küresi ile ortakmerkezli olan iki feleğin birincisi, ikinciyi çevrelemektedir ki

çevresinde bulunan cevzeher noktasından ve burçlar feleğine benzerliğinden dolayı cevzeher229

ve ortakmerkezli adları ile bilinmektedir. Adı geçen feleğin dışbükey yüzeyi üstünde olan

Merkür feleğinin içbükey yüzeyine ve içbükey yüzeyi kendi feleklerinden ikinci feleğin

dışbükeyine teğettir. İlk iki feleğinin ikincisi çevreleyendir. Kuşağı burçlar kuşağından ve

ortakmerkezli dairesinden bir yöne kaydırıldığı için “eğimli küre” ismiyle adlandırılmıştır.

Eğimli küre cevzeherin iç kısmında yani alt yüzeyinde bulunup, dışbükey yüzeyi birinci feleğin

içbükeyine, içbükey yüzeyi ise dört unsurdan ateş küresine teğettir. Üçüncü feleği taşıyıcı

küresidir. Resimle anlatıldığı üzere eğimlinin içindedir ve merkezi Evren’in merkezinin

dışındadır. Dördüncü felek, episikldir. Taşıyıcı kürenin cisminde odaklanmıştır. Ay yıldızı da içi

dolu küresel bir cisim olup, diğer gezegenler gibi, geçmiş resimde olduğu üzere, kalınlığı

episiklda odaklanmıştır. Bundan sonra ortakmerkezli, eğimli, taşıyıcı ve episikl, yani 4 adet

feleğiyle Ay feleği belirgin açık bir düzen oluşturmaktadır. Cisimsel olarak çizildiği ve yüzeysel

olarak gösterildiği üzere, duyumsamak ve algılayabilmek için, Ay feleğinin biçimi bu mahalde

resmedilmiş ve betimlenmiştir.

Bundan sonra astronomi bilginlerinden birinci yola bağlı olan fizikçiler, felekler

bahsinde konuları delillerden arındırmış ve kuramsal olarak incelemişlerdir. Anlattığımız üzere,

felekleri cisimleriyle belirtmeye muhtaç olmuşlardır. Bu itibâr ile adı geçen bilime “somut

astronomi”230 demişler ve anlatıldığı üzere feleklerin sayısını 24 olarak belirlemişlerdir. Bunlar:

En Büyük Küre, Sabit Yıldızlar Küresi ve Güneş’in iki feleği, yüksek gezegenlerin ve Venüs’ün

üçer, Merkür ve Ay’ın dörder felekleridir. Bunların şekilleri ve biçimleri yukarıda resmedilmiş

ve betimlenmiştir. Fakat Almagest’in sahibi ve ona bağlı olanlar ile matematikçiler, felekler

konusunda daireler ile yetinmişlerdir. Feleklerin durumlarında deliller getirmek ve

kanıtlamalarını yapabilmek için bu miktar yeterlidir demişler ve bu itibar ile adı geçen bilime

“soyut astronomi”231 demişlerdir. Onlar, dokuzuncu ve sekizinci felekler için birbirini kesen iki

daire belirtmişlerdir. Bunlar önceki feleklerin kuşaklarıdır. Güneş için de iki daire

söylemişlerdir. Biri ortakmerkezli ve diğeri dışmerkezlidir. Bunlar bir noktada temas etmişlerdir

ki bu apojedir. Bu görüşe göre, Güneş için episikl olmaz. Fakat episikl’ı uygun bulanlar üç daire

belirtirler. Biri taşıyıcının ortak merkezi ve biri de taşıyıcının dış merkezidir. Bunlar

229 Ay’ın iniş ve çıkış düğümlerinin hareketini açıklamak için kullanılan küre. 230 Hey’et-i mücesseme. 231 Hey’et-i gayr-i mücesseme.

105

tamamlayıcılardır. Bir diğeri de episkl dairesidir. O da bu suretledir. Merkezi, taşıyıcının

çevresinin üzerindedir ve çevresi dışmerkezliye teğettir. Yüksek gezegenler232 ve Venüs’ün her

biri için ise beşer daire kabul etmişlerdir. Bunlar ortakmerkezli daire, eğimli daire, taşıyıcı daire,

eşlik dairesi ve taşıyıcı ile tamamlayıcıdır ve biri de episikl dairesidir ki merkezi taşıyıcının

çevresinin üzerindedir. Ay için ise 4 daire belirtmişlerdir. Biri ortakmerkezli ve diğeri eğimlidir

ki bunlar tamamlayıcılardır ve biri de taşıyıcıdır ki afel noktasında eğimliye teğettir ve biri de

episikl dairesidir ve bu suretledir ki merkezi taşıyıcının çevresinin üzerindedir. Ay için bilginler

taşıyıcının merkezinin taşıyıcısını belirtmemişlerdir. Çünkü eğimli hükmündedir. Fakat bazıları

belirtmiş ve Merkür için 6 daire kabul etmişlerdir. Bunlar ortakmerkezli, eğimli, taşıyıcı, eşlik,

episikl ve taşıyıcının merkezinin taşıyıcısıdır. Müdîr’i belirtmemişlerdir. Çünkü taşıyıcının

merkezinin taşıyıcısı onun yerine geçmektedir ve bazıları onu da söylemişlerdir. Bu suretle

eğimliye teğettir.

Matematikçiler feleklerin anlatılması konusunda daireler üzerine sınırlama getirmişler

ve 34 felekte karar kılmışlardır. Güneş için episikl olmadığı takdirce [33] ve aksi takdirde 35

olur. Fakat Ay için taşıyıcı, taşıyıcı merkezi ile Merkür için müdîr söyleyenlerin yanında 37

olur. Fizikçiler için, iki tane asıl üzerine, yani Güneş için gerek episikl olsun gerek olmasın

24’tür. Ancak hareketlerin kontrol edilmesi için fizikçiler de yine bazı feleklere gereksinim

duymuşlardır. Çünkü fizikçilerin görüşlerine göre, feleklerin şekilleri ifade edilmiştir. Feleklerin

uzun uzadıya anlatılması için daireler üzerine sınırlama getirenlere göre de, matematikçilerin

resmettikleri feleklerin biçimleri bu mahalde belirtilmiş ve buraya eklenmiştir. İkinci yol, daha

önce anlatıldığı gibi ve özetlenerek belirtildiği ve yazıldığı üzere astronomların ve filozofların

önceki ve sonraki dönemlerde gelenleri, eterden (saydam) ve dört unsurdan oluşan kürelere

dikkat çekmişlerdir. Boşlukta duran küresel evrenin biçimi ile niteliklerini düzenlemek ve

konumu, hareketi ve durağanlığı gibi durumlarını keşf ettiklerinde ve açıkladıklarında ise çeşitli

görüşlere ayrılmışlardır. Böylece, üç farklı görüş birbirinden ayrılmıştır. Birinci görüşü

benimseyen topluluğun Evren’in biçimine dair ihtiyatlı görüşlerine ilişkin ipuçlar eleştirilmiş ve

yazılmıştır. İkinci görüşe rağbet eden bilginler topluluğu, Güneş’i herşeyin merkezinde olmak

üzere Evren’in merkezine yerleştirilmiştir. Yer ise Güneş’in çevresinde dolanacak, hareket ve

göklerde durağanlık meydana geliyor düşüncesiyle iddialarını güçlendirmişler ve görüşlerini

düzenlemek isteğiyle bu alanda araştırma ve bu yolda incelemeyle Evren küresinin çevrelediği

ulvî ve süflî cisimlerin niteliklerinin durumlarına dair açıklamaları ve görüşlerinin

biçimlendirdikleri suret budur.

232 Kevâkib-i ulviyye.

106

Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki yukarıda anılan konuların itikâdî işler ile

yaradılış konularından olmadığına defalarca işaret edilmiştir. Ve bu mahalde söylenmesi

zorunlu olmayıp, belki de gereksiz ve uygunsuz kabul edilebilir. Adı geçen topluluğun soyut

görüşleri, özet olarak bir düzen içerisinde ifade edilmiş ve yazılmıştır. Açıklamaları ve

görüşlerini bildirmek, açıkça ortaya koymak, gözleme dayalı düşünceleriyle göksel ve yersel

cisimlerin niteliklerine dair düzenlenişlerine ilişkin biçimleri ve şekilleri de eklenmiştir. Bu

sonsuzluk alanındaki bilgi sahipleri ile bu geniş alana yakınlığı olan ilim sahipleri, kısacası

olgunluk ve dikkat sahipleri ile haysiyetli ve gayretli kişiler, bu söylenenlere itiraz ederlerse

bilgece tavır ve hareketle, apaçık ve kuvvetli delillerle ortaya koyarak, ortaya konulanların zayıf

kısımlarını yardımlarıyla ortadan kaldırıp, kitabın kenarında, satırların dışındaki kısımların

istediklerini ortaya koymalarına aracı olmak ümidiyle boş bırakılan yerlerine haşiyeler yazarak,

birinci yolun şöhretini arttırıp, güçlendirsinler ve böylece bu kitaba daha çok güzellik ve süs

katsınlar. Bu âtıl görüşe, İslâm Dünyası’ndaki bilginler de bir dönemde karşı çıkmaktan geri

kalmamışlardır. Sözümüze uygun ne suretle karşı çıkıp reddettikleri ve dayanakları, ne şekil ve

ne suretle çürütüldüğü astronomi kitaplarında yazılmış ve açıklanmıştır. Ancak her ne kadar atıl

ve batıl ise de eski ekol ve eski görüş, etkin olmakla her dönemde taraftar bulmuş, rağbet

edilmiş, korunmuş ve kollanmıştır. Bu görüşü desteklemek amacıyla ve kuvvetlendirmek

düşüncesiyle, kitaplar ve risaleler bile yazılmıştır. Ancak bu kitabın içeriğini bu mahalde daha

fazla açıklama ile yazmayı uzatmak, faydasız olduğundan ayrıntıdan kaçınılmış, özet ve

kısaltma yoluyla verilmesi amaçlanmıştır. Bu amacı sağlayabileceği ümidiyle, Hıristiyan

milletlerin düşünürleri arasında son zamanlarda yer alan Edmund Pourchot233 adlı bilgin ve

müellifin, felsefede, eski ve yeni bilim adamlarının görüşlerine sahip olmak için derleyip

yazdığı kitabının 3. cildinin 3. bölümünde bulunan ve Evren’in niteliklerini kapsayan üç yol

mensuplarının sözleri ile düşünceleri özetlenmiştir. Öncelikle, o, ilk dönemlerden bu tarihe

gelinceye kadar itibar edilmeyen (âtıl) bu yolun taraftarları ile bu uygunsuz tavıra kimlerin

inandığına işaret etmekte ve açıklamaktadır. İkinci olarak, adı geçen görüşe göre, Evren’in

biçimi, gök cisimleri ile gezegenlerin düzenlenişi ve hareket ile durağanlığın niteliğinin

tartışılmasına yönelik görüşleri düzeltmiş ve düzenlemiştir. Bunların apaçık bir biçimde

kavranması için, Evren’in yapısı onların görüşlerine uygun bir biçimde çizimlenmiş ve

betimlenmiştir. Üçüncü olarak, bu görüş mensuplarının açıklamalarını ve düşüncelerini

çürütmek için, karşıt görüş sahipleri tarafından ortaya çıkarılmış olan itirazlar ile bunların ileri

233 Metinde “Porkuçyus” olarak geçmektedir.

107

sürdükleri delilleri, soruları ve cevaplarını bir araya getirmiştir. Bundan dolayı, söz konusu

kitabın üçüncü bölümü tercüme edilmiştir. Bölümün içeriği bunlardan ibarettir. En eski

dönemlerden bu güne gelinceye kadar geçen zaman içerisinde bütün Ortaçağ’da Yer’in

hareketine ilişkin olarak ileri sürülmüş görüşün kesintiye uğraması ve kalkması söz konusu

olmayıp, her an Dünya’daki insanların arasında bu görüşü himaye eden birisi daima

bulunmuştur. Bu durum itibar edilen kaynaklarda açık bir biçimde belirtilmiştir. Hattâ

meşşailiğin kurucusu olan Aristoteles kitaplarında yaptığı incelemelerinden şunu hikaye

etmektedir: Öncelikle Pythagoras ve izleyicileri bu görüşü savunmuşlardır. Bunların görüşlerine

göre, ateşten ibaret olan Güneş, bütün unsurların en mükemmelidir. Bütün gezegenler ile gök

cisimlerinin merkezi olmak üzere Evren’in ortasında çevrelenmiştir ve sakin bir konumdadır.

Onlar, Yer’i onun çevresinde sanki bir gezegen gibi de hareket ettirmişlerdir.

Açıkça bilinmelidir ki, Aristoteles’in bu açıklaması, Pythagoras ve ona bağlı olanlardan

aktardığı bu sözü, Ay-üstü Alem’deki nesneler hareket ederler ve hareketleriyle tekdüze bir

şekilde ve sıralı olarak düzenli bir şekilde dolanırlar gibi diğer açıklamalarına karşıt ve çelişik

değildir. Çünkü Pythagoras ile ona bağlı olanların bakış açısında, Yer de gezegen kabul edilen

bir yıldız veya harekete sahip olan benzeri bir şey olarak kabul edildiğinden diğer felekler gibi

kendine özgü hareketlerinde, güzel bir düzen ve tertibe sahiptir demek anlamına gelir.

Bu mahalde, bu, tek bir biçimde feleklerden kaynaklanan bir yer değiştirme ve

dolanımdan kaynaklanan tekdüzenlilik ve uyumu, soyut bir harekette güzel bir düzenin

korunmasını ima eden bir anlatımdır.

Arşimed’in aktarımına göre, Aristarkhos adlı düşünür de Yer’in hareketinde

Pythagoras’ın görüşünü benimsemiştir. Plutarkhos234’un aktarımına göre ise, Aristarkhos adlı

düşünür de, Aristotelesci Klianuş (?) adlı düşünürün de belirtilen bu konuda, bu düşünceye bağlı

olduğunu bildirmiştir. Klianuş’un aynı zamanda göksel kürelerin durağanlığına ve Yer’in

dairesel bir şekilde dolanımdan başka, kendi ekseni üzerinde de döndüğünü ileri sürdüğünü

belirtmiştir. Hattâ söz konusu düşünür hakkında, bir grup Yunanlı düşünür, bu oluşumu yanlış

bir bakışla din ve İsa’nın görüşlerine aykırı bulmuşlar ve bunu sapkınlık olarak kabul edip,

kötülemişlerdir. Ve Latin ozanları bu maddeye ilişkin beyitler ve dörtlükler yazmışlardır. Hiç

234 Plutarkhos, De Placitis Philosophorum adlı eserinde, Aristarkhos’un Güneş’i sabit yıldızlar arasına yerleştirdiğini ve Yer’in çevresinde dolandığını varsaydığını belirtmiştir. Bu çalışmanın ilk güvenilir çevirisi, Georg Valla’nın De expetendis et fugiendis Rebus (1501) adlı eserinde ortaya çıkmıştır. Kopernik, bu eserden bir grafik ile Aristoteles ve Aristarkhos’un evrenin büyüklüğüyle ilgili görüşleri hakkındaki betimlemeyi neredeyse kelimesi kelimesine ödünç almıştır. Bkz. James Jeans, The Growth of Physical Science, New York 1961, s. 118.

108

evlenmemiş ve iffeti ile bekaretini korumuş bir bakireye benzeterek, bu özellikleri dolayısıyla

adı geçen filozofu hicvedip, kınamışlardır.

Bu nedenden dolayı, sıradan insanların akıl ve anlayışına ters ve gördüğüne de aykırı

olarak, Yer’in bir daire şeklinde Güneş’in çevresinde hareket ettiğini kabul edenlere, bu grup

insanlar, bir kin, nefret ve düşmanlık gösterip, bu türden düşünenleri sapkın olarak

nitelendirmişlerdir. Ancak bu ifade, son dönem düşünürlerinin dönemine gelinceye değin

sürmekle birlikte, bir kısım eski dönem düşünürleri de bu görüşe sahip çıkmıştır. Örneğin

Plutarkhos adlı tarihçinin açıkladığı gibi Platon235 da hayatının son dönemlerinde bu düşünceyi

kabul etmiştir. Hattâ bazı düşünürler ibadet yerleri ve evler kurup, düzenlediklerinde,

görüşlerine uygun, Evren’in biçiminin düzenine benzer, Güneş’in uzaktan evleri tamamen

aydınlatması için ibadet yerleri ve evlerinin arasına ışık kaynağı koymuşlardır.

Bundan dolayı, yüzyıllar boyunca gözlem yapılmıştır. Feleklerin durumunu kontrol

etmek konusuyla ilgili olarak, son dönem düşünürlerin zamanında kanunlar ve gözlem

aletleriyle oldukça özen gösterilip, deney ve gözlem yoluyla feleklerin düzenini kaydetmek söz

konusu oldukça, bu yeni görüş yüksek derecede değer kazanmıştır.

Bu görüşü, Hıristiyan memleketlerinde tanınan ve oldukça saygı gören bir rahip olan

Nicolas Cusa236 da benimsemiş ve bu görüşe sıkı sıkıya bağlanmıştır.

Bundan kısa bir süre sonra, Polonya’da (Diyâr-ı Leh) bütünüyle matematiğe dayalı

olarak, zamanının bilgini olan Kopernik adlı rahip, 1500 yılından 1530 senesine gelinceye kadar

235 Platon’un diyaloglarından Timeaus’ta bulunan, anlaşılması güç bir paragraf, bir çok eski ve modern yorumcular tarafından, Onun Yer’in döndüğüne inandığını ima eden bir paragraf olarak yorumlanmıştır. Plutarkhos, Platon’la ilgili olarak şunları söylemiştir: “Platon, son dönemlerinde Evren’in merkezine Yer’i yerleştirmekten dolayı çok üzülmüş ve Yer’i böyle bir mevkiye yakıştıramamıştır. Çünkü en kutsal mevkinin daha olağanüstü bir şey için ayrılmasını gerektiğini söylemiştir”. Bkz. Berry, 1961, s. 26; Giorgio Abbetti, The History of Astronomy, London 1954, ss. 28-29; Francis R. Johnson, Astronomical Thought in Renaissance England, London 1937, s. 34. 236 Metinde “Kardinal Kojani” olarak geçmektedir. Krebs adlı bir kayıkçının oğlu olan Nicolas Cusa (1401-1464) önce Deventer’daki ünlü bir okulda yetişmiş, sonra Padua’da hukuk doktoru unvanını almış ve en sonunda Kardinal olmuştur. İyi yetişmiş bir Alman olan Cusa, eski düşünceye bağlı olanları cahillikle suçlamıştır. Çünkü, onlar, Yer’in hareketsiz durduğunu düşünmüşlerdir. Dünya’nın hareketi konusundaki görüşlere sıkı sıkıya bağlı bir düşünce ileri süren Cusa, şu ünlü cümleyi yazmıştır: “Bu hareket görünür olmasa bile, halihazırda Dünyamızın hareket ettiğini bilmekteyiz. Ancak, bunu sabit yıldızlarla karşılaştırdığımızda apaçık hale gelecektir.” Cusa felsefî eserlerinde, harekete ilişkin teorilerini, özellikle de gezegenlerin hareketlerine ilişkin olanı yaymlamıştır. Evren’in merkezinde Tanrı olduğunu ve hareketsiz olduğunu ve diğer bütün cisimlerin kendilerine özgü hareketlerinin bulunduğunu ve aynı şekilde dünyanın da bir hareketi olduğunu söyleyen Cusa, Nuremberg’ten aldığı astronomiye dair bir elyazmanın son sayfasının üstüne ise şöyle bir not düşmüştür: “Evren’in merkezinde Yer, kendi ekseni çevresinde 24 saatte doğudan batıya dönmektedir. Buna ilaveten, buna dik olan diğer bir eksen etrafında da dönmektedir. Yıldızlar ve Güneş de bu iki harekete bağlıdır.” Bkz. Kesten, 1946, ss. 163-164.

109

yani 30 sene içerisinde gözlem aletlerini ve astronomi kurallarını uygulayarak, bu görüşün

savunulmasında büyük bir gayret ve özen göstermiştir. O tarihten bu zamana gelinceye kadar,

bu görüş, kendisine atfedilerek halk arasında “Kopernik Astronomi”si adıyla ünlenmiştir.

Avrupa ülkelerinde bulunan düşünürlerin çoğu da bu görüşü kabul etmiştir. Özellikle, söz

konusu bu dönem düşünürlerinin en ünlüsü olan Descartes adlı düşünür, yeni felsefesinde ortaya

koyduğu bazı yeni kurallarla bu görüşe destek olduğundan ötürü, çalışmaları kendisine

atfedilerek, halk arasında “Descartes Astronomi”si adıyla tanınmıştır.

Bilinmelidir ki bu yeni astronominin örneği olacak derecede yazılması ve düzenlenmesi

de böyledir. Yani daha önce de anlatıldığı üzere, Güneş sanki sabit bir yıldızdır ve Evren’in

ortasında merkez olmak üzere çevrelenmiş bir konumda bulunmaktadır. Bundan sonra Güneş’e

yakın olup, Güneş’i çevreleyen felek veya onların söylemlerine göre daire, Merkür dairesidir.

Merkür yıldızı, Güneş’in çevresinde dolanıp, dairesini tamamen üç ayda kateder. Merkür’ün

dairesini çevreleyen ise Venüs dairesidir. Adı geçen gezegen, bu daireyi sekiz ayda kateder.

Venüs’ü çevreleyen geniş bir daire ispat olunup, Yer, su ve hava ile çevrelenmiştir. Bir yıldız

gibi büyük daireyi bir senede dolanır. Bu mahalde, yine söz konusu olan bu büyük daire

dahilinde Yer’in çevresinde Ay dairesi bulunur. Ay da Yer’i kendisine merkez etmiştir. Örneğin

taşıyıcı felekte yıldızın konumunun ve hareketinin benzeri olarak, Ay da Yer’in çevresinde

dolanır. Ay kendi dairesini bir ayda kateder. Mars dairesi ise Yer’in büyük dairesini

çevrelemiştir. Mars yıldızı iki seneye yakın zamanda kendi dairesinde dolanımını tamamlar.

Mars dairesini çevreleyen Jüpiter dairesidir. Jüpiter kendisine özgü daireyi 12 senede kateder.

Jüpiter’in dairesini çevreleyen Satürn dairesidir. Satürn de kendi dairesini 30 senede kateder.

Bunlardan başka, Yer’in büyük dairesinde anlatıldığı üzere, Ay’ın Yer’i merkeze alarak, onun

çevresinde dolandığı gibi 4 uydu237 Jüpiter’i, 5 uydu238 Satürn’ü merkeze alarak, 4’ü Jüpiter’in

ve 5’i de Satürn’ün çevresinde dolanmaktadırlar.

237 Dört uydunun isimleri ve keşfedilme tarihleri şunlardır: Io (1610), Europa (1610), Ganymede (1610), Callisto (1610). Bu uyduları ilk gözlemleyen Galilei, bunlara Medici ailesinin dört üyesinin isimlerini vermiştir: II. Cosimo, Francesco, Carlo ve Lorenzo. Ancak, Galilei, Medici ailesinden beklediği ödülü alamayınca kızmış ve Medici yıldızları adını geri almıştır. Bugün kullandığımız Io, Europa, Ganymede ve Callisto adlarını, Galilei ile aynı zamanda bunları görmüş olan Simon Marius (1570-1624) adlı bir Alman astronom vermiştir. bkz. J. D. Bernal, Modern Çağ Öncesi Fizik, Çeviren: Deniz Yurtören, Ankara 1996; Edward Arthur Fath, The Elements of Astronomy, London 1928; Robert H. Baker, Astronomy, Canada 1959, s. 220; Dictionary of Astronomy, Editör: Valerie Illingworth, Glasgow 1994, s. 510. 238 Beş uydunun isimleri ve keşfedilme tarihleri şunlardır: Titan (1655), Iapetus (1671), Rhea (1672), Dione (1684), Tethys (1684). Bu uydulardan Titan’ı Christian Huygens (1629-1695), diğerlerini ise Jean Dominique Cassini (1625-1712) keşfetmiştir. Bkz. Abdullah Kızılırmak, Astronomi Dersleri, İzmir 1966, s. 102; Dictionary of Astronomy, Editör: Valerie Illingworth, Glasgow 1994, s. 510.

110

Adı geçen bu yıldızlar son dönem bilim adamları zamanında gözlemlenmiş ve bunlara

yeni bir isim verilerek “Aycıklar” denilmiştir. Daha sonra adı geçen dairenin tamamını

çevreleyen felek ya da belirttiklerine göre daire, sabit yıldızlar dairesidir. Adı geçen dairenin

kapsadığı alan sınırsız ve sonsuz olduğundan, sabit yıldızlar ile süslenmiştir. Descartesçı görüşe

göre, sabit yıldızların her biri büyük kütleli bir Güneş gibi düşünülmüştür. Bu yeni görüşe göre,

Evren’in merkezinde konumlanmış ve çevrelenmiş, Evren’i aydınlatan ve daha önce açıklandığı

üzere, bir biçimde sabit yıldızlardan her birinin büyüklüğünde, nice nice yıldızların

dolandıklarının düşünülmüş olması mümkündür. Bu görüşe göre, Evren’in hayal edilmesi için

ortaya konulan şekil, bu mahalde resmedilmiştir.

Açıkça bilinmelidir ki bu yeni görüşe göre, öncelikle, Yer kendi büyük dairesinde

batıdan doğuya hareket eder ve burçlar dairesini her gün belirli bir düzen içerisinde katederek,

dolanır. Yer bu dolanımını bir sene içerisinde tamamlar. İkinci olarak, Yer yıllık hareketiyle

batıdan doğuya hareket etmenin dışında kendi ekseni üzerinde hareket eder. Yer, her gün bu

dolanımını tamamlar. Gece ve gündüz de Yer’in gözlemlenen bu hareketinden kaynaklanır.

Bununla birlikte, Yer günlük hareketiyle batıdan doğuya hareket ederken bize kıyasla Güneş ve

diğer bütün yıldızlar doğudan batıya hareket eder görünürler. Yer’in bu türde hareketlerine

örnek şudur: Düz bir yüzeyde küreselliği tam olan bir kürenin düzgün bir yüzey üzerine

bırakıldığı düşünülse, söz konusu küre adı geçen yüzey boyunca tamamen gidinceye kadar

kendi ekseni üzerinde dolanıp, dolanımı durmadığı gibi, Yer de kendi büyük dairesinde batıdan

doğuya hareket ederek, burçlar dairesinin tamamını kat edinceye değin kendi ekseni üzerinde ve

merkezi çevresinde devamlı olarak dönüp durmaktadır.

Bütün bunlardan dolayı, Yer, burçlar ile Güneş arasında bulunup, burçlardan birine

girdiğinde, elbette, o sırada Güneş, burcun karşısında olan burçta görünür. Örneğin Yer, Koç ile

Güneş’in arasında bulunup, Koç hizasında iken, o sırada Güneş, Koç’un karşısında olan bir

dizilişte görünür. Aynı şekilde Yer, Yengeç’te olduğunda yani Yengeç’le aynı hizada

bulunduğunda, bu sırada Güneş, Yengeç’in karşısında olan Oğlak’ta görünür. Kısacası Yer,

kuzey burçlarının birine girince, bu sırada Güneş de kuzey burçlarının karşılığı olan güney

burçlarının birinde görünür. Ve tersi de buna kıyasla bilinebilir. Güneş’in kuzey burçlarında çok

fazla kalması, Yer’in güney burçlarında çok fazla kalmasındandır. Çünkü Yer, güney

burçlarında hareket ettikçe merkezden çıkıp, dairesini büyüttüğünden zorunlu olarak güneyde

hareket ederken daha fazla kalması gerekir.

Açıkça bilinmelidir ki bu görüşe göre, Yer’in ekseni kendisine ve Ekvator dairesinin

yani Evren’in eksenine paralel bir konumda bulunur. Çünkü eğer burçlar dairesinin eksenine

111

paralel olursa, her yerde daima gece gündüz eşit olur. Asla hiçbir vakitte ve hiçbir yerde 4

mevsimin yer değiştirmesi ile birbirini izlemesi mümkün bulunmaz. Ancak Yer’in ekseni

Evren’in eksenine paralel olduğu biçimiyle, burçlar dairesinin ekseninden 23.5° uzaklaşır ve

burcun yüzeyine bir yönüyle eğimlenir. Onunla 66° 30' açısını meydana getirir. Çünkü Evren’in

eksenine olan paralelini daima koruyarak, her anda feleğin belirli, özgül ve özgün olan tarafına

yönelik bir biçimde dönüşür. Elbette zorunlu olarak Koç burcu Yer’in yıllık hareketiyle

Güneş’in etrafını dolanır. Bundan dolayı mevsimlerin art arda gelmesi belirli bir zamanda

geriye döner. Bu durumlar, yine Kopernik’in görüşü üzere açığa çıkmış olan cisimsel küre’de

gözlemlenir. Ve bu düz şekilde dahi bütünüyle hayâl olunabilir.

Varsayalım ki sabit bir küre BÇDY dairesi olsun ve Yer’in yıllık hareketiyle katettiği

büyük daire de VKAH dairesi olsun. Bu dairenin tam ortasında da Güneş bulunsun. Böyle bir

durumda diyebiliriz ki yaz mevsimine239 girildiğinde yani Güneş, Yengeç burcunda

görüldüğünde, Yer, Yengeç’in karşılığı olan Oğlak’ta bulunmaktadır. Yer K noktasında

bulunduğunda, Yer’in ekseni olan SM hattı Evren’in eksenine paralel olur. 23° ve 30' burcun

ekseninden uzaklaşır. Yer’in yıllık dairesinin yüzeyine 77.5° derecesindeki BKH açısıyla

eğimlenir. Bu yüzden Güneş ışığı, Yer’e dik olarak ulaşır. Yani Güneş’in merkezinden Yer’in

merkezine gelen ışınlar yeryüzüne ve Ekvator dairesine de ulaşmazlar. Belki Yengeç dairesinde

23° ve 30' Ekvator’dan Kuzey kutbu yönüne doğru uzaklaşır. Böyle olunca Kuzey kutbu

tarafında bulunan yer yarımküresi aydınlanmış olur. Güney kutbu tarafını ise tamamen terk

eder. Daha sonra Yer, sonbahar mevsimi240 başlangıcında A noktasına ulaşır. Bu şekildeki SM

hattı, Yer’in eksenidir. Kendisine ve Evren’in eksenine paralel olarak kalır. Bu sırada Yer,

Koç’a paralel olup, Güneş göründüğü ölçüde, Güneş’in merkezinden Yer’in merkezine gelen

ışınlar, Evren’in eksenine dik olurlar. Yer’in yüzeyine Ekvator dairesinin o ölçüde itibar olunan

noktasında bağlanır. Ve böyle iki kutbun taraflarında olan böyle iki tane yarımküreye

genişlemiş olur. Bundan sonra Kış mevsimine241 erişip, Yer H noktasına geldiğinde, bu

durumda SM ekseninin paraleli olan aynı durum üzerine kalıp, Güneş ışınları Oğlak dairesinden

dik olarak yeryüzüne ulaşmış olur. Güney kutbu tarafında yer yarımküresi aydınlanırken, Kuzey

kutbu yönünde bulunan diğer yarımküreyi de Güneş terk etmiş olur. Daha sonra İlkbahar

mevsiminde242, Yer yıllık hareketiyle V noktasına vardığında yani o noktaya ulaştığında Güneş

o vakitte Koç’ta görünür. Güneş’in merkezinden Yer’in merkezine gelen ışınlar, Yer’in

239 Fasl-ı sayf. 240 Fasl-ı hazân. 241 Fasl-ı şitâ. 242 Fasl-ı bahâr.

112

yüzeyine, Ekvator’un başlangıcında Koç’ta bulunan noktasında ulaşır. Bu şekilde iki kutbun

taraflarına eşit bir şekilde ışık verilmiş olur. Ancak bu takdirde Yer’in aydınlık olan tarafı

Güneş’e bakar.

Elbette bizlere bu çizilmiş şeklin dışında olan kısımlar görünmez. Kopernik

astronomisine göre değişiklik ve farklılık, gece ve gündüzün birbirinden ayırt edilmesi ve

birbirini izlemesi, dört mevsimin oluşması açıklanan biçimle olur.

Şurası açıktır ki Yer’in yıllık dairesine paralel olan sabit yıldızlar dairesinin örneğin BÇ

kesiti ya da DY kesiti bize oldukça uzak olduğundan bir nokta kadar görünür. Bundan dolayı da

Yer’in ekseni kendi büyük dairesinin hergünkü noktasında bulunursa, Evren’in yani sabit

yıldızlar dairesinin daima aynı noktasında olması gerekir. Yer’in kutup yüksekliği daima aynı

bir yöne ve tepemizde olan aynı bir yıldıza olur ve bir miktar bakışla görünür. Her ne kadar Yer,

gerçekte burçlar dairesinde yani kendi büyük dairesindeki yıllık hareketiyle, bazen o yıldıza,

bazen bu yıldıza, bazen güneye, bazen kuzeye çok yaklaşırsa da böyle bir durumda bizden çok

uzakta olan sabit yıldızlar dairesine kıyasla Yer’in büyük dairesinin yıllık hareketiyle

biçimlendirilir ve bir nokta kadar gelir. Kuvvet ve kudret sahibi Tanrı’nın yardımıyla son bir

belirlemeye gitmek isteyen kimselerin bakış açısıyla, söz konusu bu husus, fazlasıyla uzak ve

garip ise de dikkatli bir biçimde gözlemlendiğinde bu konunun aslı anlaşılmaz değildir.

Şu da bilinmelidir ki bu görüşün gerekçesi olan Yer’in hareketini mümkün görmeyip,

kabul etmeyenlere bir düşünce ve görüş belirtmek gereklidir. Batlamyus’un görüşünde de

bundan çok fazla ihtimâl dışı olan hususlar söz konusudur. Bunlardan biri, ilk hareket ettiricinin

yani Atlas feleğinin son derece büyük ve geniş olmasına rağmen şaşırtıcı bir hızla her gün

doğudan batıya bir dolanım hareketini yapmış olmasıdır. Bir diğeri de Atlas feleğinin 24 saat

içerisinde, kendi içinde söz konusu olan feleklerin hareketleri ile hareketlerinde ortaya çıkan

hızlarıdır. Her biri Atlas feleğine aykırı olarak ve kendi doğalarının gereğine uygun olarak

batıdan doğuya hareket ederlerken, yine Atlas feleğine bağlı olarak her gün doğudan batıya

hareket ederler. Bu hareketlerdeki hız, bir tüfekten atılan kurşunun hızından 300000 veya

400000 kat daha fazladır.

Bundan dolayı bu görüşe bağlı olanlar, şekli küre olmakla harekete fazlasıyla yatkın

olan Yer gibi küçük bir kütlenin, Güneş etrafında dolanmasının son derece kolay olduğunu

söylerler. Aynı zamanda bir diğer söylemlerine göre, büyük olan dışbükey yüzeyinin şekli

henüz bile bilinmeyen Atlas feleği ile diğer feleklerin yine kendilerine kıyasla bir nokta kadar

olan Yer’in çevresinde dolanmalarının kabul edilmesidir.

113

Şu da bilinmelidir ki bu görüşe bağlı olanların bir diğer söylemi şudur: Yer kendi yıllık

büyük dairesinde hareket ettikçe, ekseni daima söz konusu olan o paralelliğini korur. Böyle

demek ise, Yer’in ekseninin asla bir vakitte ve hiçbir surette konumunu değiştirmeyeceği demek

değildir. Çünkü bu görüş sahiplerinin bakış açısıyla, Yer’in ekseni de bazen son derece yavaş

olan hareketle nitelenmiş olur ki 25.816 Kıbtî takvimi243 yılında burçlar dairesinin kutbunun

çevresinde bir daire çizer. Bu dairenin yarıçapı ise 23° ve 40' olur. Yer’in bu hareketinden

zorunlu olarak, burçlar dairesi ile Ekvator dairesinin kesişme yerlerinin, gece gündüzün eşit

olduğu bir noktada olması gerekir. Burçların sıralanım yönünün tersine yani doğudan batıya

olurcasına gibi bir durum. Bundan dolayı, bu harekete gece gündüzün eşit olduğu bir hareket

adını vermişlerdir. Yer’in bu hareketinden, sabit yıldızların burçların sıralanım yönüne göre

yani batıdan doğuya doğru olan hareketlerinin ortaya çıkması söz konusu olmuştur. Gece

gündüzün eşit olduğu noktadan doğuya doğru olan uzaklık anlaşmazlıkları açık olmuştur. Bu da

Yer’in ekseninin bu hareketinin bir düzen içerisinde olmayıp, karmaşık olduğunu gösterdiği

bilinmelidir.

Zirâ Timachros’un zamanından Batlamyus’a gelinceye kadar sabit yıldızların

hareketleri burçların düzenlenişine göredir. Her 100 senede bir derece kadar hareket ettikleri

gözlemlenmiştir. Batlamyus’tan Battânî’ye gelinceye kadar ise her 66 senede bir derece kadar

hareket ettiği belirlenmiştir. Şimdi bu dönemde Tycho’nun gözlemine göre her 70 senede bir

derece olduğu görülmüştür. Bu duruma göre Julianus takvimi yılıyla 25.816 senede devrini

tamamlar ve (okunamadı) rasadına göre her 72 senede bir derece olmaktadır. Bu yüzden yine

Julianus’un takvimi yılıyla 25.920 senede dolanımını tamamlar. Bütün bunlardan, esas

itibarıyla, sabit yıldızların durağanlıkları aynı biçimde söz konusu iken, yine son görüşe

dayanarak, söz konusu olan hareketlerin düzensiz olmasıyla, Kopernik gerçeği karıştırmış ve

eşit olmayan bu durum için, yukarıda geçen gece gündüzün eşitliği adı verilen hareketi

düşünmüştür. Bu karışıklık ve eşit olmama durumu, 1717 Kıbtî takvimi yılında tamam olur.

243 Mısır takvimi. Milattan 284 ve Selevkos’dan 595 sene sonra, Mısır ahalisi zorbalığa kalkıştıklarından Dioklatianus adlı Roma imparatoru onların terbiyesine niyet etmiş ve bizzat Mısır üzerine hareket ettiği vakit bir takvim tasarlanmıştır. Buna “Kıptî Takvimi” denilmiştir. Bunun da seneleri ve ayları ıstılahî ve şemsîdir. Bir senesi 360 ve bir çeyrek gündür. Ayları ise 30 gündür. Fakat sene sonuna 5 gün ilave edip, “Basite Senesi” demişlerdir. Çeyrek günden hasıl olan 1 günü, dördüncü senenin son beş gününe ilave edip, “Kebise Senesi” olarak adlandırılmıştır. Ayların isimleri ise şunlardır: Tot – Bâbe – Hatur – Keyhek – Tûbe – Imşir – Bermuhat – Bermude – Peşteş – Bune – Ebib – Misrî Sene başı Tot başlangıcıdır ve Başak burcunun 16. derecesine tesadüf eder. Bu takvim, Mısır taraflarında itibar bulmuştur. Ama Suriye taraflarında ayları Süryanîlerden, sene başı Yunanlılardan kalma ve takvim usulü ise Rumî takvimden alınma bir takvim bilinmekte ve kullanılmaktaydı. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Takvîmü’l-Edvâr (Takvimler), Yayıma Hazırlayanlar: Remzi Demir ve Yavuz Unat, Ankara 1996, s. 58.

114

Ancak (okunamadı) ve Alfonso (?) adlı iki astronom burçlar dairesinde en büyük eğimin

karmaşıklık ve bozulmasını da gözlemlemişlerdir. Bu bozukluk, söz konusu olan gece ve

gündüzün eşitliğinin bozulma zamanının iki katında yani 3434 Kıbtî takvimi yılında tamam

olur. Kopernik bu problemi çözmek için, Yer’in kutuplarının hareketlerinde bir bozulma

belirlemiştir.

Böyle düşünürüz ki Yer’in ekseni kuzeyden güneye ve güneyden kuzeye sadece 24' ve

doğudan batıya ve batıdan doğuya ikişer derece ve yirmibeşer dakika hareket eder. Öyle ki,

Yer’in ekseninin ucu bu tür gök ve sarmaşık hareketle, bir bu göğü ve sarmaşık daireyi

oluşturur. Söz konusu olan gece gündüzün eşitliğinin bozulma zamanının iki katında ve burçlar

dairesinde söz konusu olan en büyük eğim’deki bozulmanın bir müddetinde, bu sayıların

düzenlenişine uygun olarak, 1 2 3 4 5 6 7 8 9 şekilden belirlenir. Böyle olunca da Yer’in ekseni

25.816 senede burçların düzenlenişinin tersine bir hareket ve dolanım yapmış olur. Bu yedi veya

daha fazla parçadan oluşan kutup dairesi, burçlar dairesinin çevresinde tamamen dizilmiş olur.

Böylece, gezegenlerde söz konusu olan konum, yön ve geri dönüş, bu görüşe göre,

Batlamyus’un belirlediği dolanıma muhtaç olmaksızın oldukça kolay bir biçimde kavranabilir

ve anlaşılabilir. Çünkü anlatılan konum, yön ve geri dönüş, ancak bizim görüşümüze göre olup,

gerçekte böyle bir şey söz konusu değildir. Buna bağlı olarak, bu husus Yer’de bulunup, söz

konusu olan gezegenlere baktığımızda bize görünür. Bazen konumla, bazen yönle ve bazen de

geri dönüşle nitelenmiş olurlar. Ve ancak merkez olduğu varsayılan Güneş’te bulunur.

Yukarıdaki söz konusu olan parça gözümüze bir görüntü gibi görünmezdi. Çünkü yukarıda

betimlendiği gibi, Merkür ile Venüs, Güneş’in çevresindeki dairelerini Yer’den önce katederler.

Yer de Güneş’in çevresinde olan yıllık dairesini söz konusu olan üç yıldızdan yani Mars, Jüpiter

ve Satürn’den daha önce dolanır. Bu yüzden Merkür ile Venüs, bazen Güneş ile Yer arasında ve

Yer de Güneş ile bu üç gezegen arasında bulunur.

Bu durumda varsayalım ki Güneş A noktasında olsun ve Yer’in yıllık dairesi de

BHÂÇTL dairesi olsun. Örneğin Mars dairesi de TDKRYP dairesi olsun. Mars bu dairenin bir

yayını katedinceye kadar, Yer kendi dairesinde olan dolanımını tamamlar. Bundan sonra sabit

yıldızlar dairesi MFLÂN dairesi olsun. Sonra diyelim ki Yer L noktasında ve yıldız yani Mars T

noktasında olduklarında, o sırada yıldız yani Mars, sabit yıldızlar dairesindeki M noktasında

görünür. Daha sonra Yer L noktasından B noktasına ve yıldız da T noktasından D noktasına

gittiklerinde Yer, yıldız ile Güneş arasında yakın olmak üzere oraya ulaşır. Ve bu vakitte yıldız,

Sabit yıldızlar feleğinden LÂ noktasında görünür. Bu durumda burçların düzenlenişine göre

olan hareketi M noktasından LÂ noktasına ötelenmesi gözlemlenir. Buna “yön” denilir. Daha

115

sonra, Yer B noktasından H ve yıldız D noktasından K noktasına ulaştığında, yıldız bu durumda

da L noktasında görünür. “İlk Konum”244 meydana gelmiş olur. Daha sonra, Yer  noktasına

ve yıldız da R noktasına vardıklarında, bu durumda yıldız F noktasında görünür.

Bu nedenden dolayı burçların düzenlenişinin aksine bir geri dönüş yapmış gibi görünür.

Elbette bu surette olan hareketine “geri dönüş” adı verilir. Yer Ç noktasına ve yıldız da Y

noktasına ulaştıkları anda da yıldız F noktasında görünür. “İkinci konum”245 ortaya çıkar. Daha

sonra Yer T noktasına ve yıldız da P noktasına ulaştığında, yıldız N noktasında görünür ve

burçların dizilişine göre hareket eder. Buna da “yön” denilir. Bundan dolayı üç ulvî yıldızın

konum, yön ve geri dönüşleri bu düzen üzerinedir. Güneş’ten sonra geriye kalan iki süflî

yıldızın yani Merkür ile Venüs’ün konum, yön ve geri dönüşleri de böylece belirlenmiş olur.

Bu iki yıldız, yani Merkür ve Venüs, Güneş’e Yer’den daha çok yakındırlar. Elbette Yer’den

daha hızlı olmak üzere kendi dairelerini kat ettiklerinde, Yer ile Güneş arasına girip bazen

ikamet bazen istikamet ve bazen de ricat eder görünürler.

Bütün bunlardan sonra, varsayalım ki, Yer kendi dairesindeki TBÇDYF yayını

katedinceye kadar örneğin Merkür kendi LÂLMNTA dairesini bütünüyle dolanır. Daha sonra

diyelim ki Yer T noktasında, yıldız yani Merkür de LÂ noktasında olunca kendisi yani Merkür,

sabit yıldızlar dairesinden H noktasında görünür. Daha sonra Yer B noktasına ve yıldız yani

Merkür de L noktasına vardıklarında, o sırada, gezegen sabit yıldızlar dairesinden P noktasında

açığa çıkar. Çünkü bu şekilde burçların düzenine göre hareket eder. Elbette bu hareketine “yön”

adı verilir. Ancak yıldızın M noktasına ve Yer’in de Ç noktasına ulaşmasında ise yine yıldız P

noktasında görünür. Bu halde İlk Konum ortaya çıkar.

Daha sonra, Yer D noktasına ve yıldız da N noktasına vardıklarında, yıldız bu sırada K

noktasında görünür. Bu vakitte burçların düzenlenişinin tersine hareket eder. Daha sonra, Yer Y

noktasına ve yıldız da T noktasına ulaştığında, yıldız yine K noktasında bulunur. İkinci konum

ortaya çıkar. Daha sonra, Yer F noktasına ve yıldız LÂ noktasına eriştiğinde, yıldızın kendisi Â

noktasında görülür. Çünkü bu sırada da burçların düzenlenişine göre hareketin yönü öyle olur.

Açıkça bilinmelidir ki Merkür hakkındaki bu açıklamanın aynısı Venüs için de söz

konusudur. Şu farkla ki, Venüs’ün hareketi daha yavaş olacaktır. Çünkü Venüs, Merkür’den

daha fazla bir zamanda kendi dairesinde dolanır. Bilinmelidir ki bu kadar bir ayrıntı, yukarıda

anlatılanlardan bu noktaya gelinceye kadar yeterlidir. Bu yeni görüşe ilişkin olarak yaptığımız

244 İkâmet-i evvel. 245 İkâmet-i saniye.

116

açıklama yeterli olduğundan, bu noktadan sonra birşeyler söylemeye ve onları düzeltmeye gerek

yoktur.

Güneş’e yapılan itirazlardan sonra bu görüşe yöneltilen sorular ile cevaplarına yer

vermenin uygun olduğunu düşünüyorum. Öncelikle, bu yeni görüşe şöyle bir itiraz yapılmıştır.

Yukarıda sıralanan, betimlenen görüntü kutsal kitapların246 anlattıklarına oldukça karşıttır. Her

şey ki durumu, gidişatı bu şekilde olur. Asla böyle bir nedenden kendisine rağbet ve iltifat

edilmeye uygun ve gerçek değildir.

Bütün bunlardan sonra yeni görüş adı verilen düşüncelere de kesin bir şekilde layık ve

uygun değildir cevabını da çok büyük ölçüde kuşkuya düşerek, böyle ifade etmişlerdir.

Konunun özü aslında rağbet ve iltifat edilecek uygunlukta değildir denilirse ve bunun kesin bir

şey olduğu söylenirse de çok faydası yoktur. Ve varsayıldığı üzere rağbet ve iltifata layık

değildir denilse de bu görüş reddedilendir. Küçük Kartezyenciler bu sözlerle cevap vermişlerdir.

Yer bu yeni görüşe göre, esasında hareket ile nitelenmeyip, gerçekte hareketli olan, kendisini

yani Yer’i çevreleyen elastikî bir maddeden olan girdabıdır. Belki yine Descartes’in kanıtladığı

bazı kuralların gerektirdiğine göre, Kopernik’in görüşünden çok Batlamyus’un görüşüne göre

de Yer’e hareket vermek gerekir.

Çünkü Descartes’ın görüşünde, Yer, girdap olan elastikî maddenin belirli kısımları

arasında daima kuşatılmış olup, hemen gemide bulunan kimsenin geminin içinde durağan

bulunması gibi, Yer de anlatılan elastikî maddenin parçaları içinde daima sakin olur. Ama

Batlamyus’a göre, Yer’i çevreleyen havanın kısımları her an Yer’in çevresinde yenilenerek ve

yer değiştirerek dolanırlar. Elbette yine Descartes’ın hareket hakkında ileri sürdüğü açıklamaya

göre Yer de hareket etmelidir.

Bundan başka buna benzer bir cevap daha verilmiştir. Din ve yaratılış konularına ilişkin

oldukları takdirde, tek görüşümüze göre pek çok hükümler kutsal kitaplarda ileri sürülmüştür.

Tevrat’taki açıklamalarda Ay’a “Büyük Işık” adı verilmiştir. Bununla birlikte gerçeğe

baktığımızda Ay, diğer gezegenlerden daha küçük olduğundan başka, ışığını da Güneş’ten alır.

Ayrıca “Yer daima durağandır” hükmü Tevrat’ta açıklanmıştır. Kastedilen anlamıyla gerçektir.

Çünkü bu sözün o mahalde başlangıcı şöyledir: “Oluşumun biri gider ve biri gelir”. Böyle

olunca da sözün tamamı “Oluşumun biri gider ve biri gelir ve Yer daima durağandır”. Bu sözün

tarz ve düzeni, sözün gelişine göre biçimlendiğinde şöyle olur: Yer daima durağandır demek,

246 Kütüb-i semâviyye.

117

Yer daima kendisiyle aynı kalıp, bütünüyle değişmezdir. Her ne kadar bazen kendisinde

bütünüyle oluş ve bozuluş meydana gelirse de; bu demektir ki bu anlama indirgenebilir.

Hazreti Davud’un (A.S) yerleşmiş olan “Yer kendi durağanlığı üzerine, yani katılığı

(sertliği) üzerinedir” sözü İbranice yazılmış şerhlerde açıklanmıştır. “Veyahut kendi sağlamlığı

üzerinedir”. Nitekim eski tercümede bulunmaktadır. Zira Yer, bütünüyle asla ne dağılır, ne

ortadan kalkar ve ne de herhangi bir bozulmayı kabul eder. Bütün bunları harekete geçirende

Hz. Eyüp’ün söylemiş olduğu şu sözdür: “Yer’i kendi mekanında yani Yer’in direkleri salınır ve

sarsılır”. Bu sözünü Cenab-ı Allah’a yönelik olarak söylediğine dayanarak, Yer’i Evren’in

merkezinde çivilenip, daima durağan olmasını inkar edenler de vardır.

Ve bundan sonra yine gözlem kanunları ve astronomiye başvurularak, şu tarzda itirazlar

olunmuştur: Eğer Yer, Evren’in merkezinden uzak olup, kendi büyük yıllık dairesinde hareket

ederse, örneğin kuzey kutbunun yüksekliği her zaman aynı şekilde olmaz ve tepemizdeki

yıldızlar da daima görünmezler. Ve her vakitte feleğin belirli bir yarısını biz görmeyiz. Ve

bundan başka apoje ile perije de belirlenemezler. Bu soruda bulunan gerekçelerin açıklanması

ve kanıtlanması, optik ile geometri kurallarından biraz anlayanlara gizli değildir. Cevapları da

şu şekilde açıklanabilir: Yer söz konusu edilen bu minval üzere hareket ettiğinde yine kuzey

kutbunun yüksekliği her zaman aynı biçimde olur. Tepemizdeki yıldızlar daima görünür ve

felek küresinin belirli bir yarısı yani belirli altı burç tamamıyla her vakitte görülür. Şu da

gereklidir ki, daima, Yer’in belirli bir kısmında bulunmamız şarttır. Çünkü daha önce

söylediğimiz gibi, sabit yıldızlar feleği bizden çok uzaktadır. Onun yanında Yer’in yıllık büyük

dairesi bir nokta kadar görünür ve Yer’in ekseni Evren’in ekseni ile daima paraleldir. Şu da

bilinmelidir ki açıklanan üç hükümde daima, Yer’in belirli bir kısmında bulunmamızı şart

koştuk. Buna dayanarak, kuzey kutbunun yüksekliği daima bir çizgi biçimindedir. Bu, bizim

bakışımıza göredir ve Yer’in daima belirli bir yerinde bulunduğumuzdandır. Yani belirli bir

ufku ve tepemizde olan belirli bir noktayı belirleyip, değiştirmediğimizde böyle olur.

Çünkü örneğin kuzeyden güneye doğru veya tersine yeryüzü üzerinde hareket edip,

bulunduğumuz mekan ve ufuk ile tepemizde olan belirli bir noktayı değiştirmeye çalıştığımızda

elbette o sırada bize feleğin bir başka kısmı görünür. Daha önce onu asla göremezdik ve daha

önce gördüğümüz kısımda, şimdi bize görünmez olur. Söz konusu bu kutbun yüksekliği ve

tepemizdeki yıldızlar da değişirler. Bundan sonra, apoje ile perijenin belirlenememelerinden

dolayı söz konusu olan soru da böylece karşılanmış olur. Yer yıllık büyük dairesinde harekette

iken Güneş’ten uzaklaştığı konumuna gelince apoje ve yine Güneş’e yakın olacak konumuna

ulaştığında ise perije ortaya çıkar. Bu aynen Batlamyus’un görüşü gibidir.

118

Şu kadar ki Batlamyus’a göre uzak ve yakın olmak konumuna ulaşmak, Güneş’in

hareketinden kaynaklanır. Bu görüşe göre ise, hareket Yer’den kaynaklanmaktadır. Bundan

sonra yine dönüp, bu cevapların kaynağı olan giriş kısmına itiraz edersek, sabit yıldızlar

feleğinin bizden en uzak oluncaya kadar uzaklaşması yanında, Yer’in yıllık en büyük dairesi de

inanılmayacak kadar uzak olduğundan bir nokta kadar görünür. Böyle bir durumda verilecek

cevap şudur: Anlatılan uzaklık ile inanılmayacak büyüklükteki uzaklık, amacı ortaya koymaya

yönelik sorulacak soru değildir ve bundan dolayı söz konusu edilen küçüklük ile de asıl

maksadımız olan feleklerdeki düzen ortaya çıkmış olur. Bu belirleme, bilimlerde kabul

edilebilen bir uzaklık ve inanılmamak bir zorunluluk değildir. Bundan sonra, doğa kanunlarına

başvurularak da bu ifadeye şöyle itirazlar yapılmıştır:

En alttaki mekan ile en ağır cisim olan Yer sakindir ve Evren’in merkezidir. Bundan

başka, eğer Yer hareketli olsaydı elbette algılanırdı. Binalar ve ağaçlar da yıkılır ve baş aşağı

olurlardı. Ağır cisimler yukarıdan aşağıya dikey olarak inemezlerdi. Çünkü belirli bir

doğrultuda kendilerine ulaşacakları nokta, yeryüzü ile birlikte harekette olurdu. Kuşlar da

havada uçarken, Yer yuvalarını alıp götürürdü. Artık bir daha yuvalarını ne suretle

bulabilirlerdi? Bundan başka, örneğin batı yönüne doğru atılan bir humpârenin (gülle) hareketi,

doğu tarafına doğru atılan humpârenin hareketinden oldukça hızlı olurdu. Çünkü batıya

giderken, batıdan doğuya gelen Yer’in yüzeyi ona yani batıya giden humpâreye karşı gelmeyle,

humpârenin yeryüzünden gittiği mesafe pek çok olur ki bu hal anlatılan humpârenin doğuya

doğru gitmesinde söz konusu değildir. Ve bu problemlerin her birinin cevapları da şöyledir:

Yer en alt mekan mıdır, değil midir? Henüz kanıtlanmış ve apaçık değildir.

Aristoteles’in astronomisinde bu meseleyi kanıtlamak için öne sürdüğü kanıtını, Galilei adlı

astronom övmekten çok yermiştir. Bu yerilmiş ve kınanmış delilin açıklaması ise şu şekildedir:

Ağır cisimler Evren’in merkezinde, hafif olanlar da Evren’in merkezinden ötede bulunurlar.

Ancak ağır cisimlerden kastedilen Yer’in merkezidir. Hafifleri ise Yer’in merkezinden

uzaklaşırlar. Bundan dolayı Yer’in merkezi Evren’in merkezidir. Bu kanıtın reddi ise şu

şekildedir: Bu kanıttaki büyüklük daha önce anlatılan giriştir. Ya iptal olunur ya da hiç olmazsa

kendisinden şüphe ve kuşku duyulur. Çünkü her ne kadar bazı ağır cisimler, Yer’in merkezine

doğru hareket ediyorlarsa da Evren’in merkezine götürüldükleri nasıl bir açıklıkla belirlidir.

Aynı şekilde, Aristoteles’ten açıkça kanıtlanmıştır ki kısmî olarak bir bu kanıtta, bu büyüklükte

çıktığı apaçık olur. Bundan başka, Yer’in doğasına bakıldığında diğer gezegenlerden daha ağır

olduğu henüz bulunmamıştır. Şöyle ki örneğin ne Ay Yer’e, ne Yer Ay’a ne de bu cisimlerin

119

bazısına kendi doğası itibarıyla daha ulvîdir ya da daha suflîdir diyebiliriz. Belki daha ulvî ve

suflî olmaları bize göredir.

Her ne kadar büyük taşlar ve onlara benzer bazı ağır cisimler, Yer’den uzaklaştıkları

vakitte yine Yer’e geri dönerlerse de, ancak bütün yeryüzünün hemen bir ağır cisim gibi kendi

bulunduğu mahalden kımıldaması gerekmez. Bundan sonra yine deriz ki, biz, Yer ile yukarıda

anlatılan elastikî madde içinde çevrelenmiş olup, suyun götürmüş olduğu bir şey gibi Yer ile

birlikte hareket eder olduğumuzdan dolayı, Yer’in hareketini hissedemeyiz. Binalar ile ağaçların

yıkılmamaları ve devrilmemelerinin sebebi de bundan kaynaklanır. Belki bu kanıttan bunların

ayakta durmaları gerekli olur.

Bundan sonra deriz ki, Yer durağan olsun ya da elastikî madde ile hareketli olsun, ağır

bir cismin yukarıdan aşağıya doğru dikey olarak inmesine kesin olarak bir engel yoktur. Çünkü

bu cisim, ağır cismin düşüşü denilen hareketten başka elastikî maddenin hareketinden de pay

sahibi olmaktadır. Bu açıklama, aynen o taşın düşmesi gibidir. Taşın, geminin direğinin

tepesinden dibine bırakılması ve taşın yukarıdan aşağıya bırakıldığı halde direğin dibine

düşmesi tecrübeyle bulunmuştur.247 Bunun da sebebi, gemi hareketli ya da durağan olsun, taşın

düşme hareketinden başka geminin hareketinden de pay sahibi olmasındandır. Belki bu konuda

doğrusu şudur: Ne ağır bir cismin ne de taşın düşme denilen hareketi kesinlikle düz bir doğrultu

boyuncadır. Belki bir eğri hat çizerek meydana gelir.

Her ne kadar bizim düşüncemize göre, gemi içinde yüz tane dikey çubuk bulunduğu

varsayılırsa, bu aynen şuna benzer: Bir kimse bir geminin güvertesinden direğinin dibine küçük

bir top gönderdiğinde doğrusal bir hareketle düştüğünü gözlemler. Ancak geminin dışından yani

sahilden bakanlar ise birisi dikey düşme ve diğeri de geminin hareketine bağlı olmak üzere iki

hareket algılarlar. Öyle ki, o küçük topun bahsedilen iki hareketle bir eğri hat çizdiğini görürler.

Böylece denizde suyun hareketinden balıkların etkilendikleri gibi, kuşlar da havanın

hareketinden etkilenirler ve dolayısıyla yuvalarından ayrılıp uzaklaşmaları gerekmez. Batı’ya

doğru atılan bir humpârenin hareketi de daha hızlı olmaz. Çünkü o surette, humpâre de Yer’e

bağlı olarak batıdan doğuya hareket eder.

Üçüncü yol, Brahe adlı düşünür ile ona bağlı olanların görüşüdür ve bir tek o

anlatılmamıştır. Brahe’nin Evren’in yapısına ilişkin görüşü, adı geçen kitabın dördüncü

247 Fransız donanmasından ödünç bir kadırga (dönemin en hızlı ulaşım aracı) alan Pierre Gassendi (1592-1655) 1640’ta durgun Akdeniz’de bir taraftan öbür tarafa kürek çektirirken, bir dizi topu gemi direğinin üstünden güverteye bırakmış ve her top direğin dibine düşmüştür. Hiçbiri kadırganın hareketinden dolayı geride kalmamıştır. Bkz. Gribbin, 2002, s. 102; A. Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, İstanbul 1994, s. 150; Mason, 2001, s. 146; Gürel, 2001, s. 273; Lange, 1998, s. 226;

120

bölümünde özetlendiği üzere, bu mahalde yazılı bulunan satırlara bağlı kalabilmek için kitapta

kullanılan terimlerle çevrilmiş ve özetle aktarılmıştır. Mesele budur.

Batlamyus astronomisi kanıtlar ve gözlemlere uygun olmadığı, Kopernik astronomisi

ise apaçık bir bakışa ve işin aslına aykırı olduğu düşüncesiyle söz konusu düşünür tarafından üç

yoldan üçüncüsü olmak üzere, daha önce bahsedilen iki görüşten etkilenerek oluşturulmuş bir

görüştür. Brahe, Evren’in yapısına ilişkin açıklamasıyla bir şekil ve biçim oluşturmuş ve adı

geçen görüş, kendisine ait olduğundan dolayı da “Tycho Brahe Astronomisi” adıyla yayılmıştır.

Brahe öncelikle Batlamyus’a uygun olarak, Yer’i Evren’in merkezinde durağan kabul

etmiştir. İkinci olarak, Kopernik’e uygun bir biçimde Güneş’i bütün gezegenlerin hareketlerinin

merkezi olarak belirlemiştir. Ancak, Ay’ı ayrı tutarak, Yer’in çevresinde hareket ettiğini

söylemiştir. Daha sonra bu görüşe göre, Yer’in çevresinde hareket edip, Yer’i kendilerine

merkez edinenleri sıralamıştır. Birinci olarak Ay, diğerlerinden Yer’e yakın olup, bir ayda

dolanımını tamamlar. İkinci olarak, Güneş, Ay’dan daha uzak ve sanki orta büyüklükte olup, bir

senede dolanımını tamamlar. Üçüncü olarak, sabit yıldızlar feleği, çok büyük bir uzaklıkta

bulunur ve yavaş bir hareketle 25.000 yılda dolanır. Güneş’in çevresinde ise gezegenlerden beşi

kendilerine özgü bir hareket ile dolanırlar. Merkür 3 ayda, Venüs 8 ayda, Mars 2 senede, Jüpiter

ve Satürn ise gerekli olan miktarda dolanımlarını tamamlarlar. Bu düzen içerisinde Güneş yıllık

bir hareketle burçlar dairesini dolandıkça, adı geçen bu gezegenleri de beraberinde götürür.

Merkür ve Venüs, Güneş’in çevresinde söz konusu olan hareketlerine kıyasla Yer’i

çevrelemezler. Ancak, Mars, Jüpiter ve Satürn kendi dolanımlarıyla, Yer’i çevrelerler. Hattâ

Mars B noktasında bulunduğu sırada Güneş’ten daha çok Yer’e yaklaşmış olur. Burada verilen

şekilden bu cümlenin kastettiği şeyi hayal etmek olanaklıdır.

Açıkça bilinmelidir ki, adı geçen bu düşünür, günlük hareketin nedenlerini bir türlü

anlatmamış ve görüşüne bağlı olanlar, sabit yıldızlar feleğinin kütlesinin yukarısında, günlük bir

hareket ile Evren’in yapısını doğudan batıya idare edecek bir hareket ettirici ispatına muhtaç

olmuşlardır. Veya görüşlerine göre, adı geçen 3 yıldız yani Ay, Güneş ve sabit yıldızlar feleği

ağır bir hareketle burçlar boyunca batıdan doğuya hareket etmelerinden başka her gün Ekvator

dairesine paralel olarak doğudan batıya hareket ederler. Bundan başka, gezegenlerden beşinin

kendilerine özgü hareketlerinin dışında Güneş’e bağlı olarak, burçların düzenine uygun bir

biçimde batıdan doğuya hareket ettiklerini düşünürler. Yine günlük bir hareketle, ekvator

dairesine koşut bir düzlem üzere, görüşlerinde söz konusu ettikleri ile hareket ettirici yer olan

Güneş’in hareket ettirmesiyle doğudan batıya giderler. Aynı şekilde büyük dairelerinin ekseni

121

kendisine olan paralelliğini daima korur. Söz konusu bu husus, her yönüyle olanaksız kabul

edilmez. Ancak ortaya bir güçlük de çıkarsa sıradan bir zihin için bile anlaşılabilir.

Açıkça bilinmelidir ki, feleklerin doğasında yani feleklerin maddesinde düşünürlerin

çoğu anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Batlamyus’un görüşüne yani ilk görüşe rağbet edenlere göre

eter durağan bir cisimdir. Onlar, eterin, hacim, katılık, saflık ve saydamlık gibi özellikleri

olduğunu ve feleklerde parçalanmaya, bozulmaya, yanmaya, değişime ve harekete yol

açmadığını kabul etmişlerdir. Ayrıca feleklerin hareketlerinde dağılma, zayıflama, geri dönme,

durma ve konumlarında değişim olmasını da kabul etmemişlerdir. İkinci ve üçüncü görüşün

mensupları, göksel maddelerden hacim ve katılığı kaldırıp, feleklerin doğasını akıcı, yumuşak,

yanıcı kütle olarak kabul etmişlerdir. Hattâ üçüncü görüşün sahibi Brahe, kuzey

memleketlerinden kabul edilen Danimarka’da, Baltık Denizi’ndeki Hven Adası’nda Sondukuş

(Svendborg ?) adı verilen bir boğazda kurmuş olduğu Uraniborg adlı gözlem evinde, Milattan

sonra 1600’lü yılların öncesinde gözlemlerde bulunup, elastiki, saydam bir göksel maddenin

olduğunu kabul etmiştir. Hattâ kuyruklu yıldızların248 feleklerin yüzeylerinde dolandığına dair

kanıt bulmuştur. Ayrıca, Merkür ve Venüs’ün, Güneş’in bazen üstünde ve bazen de altında

bulunduklarını belirlemiştir.

Açıkça bilinmelidir ki bu görüşe göre göklerin sayısı 3 tanedir. Birincisi tümünü kuşatır.

İnançlarında mutluluğa ulaşmış kişilerin mekanıdır. İkincisi sabit yıldızlar feleğidir. Üçüncüsü

de gezegenlerdir. Bu yıldızlar feleği çeşitli hareketlerine göre ve aralarında bulunan farka bağlı

olarak ortaya çıkan uzaklık oranında daireyi bölerler. Bazıları da sabit yıldızlar feleğinin

üstünde bütünüyle hareketli olan bir felek kabul etmişler ve bunlara göre küllî feleklerin sayısı 4

olmuştur. Benzer şekilde, ikinci görüş sahibi Kopernik de astronomisinde feleklerin sayısını 3’le

sınırlamıştır. Birincisi, bütün gezegenler ve diğer unsurlardan oluşan adı geçen heyettir. İkincisi,

bizim gözlemleyebildiğimiz sabit yıldızlar feleğidir. Üçüncüsü ise sabit yıldızlar feleğinin

kalınlığı mesafesidir. Her ne denli bunun dışbükey sınırı sonsuzluğun ortası olarak kabul 248 Brahe, 1577 yılında beliren kuyruklu yıldızın Dünya ile Ay arasındaki uzaklığın en az altı katı kadar uzakta olan bir yerden geldiği sonucuna varmıştır. Oysa Aristoteles ve onun ekolüne göre kuyruklu yıldızlar, yerküreden çıkan dumanların atmosferin üst kesiminde toplanıp tutuşmasıyla oluşmaktaydı ve bunlar meteorolojik cisimlerdi. Brahe, bu gözlemiyle kuyruklu yıldızların da Ay ve diğer gezegenler gibi göksel cisimler olduğunu belirlemiştir. O, 1577’deki kuyruklu yıldız üzerine 1588’de De mundi aetherei recentioribus phaenomenis’i yayımlamıştır. Bu eseriyle, Brahe, kristal kürelerin yıldızları taşıdığına dair geleneksel düşünceyi reddetmiştir. Bkz. John F. Hawley, Katherine A. Holcomb, Foundations of Modern Cosmology, New York 1998, s. 42; Iwan A. Klimishin, Modern Astronomy, Heidelberg 1991, ss. 44-45; Lloyd Motz, Jefferson Hane Weaver, The Story of Astronomy, New York 1995, s. 77; Alexander Hellemans, Bryan Bunch, The Timetables of Science, New York 1991, s. 118; W. T. Sedgwick, H. W. Tyler, A Short History of Science, New York 1939, ss. 239-240; N. M. Swerdlow, “Astronomy in the Renaissance”, Astronomy before the Telescope, Editör: Christopher Walker, London 1996, s. 211; Berry, 1961, s. 135; Gribbin, 2002, s. 45; Unat, 2001, s. 159.

122

edilirse de adı geçen feleği çevreleyen şanı yüce bir felek varsayılmış ve burası Ermişlerin

oturduğu yer olarak belirlenmiştir. Bundan sonra adı geçen bölümde söz konusu görüşe göre

yılın birbirini izleyen mevsimlerinin nedenleri ile gezegenlere ilişkin olan konum, yön ve geri

dönüş ile buna benzer durumların nasıl gerçekleştiği kısaca açıklanmıştır. Böylece şeklin hayal

edilmesi, göz önünde canlandırılması için pek çok soru ve cevaplar ortaya konulmuştur.

Sözü uzatmamak için bu kadarla yetindim. Ve bunların tercümesinde de insanlar

arasında yaygın olan kelimeleri ve anlatım şeklini benimsedim. Ve bu mahalde açık sözlü bir

şairin249 söylediği gibi: “Ez mutrib u mey gû vur raz-i dehr kemter cû / ki kes negşûd u

negşâyed be-hikmet in mu‘ammâ-ra”250. Yine bir diğer şiirde şöyle denmektedir: “Kimse

çözemedi feleğin sorun yaratan sırrını, Süreyya takım yıldızına ulaşıldığında şüpheler başlar.”

Astronomiye ilişkin söylenebilecekler burada bitti. Gerçeklerin inceliklerini ve sonsuzluğun

sırlarını içeren Yüce Tanrı’nın yarattığı bu cisimler âleminin niteliklerinin nasıl olduğu

meselesinin araştırılmasında, bilgeliğin sonsuz deryasına girmekten sakınıldı.

B. Mıknatısa İlişkin Ek

Bilim ile uğraşan akıl sahibi kişiler, mıknatıs taşının, ezeli ve ebedi olan Yüce Tanrı’nın

apaçık simgelerinden ve bitmez tükenmez lütuflarından, sadece kullarının yararı için ihsan ettiği

büyük nimetlerden biri olduğunu bilirler. Bu mıknatıs taşıdır ki, Müslümanlara kıble yönünü

göstermiş, uçsuz-bucaksız denizlere değin işlerle uğraşan gemicilere kılavuz olmuştur. Gerek

önceki bilginler ve gerekse daha sonra gelen bilginler, büyük gayret ve dikkatlerine rağmen, bu

taşın, gerçeğe uygun olarak neliğini anlamakta ve hallerinin niteliğini açıklamada şimdiye kadar

acz ve şaşkınlık içinde kalmışlardır.

Latince bilgelik kitaplarında yazılmış olduğu gibi, söz konusu taş, önce Anadolu’da,

Manisa dağlarında görülmüştür. “Mıknatıs” sözcüğü, “magnesia” sözcüğünün Arapça’ya

özümsenmiş veyahut keşfedenin adıyla adlandırılmış olabilir. Her ne şekilde olmuş olursa

olsun. Gerçi demir ve çeliği çekme niteliği ve bu tür niteliği demir ve çeliğe de geçirme özelliği

eskilerce de biliniyordu; fakat, üçüncü bir özelliği vardır ki, bunda insan aklının anlamakta

güçsüz kaldığı bir sır gizlidir. Şöyle ki, bir parça mıknatıs havada kendi haline asılı kalsa,

249 Hafız-ı Şîrâzi. 250 Çalgıcıdan ve şaraptan söz et ve dehrin sırlarını az ara; Çünkü hikmetle bu muammayı kimse çözmedi çözemez de.

123

veyahut bir zarf içine konup, o zarfla birlikte bir havuza veya su ile dolu bir leğene konulup, su

yüzünde kendi haline bırakılsa, yaratılışında gizli olan bu özelliğiyle hareket ederek, o yerin

meridyenine koşut duruma gelir. Bir söze göre güney kutbu, başka bir söze göre kuzey kutbu,

yani kuzey gözü denilen tarafı, yerküresinin kuzeyine doğru yönelir. Nitekim, şimdi

kullanılmakta olan pusula ibrelerinde ve kıble yönünü gösteren aletlerde bu durum gözlemlenir.

Batı Dünyası, mıknatısın kutuplara yönelmesi özelliğini başlangıçta bilmiyordu. Bir

süre sonra öğrendiklerinde, büyük bir şaşkınlık içinde kalmışlar ve tıpkı yumurtanın içinde

bulunan yumurta sarısına benzeterek, mıknatısı da yerküresi içinde toprakla örtülmüş bir

kürecik olarak betimlemişlerdir. Bu şekilde hayal ettikleri mıknatıs küresinin, yerküresi gibi ve

yerküresine koşut kutupları olduğunu, mıknatıs küresi üzerinde de meridyen ve paraleller

bulunduğunu, yerküresine kıyasla bunlara koşut başka daireler de varsayarak, mıknatısla ilgili

durumları böyle anlamak gerektiğini sanmışlardır. Daha sonra, 1402 senesinde, İtalya’nın

Napoli şehrine bağlı Amalfi kentinde, bir kişi pusulayı icat etmiş ve onu denizlerde dolaşan

gemicilere hediye ederek, bu geçici dünyada bir anmalık bırakıp göçmüştür.

Yazılmış olduğu gibi, mıknatıs kutuplarının yerküresi kutuplarına yönelmesi ve

pusulanın nitelikleri ile, ibresinin mıknatıs etkisiyle kuzeye yönelmesi bilgisi, gerçi yukarıda

söylenen tarihe gelinceye kadar Batı Dünyası’nca bilinmemekteydi. Fakat, Batı’dan Doğu’ya

sık sık seyahat eden gezginlerin yazdıklarına göre, Çinliler eskiden beri mıknatısın özelliklerini

biliyorlardı ve mıknatısla ilgili araçlar kullanmakta ün yapmışlardı. Hattâ söylediklerine göre,

Çin Hakanı’na Koçin Çini Hakanı tarafından elçiler gönderilmiş ve elçilik görevini yaptıktan

sonra, geri dönme sırasında Çin Hakanı tarafından elçilere, çok çeşitli ve değerli hediyelerle

birlikte, bir mücevher yön gösterici ile dört yön ve isimleri ve rüzgar gülü işlenmiş bir pusula

hediye edilmiştir. Elçilerin gideceği iller Çin’in güneyinde bulunduğundan, “Bu pusula ülkenize

doğru gitmekte size yol gösterir. Rehbere ihtiyaç yoktur” şeklinde Çin Hakanı tarafından,

bulunduğu makama yakışır biçimde latife yapılmış ve karşılıklı iyi niyette bulunulmuştur.

Ayrıca, Çinlilerin mıknatısın niteliklerini ikibinbeşyüz seneden beri bildikleri yazılmıştır.

İmdi, biraz önce yazıldığı üzere, Batılı bilginler, mıknatısın niteliklerini

öğrendiklerinde, dönme ve yönelmenin sebebinin mahiyetini anlamak kaygısına düşmüşlerdir.

Bazıları, mıknatısı veya mıknatıslandırılmış ibreyi kuzey kutbuna yönelten kutup yıldızıdır;

bazıları kutup civarındaki semanın bir parçasıdır; bazıları, yerküresinin iki kutbu arı mıknatıstan

oluşmuştur ve dindar olan bazıları, mıknatısın nitelikleri Tanrı’nın bir hikmetidir, yüce iradeli

ve ezeli olan Tanrı onu göstererek gücünün büyüklüğünü ispat ve kullarını şaşırtarak, aslında

sırrını gizledi demişlerdir. Son dönem bilimadamlarından bazıları eşyanın doğasında bulunan

124

niteliklerin nedenlerine bakarak, bu hava karışımının eseridir demişlerdir. Ve bazıları güneyden

kuzeye kalın bir çizgi gibi yerküresinin ortasından geçtiği varsayılan mıknatıs küresi gibi Yer’e

özgü özelliklerdir demişlerdir. Çoğunluk da bu görüşe katılmıştır.

Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki, ibre’nin kuzeye doğru yönelişi kimi yerlere

özgüdür. Kimi yerlerde kuzey’den bir parçanın batıya, kimilerinde doğuya eğik olduğu, meyil

ve harekette de düzgün durumda olmayıp, bazen hızlı, bazen yavaş, bazen yaklaşma, bazen

uzaklaşma ve bazen durgun olduğu uzun süre deneyle saptanmıştır. Böylece oturduğumuz

İstanbul’da da, kitabın metninde belirtildiği üzere, ibrenin kuzey noktasından doğuya saptığı

görüldüğünden, cami ve mescit binaları yapılırken, mihrabın belirlenmesinde kaçınılmaz bir

özen gösterilse bile ibreye dayandırılması yeterli olmamıştır. Bu yüzden rub’, usturlap ve diğer

denenmiş gözlem aletlerinin kullanılmasında dikkatli olunması ve dalgınlığa düşülmemesi için

bu biçimde uzun uzadıya anlatılmıştır. 1140 yılında Rumeli Hisarı yakınında Bebek Bahçesi

adlı yerde merhum Kaptan Mustafa Paşa’nın yaptırdığı mescit-i şerif’in mihrabının

belirlenmesinde anlaşmazlık olmuştur. Bu işi bilenlerce bir çok pusulalar, rub’, usturlap ve diğer

gözlem aletleri kullanılmış, bu aletlerle alınan sonuçlar pusulanınkine uymamış ve aralarında

aşırı fark görülmüştür. Sonuçta pusulaya güvenilmeyerek, adı geçen aletlerle yapılan yükseklik

ölçümüyle mescit-i şerifin mihrabı belirlenmiştir. Daha sonra bu işle uğraşanlar harekete

geçmişler ve en geniş araştırmalarda bulunarak, yönleri belirleyebilecek nitelikte uzun ibreli bir

Kıblenüma yapmışlardır. Bu alet denendiğinde, ibrenin kuzey noktasına göre 11.5 derece batıya

saptığı görülmüştür.

C. Coğrafyaya İlişkin Ek

Adı geçen Philippos, coğrafyayı açıkladıktan sonra girişinde bu konuda şunları

söylemiştir: Bizim tarifimiz sözeldir, hakiki tarif değildir. Sonra ilk bakışta bilim öğrencilerine

kuşku ve kararsızlıktan sakınmaları için bir miktar açıklama gereklidir. Bundan dolayı, coğrafya

bilimini okuyan ve inceleyen eski ile yeni dönem düşünürlerinin araştırmaları ve yazdıkları

gereğince, coğrafya bilimi iki kısma bölünür. Birinci kısım: matematiksel coğrafya ve ikinci

kısım: tarihsel coğrafya’dır. Matematiksel coğrafya, yerkürenin büyüklüğünü, konumunu,

dolanımını ve benzeri diğer bölümleri ile parçalarını, geometrik kurallara dayanarak, belirleyen

ve açıklayan teorik bir bilimdir.

125

Ancak şu konuda dalgınlığa düşülmesin ki bu mahalde yerküresi tabiri ile dört unsurdan

birisi olan toprak unsuru kastedilmez. Çünkü bu bilimde yerküresi denildiğinde, genelde toprak,

su ve havadan oluşan küre kastedilir. Çünkü bu bölümün tam konusu, yer ve su ile yer ve suyu

çevreleyip, bunlara komşu olan hava tabakasıdır. Yunan bilginleri bilimsel terim olarak, buna

atmosfer adını vermişlerdir. Ve adı geçen unsur adı geçen bölümün maddesidir, sureti ise

yerkürenin büyüklüğü, konumu, dolanımı, iklim kuşakları ile buna benzer bölümleri ve

parçalarıdır. Sonra coğrafya nice kısımları içeren bir bütün olup, bu suretle bölümlenmesi ve

açıklanmasıyla, içinde olan bölümler açık ve seçik olur. Birincisi hidrografya’dır. Okyanusların

ve diğer bütün suların belirli bir yöntemle elde edilmiş bilgisini verir . İkincisi atmosfer’dir.

Hava’nın belirli bir yöntemle elde edilmiş bilgisini verir. Bunun altında anemografya vardır.

Bilimsel terim olarak, Evren’de oluşan rüzgarların sayısı, mevsimler, rüzgarlar, tufanlar ve

fırtınalar ile ılıman havanın bilgisinden ibarettir. Üçüncüsü horografya’dır. Belirli bir ülkeyi,

resmetmek ve betimlemektir. İspanya, Fransa ve diğerleri gibi. Dördüncüsü topografya’dır.

Şehir, köy, kale, nahiye ile bunlarda var olan bağ ve bahçe, tarla, mera, kaplıca madenler,

çarşılar, ormanlar, sazlık, imaretler, göller gibi bir yeri, geometrik ve aritmetik kurallar ile

belirlemek ve resmetmektir. Sonra coğrafya bunun tümünü, Yer’in biçimini resmetme ve

açıklama bilimi olur. Kozmografya ise bundan daha kapsamlıdır. Coğrafya, astronomi ve

astroloji de bunun içindedir.

Coğrafya’nın ikinci kısmını ise Tarihsel coğrafya olarak belirlemişlerdir. İnsan için

çeşitli yararlı bilgiler içermektedir. Yerkürede bulunan yerleri birer birer resmeden, belirleyen

ve açıklayan teorik bir bilimdir. Yani yeryüzünde bulunan çöller, denizler, adalar, ırmaklar,

dağlar, tepeler, kanal, boğaz, vadi, sahra, kasabalar ve kaynaklar ile diğer gün be gün yararları

artan yerlerin bilgileri ile art arda resmedilmeleridir. Bilimsel terim olarak tek bir konuya işaret

eder. İkinci bölümün konusu bunlardır. Bu bilimin amacı ise seyahat, ticaret, yazışma, çatışma,

barış ve sınırların tespit edilmesinde kolaylık ve insan türünün uygarlaşması ile benzeri işlerinde

büyük yararlar sağlamaktır. Bu bölümün formel konusu ise bunlarla ilgilidir. Nitekim bundan

sonra kitabın metninde bu konulara ilişkin ayrıntı verilmektedir. Bazı yeni kitaplarda ise

coğrafya üç kısma bölünmüş ve üçüncü kısmı politika sözüyle ifade etmişlerdir. Politikanın

anlamı ise yeryüzünü devletlere, saltanatlara ve hükümetlere yani padişahlara, krallara ve

sultanlara dağıtmak ve bölmek suretiyle resmetmek, betimlemek ve açıklamaktır.

126

KAY�AKLAR

Abetti, Giorgio, The History of Astronomy, London 1954.

Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1991.

Adıvar, A. Adnan, Tarih Boyunca İlim ve Din, İstanbul 1994.

Ahmet Cevdet Paşa, Takvîmü’l-Edvâr (Takvimler), Yayıma Hazırlayanlar: Remzi

Demir ve Yavuz Unat, Ankara 1996.

Ak, Mahmut, “Ebubekir Dımeşkî”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi,

Cilt I, İstanbul 1999.

Alioto, Anthony M., A History of Western Science, New Jersey 1993.

Aristoteles, Metafizik, Çeviren: Ahmet Arslan, Cilt I (A-Z), İzmir 1985.

Armitage, Angus, The World of Copernicus, New York 1951.

Aydüz, Salim, “İbrahim Efendi (Tezkireci Köse)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla

Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999.

Baker, Robert H., Astronomy, Canada 1959.

Berkes, Niyazi, “104 Sayılı Belleten’de Çıkan ‘İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve

Fikrî Kimliği’ Adlı Yazı İçin Bir Not”, Belleten, Cilt 28, 1964.

Berkes, Niyazi, “İlk Türk Matbaası Kurucusunun Dinî ve Fikrî Kimliği, Belleten, Cilt

26, Sayı 104, 1962.

Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 2002.

Berkes, Niyazi, The Development of Secularism in Turkey, New York 1998.

Bernal, J. D., Modern Çağ Öncesi Fizik, Çeviren: Deniz Yurtören, Tübitak, Ankara

1996.

Berry, Arthur, A Short History of Astronomy from Earliest Times through the

�ineteenth Century, New York 1961.

Binark, İsmet, “Türkiye’ye Matbaanın Geç Girişinin İçtimai-Ruhi Sebepleri” VII. Türk

Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt II, Ankara 1981.

Binark, İsmet, “Matbaanın Türkiye’ye Geç Girişinin Sebepleri”, Basım ve

Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı (10-11 Aralık 1979) Bildirileri, Ankara 1980.

Carleson, Edvard, İbrahim Müteferrika Basımevi ve Bastığı İlk Eserler, Ankara 1979.

Cevizci, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Ankara 1996.

Cevizci, Ahmet, İlkçağ Felsefesi Tarihi, Bursa 1998.

Cohen, I. Bernard, The Birth of a �ew Physics, London 1985.

Coşan, M. Es’ad, Matbaacı İbrâhîm-i Müteferrika ve Risâle-i İslâmiye, İstanbul 1993.

127

Darkot, Besim, “Kâtip Çelebi-İbrahim Müteferrika ve Sema Hareketleri”, Coğrafi

Araştırmalar, Cilt II, İstanbul 1958.

Demir, Remzi, Osmanlılar’da Bilimsel Düşüncenin Yapısı, Ankara 2001.

Demir, Remzi, Türk Aydınlanması ve Voltaire, Ankara 1999.

Demirel, Şahap, “İbrâhim Müteferrika’nın Füyuzât-ı Mıknatısiye Adlı Kitabı”, D. T. C.

F. Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan Dergisi, Ankara 1982.

Descartes, René, Felsefenin İlkeleri, Çeviren: Mesut Akın, İstanbul 1995.

Dijksterhuis, E. J., The Mechanization of the World Picture, London 1961.

Doig, Peter, A Concise of Astronomy, New York 1950.

Dreyer, J. L. E., A History of Astronomy From Thales To Kepler, New York 1953.

Er, Hamit, Osmanlı Devletinde Çagdaşlaşma Ve Eğitim, İstanbul 1999.

Ersoy, Osman, “İlk Türk Basımevi’nde Basılan Kitapların Fiyatları”, Türk

Kütüphaneciler Derneği Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı, Ankara 1979.

Ersoy, Osman, Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara 1959.

Fantoli, Annibale, Galileo for Copernicanism and for the Church, Vatican 1996.

Fath, Edward Arthur, The Elements of Astronomy, London 1928.

Finocchiaro, Maurice A., Galileo on the World Systems: A �ew Abridged Translation

and Guide, California 1997.

Fischer, Kuno, Descartes And His School, Bristol 1992.

Gascoigne, John, “A Reappraisal of the Role of the Universities in the Scientific

Revolution”, Reappraisals of the Scientific Revolution, Editör: David C. Lindberg, Robert S.

Westman, New York 1990.

Gerçek, Selim Nüzhet, Türk Matbaacılığı I, Müteferrika Matbaası, İstanbul 1939.

Gingerich, Owen, The Eye of Heaven, New York 1993.

Gingerich, Owen, The Great Copernicus Chase and Other Adventures in Astronomical

History, Cambridge 1992.

Gjertsen, Derek, The Classics of Science, New York 1984.

Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, İstanbul 1994.

Gökdoğan, Melek Dosay, Demir, Remzi, Topdemir, Hüseyin Gazi, Unat, Yavuz,

Kalaycıoğulları, İnan, Emlü, Yasemin, Bilim Tarihi Kılavuzu, Ankara 2001.

Gökyay, Orhan Şaik, Kâtip Çelebi’den Seçmeler 1-2-3, İstanbul 1997.

Grant, Edward, Orta Çağda Fizik Bilimleri, Çeviren: Aykut Göker, Ankara 1986.

Grant, Edward, The Foundations of Modern Science in the Middle Ages, Cambridge

1996.

128

Gribbin, John, Science A History 1543-2001, London 2002.

Gürel, A. Osman, Doğa Bilimleri Tarihi, Ankara 2001.

Hall, Alfred Rupert, The Revolution In Science 1500-1750, London 1983.

Hawley, John F., Holcomb, Katherine A., Foundations of Modern Cosmology, New

York 1998.

Hellemans, Alexander, Bunch, Bryan, The Timetables of Science, New York 1991.

Huff, Toby E., The Rise of Early Modern Science, Cambridge 1993.

İhsanoğlu, Ekmeleddin, Büyük Cihad’dan Frenk Fodulluğuna, İstanbul 1996.

İpşirli, Mehmet, “Abdullah Efendi” (Yenişehirli), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar

Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999.

Jeans, James, The Growth of Physical Science, New York 1961.

Johnson, Francis R., Astronomical Thought in Renaissance England, London 1937.

Kaplan, Yusuf, “Osmanlılarda Matbaa: Bir Medeniyet Krizi Sorunu”, Osmanlı, Editör:

Gül Eren, Cilt 7, Ankara 2000.

Karacson, Imre, “İbrahim Müteferrika”, Târih-i Osmân-i Encümeni Mecmuası, Cilt I,

Sayı 1-2, 1911.

Karacson, Imre, “İbrahim-i Müteferrika”, Târih-i Osmân-i Encümeni Mecmuası, Cilt

III, İstanbul 1328.

Kesten, Hermann, Copernicus and His World, London 1946.

Kızılırmak, Abdullah, Astronomi Dersleri, İzmir 1966.

Klimishin, Iwan A., Modern Astronomy, Heidelberg 1991.

Koloğlu, Orhan, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonuçları, 1987.

Korkmaz, Şerif, “İbrahim Müteferrika ve İlk Türk Matbaası”, Dini Araştırmalar, Cilt II,

Sayı 5, 1999.

Koyré, Alexandre, Bilim Tarihi Yazıları, Çeviren: Kurtuluş Dinçer, Ankara 2002.

Kuhn, Thomas S., The Copernican Revolution: Planetary Astronomy and the

Development of Western Thought, New York 1959.

Lange, Friedrich Albert, Materyalizmin Tarihi ve Anlamının Eleştirisi, Çeviren: Ahmet

Arslan, İstanbul 1998.

Lattis, James M., Between Copernicus and Galileo,London 1994.

Luquet, G. –H., “Pourchot” (Edme), La Grande Encyclopédie, 27. Cilt, Paris (yayın

tarihi yok).

Mason, Stephen F., Bilimler Tarihi, Çeviren: Umur Daybilge, Ankara 2001.

Moore, Patrick, Gezegenler Kılavuzu, Çeviren: Özlem Özbal, Tübitak, Ankara 2000.

129

Motz, Lloyd, Weaver, Jefferson Hane, The Story of Astronomy, New York 1995.

Müteferrika, İbrahim, Milletlerin Düzeninde İlmî Usüller, Sadeleştiren: Ömer Okutan,

İstanbul 2000.

Mystakidis, B.A., “Hükümet-i Osmaniye Tarafından İlk Tesis Olunan Matbaa ve Bunun

Neşriyatı”, TOEM, 1/5-7, İstanbul 1326-1327.

North, John, The Fontana History of Astronomy and Cosmology, London 1994.

Nuhoğlu, Hidayet Yavuz, “Müteferrika Matbaasının Kurulması İçin Verilen Fetva

Üzerine”, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı (10-11 Aralık 1979)

Bildirileri, Ankara 1980.

Özdemir, Emin, Örnekli-Açıklamalı Edebiyat Bilgileri Sözlüğü, İstanbul 1990.

Özgüç, Nazmiye, Tümertekin, Erol, Coğrafya, İstanbul 2000.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, İstanbul

1971.

Pedersen, Olaf, Early Physics and Astronomy, Cambridge 1996.

Russell, Bertrand, Batı Felsefesi Tarihi I, Çeviren: Muammer Sencer, İstanbul 1994.

Sarıcaoğlu, Fikret, “Cihânnümâ ve Ebûbekir b. Behrâm ed-Dımeşkî – İbrahim

Müteferrika”, Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991.

Sayılı, Aydın, “Kopernik ve Anıtsal Yapıtı”, �ikola Kopernik, Ankara 1973.

Sayılı, Aydın, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp,

Ankara 1991.

Sedgwick, W. T., Tyler, H. W., A Short History of Science, New York 1939.

Seyyid Ali Paşa, Mir’âtü’l-‘Âlem (Evrenin Aynası), Hazırlayan: Yavuz Unat, Ankara

2001.

Simonffy, Aladar V., İbrahim Müteferrika, Türkiye’de Matbaacılığın Banisi, Çeviren:

Faruk Yener, Ankara 1945.

Smith, Preserved, Rönesans ve Reform Çağı Bir Sosyal Arkaplan Çalışması, Çeviren:

Serpil Çağlayan, İstanbul 2001, s. 168.

Stock, Brian, Science, Technology, and Economic Progress in the Early Middle, Science

in the Middle Ages, Editör: David C. Lindberg, Chicago 1978.

Sungu, İhsan, “İlk Türk Matbaasına Dair Yeni Vesikalar”, Hayat Mecmuası, Cilt III,

Sayı 73, İstanbul 1928.

Swerdlow, N. M., “Astronomy in the Renaissance”, Astronomy before the Telescope,

Editör: Christopher Walker, London 1996.

Şahin, Cemalettin, Coğrafyaya Giriş, Ankara 2002.

130

Şen, Adil, İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-Hikem Fî �izâmi’l-Ümem, Ankara 1995.

Taeschner, Franz, Die geographische Literatur der Osmanen, Leipzig 1923.

Tekeli, Sevim, “Copernicus”, �ikola Kopernik, Ankara 1973.

Tekeli, Sevim, Kâhya, Esin, Dosay, Melek, Demir, Remzi, Topdemir, Hüseyin Gazi,

Unat, Yavuz, Aydın, Ayten Koç, Bilim Tarihine Giriş, Ankara 2001.

Thorndike, Lynn, A History of Magic and Experimental Science, VIII Cilt, New York

1941-1958.

Timuçin, Afşar, Düşünce Tarihi, İstanbul 1997.

Toderini, Giambatista, İbrahim Müteferrika Matbaası ve Türk Matbaacılığı, Çeviren:

Rikkat Kunt, Yayıma Hazırlayan: Şevket Rado, İstanbul 1990

Topdemir, Hüseyin Gazi, “Galileo ve Modern Mekaniğin Doğuşu”, Felsefe Dünyası,

Sayı 24, Ankara 1997.

Topdemir, Hüseyin Gazi, İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, Ankara 2002.

Tümer, Günay, Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ankara 2002.

Tümertekin, Erol, Çağdaş Coğrafi Düşüncenin Oluşumu ve Paul Vidal de la Blache,

İstanbul 1990.

Uluçam, Müjdat, “Mehmed Said Paşa” (Yirmisekiz Çelebizade), Yaşamları ve

Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt II, İstanbul 1999.

Unat, Yavuz, “Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi Terimlerine İlişkin

Bir Sözlük Denemesi”, OTAM, Ankara 2001.

Unat, Yavuz, İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara 2001.

Ural, Şafak, Bilim Tarihi, İstanbul 2000.

Ünver, A.Süheyl, “İbrahim Müteferrika’nın Bilimsel Yönü ile Yayınlarındaki

Özellikler”, Basım ve Yayıncılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı (10-11 Aralık 1979)

Bildirileri, Ankara 1980.

Three Copernican Treatises: The Commentariolus of Copernicus, The Letter against

Werner, The �arratio Prima of Rheticus, İngilizce’ye Çeviren: Edward Rosen, New York 1939.

“Coğrafya”, Ana Britannica, Cilt 6, İstanbul 1987.

“Copernicus, Nicholas”, Dictionary of Scientific Biography, Editör: Charles Coulston

Gillispie, Cilt III, New York 1981.

“İbrahim Paşa” (Nevşehirli Damad), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar

Ansiklopedisi, Cilt I, İstanbul 1999.

131

ÖZET

İbrahim Müteferrika, muhtemelen, yeni fikirler ve kültürleri aktararak, Türkiye’yi

Batılılaşma sürecine yönelten, bir dizi Avrupalı’nın birincisidir. Müteferrika, değişim ve

ilerleme düşüncesi ile modern bilimsel düşünceyi Türkiye’ye tanıtan kişidir.

Müteferrika, yalnızca bir matbaacı değildir. Aynı zamanda, bilimsel konular üzerine

kitaplar yazan ve derleyen bir kişidir. En sevdiği konular coğrafya, fizik ve askeri tekniklerdir.

Kendisini el-Coğrafî olarak adlandırmaktadır. 1732’de, Katip Çelebi’nin ünlü coğrafya kitabı

Cihânnümâ’ya haritalar ile şekiller eklemiş ve henüz Müslüman bilginler tarafından kabul

edilmeyen Kopernik ve Brahe’nin görüşlerini içeren giriş mahiyetinde bölüm ekleyerek,

betimlemiştir. Ayrıca, Müteferrika, Türkiye’de ilk defa olarak, Descartes’ın Çevrimler Kuramı

ile Galilei’nin Aristoteles fiziğini reddetmesine ilişkin düşünceleri ve manyetizma ile pusulayı

tartışmıştır.

Kısacası, Müteferrika, modern Avrupa bilimi tarafından üretilen yeni fikirleri

Türkiye’ye aktaran ilk kişilerden biridir. Bu yüzden, bu inceleme kaleme alınmıştır.

132

SUMMARY

Ibrahim Müteferrika, was perhaps, the first of a series of Europeans who were

destined to play a role in the history of the Westernization of Turkey as carriers of new

ideas and intermediaries between cultures. Müteferrika was the man to introduce the

idea of change and progress and modern scientific thinking into Turkey.

Muteferrika was not only a printer, he was also an editor and writer of books on

scientific subjects. His favourite subjects were geography, physics and military tactics.

He used to call himself a geographer. In 1732 he printed Katip Çelebi’s famous book of

geography called Cihannümâ, to which he added maps and figures, and an introductory

section describing the ideas of Copernicus and Tycho Brahe, adding, however, that

these ideas were not yet accepted by the Muslim ulema. Müteferrika, also discussed, for

the first time in Turkey, Descartes’ theory of vortices, Galileo’s rejection of Aristotelian

physics, and magnetism and the compass.

In short, he became one of the early transmitters to Turkey of the new ideas

produced by modern European science. Because of this, we wrote a treatise on him.