МІНСК · 2016-11-02 · 2016 ВУчЭбныя ... , лінгва-культуралагічны і кампетэнтнасны падыходы да арганізацыі аду-кацыйнага

МІНСКНацыяНальНы ІНСтытут адуКацыІ

2016

ВУчЭбныя праграмыпа вучэбных прадметах

для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай мовай навучання і выхавання

МІНІСтЭрСтва адуКацыІ рЭСпублІКІ беларуСь

ЗацверджанаМіністэрствам адукацыі

Рэспублікі Беларусь

XI клас(павышаНы ЎзровеНь)

УДК 373.5.091.214ББК 74.202 В90

ISBN 978-985-559-649-4 ©Міністэрстваадукацыі РэспублікіБеларусь,2016 ©НМУ«Нацыянальны інстытутадукацыі»,2016

зМест

Беларускаямова.......................................... 3Беларускаялiтаратура................................. 12Русскийязык.............................................. 32Русскаялитература...................................... 55замежнаямова............................................ 84Матэматыка................................................ 109ГiсторыяБеларусi........................................ 121сусветнаягiсторыя...................................... 134Грамадазнаўства.......................................... 153Геаграфiя.................................................... 173Бiялогiя...................................................... 200Фiзiка......................................................... 218Хiмiя.......................................................... 230

3

БЕЛАРУСКАЯ мовА

Тлумачальная запіска

Праграмапа беларускаймове дляXIкласа ўстаноў агульнайсярэдняйадукацыізбеларускайірускаймовамінавучання(павы-шаныўзровень)падрыхтаванаваўмовахпераходусістэмыадука-цыінапрофільнаенавучанне і дапрофільнуюпадрыхтоўку.ПрыраспрацоўцыпраграмыпабеларускаймовенаІІІступеніагульнайсярэдняйадукацыіўлічваласямагчымасцьвыбарувучняміўзроў-нювывучэнняпрадмета—базавагаціпавышанага.

Праграмаскладзеназулікамузроставыхасаблівасцейвучняў(X—XIкласы) і псіхолага-педагагічнайдыферэнцыяцыі і рэалі-зуе сістэмна-функцыянальны,камунікатыўна-дзейнасны,лінгва-культуралагічныікампетэнтнасныпадыходыдаарганізацыіаду-кацыйнагапрацэсу,уадпаведнасцізякімінавучанне,выхаваннеіразвіццёасобынасучаснымэтапеажыццяўляеццанаасновезасва-еннянетолькіпрадметныхведаў,уменняў інавыкаў,а іўнівер-сальных вучэбныхдзеянняў, актывізацыі вучэбна-пазнавальнайдзейнасцівучняў, іхгатоўнасцідасамаразвіцця ісамаадукацыі.

МэтанавучаннябеларускаймовенаІІІступеніагульнайсярэд-няйадукацыі(павышаныўзровень)прадугледжваенетолькіпада-гульненнеісістэматызацыю,алеіпашырэнневедаўпапрадмецеўпараўнаннізбазавымузроўнем,замацаваннеіразвіццёмоўныхімаўленчыхуменняўінавыкаў,павышэннематывацыідапрацягуадукацыіпавыбранымпрофілі,авалоданненекаторыміпрафесійнаарыентаванымікампетэнцыямі.

У сувязі з гэтым змест праграмынакіраванына рэалізацыюнаступныхзадач:

zz пашырэннеўяўленняўпрабеларускуюмовуяккультурнуюкаштоўнасцьнарода,яеролюўжыццічалавекаіграмадства,сувязізнацыянальнай ісусветнайкультурай;

4

zz азнаямленнесасферайлінгвістыкіібеларусістыкіякгума-нітарныхдысцыплін;zz сістэматызацыя, замацаванне і пашырэнне ведаў пра бе-ларускуюмову і моўныя адзінкі розных узроўняў (фане-тыку, склад слова, словаўтварэнне, лексіку іфразеалогію,марфалогіюісінтаксіс),правілыіасаблівасціфункцыянаван-нямоўныхадзінакумаўленні,моўныянормы(арфаэпічныя,лексічныя,арфаграфічныя,граматычныя,пунктуацыйныя,нормымаўленчыхпаводзінурозныхсітуацыяхзносін);zz удасканаленне навыкаў вуснай і пісьмовай камунікацыі(успрыманне,разуменне,перадача,прадуцыраванне);zz развіццёнавыкаў аналітычнай дзейнасці ў лінгвістычнай іагульнагуманітарнайсферы:выяўленне,аналіз,класіфікацыямоўныхадзінакрозныхузроўняў,супастаўленнефактаўмо-выімаўлення,падборматэрыялаўдляаргументацыіпэўныхпалажэнняў; ацэнка лінгвістычных з’яў з пункта поглядулітаратурныхнорм,камунікатыўнаймэтазгоднасці,развіццёнавыкаўлінгвістычныхназіранняў,эксперыментаў і г.д.;zz узбагачэнневедаўпрастылістычнуюролюітэкстаўтваральныямагчымасцімоўныхадзінакрозныхузроўняў;zz удасканаленненавыкаўрэдагаваннятэкстаў.

Усувязізарыентацыяйадукацыінакампетэнтнасныпадыход,звязанызпрактыка-арыентаванымхарактарамадукацыйнагапра-цэсу,штопрадугледжваефарміраваннеўвучняўасобасных,мета-прадметныхіпрадметныхкампетэнцый,праграмапабеларускаймовенакіравана:

zz назамацаваннеабумоўленыхбазіснымінацыянальныміка-штоўнасцямі светапоглядных установак і развіццё індыві-дуальныхісацыяльныхякасцейасобывучня;zz выхаваннегатоўнасцідапапаўненняведаўіпрымяненняіхужыцці;zz замацаваннеіўзбагачэннеўніверсальныхвучэбныхуменняў,звязаных з ужываннем ІКт-кампетэнтнасці ў навучальнайдзейнасці,пошукам,разуменнеміапрацоўкайінфармацыі,прагназаваннем,планаваннемікантролемуласнайдзейнасці,акумуляцыяйведаўпарозныхвучэбныхпрадметах;

5

zz фарміраванне цэласнага ўяўлення аб вучэбнымпрадмеце«Беларускаямова»іпашырэннесістэмымоўныхімаўленчыхуменняў і навыкаў для падрыхтоўкі да свядомага выбарубудучайпрафесіі.

Прыярытэтнайзадачайпрофільнаганавучаннястановіццафар-міраваннекультурывуснага і пісьмовагамаўленнявучняў, тамузасваеннеіасэнсаваннеўсіхмоўныхадзінакнаІІІступеніагульнайсярэдняйадукацыіадбываеццаўаспекцекультурымаўлення,штоіперадаеццаўназвераздзела«сінтаксіс іпунктуацыя.Культурамаўлення»вучэбнайпраграмыдляХІкласа.згэтаймэтайсістэма-тызуюццаведывучняўпранормыбеларускаймовы(арфаэпічныя,акцэнталагічныя, лексічныя, словаўтваральныя, граматычныя,арфаграфічныя,пунктуацыйныя,стылістычныя),сродкііпрыёмымаўленчайвыразнасці, стылістычнуюролю і тэкстаўтваральныямагчымасцімоўныхсродкаўбеларускаймовы,удасканальваюццаўменнідавацьацэнкучужымірэдагавацьуласныявыказванні.

ЗмЕСт вУчэБнАгА пРАдмЕтА(105 гадзін на год, 3 гадзіны на тыдзень, з іх 19 гадзін — на пісьмовыя работы)

агульныя звесткі аб мове(3 гадзіны)

маўленне(6 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)

Асноўныяякасці культурымаўлення: правільнасць, даклад-насць, лагічнасць, чысціня, дарэчнасць, багацце і выразнасцьмаўлення.

Камунікатыўнаясітуацыяіправілымаўленчыхпаводзін.Маў-ленчы этыкет і беларускіянацыянальна-культурныя этыкетныятрадыцыі.

Падрыхтоўка віншавальнага прывітання.Пісьмовая творчая работа.

6

аСНоЎНыя патрабаваННІ да выНІКаЎ вучЭбНай дзейНаСцІ вучНяЎ

Вучніпавінны ведаць:z� асноўныякамунікатыўныяякасцімаўлення;z� правілымаўленчыхпаводзінупэўныхсітуацыяхмаўлення,формулымаўленчагаэтыкету.

Вучніпавінны ўмець:z� ужывацьзгодназмаўленчайсітуацыяйізместамкамунікацыімоўныясродкідляналаджваннянеканфліктных,добразыч-лівых іпаспяховыхузаемаадносін;z� захоўваць іўдасканальвацькультурумаўленчыхпаводзін;z� дарэчыкарыстаццанацыянальныммаўленчымэтыкетам.

Вучніпавінны в алодаць асноўныміякасцямікультурымаўлення,маўленчымэтыкетам.

стылістыка(5 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)

Функцыянальныястылі(навуковы,афіцыйны,публіцыстычны,мастацкі,гутарковы)іжанры,стылеўтваральныямоўныясродкі.

Пісьмовая творчая работа.Кантрольны дыктант.


Вучніпавінны в едаць асноўныяпрыметыфункцыяналь-ныхстыляўмаўлення.

Вучніпавінны ўмець:z� распазнавацьтэкстырозныхстыляўмаўлення;z� абгрунтоўвацьпрыналежнасцьтэкстаўдапэўнагастылю;z� выяўляць асаблівасці ўжываннямоўных сродкаўу тэкстахрозныхстыляў іжанраў;z� удасканальвацьтэкстырознайстылістычнайпрыналежнасцізмэтайзахаваннястылявогаадзінства;z� самастойна ствараць тэкстырознайжанрава-стылістычнайпрыналежнасці.

Вучніпавінны валодаць стылістычнымінормамі.

7

сінТаксіс і пункТуацыя. кульТура маўлення (87 гадзін)

словазлучэнне(10 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)

словазлучэнне, віды, спосабы і сродкі сінтаксічнай сувязі ўсловазлучэнні.

сінтаксічныянормы: асаблівасці дапасавання і кіравання ўбеларускаймове.

Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.сэнсава-стылістычная роля і тэкстаўтваральныямагчымасці

словазлучэнняўуразгортваннітэмы,афармленнізвязнагавыказ-вання.

сінанімікасловазлучэнняў,яероляўстварэннітэкстаўрознайжанрава-стылістычнайпрыналежнасці.

Кантрольнае сачыненне.

просты сказ(38 гадзін, з іх 6 гадзін — на пісьмовыя работы)

сказ,асноўныяфункцыісказа.Двухсастаўныяіаднасастаўныясказы, няпоўныя сказы, сказы з аднароднымі і адасобленымічленамі, пабочнымі і ўстаўныміканструкцыямі, звароткамі, па-раўнальнымізваротамі: сінтаксічныяпрыметы,ужыванне, знакіпрыпынку.

Кантрольны дыктант.сэнсава-стылістычная роля і тэкстаўтваральныямагчымасці

простыхсказаўрознайбудовыіпрызначэння.Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.сінтаксічныя нормы: ужыванне аднародных і адасобленых

членаў сказа,парадак слоў, сувязь дзейніка і выказнікаў сказе,правілыўжываннядзеепрыслоўныхідзеепрыметнікавыхзваротаў.

Кантрольны дыктант.Пунктуацыйныянормы: знакіпрыпынкуў сказах з аднарод-

нымі,адасобленымічленамі,параўнальнымізваротамі,пабочнымііўстаўныміканструкцыямі,звароткамі.

Кантрольнае сачыненне.Кантрольная тэставая работа.

8

складаны сказ(39 гадзін, з іх 7 гадзін — на пісьмовыя работы)

складаназлучаныя,складаназалежныя,бяззлучнікавыяскла-даныясказыісказызрознымівідамісувязічастак:сінтаксічныяпрыметы,ужыванне,знакіпрыпынку.

Пісьмовая творчая работа.Канструкцыізчужоймовай,ужыванне,знакіпрыпынку.Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.сінтаксічныянормы:ужываннескладаныхсінтаксічныхканст-

рукцыйутэкстахрозныхтыпаў,стыляў іжанраў.Кантрольны дыктант.Пунктуацыйныянормы:знакіпрыпынкуўскладаныхсказах,

канструкцыяхзчужоймовай.сэнсава-стылістычная роля і тэкстаўтваральныямагчымасці

складаныхсказаўрознайбудовыіпрызначэння.Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.сінтаксічнаясінаніміка.Кантрольная тэставая работа.


Вучніпавінны ведаць:z� асаблівасцідапасавання ікіраванняўбеларускаймове;z� пунктуацыйныянормыпісьмовагаафармленнясказаў.

Вучніпавінны ўмець:z� вызначацьсінтаксічныяпрыметыіасаблівасцібудовысказаўрозныхвідаў;z� вызначаць сэнсава-стылістычную ролю словазлучэнняў ісказаўрознайбудовыіпрызначэння;z� абгрунтоўвацьмэтазгоднасць ужывання сінтаксічныхкан-струкцыйутэкстахрозныхтыпаў,стыляў іжанраў;z� знаходзіць і выпраўляцьмаўленчыянедахопы і парушэннінормлітаратурнаймовыўчужыміўласныммаўленні,уста-наўлівацьпрычыныпарушэннянорм.

Вучніпавіннывалодацьлітаратурнымінормаміўвусныміпісьмовыммаўленні.

9

падагульненне і сістэматызацыя вывучанага(2 гадзіны)

рэзервовыя гадзіны(2 гадзіны)

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ

Беларускаямова:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка[іінш.].—2-евыд.,перапрац. ідап.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2016.

Беларускаямоваў10класе:вучэб.-метад.дапам.длянастаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання /Г.М.Валочка [і інш.].—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Беларускаямоваў11класе:вучэб.-метад.дапам.длянастаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання /Г.М.Валочка [і інш.].—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Беларускаямова : навучальныя і кантрольныя дыктанты і пера-казы : 10—11 класы : дапам. для настаўнікаў устаноў агул. сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка[іінш.].—Мінск :Аверсэв,2012,2014.

Валочка, Г. М. Беларускаямова :тэставыяработы:8—11класы:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка,В.У.зелянко.—Мінск:Аверсэв,2013,2014.

Валочка, Г. М. Беларуская мова. 10—11 класы.Практыкум паарфаграфіі іпунктуацыі:дапам.длявучняўустаноўагул.сярэд.аду-кацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/Г.М.Валочка,В.У.зелянко,І.Л.Бурак.—Мінск :Аверсэв,2012.

Валочка, Г. М. Практыкумпаарфаграфіііпунктуацыібеларускаймовы.10—11класы:вучэб.-метад.комплекс/Г.М.Валочка,В.У.зе-лянко, І.Л.Бурак.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2010.

Валочка, Г. М. Беларускаямова :дапаможнікдляпадрыхтоўкідацэнтралізаванага тэсціравання : дапам. для агульнаадукац. устаноўз беларус. і рус. мовамі навучання / Г.М.Валочка,Я.М.Лаўрэль,с.А.Язерская.—Мінск :Новоезнание,2010.

10

Жуковіч, М. В. сучасныяадукацыйныятэхналогіінаўрокахбела-рускаймовыілітаратуры:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/М.В.Жуковіч.—Мінск:Аверсэв,2015.

зборнікматэрыялаўдлявыпускногаэкзаменупавучэбнымпрадме-це«Беларускаямова»заперыяднавучанняівыхаваннянаІІІступеніагульнайсярэдняйадукацыі:тэкстыдляпераказаў/склад.Г.М.Ва-лочка [і інш.].—Мінск :Нац. ін-тадукацыі ;Аверсэв,2014,2016.

Зелянко, В. У. Навучаннебеларускаймове:лінгвакультуралагічныпадыход.10—11класы:вучэб.-метад.дапам.длянастаўнікаўустаноўагул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.мовамі навучання /В.У. зе-лянко.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Калечыц, А. І. Дыктантыпабеларускаймове.9—11класы:дапам.для вучняўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.моваміна-вучання /А. І.Калечыц,А.К.Пекач,т.Я.старасценка.—Мінск :Народнаяасвета,2013.

Цыбульская, С. І. Беларускаямова:5—11класы:кантрольныяра-боты:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/с. І.Цыбульская.—Мінск :сэр-Віт,2012.

Беларускаямова.ХІклас:электронныадукацыйнырэсурс(adu.by).

Слоўнікі і даведнікі

Анисим, Е. Н. Русско-белорусский словарь для школьников /е.Н.Анисим,О.В.Мицкевич.—Минск :сучаснаяшкола,2010.

Беларускіарфаграфічныслоўнікдляшкольнікаў:дапам.дляўста-ноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/уклад.:І.У.Кандраценя,Л.П.Кунцэвіч;падрэд.А.А.Лукашанца.—Мінск:Аверсэв,2011,2013.

Капылоў, І. Л. Арфаграфічныслоўнікбеларускаймовыдляшколь-нікаў.Новыяправілыправапісу/І.Л.Капылоў,т.М.Маракуліна.—Мінск :сучаснаяшкола,2010.

Капылоў, І. Л. Беларуска-рускіслоўнікдляшкольнікаў/І.Л.Ка-пылоў, І.У.Ялынцава.—Мінск :сучаснаяшкола,2010.

Капылоў, І. Л. слоўнікарфаграфічныхноваўвядзенняўбеларускаймовы/ І.Л.Капылоў,т.М.Маракуліна.—Мінск :сучаснаяшкола,2010.

Малажай, Г. М. Школьнытлумачальныслоўнікбеларускаймовы:дапам. дляўстаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.моваміна-вучання/Г.М.Малажай,Л. І.Яўдошына.—Мінск :Аверсэв,2013.

Николаева, О. М. современный русско-белорусский словарь /О.М.Николаева,т.Н.трухан;подред.А.А.Лукашанца.—Минск:тетрасистемс,2011.

Николаева, О. М. современный русско-белорусский словарь дляшкольников / О.М.Николаева, т.Н. трухан ; под ред. А.А.Лу-кашанца.—Минск :Літаратура іМастацтва,2009,2013.

Пішампа-беларуску:даведнікпаарфаграфіііпунктуацыізкамен-тарыямі : дапам. для агульнаадукац. устаноў з беларус. і рус.мовамінавучання/з.І.Бадзевіч[іінш.].—Мінск:Нац.ін-тадукацыі,2010.

Пішампа-беларуску:даведнікпаарфаграфіііпунктуацыізкамен-тарыямі : дапам. для ўстаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус.мовамі навучання / з. І.Бадзевіч [і інш.].—Мінск :Аверсэв, 2011,2013.

Разам, асобна, праз злучок : даведнік : дапам. для настаўнікаўустаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. і рус. мовамі навучання /склад.:Н.Д.Бандарэнка,І.Л.Капылоў,т.М.Маракуліна;падрэд.А.А.Лукашанца.—Мінск :Аверсэв,2012.

Уласевіч, В. І. Беларуска-рускі тлумачальны слоўнікновых слоў іновых значэнняў слоў /В. І.Уласевіч,Н.М.Даўгулевіч.—Мінск :Аверсэв,2013.

12

БЕЛАРУСКАЯ ЛIтАРАтУРА


Вучэбная праграма па беларускай літаратуры для ўстаноўагульнайсярэдняйадукацыіраспрацаванаўадпаведнасцізагуль-нымізадачаміўдасканаленняяксістэмыадукацыіўвогуле,так ілітаратурнага навучання ў прыватнасці.Вывучэнне беларускайлітаратурываўстановеагульнайсярэдняйадукацыіарыентаванана дасягненнемэт, вызначаныхКодэксамРэспублікі Беларусьабадукацыі, і ажыццяўляеццаўадпаведнасці з асноўныміпала-жэнняміКанцэпцыівучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура».

Вучэбнаяпраграмагрунтуеццанапрынцыпахдэмакратызацыіігуманізацыінавучання,арыентуеназасваеннедухоўныхімараль-ныхкаштоўнасцей, на эстэтычны і творчыхарактар засваенняпрадмета,улічваеўзростава-інтэлектуальныяасаблівасцівучняў.

Беларускаялітаратура—дысцыплінакультуралагічнагацык-ла,якаяпаслядоўнаісістэматычнадалучаевучняўдамастацтва.Літаратура ва ўстанове агульнай сярэдняй адукацыі— сродакэстэтычнага спасціжэнняжыцця, ягомаральныхнорм і вартас-цей.Роднаялітаратуракаштоўнаясваімі ідэямі ітымасобаснымсэнсам,якімаюцьсюжэтлітаратурнагатвора,мастацкіявобразы,адносіныістаўленнесамогааўтарадагерояў іпадзей,дажыццяі свету. Вывучэнне літаратуры дапамагае вучням убачыць раз-настайнасцьсвету,адкрыцьтаямніцыпісьменніцкагамайстэрства,набыцьвопытмаўленчайітворчайдзейнасці,авалодацькультурайчытання, з павагай і любоўю ставіцца дамастацкайкнігі.такімчынам,уарганічнайсувязізпазнаннемлітаратурыякмастацтваідзе і працэсфарміравання сістэмыкаштоўнасных арыентацыйвучня,адносінягодажыцця,далюдзей,працэсусведамленнясябеасобай.Урок літаратуры— гэта найпершпрацэсжыццепазнан-ня, скіраванына выпрацоўкукрытычнага імадэлюючага тыпаўмыслення.Асабліваяўвагапрыгэтымнадаеццаразвіццютворчыхздольнасцей,навыкаў іўменняўсамастойнайпрацы.

13

Галоўнаямэтанавучанняпрадмету—далучэнневучняўдаба-гаццябеларускаймастацкайлітаратуры,эстэтычнаеспасціжэннеімі свету, складанасцічалавечыхузаемаадносін інагэтайасновевыхаваннеасобызглыбокагуманістычнымідэмакратычнымсве-тапоглядам,самастойныммысленнем,зразвітым,высокакультур-нымпачуццёмнацыянальнай і асабістай самапавагі, адданасцюагульначалавечымідэалам,асобызвыразнавыяўленымітворчымісхільнасцямі,здатнайператварыцьуспрыманнепрыгажосці(эстэ-тычнае ўспрыманне) у стымулмаральнага самаўдасканалення,інтэлектуальнага ідухоўнагаразвіцця.

зместлітаратурнайадукацыіўXІкласепабудаванынагісто-рыка-храналагічнымпрынцыпе,штодазваляепрацягнуцьзнаём-ствавучняў,распачатаеўІXкласе,засаблівасцяміразвіццябела-рускагамастацтвасловаўрозныяперыядыіспрыяефарміраваннюгістарычнагападыходудалітаратурных з’яў,першапачатковамуразуменнюўзаемасувязейіўзаемаўплывуўтворчасцірозныхпісь-меннікаў,успрыманнюлітаратурыякпрацэсу.Нагэтымэтапенавучання інтэнсіўнафарміруецца сістэмакаштоўнасныхарыен-тацый, ідэалаў і перакананняў, інтарэсаў і схільнасцей.таму ўпраграму ўключанытворымаральна-этычнайпраблематыкі, дзевыяўляюцца канфліктыхарактараў, ідэй, поглядаў.Мастацкіятэкстыразмешчаныўпаслядоўнасці,адпаведнайасноўнымэтапамразвіццялітаратуры.

значнымкампанентамзместулітаратурнайадукацыіз’яўляеццасістэматэарэтыка-ігісторыка-літаратурныхпаняццяў,звязаныхзфарміраваннемуяўленняў аб развіцці і станаўленнімастацтваслова.На ІІІ ступеніагульнайсярэдняйадукацыіпаглыбляюццаведывучняўпраструктурумастацкагатвора,літаратурныяродыіжанрыўгістарычнымаспекце,даеццаўяўленнепраасаблівасцітворчайманеры, стылюпісьменніка.Асэнсаванне тэарэтычныхпытанняўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтва.Упрацэсевывучэнняманаграфічныхтэмпрадугледжа-наатрыманневучнямікрытыка-біяграфічныхведаўпражыццё ітворчасцьпісьменнікаў.

На заключным этапе літаратурнай адукацыі актуалізуюцца,паглыбляюцца і сістэматызуюцца веды і ўменні, атрыманыя ўпапярэдніхкласах.сістэматызацыяведаўіўменняўабмастацтвевядзе да сінтэтычнага асэнсавання літаратуры і яе канкрэтныхз’яўна светапоглядным,філасофскім, культуралагічнымузроў-

14

нях, да ўсведамлення вучнем сябе як асобы, да ягомаральнагасамавызначэння.Нагэтаскіраванырозныявідыработызлітара-турнымматэрыялам.Акрамятрадыцыйныхформурока,шырокапрактыкуюццасемінары,дыспуты,чытацкіяканферэнцыі і г.д.Метадынавучанняўсваёйсукупнасціспрыяюцьпраяўленнюўсіхфункцый літаратуры: пазнавальнай, выхаваўчай, эстэтычнай,эўрыстычнай,камунікатыўнай,геданістычнай.Накіраванасцьме-тодыкінарэалізацыютолькіаднойзіх,напрыкладпазнавальнай,аслабляеўздзеяннелітаратурына асобу вучня.Агульнымпатра-баваннемдляўсіхметадаўнавучанняз’яўляеццасарыентаванасцьна эстэтычную сутнасць літаратуры, яемастацкую спецыфіку.Умелаеспалучэннеметадаўнавучанняззадачаміграмадзянскага,патрыятычнагавыхаванняробіцьпрацэсспасціжэнняведаўяшчэбольшмэтанакіраванымівыніковым.Назапашваннемаральныхіэстэтычныхуражанняў,наступнаяіхсістэматызацыяіабагульнен-не,тэарэтычнаеасэнсаваннеўзбагачаюцьжыццёвывопытвучняў,уплываюцьна іхдухоўна-інтэлектуальнаесталенне.

Развіццёасобыпрывывучэннілітаратурыадбываеццаўдвухасноўныхнапрамках: развіваюцца здольнасці агульныя і ўласнамастацкія.Гэтыпрацэсможабыцьпаспяховыпрыўмоветворчайскіраванасці навучання і рэалізацыі спецыяльнай сістэмы ана-літычныхітворчыхзаданняў.

Веданнепараметраўразвіцця асобыдазваляе рэалізаваць ды-ферэнцыраваныпадыход да навучання літаратуры.Каб развіцьздольнасці вучняў з аналітычным тыпаммыслення,мэтазгодначасцейдаваць ім заданні творчагахарактару; вучням з развітымэмацыянальнымуспрыманнем,наадварот, часцейпрапаноўвацьаналітычныяціабагульняльныяпытанні.Важнаскарэкціравацьпершапачатковае суб’ектыўна-індывідуальнае ўспрыманне, кабвучнімаглі паступова ўзнімацца ад эмпірычнага ўзроўню засва-енняматэрыялу да канцэптуальнага. Гэтаму спрыяюць заданніна выяўленне аўтарскай пазіцыі ў творы, знаёмства з розныміінтэрпрэтацыямі іацэнкамітвораўукрытыцыі інш.

НавучаннелітаратурыўХІкласеможаажыццяўляццанаба-завыміпавышанымузроўнях.

Павышаныўзровеньнавучаннялітаратурызакліканысадзей-нічацьпаспяховайпадрыхтоўцывучняўдапрафесійнайдзейнасціўгуманітарнайгалінеінакіраванынаавалоданнедаследчыміітвор-чыміспосабамідзейнасціўмежахвучэбнагапрадмета«Беларуская

15

літаратура».Прыгэтымакцэнтробіццанафарміраванніагульнайлітаратуразнаўчайкультуры, уменні аналізавацьмастацкі тэкстз выкарыстаннем ведаў па гісторыі і тэорыі літаратуры, рабіцьабагульненніналітаратурна-мастацкімматэрыяле, супастаўляцьтворырозных эпох, суадносіць асаблівасці развіццяроднайліта-ратурызагульнаеўрапейскімлітаратурнымкантэкстам.

Вывучэннелітаратурынапавышанымузроўнідаебольшшыро-кіямагчымасцідлярэалізацыіміжпрадметныхсувязей,упершуючаргу з вучэбнымпрадметам«Беларускаямова».еднасць гэтыхдысцыплінгрунтуеццанаагульнымпрадмецевывучэння—словеякадзінцымовыімаўленняўягофункцыянальнымзначэнні—іпрадугледжвае спасціжэннемовы і літаратурыякнацыянальна-культурныхкаштоўнасцей.Дыялог літаратуры з іншымі відамімастацтва (тэатр, кіно,музыка,жывапіс і інш.) будзе спрыяцьфарміраваннюўвучняўуяўленняўпразаканамернасціэстэтычнагаімастацкага асваення свету чалавекам, выпрацоўцыкрытэрыяўэстэтычнай ацэнкі твораў.Разам з гісторыяй і грамадазнаўствамлітаратура звяртаецца да праблем, непасрэдна звязаных з гра-мадскай сутнасцю чалавека,фарміруе гістарызммыслення, уз-багачае культурна-гістарычную памяць вучняў, выхоўвае ў іхактыўныяадносіныдарэчаіснасці,прыроды,навакольнагасвету.

На вывучэнне літаратурыўXІ класе на павышанымузроўніадводзіцца 105 гадзін, з іх 93 гадзіны—на вывучэнне і абмер-каванне твораў, 10 гадзін—на творчыяработы,2 гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання.

Рэзерввучэбнагачасуможабыцьвыкарыстаныдлявывучэнняіабмеркаваннялітаратурныхтвораў.

Прапанаваныяпраграмайанатацыідааглядавыхіманаграфіч-ныхтэммаюцьарыентацыйныхарактар:уіхакрэсліваеццаколапраблем,ключавыямоманты,наякіямэтазгодназвярнуцьувагупрывывучэннііабмеркаваннітвораў.Настаўнікробіцьакцэнтнаасобныхпазіцыях,найбольшактуальныхуканкрэтныхкласах.

са спіса твораў, прапанаваныхдлядадатковага чытання,на-стаўнік выбірае тыя, выкарыстаннеякіх ён лічыць большмэта-згоднымнапэўнымуроку,улічваючыіндывідуальныямагчымасцівучняў інаяўнасцьтэкстаўубібліятэчнымфондзе.

Гадзіны, адведзеныя на творчыя работы, настаўнік размяр-коўваеўадпаведнасцізуласнымпланаваннем.

16

ЗмЕСт вУчэБнАгА пРАдмЕтА(105 гадзін)

Беларуская літаратура перыяду 1966-га — пач. 1990-х гадоў (55 гадзін)

Агляд(2 гадзіны).Літаратура ва ўмовах новай грамадскайсітуацыі. значнасць гісторыка-сацыяльныхпераўтварэнняў.Па-шырэннесферымастацкагадаследаваннярэчаіснасці.Жанравыяітэматычныяпошукілітаратуры,паглыбленнеяечалавеказнаўчагаі гуманістычнага зместу.Узмацненне аналітызмуў даследаваннімінулагаісучаснасці.Антываенныпафастворчасці«шасцідзясят-нікаў» іфілалагічнагапакалення.

Узбагачэннесветабачаннябеларускіхпаэтаў, іхжанрава-сты-лёвыяпошукі(Я.Янішчыц,т.Бондар,Р.Баравікова,А.Разанаў,Г.Пашкоў,К.Камейша,Н.Мацяш і інш.). Грамадзянскасць імаральна-этычнаяскіраванасцьпафасупаэтычнайтворчасці.Па-вышанаяцікавасцьдафіласофскіхпраблем,складаныхпытанняўчалавечагажыцця.

Праблематыкабеларускайпрозы(I.Шамякін,Я.Брыль,В.Адам-чык,І.Пташнікаў,В.Карамазаў,Л.Левановіч,Я.сіпакоў,А.Жук,В.Казько,Г.Далідовіч,Г.Марчук,В.Гардзей,В.Гігевічі інш.).

здабыткіўжанрахдрамыікамедыі(п’есыКандратаКрапівы,А.Макаёнка,У.Караткевіча,М.Матукоўскага,А.Петрашкевіча,А.Дзялендзіка,Г.Марчука,А.Дударава і інш.).Праблемнасць,канфліктнаяасноватвораўбеларускіхдраматургаў.

Літаратура

ГiсторыябеларускайлiтаратурыXXстагоддзя:у4т./с.А.Андра-юк [і інш.] ; навук. рэд. :У.В.Гніламёдаў,с.с.Лаўшук.—Мінск :Беларускаянавука,2004.—т.4 :у3кн.,кн.1 :1966—1985.

Анталогіябеларускайпаэзіі:у3т./рэдкал.:Р.Барадулін[іінш.].—Мінск :Мастацкаялітаратура,1993.—т.2—3.

Бельскі, А. І.БеларускаялiтаратураXXстагоддзя:гісторыяісучас-насць/А. І.Бельскі.—Мінск :Аверсэв,2005.

Бельскі, А. І.Вывучэннетворчасціпісьменнікаў:класікіісучаснікіўшколе/А. І.Бельскі.—Мінск :Аверсэв,2005.

17

Гніламёдаў, У.Ад даўніныда сучаснасці : нарыспра беларускуюпаэзію/У.Гніламёдаў.—Мінск :Мастацкаялітаратура,2001.

Вывучэннеаглядавыхтэмаўпабеларускайлітаратуры/аўт.-склад.:В.Я.Ляшук,Г.М.снітко.—Мінск :тАА«Юніпрэс»,2001.

І в а н Ш а м я к і н. Аповесць«Непаўторная вясна»;раман«Сэрца на далоні» (10 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.«Непаўторная вясна». Пенталогія«трывожнаешчасце»—

кніга аповесцейпра даваеннаепакаленнемоладзі, якоепрайшлопразвыпрабаваннівайны.творчаязадумакнігі.Аўтабіяграфічныямомантыў«трывожнымшчасці».ПятроШапятовіч ісашатра-янава—галоўныягероіпенталогіі.

Адлюстраваннедаваеннагажыццямоладзіўаповесці«Непаў-торная вясна». Духоўны светПятра і сашы.Паэзія кахання іпрыгожых чалавечых пачуццяў. Эмацыянальна-псіхалагічнаязмястоўнасць твора.Лірычныхарактараўтарскагапісьма.зместі сюжэтныялініінаступныхтвораўпенталогіі.

«Сэрца на далоні». Праблематыкарамана.Вастрыняканфлікту.Маральна-этычная сутнасць аўтарскайпазіцыі.Рэтраспектыўнызваротдападзейвайны.сутыкненнепраўдыідэмагогііўацэнкахдзейнасці падпольшчыкаў. Роля кар’ерыста Гукана, які хаваепраўдуабактыўнайпадпольнайдзейнасцідоктарасавіча.Прын-цыповасць і рашучасцьКірылыШыковіча ў выкрыцці Гукана.ПартызанскаемінулаеЯраша.Вобраззосісавіч,яелёс.

Маладое пакаленне ў рамане.Няўстойлівасцьжыццёвайпа-зіцыіславікаШыковіча.складанышляхдухоўнагастанаўленнятараса.Пачатак самастойнагажыццяславіка і тараса—напа-мінак старэйшамупакаленнюаб рэальнаймагчымасці ўзнікнен-ня праблемы бацькоў і дзяцей, неабходнасці выхавання новагапакалення.

сімволіканазвытвора.Тэорыя літаратуры. Жанраповесці(паглыбленнепаняцця).

Пенталогія.МастацтваЖывапіс:М. Будавей. «ПартрэтІванаШамякіна»;Н. Шчас

ная. «Уснежныязімы(партрэтпісьменнікаШамякіна)»;У. Масленікаў. «Маебацькіўмаі1945года».

18

тэатральнае мастацтва:спектаклі«трывожнаешча-сце», «сэрца на далоні», «І змоўклі птушкі» (па творах І. Шамякіна).

Кінамастацтва: мастацкіяфільмы«Гандлярка і паэт»(рэж.С. Самсонаў),«Вазьмутвойболь» (рэж.М. Пташук).


ІванШамякін : вядомы і невядомы : успаміны, эсэ, аповесць /уклад.т.Шамякіна.—Мінск :Літаратура іМастацтва,2011.

ІванШамякін.Летапісец эпохі : успаміны, інтэрв’ю, эсэ / уклад.А.Шамякіна.—Мінск :Мастацкаялітаратура,2010.

Локун, В.Кругіжыцця—кругілітаратуры/В.Локун.—Мінск:ОО«БелАКК»,2002.

Эрнэст Хемінгуэй. Аповесць«Стары і мора» (2 гадзіны). «Стары і мора»—адзінзнайлепшыхтвораўславутагаамеры-

канскагапісьменніка.Праблемыжыцця і смерці, прыроды і ча-лавека,пераемнасціпакаленняў.Галоўны герой аповесці, рыбаксанцьяга,—чалавек,якінездаеццаперадцяжкімівыпрабаван-няміжыцця.Ягоаптымізм,высокаепачуццёчалавечайгоднасці.Лейтматыўтвора—словысанцьяга:«Чалавекаможназнішчыць,алеягонельгаперамагчы».Падтэкстутворы.


Герцык, А.Лiтаратуранародаўсветуўшколе/А.Герцык.—Мінск:Новоезнание,2007.

В а с і л ь Б ы к а ў. Аповесці«Сотнікаў», «Знак бяды», апа-вяданне«Жоўты пясочак» (11 гадзін).

Жыццёвыітворчышляхпісьменніка.«Сотнікаў». Праблематыкааповесці.Чалавекперадзнішчаль-

найсілайбесчалавечныхабставін.Вобразысотнікава іРыбакаўтворы, глыбокі псіхалагізм у іх распрацоўцы.Уменнесотнікавазмагаццадаканцаў любыхабставінах; вернасцьперакананням.трагічныфіналсотнікава.ВобразРыбака,ягоспрытнасць ілоў-касць. здрадніцтвадзелязахаваннясвайгожыцця.ДухоўнаясмерцьРыбака.Персанажыдругога плана ў аповесці (стараста,Дзёмчыха,Бася), іхмужнасць.Выкрыццё паліцэйскіх—пры-служнікаўнемцаў—утворы(Партноў,стасьГаманюк,Будзіла).

19

Мастацкаядасканаласцьтвора.Ягосюжэтікампазіцыя.Пейзажуаповесці.Ролямастацкайдэталіўабмалёўцыгерояў іпадзей.

«Знак бяды». Актуальнасцьмаральна-філасофскайпраблема-тыкі аповесці.Вастрыня трагедыйнагаканфлікту.Маштабнасцьхарактараў галоўных герояў—Петрака і сцепаніды. Глыбокіпсіхалагізмаповесці.зваротаўтарадаэпізодаўдаваеннагажыццязмэтайбольшглыбокагараскрыццяхарактараў.Выкрыццёжорст-касці,бесчалавечнасціфашызму.Паказпрыслужнікаўакупацый-нага рэжыму.Мастацкая сімволіка твора. Экранізацыя аповесці«знакбяды»(рэж.М.Пташук).

«Жоўты пясочак». Адлюстраванне ў апавяданні трагічныхпадзейперыяду сталінскіх рэпрэсій 20—30 гадоўХХ стагоддзя.Псіхалагізм у абмалёўцы вобразаў герояў твора.Канкрэтна-гіс-тарычныісімвалічнысэнсапавядання.

значэнне творчасціБыкава для развіцця беларускайлітара-туры.

Тэорыя літаратуры. Выяўленнеаўтарскайпазіцыіўмастац-кімтворы(паглыбленнепаняцця).Аўтарскаяканцэпцыяжыццяіасобы.Гераічнаеітрагічнаеўлітаратуры(паглыбленнепаняццяў).Вобразы-сімвалы,мастацкіядэталі, іхроляўтэксце.

МастацтваЖывапіс: М. Будавей. «Партрэт В. Быкава»;В. Быкаў.

Ілюстрацыідаапавяданняў«трое»,«страчаныямары»,карціны«Лужына»,«Бацькоўскаяхата»;М. Данцыг. «ПартрэтВ.Быкава»;А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі да аповесцейВ.Быкава «Пайсці і невярнуцца»,«Ягобатальён»;Г. Паплаўскі. ІлюстрацыідааповесцейВ.Быкава«Дажыцьдасвітання»,«сотнікаў»; У. Тоўсцік. «ВасілюУладзіміравічуБыкавупрысвячаецца»;«Васілёвазорка»:альбом.

Кінамастацтва:трохсерыйнытэлевізійныфільм«Доўгіявёрсты вайны» (рэж. А. Карпаў); фільмы: «Абеліск» (рэж.Р. Віктараў),«Дажыцьдасвітання»(рэж.М. Яршоў, В. Сакалоў),«знакбяды»(рэж.М. Пташук),«Пастка»(рэж.Л. Мартынюк),«трэцяяракета»(рэж.Р. Віктараў),«Фруза»(рэж.В. Нікіфараў),«Узыходжанне»(рэж.Л. Шэпіцька),«Утумане»(рэж.С. Лазніца).


Бугаёў, Д. Я. Вывучэнне творчасці Васіля Быкава ў школе /Д. Я. Бугаёў,М. У. Верціхоўская, В. У. Верціхоўская.—Мінск :Аверсэв,2005.

20

ВасільБыкаў : вядомы і невядомы : літаратуразнаўчае эсэ, успа-міны/уклад.М.Мінзер.—Мінск :Літаратура іМастацтва,2011.

Локун, В. І.ВасільБыкаўукантэксцесусветнайлітаратуры/В. І.Локун.—Мінск :тэхнапрынт,2005.

М і х а с ь С т р а л ь ц о ў. Апавяданні«Сена на асфальце», «На чацвёртым годзе вайны»,«Смаленне вепрука» (4 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Сена на асфальце». Эцюды-ўспаміныпрамаладосць,каханне,

жыццёвыяпраблемыіклопаты.Вобразаўтара-апавядальніка,яго«самаяпатаемнаяісамаядушэўнаядумка»—прымірыцьгорадівёску.Прыродаўтворы.Глыбокілірызмапавядання.Адметнасцькампазіцыі.

«На чацвёртым годзе вайны». Гора і нястачы,прынесеныяўсялянскую сям’ю вайной, якуюкожны з сямейнікаўперажываепа-свойму.Вобразыстароймаці,нявесткіМарусііяемаленькагасына.заўчаснае сталеннехлопчыка, яго рашучаежаданне дапа-магчымаціібабулі,узяцьнасябеадказнасцьзалёссям’і.Глыбокіпсіхалагізмупаказехарактараў.

«Смаленне вепрука». Адметнасцькампазіцыіапавядання.Ролямастацкайдэталіўтворы.Наватарствааўтарскагаіндывідуальнагастылю.

Тэорыя літаратуры. Унутраныманалог(паглыбленнепа-няцця).


Саламаха, У. П.Літаратура:застаеццасапраўднае:эсе,артыкулы,дыялогі/У.П.саламаха.—Мінск :звязда,2014.

Сямёнава, А. Гарачы след таленту /А.сямёнава.—Мінск :Мас-тацкаялітаратура,1979.

Шамякіна, Т.Налінііперасячэння/т.Шамякіна.—Мінск:Мас-тацкаялітаратура,1981.

Н і л Г і л е в і ч. Вершы «Ах, якая над Гайнай купальская ноч!..», «Святочны, старажытны дух калядны...», «Паклон табе, мой беларускі краю!..»; раманувершах «Родныя дзеці» (4 гадзіны).

Жыццёвыітворчышляхпаэта.

21

Шырокі тэматычны змест паэзіі.Любоў даБацькаўшчыны,клопатпраяелёс,шанаваннероднаймовы,захаваннекультурнайспадчыны.Лірыкапрыроды, дружбы,кахання.Глыбокілірызм,песеннасцьвершаў,фальклорныяматывыўтворчасціпаэта.

«Родныя дзеці».Праблематыка твора. Вобраз галоўнага ге-роясцяпанаВячоркі.Другарадныя вобразы і іх роля ў творы.Адметнасцькампазіцыірамана.Мастацкаяспецыфікатвора.

Тэорыя літаратуры. Раманувершахякжанр.МастацтваЖывапіс:М. Андруковіч. «Лагойскікраявід».Г р а ф і к а:А. Лапіцкая. «ГучацьнадПалессемстаражытныя

песні».М у з ы к а:Э. Зарыцкі. Песня«Палыноваяростань»(сл.Н.Гі-

левіча);Л. Захлеўны. Песня«сонца ў азерцы» (сл.Н. Гілевіча);І. Лу чанок. Песня«Яхаджузакаханы»(сл.Н.Гілевіча);Э. Ханок. Песня «Вышуміце, бярозы...» (сл.Н. Гілевіча); «Аксамітавывечар»: кампакт-дыск; «Нашыпесні»: кампакт-дыск (ансамбль«сябры»).


Люблюцябе,жыццё... :штрыхі да партрэта народнага паэтаБе-ларусіНілаГілевіча/склад.іпрадм.Я.стасевіча.—Мінск:Кнігазбор,2011.

І в а н Ч ы г р ы н а ў. Апавяданні«Дзівак з Ганчарнай ву-ліцы», «У ціхім тумане» (3 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Дзівак з Ганчарнай вуліцы». Памяцьмінулай вайны і лёс

старогалеснікаДземідзёнка.зваротда традыцыйныхкаштоўна-сцей,гармоніячалавеказпрыродай,людзьмі,самімсабой.Вобразаўтара-апавядальніка.

«У ціхім тумане». Новыяпадыходыдаасэнсаваннятэмывай-ны.Узаемаадносіныахвяріздраднікаў.Праблемавіныідараван-ня.ВобразыРэйдзіхі іГанны.Гуманістычныпафасапавядання.

МастацтваЖывапіс:В. Грамыка. «НадПрыпяццю»;А. Ма лішэўскі.

«Мывернемся»;І. Белановіч. «сустрэчазнедалёкіммінулым».

22


Марціновіч, А.ІванЧыгрынаў:нарысжыццяітворчасці/А.Мар-ціновіч.—Мінск :Народнаяасвета,1998.

Шамякіна, Т.Налінііперасячэння/т.Шамякіна.—Мінск:Мас-тацкаялітаратура,1981.

І в а н Н а в у м е н к а. Апавяданні«Сямнаццатай вясной», «Хлопцы самай вялікай вайны»(3 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Сямнаццатай вясной». Паказ лёсумоладзі ў гады вайны з

фашызмам.РаскрыццёўтворыхарактараўЦімоха,стасіііншыхгерояў. Эмацыянальнасць зачыну апавядання, лірызм аповеду.сімвалічнасцьвобразабэзу.

«Хлопцы самай вялікай вайны». Жорсткая праўдажыцця.Адсутнасцьу апавяданні элементаўрамантыкі.Унутраная сама-ацэнкаюнакоў;жаночы,мацярынскіпогляднарэаліівайны.Шматгранныпартрэтпакалення.Ролямастацкайдэталіўтворы.

Тэорыя літаратуры. сюжэт і яго элементы,пазасюжэтныякампанентытвора (паглыбленнепаняццяў).


Марціновіч, А.звышыніпражытага :штрыхідатворчагапатрэтаІ.Навуменкі/А.Марціновіч//Роднаеслова.—2000.—№2.—с.4—8.

Піскун, Л. ІванНавуменка /Л.Піскун.—Мазыр : Белы вецер,1997.

Сіненка, Г.ІванНавуменка:нарыстворчасці/Г.сіненка.—Мінск:Мастацкаялітаратура,1981.

Г е н р ы х Б ё л ь. Раман«Дом без гаспадара» (ваўрыўках)(2 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Дом без гаспадара» —раманпрацяжкіядушэўныяпакуты

пасляваеннага пакалення Германіі.Лёс удавы паэта РаймундаБахаНэлы.Вобразынепераадоленагамінулагаўтворы.Праблемабацькоўідзяцей.Думкіаўтарапраўсенароднуювінузапаўтарэннефашызму.Глыбокаераскрыццёпсіхалогіі дзяцей-сіроту рамане(Марцін і Генрых).ВобразмастакаАльберта. сэнс назвы рама-на.Асаблівасці кампазіцыі.Прыёмы аўтарскагаманалогу прыраскрыцціўнутранагасветугерояў.

23


Герцык, А.РаманГенрыхаБёля«Домбезгаспадара»/А.Герцык//Роднаеслова.—1998.—№1.—с.111—122.

Р ы г о р Б а р а д у л і н. Вершы«Неруш», «Вогнепаклонніца», «Яна адна, зямля вякоў…», «Заспаная раніца мжыстая…», «Чалавек не ўзнікае так…», «Божа, паспагадай усім…»,2—3вершысазборнікаў«Евангелле ад Мамы»,«Ксты» (навыбарнастаўніка) (4 гадзіны).

Жыццёвыітворчышляхпаэта.Народнасць і самабытнасцьпаэзііР.Барадуліна. сувязьяго

творчасці з традыцыяміфальклору,міфалогіі, класічнайлітара-туры.ВобразыМацііБеларусіяклейтматывыпаэзііБарадуліна.Шчырасць, даверлівасцьпачуццяўулірыцыкахання, тонкіпсі-халагізміэкспрэсіўнасцьуіхвыяўленні.АсаблівасціпаэтычнагамайстэрстваР.Барадуліна:арыгінальнаяметафарычна-асацыятыў-наявобразнасць,гукапіс,рытміка,рыфмаўяготворах.

МастацтваЖывапіс:В. Жолтак. «Восеньскаясімфонія»;І. Рэй. «зямля

маябеларуская».Тэорыя літаратуры. стыльпісьменніка(паглыбленнепаняцця).



Штэйнер, І. Ф.споведзьперадБогамілюдзьмі:беларускаяпаэзіяна стыку тысячагоддзяў : манаграфія / І.Ф.Штэйнер.— Гомель :сож,2007.

Я ў г е н і я Я н і ш ч ы ц. Вершы«Чаму ніколі не баюся я…», «Не воблака, а проста аблачынка…», «Помню, помню праз гады…», «Ты пакліч мяне. Пазаві…», «Любоў мая...» (2 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпаэтэсы.тэматычная палітра паэзііЯ.Янішчыц:малая радзіма, ка-

зачнаяпалескаяпрырода, вясковы і гарадскіпобыт,пададзеныяўсветлыхколерах,каханне.спробапаяднацьтрадыцыйныверші рытмізавануюпрозу ў творах. Эвалюцыяпафасу ў творах: адмажорнага,радаснагадасумнага,трывожнага.

24


Калядка, С. У.Непрыручаная птушкаПалесся : творчая індыві-дуальнасцьЯўгенііЯнішчыц /с.У.Калядка.—Мінск :Беларускаянавука,2007.

Г е о р г і й М а р ч у к. Навелы «Канон Богу», «Канон Базару», «Канон Гарыні», «Канон Маці» (3 гадзіны).

Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.Жанрава-стылёвая спецыфіка твораў, іх спавядальнасць. за-

хапляльнаепадарожжапарадзімепісьменніка,асэнсаваннежыццяпалешукоў,іхтрадыцый.Мудрасцьразуменнячалавечагашчасцяі іншыхдухоўныхкаштоўнасцей.

МастацтваКінамастацтва:фільм«ЛістдаФеліні»(рэж.Д. Зайцаў).


Іконнікава, Л. У.МастацкісветтвораўГеоргіяМарчука:драматургія,проза,казкі/Л.У.Іконнікава;навук.рэд.В.А.Максімовіч.—Мінск:Беларускірэспубліканскілітаратурныфонд,2013.

А л я к с е й Д у д а р а ў. П’еса«Князь Вітаўт» (3 гадзіны). Кароткіязвесткіабжыцці ітворчасціпісьменніка.«Князь Вітаўт».Наватарскіпадыходдраматургадаўвасаблення

далёкагамінулага.Жанравая адметнасць твора, асаблівасці ягокампазіцыі.ВітаўтіЯгайлаяквобразы-тыпы.Маральна-этычнаезавастрэннеканфлікту.Ахвярнасць,вернасць (пакаёўкаАлёна) іздрада,халодныразлік,угодлівасць(стражнікЛюцень).Праблемаасабістагашчасця ў п’есе.сцвярджэнне ў творы галоўныхкаш-тоўнасцейназямлі:любові,еднасці,згодыіміру.

Тэорыя літаратуры. Гістарычнаядрама.Мастацтватэатральнае мастацтва: спектаклі «Вечар» (рэж.

В. Мазынскі),«КнязьВітаўт»(рэж.В. Раеўскі),«Радавыя»(рэж.В. Раеўскі),«ЧорнаяпаннаНясвіжа» (рэж.В. Раеўскі).


Аўдоніна, Т. В.Жыцьна зямлі... :філасофія быццяў драматургііА.Дударава ікласічнаятрадыцыя/т.В.Аўдоніна.—Гомель :ГДУ,2005.

25

Васючэнка, П.сучаснаябеларускаядраматургія/П.Васючэнка.—Мінск :Мастацкаялітаратура,2000.

Ратабыльская, Т. А.«спыніся,імгненне...»:старонкітэатральнагажыццяБеларусі1990-хгадоў/т.А.Ратабыльская.—Мінск,2000.

А л е с ь Р а з а н а ў. «Радзіма…», «На гэтай зямлі», «У крузе», «Спадчына», «Барана», «Горад», «Кожны народ мае…»,3—4(навыбарнастаўніка)пункціры, квантэмы, зномы (2 гадзіны).

Філасофска-інтэлектуальны кірунак творчасці: суадносіныагульначалавечага (быційнага) і нацыянальна-гістарычнага (аса-бістага).тэмаБацькаўшчыныўлірыцыпаэта.традыцыі і нава-тарства:адметнасцьжанрава-стылёвыхформ,стыльпісьмапаэта.Асацыятыўнаявобразнасць.РоляА.Разанаваўразвіццітрадыцыйфіласофскайпаэзііістанаўленнісучаснайбеларускайэксперымен-тальнай (постмадэрнісцкай)паэзіі.

Тэорыя літаратуры. Вершаказ,версэт,пункцір,квантэма.


Кісліцына, Г. М. Алесь Разанаў : Праблема маст. свядомасці /Г.М.Кісліцына.—Мінск :Беларускаянавука,1997.

Івашчанка, А. С.ПаэтыкаАлесяРазанава :міжмедытацыяй іра-цыяй:манаграфія/А. І. Івашчанка.—Мінск :БНтУ,2008.

Ламека, Н. У.Мастацкіўніверсумтворцы/Н.У.Ламека.—Мінск:Рэспубліканскі інстытутвышэйшайшколы,2005.

Штэйнер, І. Ф. Уводзіны ў невымоўнае : філасофія паэзііАлесяРазанава/ І.Ф.Штэйнер.—Мінск :звязда,2013.

Беларуская літаратура на сучасным этапе (з сярэдзіны 1990-х гадоў)

(35 гадзін)Агляд (2 гадзіны).ЛітаратурныпрацэсуБеларусінасучасным

этапе.змяненнеролілітаратурыўжыцціграмадства.Новаяліта-ратурная сітуацыя. Грамадскае аб’яднанне «саюз пісьменнікаўБеларусі» і іншыялітаратурныя суполкі. Беларускі постмадэр-нізм: творчыяасобы іжанры.Найноўшаябеларускаялітаратура(2000—2015).

знаёмствазлітаратурнымічасопісамі(«Полымя»,«Маладосць»і інш.) і інтэрнэт-рэсурсамі і публікацыямі ў іх твораў сучасныхаўтараў.

26

Паэзія (11 гадзін). Паглыбленне агульначалавечага, мараль-на-філасофскага, гуманістычнага зместу лірыкі, яе грамадзянска- публіцыстычнага і інтымна-псіхалагічнага пачатку ў творчасці В. зуёнка, А. Вярцінскага, Я. сіпакова, Ю. свіркі, Д. Бічэль, Р. Баравіковай, Г. Пашкова, М. Пазнякова, А. салтука, М. Маляўкі, М. Дуксы, У. Карызны, Л. Галубовіча, А. сыса, з. Марозава і інш.

Разнастайнасць творчых індывідуальнасцей у сучаснай паэзіі(М. Башлакоў, А. Бадак, Л. Рублеўская, В. Шніп, К. Жук, М. Ша- бовіч і інш.).

Урбаністычныя матывы ў сучаснай паэзіі (Адам Глобус, Г. Бу- лыка і інш.).

Пошукі і наватарства ў галіне паэтычнай формы (А. Разанаў, Р. Баравікова, М. Мятліцкі і інш.).

Беларуская постмадэрнісцкая паэзія (с. Мінскевіч, Д. Плакса, з. Вішнёў і інш.).

(9-10 аўтараў на выбар настаўніка.)Проза (15 гадзін). сацыяльныя і маральна-філасофскія праб-

лемы ў сучаснай прозе (А. савіцкі. «Пісьмо ў рай»; А. Жук. «Пра- клятая любоў»; А. Федарэнка. «Вёска»; А. Казлоў. «Незламаная свечка»; У. сцяпан. «Адна капейка»; У. саламаха. «Расступіся, зямля» і інш.).

Чарнобыльская тэма ў сучаснай прозе (Б. сачанка. «Родны кут», «еўка»; Л. Левановіч. «Палыновы вецер» і інш.).

тэма вайны (В. Быкаў. «У тумане»; І. Чыгрынаў. «Вяртанне да віны»; А. Адамовіч. «Нямко»; Г. Марчук. «Крык на хутары»;с. Алексіевіч. «У вайны не жаночае аблічча» і інш.).

тэма гістарычнага мінулага ў творах Л. Дайнекі, В. Коўтун, К. тарасава, В. Чаропкі і інш.

Адлюстраванне падзей савецкага мінулага (В. Быкаў. «сцюжа»;I. Навуменка. «Вір»; Я. сіпакоў. «Кулак» і інш.).

Праблемна-тэматычная, жанрава-стылёвая паліфанічнасць у раскрыцці ідэі адраджэння нацыянальнай самасці. Праблемы гістарычнай памяці, повязі эпох і пакаленняў, стасункаў асобы і грамадства ў найноўшай беларускай прозе (творчасць Л. Рублеў- скай, Алеся Наварыча і інш.).

Проза для падлеткаў (А. Бадак, Р. Баравікова і інш.). Жанр фантастыкі ў сучаснай прозе.

(7-8 аўтараў на выбар настаўніка.)

27

Драматургія (7 гадзін). Асноўныя тэндэнцыі ў развіцці бе-ларускайдраматургіі другойпаловы1980—1990-х гг.традыцыідраматургііКандратаКрапівыіА.Макаёнкаііхтворчаевыкары-станнемаладзейшыміпісьменнікамі.

Узмацненнецікавасцідагістарычнагамінулага(А.Петрашкевіч.«ПрарокдляАйчыны»,«МечРагвалода»;I.Чыгрынаў.«звон—немалітва»;Р.Баравікова.«БарбараРадзівіл» і інш.).трагічнылёс беларускай вёскі і сялянства ў п’есеУ.Бутрамеева «страсціпаАўдзею».

Новыямастацка-эстэтычныятэндэнцыіўсучаснайбеларускайдраматургіі (с.Кавалёў, Г.Марчук, І. сідарук,П. Васючэнка,А.Курэйчыкі інш.).

(3-4аўтарынавыбарнастаўніка.)Мастацтваскульптура:У. Слабодчыкаў. «Чарнобыльскаямадонна».Жывапіс:В. Барабанцаў. трыпціх «Пакінутая вёска»,

«зона», «Мёртвыкалодзеж»;А. Кашкурэвіч. трыпціх «Прадчу-ваннебяды»; У. Кожух. серыякарцін«Чарнобыльскаяхроніка»; І. Рэй. «Дзякуй,мама!», «з вогненнай вёскі», «Боль вогненныхгадоў.Год41-ы»,«Беларускаявосень»,«Порыгода»;М. Савіцкі. «Чорнаябыль»;У. Гоманаў. «ПартрэтА.Петрашкевіча».

тэатральнаемастацтваікінамастацтва:спек-таклі «Адкуль грэх?» (рэж.П. Малчанаў,А. Краўчук, па творыА.Петрашкевіча),«страсціпаАўдзею» (рэж.В. Раеўскі,патворыУ.Бутрамеева),«тараснаПарнасе»(рэж.Н. Башава),«стомленыд’ябал»(рэж.Р. Таліпаў),«трыстандыІзольда»(рэж.А. Гарцуеў);тэлеспектаклі«ПрарокдляАйчыны»(патворыА.Петрашкевіча),«Укралікодэкс» (рэж.Г. Вагаў,патворыА.Петрашкевіча).


ГiсторыябеларускайлiтаратурыXXстагоддзя:у4т./І.Л.Шаў-лякова-Барзенкаіінш.;навук.рэд.:У.В.Гніламёдаў,с.с.Лаўшук.—Мінск :Беларускаянавука,2015.—т.4 :у3кн.,кн.3.

Бельскі, А. І. БеларускаялiтаратураXX стагоддзя : гісторыя і су-часнасць/А. І.Бельскі.—Мінск :Аверсэв,2005.

Бельскі, А. І.Вывучэннетворчасціпісьменнікаў:класікіісучаснікіўшколе/А. І.Бельскі.—Мінск :Аверсэв,2005.

Бельскі, А. І.сучаснаялітаратураБеларусі:дапам.длянастаўнікаў/А. І.Бельскі.—Мінск :Аверсэв,2000.

28

Васючэнка, П.сучаснаябеларускаядраматургія/П.Васючэнка.—Мінск :Мастацкаялітаратура,2000.


Грыцаль, Т. М.Беларускаялітаратураўшколе:вывучэннесучаснайпрозыў старэйшыхкласах /т.М. Грыцаль.—Мінск : тэхнапрынт,2004.

Лаўшук, С. С.Гарызонтыбеларускайдраматургіі /с.с.Лаўшук ;Нацыянальная акадэміянавукБеларусі, Інстытутмовы і літаратурыімяЯ.Коласа іЯ.Купалы.—Мінск :Беларускаянавука,2010.

Літаратурапераходнагаперыяду:тэарэтычныяасновыгісторыка-літаратурнагапрацэсу/М.А.тычына[і інш.].—Мінск:Беларускаянавука,2007.

Саламаха, У. П.Літаратура:застаеццасапраўднае:эсэ,артыкулы,дыялогі/У.П.саламаха.—Мінск :звязда,2014.

Штэйнер, І. Ф.споведзьперадБогамілюдзьмі:беларускаяпаэзіяна стыку тысячагоддзяў : манаграфія / І.Ф.Штэйнер.— Гомель :сож,2007.

паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год (1 гадзіна)

рэзерв вучэбнага часу (2 гадзіны)

Усяго: навывучэннетвораў—93гадзіны; натворчыяработы—10гадзін; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання—2гадзіны.

рЭКаМеНдацыйНы СпІС твораЎ для завучваННя На паМяць

М. Стральцоў. Урывакзапавядання«сенанаасфальце»(навыбарнастаўніка).

Н. Гілевіч. Вершабоўрывакзраманаўвершах«Родныядзеці»(навыбарнастаўніка).

Я. Янішчыц. Верш(навыбарвучняў).Р. Барадулін. Верш(навыбарвучняў).А. Разанаў.Верш(навыбарвучняў).Вершзсучаснайбеларускайпаэзіі (навыбарвучняў).

29

рЭКаМеНдацыйНы СпІС твораЎ для дадатКовага чытаННя

П а э з і яР. Баравікова. зб. «Люстэрка для самотнай», «Дрэва длярайскай

птушкі».Р. Барадулін. зб.«евангеллеадМамы»,«Ксты».М. Башлакоў. зб.«Пярозязюліпадніму»,«Нетры».Л. Галубовіч. зб.«споведзьбяссоннайдушы»,«заложнікцемры».Ю. Голуб. зб.«сыннебасхілу».А. Звонак. зб.«светлацені».В. Зуёнак. зб.«Летатрывожныхдажджоў»,«Чорнаялесвіца».К. Камейша. зб.«Кубакблакіту».П. Макаль. зб.«твар ідуша»,«Азбукалюбві».М. Мятліцкі. зб.«Палескісмутак»,«замкнёныдом».У. Паўлаў. зб.«Чыстычацвер».Г. Пашкоў.зб.«тваімсвятломблагаславёны».А. Пісьмянкоў. зб.«Чытаюзоры»,«Планіда».А. Разанаў. зб.«УгорадзеваладарыцьРагвалод».Л. Рублеўская. зб.«замакмесячнагасяйва».А. Русецкі. зб.«Яговялікасць».А. Сербантовіч. зб.«Пярсцёнак».А. Сыс. зб.«Панлес»,«Агмень».Максім Танк. зб.«Мойкаўчэг»,«Errata».В. Шніп. зб.«Баладакамянёў».Я. Янішчыц. зб.«Пачынаеццаўсёзлюбві…».

П р о з а

В. Адамчык. «Чужая бацькаўшчына».Я. Брыль. зб. «з людзьмі і сам-насам».В. Быкаў. «Кар’ер», зб. «сцяна».В. Гігевіч. «Карабель», «Пабакі».У. Гніламёдаў. «Уліс з Прускі».Л. Дайнека. «Жалезныя жалуды».Г. Далідовіч. «Гаспадар-камень».А. Жук. «Праклятая любоў».зб. «Карона Вітаўта Вялікага».В. Казько. «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел».В. Карамазаў. «Аброчны крыж», эсэ «зачараваная душа».Г. Марчук. «Кветкі правінцыі», «Кракаўскі студэнт».Алесь Наварыч. «Літоўскі воўк».

30

І. Навуменка. «Любімыгорад»,«Вір».В. Праўдзін. «ШляхдаГалгофы».Л. Рублеўская. «сутарэнніРомула».У. Саламаха. «Расступіся,зямля».Б. Сачанка. «Родныкут».Я. Сіпакоў. «тыя,што ідуць».А. Федарэнка. «Бляха».І. Чыгрынаў. «Плачперапёлкі».I. Шамякін. «Гандлярка іпаэт»,«сатанінскітур».«Я з вогненнай вёскі…» (дакументальная кнігаА. Адамовіча,

Я. Брыля, У. Калесніка).

Д р а м а т у р г і я

А. Дзялендзік. «Гаспадар».А. Дудараў. «Парог», «Чорная панна Нясвіжа».С. Кавалёў. «трышчан ды Іжота», «стомлены д’ябал».Г. Марчук. «Калі заспявае певень».М. Матукоўскі. «Мудрамер».А. Петрашкевіч. «Меч Рагвалода».I. Чыгрынаў. «следчая справа Вашчылы».

аСНоЎНыя вІды вучЭбНай дзейНаСцІ па лІтаратуры

Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.складаннепланаўласнагавуснага іпісьмовагавыказвання.Разгорнутыяісціслыявусныяадказынапраблемныяпытанні,

даклады і паведамленніналітаратурнуютэму (з выкарыстаннемаднойабонекалькіхкрыніц).

тэзісыіканспектылітаратурна-крытычныхартыкулаўпапы-танняхлітаратуры.

сачыненні ірэфератыпапраграмныхтворах.Рэцэнзіі на самастойна прачытануюкнігу, прагледжаныкі-

нафільм,тэлеперадачу,спектакль,натворжывапісуабомузыкі.Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў,

мастацкіхзамалёвак,эсэ і г.д.).

31


Вучніпавінны ведаць:z� асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў;z� асноўныяідэйна-маральныяпраблемывывучаныхтвораў;z� асноўныяжанравыя і стылёвыя асаблівасці праграмныхмастацкіхтвораў;z� спецыфіку літаратуры якмастацтва слова, літаратурныяродыіжанры;z� асноўныятэарэтыка-літаратурныяпаняцці,прадугледжаныяпраграмай;z� асноўныяперыядыразвіццянацыянальнайлітаратуры;z� асаблівасці, якія вылучаюць беларускуюлітаратуру сяродіншыхлітаратур свету, складаюцьяе ўнікальнасць, адмет-насць;z� асаблівасці рамантычнага, рэалістычнага і мадэрнісцкагатыпаўмастацкайтворчасці;z� тэксты, рэкамендаваныяпраграмайдля завучваннянапа-мяць.

Вучніпавінны ўмець:z� узнаўляцьмастацкіякарціны,створаныяпісьменнікам;z� аналізаваць твор з улікамяго ідэйна-мастацкайцэласнасцііаўтарскайпазіцыі;z� вызначацьасноўнуюпраблематыкутвора;z� выяўляцьасноўныяадметнасцістылю(творчайіндывідуаль-насці)пісьменніка;z� характарызаваць героя твора, супастаўляць герояў аднагоабонекалькіхтвораў;z� абгрунтоўвацьсваюацэнкупрачытанагатвора;z� весці дыялогпапрачытаных творах, улічвацьчужыпунктгледжанняна твор і аргументавана адстойваць сваёмерка-ванне;z� адрознівацьвысокамастацкуюлітаратуруадмасавай;z� карыстацца літаратуразнаўчымі крыніцамі і даведачныміматэрыяламі(энцыклапедыямі,даведнікамі,слоўнікаміліта-ратуразнаўчыхтэрмінаў, інтэрнэт-рэсурсамі і інш.).

32

РУССКий ЯЗыК

поясниТельная записка

Цель обучениярусскомуязыку вXIклассе—формированиезнаний, уменийинавыков свободного владениярусскимязыкомвовсехвидахречевойдеятельности(слушание,говорение,чтение,письмо), в избранных сферахпримененияязыка; развитие сред-ствамирусскогоязыкаинтеллектуальной,духовно-нравственной,коммуникативной,гражданскойкультурыучащихся.

ЗадачиизученияпредметавXIклассегуманитарногонаправ-ления:

zz языковоеи речевое развитие учащихсяпосредствомповто-рения,обобщения,систематизации,расширенияиуглубле-ния знаний о системе русского языкана всех его уровнях(фонетическом,лексическом,морфемном,морфологическоми синтаксическом); усвоения правилфункционированияязыковых средств в речи, норм русского литературногоязыка (орфоэпических, акцентологических, лексических(речевых), грамматических, стилистических, орфографи-ческихипунктуационных); обогащения словарного запасаи грамматического строя речи учащихся, совершенствова-нияправописныхуменийинавыков, уменийпользоватьсяязыкомвразличныхвидахречевойдеятельностинаосновеусвоениябазовыхидополнительныхтеоретическихсведений(языковая и речевая компетенции);zz развитиеязыковойличностинаосноверасширениясведенийобизобразительно-выразительныхсредствахрусскогоязыка,совершенствованияспособностейанализироватьиоцениватьс прагматическойи эстетической точки зрения различныеязыковыеявления(языковая компетенция);zz совершенствование речевойкультуры учащихся на основепривлечениязнанийовидахречевойдеятельности(речевая компетенция);

33

zz речевоеикоммуникативноеразвитиеличностипосредствомобученияанализуи созданиютекстовразличныхжанровистилейречинапредложеннуюисамостоятельноизбраннуютему,созданиювторичныхтекстов (изложенийсграммати-ческим,стилистическимитворческимзаданием)(речевая и коммуникативная компетенции);zz формированиериторическогомастерстваучащихсянаосноверасширенияи углубленияриторических знаний, обеспечи-вающихэффективноеобщениевлюбыхречевыхситуациях;овладенияприемами эффективногоречевого общения,под-готовкииведениядискуссии,полемики;усвоениязнанийоправилахподготовкииэффективногопроизнесенияразныхвидовмонологической речи; совершенствования риториче-скихуменийинавыковвпроцессеработынадразличнымивидамиречевойдеятельности(риторическая компетенция);zz расширениеиуглублениезнанийучащихсяофеноменекуль-турыкак системе общечеловеческихи национальных длярусскогоибелорусскогонародовидеалов,традиций,обычаев,ценностей,норм,регулирующихвзаимодействиеличностейи их поведение в обществе; формирование социальных,духовно-нравственныхкачеств личностии ее гражданскойпозиции (социокультурная и лингвокультурологическая компетенции).

Всодержанииобучениярусскомуязыкувклассахгуманитар-ногопрофилярасширяютсяиуглубляютсяосновныекомпонентыобщекультурного уровня и профессиональной специализации.Практическаянаправленность обучения осуществляется с помо-щьюметодической системы средств (технологий,методов, при-емов,упражнений,видовречевойдеятельности),способствующихформированиюуучащихсяязыковой,речевой,коммуникативной,риторической, социокультурной и лингвокультурологическойкомпетенций.

Компетентностный подход к обучению русскому языку всистеме общего среднего образования обеспечивает комплексноепараллельноеовладениеучащимисяязыковымизнаниямииуме-ниями,речевымипонятиямииумениями,чтопредполагаетвсвоюочередьипараллельноеовладениеимипредметнымиимежпред-

34

метнымикомпетенциями(языковой,речевой,коммуникативной,риторической, социокультурной, лингвокультурологической),каждаяизкоторыххарактеризуетсясвоимучебнымсодержанием(теоретическимипрактическим)обучениярусскомуязыкуиречи,атакжевидамречевойдеятельности.

Языковая (лингвистическая) компетенция по русскому языкупредусматриваетвладениезнаниями,умениямиинавыкамиуров-нейязыковой системы (фонетика,лексика, состав словаи слово-образование,морфология,синтаксис),правописнымиумениямиинавыками; уместноеиспользование языковых средств в речевойпрактике,текстахразныхстилейижанров.

Речевая компетенциявходитвсоставязыковойкомпетенции,когда выступает вкачестве владения способамиформированияиформулированиямыслей посредством языка и умений исполь-зованияязыка в связнойречи.Кроме того, компонентыречевойкомпетенциивходятвсоставкоммуникативнойкомпетенциидлярешениязадачвзаимодействиявпроцессеобщениявсоответствиискоммуникативнымипотребностями,обусловленнымиситуацией,задачейиусловиямиобщения.

Коммуникативная компетенция —это владениеучащимисясредствамиязыкаиречидляреализациицелейобщения.Уровенькоммуникативнойкомпетенцииопределяетсяэтапомицельюобще-ния. Вструктурукоммуникативнойкомпетенциивходитнесколькокомпетенций:языковая,речевая,риторическая.содержательнымикомпонентамикоммуникативнойкомпетенцииявляются:а)сферыдеятельности; б) ситуации общенияи тактикакоммуникации вситуациях;в)типытекстовиправилаихпостроения.

Риторическая компетенция— это знание теориипубличнойречии владениеразнообразнымидиалогическимиимонологиче-скимиформамиречевогообщения,способамииумениямиконтро-лироватьисовершенствоватьсвоеречевоеповедениеиречьвкаж-дойконкретнойречевой ситуации, способами оценки аудитории,свободноговладениясловом,приемамиреагированиянарепликисобеседника,способствующимиулучшениювзаимопониманияпримежкультурныхконтактах.

Социокультурная компетенция —это знаниематериальныхидуховныхценностейкультурногонаследиястраны,националь-

35

но-культурной специфики (обычаев, правил, норм, социальныхусловностей,ритуалов,социальныхстереотиповит.д.),речевогоповедения и способность пользоваться элементами социокуль-турногоконтекста для восприятияи порожденияречи с учетомособенностейнациональногоязыка.

Лингвокультурологическая компетенция—этовладениебез-эквивалентной лексикой, невербальными средствами общения,фоновыми знаниями, характерными для говорящихна русскомязыке, обеспечивающимиречевое общение в виде смысловыхас-социаций,семантическихистилистическихконнотаций;владениеязыковойафористикойифразеологиейсточкизренияотражениявнихкультуры,национально-психологическихособенностей,опыта.

Кромекомпетентностногоподходакобучениюрусскомуязыку,определяющими теоретическуюи практическую базу обученияязыкуи речиявляются системно-функциональный,коммуника-тивно-деятельностный, социокультурныйилингвокультурологи-ческийподходы.

Системно-функциональный подход предполагает усвоениесистемырусского языка, единицразного уровня с точки зрениязначения,строенияиназначениявречи;отбориорганизациюязы-ковогоматериаладлясозданияразличныхвидовречевойдеятель-ности,формирования языковой и речевой компетенции учащихся.

Коммуникативно-деятельностный подход определяеттакуюорганизациюинаправленность занятийпо русскомуязыку, прикоторой цель обучения связана с обеспечениеммаксимальногоприближенияучебногопроцессак реальномупроцессу общения.Объектом обучения с позиции этого подхода является речеваядеятельность во всех ее видах, что способствуетформированию коммуникативной компетенции.

Социокультурный подход кобучениюрусскомуязыкутакжеотноситсяк деятельностномутипу, реализациякоторогопредпо-лагает не только ознакомление с материальнымии духовнымиценностямиБеларусииРоссии, способами выражениякоторыхявляютсяязык,литература,искусство,историяидр.,ноиовла-дениеумениямипользоватьсяполученнымизнаниямионаследииэтих стран, обычаях, правилах, нормах, ритуалах, социальныхстереотипахит.д.впроцессеобщения.Этотподходосуществляетформирование социокультурной компетенции.

36

Лингвокультурологический подход к обучению русскомуязыку позволяет скоординировать все уровни владения языкомнаформирование лингвокультурологической компетенции,воспи-таниеречевойкультурыучащихсянаосновеосвоенияязыкакаксредствапостижениярусской,национальнойкультурывконтекстеобщемировой.

ВпрограммеXIкласса дляизученияпредставленаязыковаясистема как перечисление учебных разделов синтаксическогоуровня,составляющихосновуданногоучебногопредметаипредъ-являемых учащимся в качестве объекта усвоения, в том числефункционально-стилистические возможности синтаксисаи син-таксическиенормырусскоголитературногоязыка.

Принципамиотборасодержанияобученияявляются:zz учетфункционально-семантических особенностей явленийязыковойсистемы;zz значимость теоретических сведений для речевой деятель-ности;zz опоранаэтнокультуруприотборетеоретическихсведенийидидактическогоматериала;zz опора на текст как на объект обученияи продукт речевойдеятельности.

В содержаниипрограммывыделена рубрика«Видыдеятель-ности».Этообучающиевидыработпоразвитиюсвязнойписьмен-нойречи учащихся, включаемые учителем в контекстизученияосновныхразделовкурсарусскогоязыкавXIклассе.Выделениечасовнаихпроведениепланируетучитель,исходяизобщегоко-личествачасов,отведенныхнаизучениеданнойтемы.Работанадуказаннымивидамидеятельностиявляетсяобязательной.

содержание учебногоматериала дляповторения в концеиз-ученного курса планирует учитель на основе учета усвоенныхучащимися в течение года знаний, умений и навыков и систе-матизированного теоретического и практического материала,изложенного в «Основных требованиях к результатам учебнойдеятельностиучащихся».

37

СодЕРжАниЕ УчЕБного пРЕдмЕтА(105 ч)

повторение изученного в Х классе (4 ч)Грамматика текста.текст, его основныепризнаки,функцио-

нированиеязыковыхединицвнем.словокакосновнаяединицаязыка.Правописаниеиобразова-

ниеслов.Проверяемыеинепроверяемыенаписания.Взаимосвязьзначенияинаписанияслов.

Языковыенормывсовременномрусскомязыке.типыязыко-выхнорм.Ошибки,обусловленныенарушениемнормязыка.

Изменениеслова(частиречи).Изобразительно-выразительныевозможности и текстообразующие функции морфологическихсредствязыка.

Виды деятельности: лингвостилистическийанализтекста.

общие сведения о языке (2 ч)Основные(коммуникативная,мыслительная,познавательная)

ичастные(номинативная,регулятивная,фатическая,этническая,эстетическая,магическая)функцииязыка.

Языкимышление: взаимосвязь понятий.Языки общество.Взаимосвязьмеждуязыкомиобществом.

Виды деятельности: подготовка к дискуссии на предложен-ную тему, составление учебных сообщений по плану, таблице,конспекту.

речевое общение (8 ч)Речевоеобщениеикачестваречи.Условияиосновныекомпо-

нентыпроцессаобщения.Правилаи основные средства организации эффективного ре-

чевого общения. Речевое общение и речевой этикет.Языковыесредства,свойственныесовременномуречевомуэтикету.

Устнаямонологическая речь: средства организации устнойречи.Интонация,речевыетакты,типыпауз.

Видымонологической речи: информационная, воодушевля-ющая,призывающаякдействию,убеждающая,развлекательная.

38

стилистическиеособенностиисредствавыразительностикаждоговидаречи.

структурамонологической речи: композиционные части, ихфункциии задачи.Планированиеи тактика вступления, основ-нойчастии заключениявтекстахразныхвидовмонологическойречи.Приемыпостроения разных видовмонологической речи взависимости от цели выступления.Подготовка и произнесениеинформационной, воодушевляющей, призывающейк действию,убеждающей,развлекательнойречи.

Виды деятельности: аналитическая работа с текстом; состав-ление опорногоконспекта, обобщающей таблицы,плана текста;выявление и анализ структуры, стилистических особенностейи средств выразительности текстов разных видов монологиче-скойречи; составлениепамяток«Удачныеприемывступления»,«Правила завершения речи», «Как подготовить выступление»;формулированиеправил эффективногоречевого общения; устноеизложениеинформационноготекста,подробноеизложениетекста-рассуждения;выявлениеииспользованиемежпредметныхсвязейизучаемогоматериала; совершенствование (редактирование) тек-стов;риторическийанализтекста.

предложение как основная коммуникаТивная единица языка. Функционально-сТилисТические

возможносТи синТаксиса (53 ч)

основные синтаксические единицы. словосочетание (3 ч)

синтаксическиесвязииотношениявсловосочетании,простомисложномпредложениях.

словосочетаниекак единица синтаксиса.Видыподчинитель-нойсвязи.смысловыеотношениявсловосочетании.свободныеинесвободныесловосочетания,ихсинтаксическаярольистилисти-ческиевозможности.

Грамматическая норма: правильное образование грамматиче-скихформ слов разных частей речи, нормативное употреблениеформызависимогословаприсогласованиииуправлении.

Учебно-языковые умения и навыки: вычленениеизпредложе-ний словосочетаний; определение смысловых отношениймежду

39

главными зависимым словом, вида синтаксической связи в сло-восочетании,синтаксическийразборсловосочетания.

Коммуникативные умения и навыки: конструированиеслово-сочетаний,уместноеупотреблениевпредложениисинонимичныхсловосочетаний.

Виды деятельности: устное учебное сообщение по плану, за-полнениетаблицы,выявлениеиустранениеошибок,связанныхснарушениемязыковыхнорм.

простое предложение (13 ч)Простоепредложение,еговиды.Изобразительно-выразительныевозможностипростогопредло-

жения.Риторическийвопроскакстилистическаяириторическаяфигура речи, егопунктуационное оформлениеиизобразительно-выразительныевозможности.

Вопросно-ответныйходкак стилистическийи риторическийприем, осуществляемый в рамкахдиалогизациимонологическойречи.

Грамматическийи смысловой порядок слов в предложении.стилистическая значимостьпорядка слов.Логическое ударение.Парцелляциякак стилистическаяфигура в экспрессивных син-таксическихконструкциях.

Главные членыпредложения.способы выраженияподлежа-щего.текстообразующаяфункцияподлежащего.

типысказуемогоиформыеговыражения.синонимикасказу-емых.стилистическиевозможностиразличныхформвыражениясказуемого.Проявлениепозиции автора высказывания в разныхтипах сказуемого.Разнообразие ифункции связки в составномименномсказуемом.

Второстепенные членыпредложения.Виды определения, до-полнения,обстоятельства.

синтаксическаярольинфинитива.текстообразующиефункциивторостепенныхчленовпредложе-

ниявтексте-описанииитексте-повествовании.Односоставныепредложения,их видыи способы выражения

главного члена вних.Разграничениенеполныхи односоставныхпредложений.Функционально-стилистическиеи выразительныевозможностиодносоставныхпредложенийвтекстахразныхтипов

40

речи. синтаксическаяконструкция «именительный темы»и еефункциявтексте.

Грамматическая норма: согласование сказуемого с подлежа-щим,выраженнымсловосочетаниемсколичественнымзначением.Употреблениеполнойикраткойформприлагательноговсоставномименном сказуемом. согласование определения, находящегосямежду числительнымидва, три, четыре и существительным,иопределения,стоящегопередсчетнымоборотом.

Пунктуационная норма:тиремеждуподлежащимисказуемым.Дефисприприложении.знакипрепинаниявконцепредложения.

Учебно-языковые умения и навыки: анализ порядка слов иинтонационных средств в высказывании; различениепростогоисложногопредложений, характеристикапростогопредложения,анализ членов предложения, синтаксический разбор простогопредложения; составлениепредложенийпо заданнымобразцамсучетомсинонимиидвусоставныхиодносоставныхпредложений.

Коммуникативные умения и навыки:выражениепобужденияв различных ситуациях общения с учетом синонимииязыковыхсредств; использование вопросительных конструкций для по-буждения и сообщения (риторический вопрос); использованиетекстообразующей роли предложения для развертывания темытекста,формирования типа речи, оформления связности текста,использованиесинтаксическойсинонимии.

Виды деятельности: составление учебных сообщенийпо тек-стамупражнений,плану,таблицам,схемам;работастаблицами;составление словарного диктанта; изложение (подробное или створческимзаданием);сочинениесиспользованиемодносоставныхпредложений.

осложненное предложение (17 ч)Осложненные предложения, их структурно-семантические

особенностиипунктуационноеоформление.Предложения, осложненные однородными членами, связан-

ныминеповторяющимися,повторяющимися, парными (сопоста-вительными,двойными) союзамиилиинтонациейперечисления,без союзов. текстообразующаяфункция, стилистические и вы-разительныевозможностипредложенийсоднороднымичленами.

41

Перечисление,градация,бессоюзие(асиндетон),многосоюзие(по-лисиндетон),зевгмакакстилистическиеириторическиефигуры,представляющиесобойконструкциисоднороднымичленами.

Предложениясобобщающимисловамиприоднородныхчленах.Конструкции,имеющиедваобобщающихслова,иихстилистиче-скиеособенности.

Предложения с обособленнымичленами,ихпостроение (син-таксическаянорма) и пунктуационное оформление (пунктуаци-оннаянорма).

текстообразующиефункции и изобразительно-выразитель-ные возможности обособленных определений и приложений.Обособленные определенияи приложениякак средство вырази-тельностивтекстахразныхтиповистилейречи.

Обособленные обстоятельства и конструкции со значениемуточнения,пояснения,присоединения.

Предложения с обособленными обстоятельствами как сред-ство выразительности в текстах разных типов и стилей речи.текстообразующаяфункцияпредложенийсобособленнымиобсто-ятельствами.синтаксическаянормаи грамматические ошибки,обусловленныееенарушением.

Предложения с обособленнымиконструкциями со значениемуточнения, пояснения, присоединениякак средство выразитель-ностивтекстахразныхстилейречи.текстообразующаяфункцияистилистическиевозможностипредложенийсобособленнымикон-струкциямисозначениемуточнения,пояснения,присоединения.

Предложения с вводными единицами, вставнымиконструк-циямии обращениями.Разграничение вводныхи вставныхкон-струкций.

текстообразующаяфункция и выразительные возможностипредложенийсвводнымиединицами,вставнымиконструкциямииобращениямивтекстахразныхтиповистилейречи.

Грамматическая норма: согласование сказуемого с подлежа-щими, образующими однородный ряд. согласование определе-ния с определяемыми словами, образующими однородный ряд.Включение в однородныйряд слов, обозначающих сопоставимыепонятия, видовыенаименования. соблюдениенорм управленияслов,объединенныхводнородномряду.Правильноеупотреблениесоставных (парных) союзов, объединяющих однородные членыпредложения.

42

Правильноепостроениепредложенийспричастнымоборотом.согласованиепричастий, употребляемых в причастном обороте,с определяемымсуществительным.Правильноепостроениепред-ложенийсобособленнымиопределениями,приложениями.

Правильное построение предложений с деепричастным обо-ротом.Видо-временное соотношение глаголов-сказуемыхи дее-причастий.

Правильноеинтонированиеосложненныхпредложений.Пунктуационная норма: запятаямеждуоднороднымичленами

при отсутствии союза. запятая между однородными определе-ниями. запятая между однородными членами, соединеннымисоюзами.случаивариативностивпостановкезнаковпрепинанияприраспространенныходнородныхчленах.знакипрепинанияприоднородныхчленахсобобщающимисловами.

Выделениеобособленныхопределенийиприложенийзапяты-миили тире.Выделение обособленных обстоятельств запятыми.Выделениеобособленныхуточняющихчленовпредложениязапя-тыми.знакипрепинанияпри вводных словах, словосочетаниях,предложениях;обращенияхимеждометиях.Пунктуациявпред-ложениях,имеющихоборотсословомкак.

Учебно-языковые умения и навыки: обнаружение и разгра-ничениеконструкций, осложняющихпредложение; составлениеосложненных предложений по заданным образцам; интониро-вание осложненныхпредложений; обнаружение пунктограмм восложненномпредложении;синтаксическийанализпредложенийс однородными, обособленнымичленами, вводными единицами,обращениями.

Коммуникативные умения и навыки:использованиеосложня-ющихконструкцийкаксредстваувеличенияобъемаинформациипростогопредложениявтекстахнаучногоиофициально-деловогостилей;использование осложняющихконструкцийкак средствадополнительной характеристикипредметов, действий в предло-жениях текста-описанияи текста-повествования; использованиевводныхединицкаксредствалогичностиречи,выраженияавтор-скойпозицииврассуждении.

Виды деятельности: аналитическаяработа с текстом;выявле-ние и определение роли синтаксических конструкций в тексте;аналитическоечтениесловарныхстатейиматериаловсправочных

43

пособий;составлениеалгоритмоврассуждениянадпунктограммой;устное сообщение на основе алгоритма, обобщающей таблицы,материаловсправочногопособия;выявлениеиустранениеграмма-тическихошибок,редактированиетекста;выборочноеизложение;конструирование высказыванийна заданную тему, составлениепоздравительных текстов; сочинение-рассуждениена социокуль-турную тему, определение изобразительно-выразительных воз-можностейитекстообразующихфункцийсинтаксическихсредствязыка(членовпредложения,синтаксическихконструкций,средствсинтаксическойсвязи);комплексныйанализтекста;риторическийанализтекста.

сложное предложение (17 ч)сложносочиненное предложение: основные виды, структура,

правила построения (синтаксическая норма) и пунктуационноеоформление (пунктуационнаянорма).

Изобразительно-выразительные возможности (использованиемногосоюзия)итекстообразующаярольсложносочиненныхпред-ложенийвтекстахразныхтиповистилейречи.сложносочинен-ныепредложениявхудожественнойлитературеипублицистике.сложносочиненныепредложениякаксредствасозданияобразной,конкретно-чувственнойкартины,передачивпечатлений,а такжесредствавыражениячувствиоценок.

сложносочиненныепредложениякакспособпередачивтекстахразныхтиповистилейречиявлений,происходящиходновремен-но;следующиходнозадругим;чередующихся,сопоставляемыхипротивопоставляемых.

сложноподчиненноепредложение,егоструктураисредствасвя-зи.Классификациясложноподчиненныхпредложений.Построение(синтаксическаянорма)ипунктуационноеоформление (пунктуа-ционнаянорма)сложноподчиненныхпредложений.

Изобразительно-выразительные возможностии текстообразу-ющаяроль сложноподчиненныхпредложений в текстах разныхтиповистилейречи.

сложноподчиненное предложение с несколькими придаточ-ными: структура, правилапостроения (синтаксическаянорма) ипунктуационноеоформление (пунктуационнаянорма).

44

текстообразующаяфункцияиизобразительно-выразительныевозможности сложноподчиненных предложений с нескольки-ми придаточными в текстах разных типов и стилей речи. сти-листическаязначимостьместапридаточнойчастивсложноподчи-ненномпредложении.Целесообразностьвыбораместапридаточнойчасти в сложноподчиненномпредложении, употребленномв тек-стахразныхтиповистилейречи.сложноподчиненныепредложе-нияспридаточнымипричиныиусловиявнаучномстиле.

Бессоюзноесложноепредложение:структураипунктуационноеоформление (пунктуационнаянорма).

Выразительные возможности и текстообразующая роль бес-союзного сложного предложения.Бессоюзная связькак одинизпоказателей стилистической принадлежности конструкций, ихэкспрессивности (разговорной непринужденности, неофициаль-ности, динамизма, легкости,подчеркнутой выделенностии др.).смысловая емкость и яркая стилистическая окрашенность бес-союзия.

сложныепредложения с разными видами связи: структура,комбинированиеразныхвидовсвязи,построение(синтаксическаянорма)ипунктуационноеоформление (пунктуационнаянорма).

Выразительныевозможностии текстообразующаяроль слож-ныхпредложений с разными видами связи.Книжныйхарактерсинтаксическихконструкцийсразнымивидамисвязи.

Грамматическая норма: правильноепостроение сложносочи-ненногопредложения.Правильноепостроение сложноподчинен-ного предложения: выбор союза, союзного слова; расположениепридаточнойчасти;согласованиесоюзныхсловкоторый, какойсопорнымисловамивглавнойчасти,союзногословачей—сопре-деляемымсловомвпридаточнойчасти.

Пунктуационная норма:запятая,точкасзапятой,тиремеждучастями сложносочиненного предложения; отсутствие запятой всложносочиненномпредложенииприналичииобщеговторостепен-ного члена. запятая в сложноподчиненномпредложении.Отсут-ствиезапятоймеждуоднороднымипридаточными,соединеннымисоюзоми.Условиярасчленениясоставногосоюза.запятаянастыкесочинительногоиподчинительногосоюзовилидвухподчинитель-ных союзов (союза и союзного слова). запятая, точка с запятойв бессоюзном сложном предложении. Двоеточие в бессоюзномсложномпредложении.тиревбессоюзномсложномпредложении.

45

Учебно-языковые умения и навыки:обнаружениечастейвсо-ставесложногопредложенияиопределениеихколичества;опре-делениетипасложногопредложения:союзное(сложносочиненное,сложноподчиненное) и бессоюзное; определение основных видовпридаточных частей в сложноподчиненном предложении; раз-граничение союзови союзных слов; анализ сложноподчиненныхпредложенийснесколькимипридаточными;разграничение,ква-лификацияианализсмешиваемыхсинтаксическихконструкций;составление схем сложного предложения; составление сложныхпредложенийпо схемам;интонирование сложныхпредложений;синтаксическийи пунктуационный разбор сложносочиненных,сложноподчиненных, бессоюзныхпредложений, сложныхпред-ложенийсразнымивидамисвязи.

Коммуникативные умения и навыки: стилистическая диф-ференциация синонимичных синтаксическихконструкций; рас-познавание в тексте стилистически окрашенных синтаксическихконструкций;выявлениетекстообразующейролисинтаксическихконструкций;использование текстообразующейролиразличныхтиповсложныхпредложенийдляорганизациитипаречи:сложныхпредложенийсо значениемобусловленностии синонимичныхимконструкцийврассуждении,сложныхпредложенийсосравнитель-нымиотношениямиисинонимичныхимконструкцийвописании;использование сложноподчиненныхпредложений с придаточнойизъяснительнойдлявыраженияавторскойпозиции(оценки,вос-приятия,отношения)исозданияцелостноститекста;употреблениебессоюзныхпредложенийвразговорнойречи;использованиесино-нимичных синтаксическихконструкций (союзныхи бессоюзныхпредложений, сложныхипростыхпредложений) какисточникабогатстваиразнообразияречи.

Виды деятельности: аналитическое чтение текста; устное со-общениена основе текстов упражнений, таблиц, схем; составле-ние алгоритмов рассуждениянад орфограммой, пунктограммой;конструированиеилиперестройка сложныхпредложенийпо за-данномуобразцу,схеме;конструированиесинонимичныхсложныхпредложений;пересказ текстапопредварительно составленномуплану;изложение с творческимзаданием;написаниерассказаот1-голица,сочинениявформесравнительнойхарактеристики,со-чинения-рассуждения; выявлениеи устранение синтаксическихошибок;редактирование.

46

чужая речь (3 ч)Чужая речь и способы ее передачи: прямая речь, косвенная

речь, конструкции с вводными словамии предложениями, ука-зывающими на источник сообщения, обозначение темы чужойречи.Предложения с чужойречью, содержащие в словах авторанесколько слов со значениемречи.Построение (синтаксическаянорма)ипунктуационноеоформлениепредложенийсчужойречью(пунктуационнаянорма).

Эмоционально-экспрессивная окраска, сфера употребленияиособенностифункционирования предложений с чужой речью втекстахразныхтиповистилейречи.синтаксическаясинонимияпредложений, передающих чужую речь, и ее функционально-стилистические возможности.Выразительные возможности ху-дожественного текста, содержащего предложения, передающиечужуюречь.

Несобственно-прямаяречьицитирование:правилапостроения(синтаксическаянорма)ипунктуационноеоформление (пунктуа-ционнаянорма).Конструкции,содержащиенесобственно-прямуюречь,какстилистическоесредство,широкоиспользуемоевтекстаххудожественногоипублицистическогостилейречи.Несобственно-прямая речь в текстах, передающих размышления, раздумьяавтора или действующего лица. Несобственно-прямая речь вхудожественнойлитературекакприемсближенияавторскогопо-вествованиясречьюгероев.

стилистическиевозможностиифункцииразныхспособовпере-дачичужойречи.Внутренняяречьперсонажейхудожественныхпроизведенийиспособыеепередачи.

Грамматическая норма:правилазаменыпрямойречикосвенной.Пунктуационная норма: знакипрепинаниявпредложенияхс

прямойречью.знакипрепинанияпридиалоге.Пунктуационноеоформлениецитат, в томчисле стихотворных.Оформление эпи-графаксочинению.

Учебно-языковые умения и навыки:определениеспособапере-дачичужойречи;составлениепредложенийспрямойикосвеннойречью;заменапрямойречикосвеннойинаоборот;синтаксическийразборпредложенийспрямойречью.

Коммуникативные умения и навыки:использованиеразличныхспособовпередачичужойречиприпересказе текстаотпервогои

47

третьего лица;использованиепрямойречи дляречевойхаракте-ристики героев; уместное использование цитат в сочинениях иустныхвысказыванияхдляиллюстрациииподтверждениямысли;подбор эпиграфак сочинениюв соответствии с темойи основноймысльютекста.

Виды деятельности: заменапредложенийнасинонимичныеимконструкциисиспользованиемразличныхспособовпередачичу-жойречи;созданиетекстовсиспользованиемразличныхспособовпередачичужойречи;подробноеизложение;сочинение-описаниепопредложенномуначалу.

пункТуация как сисТема знаков препинания и правил иХ упоТреБления (24 ч)

Принципысовременнойрусскойпунктуациикаксистемызна-ковпрепинанияиправилихупотребления:структурный(синтак-сический),логический (смысловой),интонационный.

Функции знаков препинания. Отделяющие и выделяющиезнакипрепинания.

знакиконцапредложенияиихэкспрессивныевозможности.запятая, еефункциии основныеправилаупотребленияв со-

временномрусскомязыке.Отделяющаяивыделяющаязапятыевразныхсинтаксическихконструкциях.трудныеслучаииправилаупотребленияразныхпофункциямзапятых.

Экспрессивные синтаксическиеконструкциии роль запятыхвних.случаивариативнойпостановкизнаковпрепинаниявэкс-прессивныхсинтаксическихконструкциях.

точка с запятой: условияпостановки,функции, влияние наэкспрессивностьсинтаксическихконструкций.

Двоеточие:условияпостановки,функции,влияниенаэкспрес-сивностьсинтаксическихконструкций.

тире:основныеправилапостановки,передачасемантикиивли-яниенаэкспрессивностьсинтаксическихконструкций.Функциитире:отделяющая,выделяющая,соединительная.соединительноеиинтонационное тире: выразительные возможностииих реали-зацияв текстахразных типови стилейречи.Употребление тиревсовременномрусскомязыке,егоизобразительно-выразительныевозможностииихреализацияв текстах современнойпериодиче-скойпечатиилитературы.

48

Употребление дефисакак знакапрепинания.Различение де-фиса-орфограммыи дефиса-пунктограммы.Изобразительно-вы-разительныевозможностидефисаиихреализациявтекстахраз-ныхтиповистилейречи.

Кавычки.Видыкавычек: кавычки-елочки, кавычки-лапки,марровскиекавычки.Употреблениекавычек в соответствии сихфункцией.Обязательнаяифакультативнаяпостановкакавычек.Изобразительно-выразительные возможностикавычек.Употреб-лениекавычеквтекстахразныхтиповистилейречи.

сложныепредложения, содержащиеконструкции скак; ус-ловия обособления/необособленияданныхконструкций.союзисоюзное словокак вкачестве средства связи частей сложнопод-чиненногопредложения.

Простыепредложения,содержащиеконструкциискак; условияобособления/необособленияданныхконструкций.Разграничениесравнительных оборотов и придаточных сравнительных частейсложноподчиненныхпредложений.

способывыражения сравненияиконструкции скак. Изобра-зительно-выразительныевозможностипредложений,содержащихконструкциискак втекстахразныхтиповистилейречи.

Изобразительныевозможностисовременнойрусскойпунктуа-циииихреализациявтекстахразныхтиповистилейречи.

Учебно-языковые умения и навыки: совершенствование пун-ктуационныхуменийинавыков;разграничение,квалификацияианализсмешиваемыхсинтаксическихконструкций;обнаружениеиисправлениенарушенийсинтаксическихипунктуационныхнормсовременногорусскоголитературногоязыка;пунктуационныйана-лиз текстов, выявление в текстахизобразительно-выразительнойролипунктуации.

Коммуникативные (риторические) умения и навыки: лингво-стилистический, комплексный анализ текстов разнойжанрово-стилистической принадлежности; использование в текстах экс-прессивных возможностей знаков препинания; редактирование,совершенствование, анализ текстов разных типови стилейречи(в том числе собственных сочинений и устных высказываний);совершенствованиетекстовсцельюусиленияихвыразительности.

Виды деятельности: выразительноечтениетекста,аналитиче-ское чтение текста; составлениеконспекта; устное сообщениена

49

основе алгоритма, обобщающей таблицы,материалов справочно-го пособия; письменный ответ на заданный вопрос; составлениеобобщающейтаблицы,схемпунктуационныхправил;аргументи-рованное обоснованиепостановки знакапунктуации в синтакси-ческойконструкции;составлениеэкспрессивныхсинтаксическихконструкций; подробное изложение; сочинение-рассуждение наморально-этическую,нравственную темы; риторический анализтекста, комплексный анализ текста, пунктуационный анализтекста.

повторение изученного в XI классе (5 ч)Предложениекакосновнаяединицасинтаксиса:виды,струк-

тураипунктуационноеоформление.Речевоеобщение.Подготовкаипроизнесениемонологической

речи.Пунктуационнаянормаифункциизнаковпрепинания.Изобразительно-выразительныевозможностиязыковыхединиц.Виды деятельности: аналитическая работа с текстом; линг-

вистический анализ средств выразительности; пересказ текста вустнойиписьменнойформе;устноеучебное сообщение;аргумен-тированное обоснованиепостановки знакапунктуациив синтак-сическойконструкции;выявлениеиустранениенарушенийнормсовременногорусскогоязыка;сочинениеподанномуначалу;рито-рическийанализ текста,комплексныйанализ текста; выявлениеииспользованиемежпредметныхсвязейизучаемогоматериала.

Контрольные письменные работы(9ч):диктанты—2(2ч);из-ложения—2(4ч);тестоваяработа—1(1ч);сочинение—2(2ч).

оСНовНые требоваНИя К результатаМ учебНой деятельНоСтИ учаЩИХСя

Учащиесядолжны знать:z� функциирусскогоязыкакакгосударственного;z� рольрусскогоязыкавсовременноммире—международномимежнациональномобщении;z� основныепризнакитекста;структурныекомпонентытекста,типы речи; видыи средства связи предложений в тексте;жанрыречи;

50

z� стилиречи,языковыесредствастилей,стилистическиевоз-можностиразличныхсинтаксическихконструкций;z� условияиосновныекомпонентыпроцессаобщения,правилаэффективного речевого общения; языковые средства, свой-ственныесовременномуречевомуэтикету;z� средства организацииустной речи; структурумонологиче-скойречи:композиционныечасти,ихфункцииизадачи;z� видымонологическойречи;приемыпостроенияразныхвидовмонологическойречивзависимостиотцеливыступления;z� основныесинтаксическиеединицы;z� понятиеословосочетаниикакединицесинтаксиса;видыпод-чинительнойсвязивсловосочетании;смысловыеотношениявсловосочетании;z� понятие о свободныхи несвободных словосочетаниях, ихсинтаксическойролиистилистическихвозможностях;z� нормысогласованияиуправления;z� функцииипризнакипредложения;классификацию (виды)простыхпредложений;z� стилистическуюзначимостьпорядкасловилогическогоуда-рения;z� стилистическиеи риторическиеприемы: риторическийво-прос,вопросно-ответныйход,парцелляция;z� определениеглавныхчленовпредложения;z� способывыраженияподлежащего;z� типысказуемого;способывыражениявсехтиповсказуемого;функциисвязкивсоставномименномсказуемом;z� основные случаи постановки тире между подлежащим исказуемымвпростомпредложении;z� видывторостепенныхчленовпредложения;z� правилапостановкидефисаприодиночномприложении;z� синтаксическиефункцииинфинитивавпредложении;z� виды односоставных предложений; способы выраженияглавного члена односоставного предложения; определениенеполныхпредложенийислов-предложений;z� функционально-стилистические и выразительные возмож-ности односоставныхпредложений в текстах разных типовречи;

51

z� основныеспособыосложненияпростогопредложения:одно-родные и обособленные члены, вводные слова, словосоче-тания, предложения; вставныеконструкциии обращения;конструкции со значением уточнения, пояснения, присо-единения;z� правилапостроения (синтаксическаянорма) и пунктуаци-онного оформления (пунктуационнаянорма) осложненныхпростыхпредложений;z� текстообразующиефункциии выразительныевозможностиосложненныхпростыхпредложений;z� характеристику сложного предложения; классификациюсложногопредложениявзависимостиотсредствсвязимеждуегочастями;z� структуруиосновныевидысложносочиненногопредложения;z� изобразительно-выразительные возможности сложносочи-ненныхпредложенийвтекстахразныхтиповистилейречи;z� классификациюсложноподчиненныхпредложений;z� основные типыпридаточныхчастей в сложноподчиненномпредложении; видыподчинительной связи в сложноподчи-ненных предложениях с несколькими придаточными, ихкомбинации;z� значения смысловых отношений, складывающихсямеждучастямибессоюзныхсложныхпредложений;z� особенностипостроениясложныхпредложенийсразнымиви-дамисвязи:структуру,комбинированиеразныхвидовсвязи;z� правилапостроения (синтаксическаянорма) и пунктуаци-онногооформления(пунктуационнаянорма)сложныхпред-ложений;z� изобразительно-выразительные возможностии текстообра-зующуюрольсложныхпредложенийвтекстахразныхтиповистилейречи;z� способыпередачичужойречи:прямаяречь,косвеннаяречь,конструкциисвводнымисловамиипредложениями,указы-вающиминаисточниксообщения,обозначениетемычужойречи,несобственно-прямаяречь,цитирование;z� правилапостроения (синтаксическаянорма) и пунктуаци-онное оформление предложений с чужой речью (пунктуа-ционнаянорма);

52

z� стилистические возможностиифункции разных способовпередачичужойречи;z� принципы современной русской пунктуации как системызнаковпрепинанияиправилихупотребления:структурный(синтаксический),логический(смысловой),интонационный;z� функциизнаковпрепинания;z� изобразительно-выразительные возможности современнойрусскойпунктуациииихреализациювтекстахразныхти-повистилейречи.

Учащиесядолжны уметь:z� передаватьсодержаниепрочитанногоблизкоктексту,сжато,выборочно,сизменениемпоследовательностисодержания,свыделениемэлементов,отражающихидейныйсмыслпроиз-ведения, с выражением собственных суждений опрочитан-ном—вустнойиписьменнойформе;z� выявлятьподтекст;z� производитьфонетический, лексический, словообразова-тельный,морфологический, синтаксический анализ худо-жественноготекста;z� составлять планы, тезисы, конспекты художественного,публицистического, научно-популярного текстов, устногосообщения,делатьнеобходимыевыписки;z� пользоватьсяязыковымисредствамиточнойпередачимыслиприпостроениинаучно-учебного, научно-популярного вы-сказывания, правильно употребляя термины, обеспечиваяпростоту и ясность предложений, структурную четкостьвысказывания;z� пользоватьсяобщественно-политическойлексикой,средства-мипублицистического стиля, эмоционального воздействиянаслушателя,читателя;z� писать очерк, эссе, отзыв охудожественномпроизведении,научно-популярной,публицистическойстатье;z� составлятьрефератпонесколькимисточникам,выступатьсним,отвечатьнавопросыпотемереферата, защищатьраз-виваемыевнемположения;z� участвоватьвдиспуте,дискуссии.

53

Учащиесядолжны владеть:z� читательскимиумениями,достаточнымидляпродуктивнойсамостоятельной работы с литературой разных стилей ижанров;z� орфографической, пунктуационной, речевой грамотностьювобъеме,достаточномдлясвободногопользованиярусскимязыком в учебных и иных целях в устной и письменнойформах.

требованиякуменияминавыкам,которымидолжныовладетьучащиеся в процессе изучения всех разделов, указаны в рубри-ках программыпосле каждой темы: «Грамматическая норма»,«Пунктуационнаянорма»,«Учебно-языковыеуменияинавыки»,«Коммуникативныеуменияинавыки».

Длядиагностики теоретических знаний, сформированностиучебно-языковыхикоммуникативныхуменийинавыковрекомен-дуютсяследующиеформы контроля: диктантыразличноговида;изложения (подробное, сжатое, выборочное, с творческим зада-нием);сочинения(сочинение-повествование,сочинение-описание,сочинение-рассуждение); учебные сообщения с использованиемтаблици схем; различные видыразборов в пределахизученногоматериала;тестовыеработы.

КоНтроль за результатаМИ обучеНИя оСуЩеСтвляетСя по треМ НаправлеНИяМ:

1. знания лингвистической теории о языковой системе всехуровней.

2. Учебно-языковые уменияи навыки: владение орфоэпиче-скими, акцентологическими, словообразовательными, лексиче-скими,морфологическими,стилистическими,орфографическимии пунктуационныминормами; изобразительно-выразительнымиязыковымисредствами.

3. Коммуникативныеуменияинавыки:созданиетекстовраз-личныхстилейижанровречи.

УЧЕБНо-МЕТоДиЧЕСКАЯ ЛиТЕРАТУРА

Русский язык в 11-м классе : учеб.-метод. пособие для учителейучреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /Л.А.Мурина [идр.].—Минск :Нац.ин-тобразования,2012.

54

Уроки русского языка в 11-м классе : пособие для учителей уч-реждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /Л.А.Мурина [идр.].—Минск :Народнаяасвета,2011.

Жадейко, Ж. Ф.Конспектыуроковпорусскомуязыкув11классе:пособие для учителей учреждений общ. сред. образования с белорус.и рус. яз. обучения : в 4 ч. /Ж.Ф.Жадейко.—Минск :Народнаяасвета,2014.—Ч.1.




Мурина, Л. А. современнаяриторика : основыречевого общения,11класс:пособиедляучителейобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/Л.А.Мурина.—Минск:Народнаяасвета,2010.

Мурина, Л. А. современнаяриторика : основыречевого общения,11класс:пособиедляучащихсяобщеобразоват.учрежденийсбелорус.ирус.яз.обучения/Л.А.Мурина.—Минск:Народнаяасвета,2010.

Русецкий, В. Ф.Живаяриторика:готовимсякпубличномувыступ-лению /В.Ф.Русецкий,т.В.Игнатович,е.е.Долбик.—Минск :Бел.ассоц.«Конкурс»,2010.

Худенко, Л. А. Обучение русскому языку : лингвокультурологи-ческий подход. V—XI классы : учеб.-метод. пособие для учителейучреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /Л.А.Худенко.—Минск :Нац.ин-тобразования,2012.

Николаенко, С. В.Витебщинавсоциокультурномконтексте(дидак-тическиематериалыдляуроковрусскогоязыка):пособиедляучителейучреждений общ. сред. образования с белорус. и рус. яз. обучения /с.В.Николаенко.—Витебск :ВГУимениП.М.Машерова,2015.

сборникматериалов для выпускного экзаменапо учебномупред-мету«Русскийязык»запериодобученияивоспитанияна IIIступениобщ. сред. образования : текстыдляизложений / сост.Л.А.Мурина[идр.].—Минск :Нац.ин-тобразования ;Аверсэв,2013,2014.

Олимпиадыпорусскомуязыкуилитературе:11класс/е.е.Долбик[идр.].—Минск :Народнаяасвета,2011.

55

РУССКАЯ ЛитЕРАтУРА

поясниТельная записка

Учебнаяпрограммаповышенного уровня рассчитанана уча-щихся,которыеиспытываютпотребность в чтениихудожествен-нойлитературы, обладают склонностямикизучениюпредметовгуманитарногоциклаинавыками самостоятельнойтворческойинаучнойдеятельности.содержаниекурса, выстроенноена историколитературной основе в соответствии с хронологическимпринципом,отображаетсложныйимногообразныйлитературныйпроцессXX—началаXXIв.

Учащиеся должны знатьне толькоконкретное художествен-ноепроизведение,ноипостигатьхудожественныймирписателя,осмыслятьлитературныйпроцесс.Акцент делаетсянаизучениихудожественного текста с использованием знанийпо историиитеории литературы, с опорой на литературнуюкритику.В про-граммеповышенногоуровня значительнорасширенкругписате-лейипроизведений,предназначенныхдля обязательного чтения(И.с.Шмелев. «солнцемертвых»;Б.К.зайцев. «ПреподобныйсергийРадонежский»;М.А. Булгаков. «Морфий», «Дни тур-биных»;А.П.Платонов.«Песчанаяучительница»;е.И.замятин.«Мы»;М.Цветаева. «Крысолов»;А.Вампилов. «Утиная охота»;У.Шекспир.«Гамлет»идр.),чтопозволитучащимсяделатьобоб-щенияналитературномматериале,сопоставлятьхудожественныепроизведенияразных эпох.Учитель самостоятельно определяетглубину изучения и путь анализа конкретного произведения,учитывая как место произведения в литературном процессе итворчествеписателя, таки возможности,потребностиучащихся.сцельюрасширениявыборапроизведенийдляизучения,атакжедляболееглубокогопредставленияосовременнойлитературебылодополненосодержаниеразделов«РусскаялитератураконцаXX—началаXXIв.»,«РусскоязычнаялитератураБеларуси».

56

Впроцессеизучениярусскойлитературыучительформируетследующиепредметные компетенции:

zz литературную, направленнуюнаусвоениесистемызнанийолитературекаквидеискусства,имеющемсвоюспецифику(художественные средства, образность, концепция авто-ра, стиль,метод и т. д.).Предполагает выработку уменийвоспроизводить содержание литературного произведения;анализироватьиинтерпретировать художественныепроиз-ведения,используяприэтомсведенияпоисторииитеориилитературы(тематика,проблематика,системаобразов,осо-бенностикомпозиции,изобразительно-выразительныесред-ства,художественныедетали);анализироватьэпизод(сцену)изученного произведения, устанавливать его роль в произ-ведении;разбиратьсявобразнойприроде словесногоискус-ства, содержаниилитературныхпроизведений,их родовойижанровойпринадлежности;знатьосновныефактыжизнии творчества писателей, теоретико-литературные понятия;устанавливать связьизученногопроизведения со временемего написания, соотносить его с литературныминаправле-ниями;выявлятьавторскуюпозицию,сформулироватьсвоеотношениекпрочитанному;интерпретироватьлитературнуюклассикувконтекстесовременности;zz учебно-познавательную,вырабатывающуюустойчивыйин-терескчтению,формирующуюлюбовьксловучерезегохудо-жественнуюполисемантику,развивающуюпредставлениеобэстетическомсовершенствехудожественногопроизведения.Предполагает выработкууменийвыражать свое отношениекизучаемомупроизведению;искатьнужнуюинформациюолитературе,оконкретномпроизведении(критическаялите-ратура,периодика,ресурсыИнтернетаидр.);zz культуротворческую,направленнуюнаразвитиекреатив-ных способностейучащихся,их образногомышленияв си-стеметворческихзаданий.Предполагаетвыработкууменийписать сочинения в разныхжанрахналитературную (о ге-роях, проблематике, художественном своеобразии литера-турныхпроизведений) и свободную тему; составлять план,тезисы статейна литературнуюипублицистическуютему;письменный анализ эпизода, стихотворения; рецензиюна

57

изученное произведение; выполнять словесное рисование,созданиеиллюстраций, выразительныйпересказ; создаватьсобственныесказки,загадки,инсценировки;zz коммуникативную,раскрывающуюкоммуникативнуюпри-родухудожественноготекста(диалогмеждугероями,авторомичитателем,текстомиконтекстом,текстомиподтекстом);развивающуюнавыкиграмотногоисвободноговладениялитературной речью, практикой выразительного чтения.Предполагает выработку умений участвовать в дискуссии,полемике по прочитаннымпроизведениям, приводить ар-гументы, в том числе теоретико-литературного характера;рассуждатьпо проблематикепроизведения, давать оценкупоступкам героев, явлениям, событиям; владетьнавыкамиобщения;zz ценностно-мировоззренческую,предусматривающуюформи-рованиесредствамирусскойлитературыдуховно-моральныхкачествличностиучащегося,егогуманистическоговзгляданамир; общечеловеческихипатриотическихчувств, само-определенияв обществе, ориентациив социуме, уменияприниматьрешение;zz культуроведческую,предполагающуюорганизациюпроект-нойдеятельностилитературногокраеведения;осознаниели-тературыкакформынациональнойкультуры.Предполагаетвыработкууменийвидеть взаимосвязьрусскойлитературыи истории народа; определять национально-культурнуюспецификулитературы;соотноситьисторико-литературныйпроцесс с общественнойжизньюи культурой; соотноситьхудожественноепроизведениесмузыкой,живописью,кино,театральнымипостановками.

Предметные компетенции реализуются через формы учебного процесса: урок, урок-семинар, урок-диалог; интеллектуальнаяигра;научно-практическаяконференция;медиаурок;уроксими-тациейформпубличногообщения(пресс-конференция,творческаявстреча,регламентированнаядискуссия,устныйжурнал);уроксимитациейобщественно-культурныхмероприятий(заочнаяэкскур-сия,путешествие,литературнаягостиная,концерт).Рекомендуетсяиспользовать разноуровневые задания, способствующиепроник-новению в художественный текст; совершенствовать навыкимногоаспектного анализа текста (восприятие— понимание—

58

осмысление—анализ—интерпретация—оценкапрочитанного);использовать компьютерные средства и технологии; развиватькреативные способности учащихся, их образное мышление всистеме творческих заданий.При этом обращать внимание назадания,связанныеспредполагаемойбудущейпрофессиональнойдеятельностьюучащихся:иллюстрирование,написаниерецензий,статей,сценариев,рассказов,составлениепсихологическихпорт-ретов, подготовкаплана-конспекта урока, постановкафрагментапроизведенияит.д.

Изучение литературы на повышенном уровне нацелено на прочноеусвоениеучащимисяфилологическихзнанийиумений,навысокийуровеньчитательскойкультуры,формированиеготовно-стиучащегосякосознанномувыборупрофессии,связаннойсфи-лологическимпрофилем.

СодЕРжАниЕ УчЕБного пРЕдмЕтА(105 ч, из них 4 контрольных сочинения

и 4 ч резервного времени)

введение (1 ч)ЛитературарубежаХIХ—ХХвековкакособыйэтапвистории

общественного и художественного развития России. Основныехудожественные системыв литературе рубежа веков.Реализм имодернизм.Новыечертыреализма.Дискуссииорусскомреализмерубежа веков (А.П.Чехов,МаксимГорький,В. Г.Короленко).Классическийреализм(Л.Н.толстой,А.П.Чехов),«романтичес-кийреализм»(И.Бунин),«духовныйреализм»(И.Шмелев,Б.зай-цев).Реализминатурализм.Реализминеореализм.Неореализминеонатурализм.

Особенности русского модернизма. его идейная и эстетиче-ская неоднородность. символизм, акмеизм, футуризм как еговажнейшиенаправления.Ихместо и роль в литературномпро-цессесеребряного века.Разграничение понятий «модернизм»и«декаданс».Импрессионизмиэкспрессионизм.Идеякультурногосинтеза—основнаятенденциявхудожественномпознаниимирауписателей-модернистов.

59

Философско-эстетическиеидеиевропейскогомодернизма(П.Вер-лен,А. Рембо,М.Метерлинк), его трансформация на русскойнациональнойпочве.

сереБряный век русской поэзии

90-е гг. XIX в. — Начало 20-х гг. XX в.

обзор (6 ч)серебряный век как литературная эпоха.ПоэзияА. Блока,

Н.Гумилева,В.Брюсова,К.Бальмонта,з. Гиппиус,Федорасо-логуба,Игорясеверянина,ВелимираХлебниковаидр.

Литература и искусство. Эстетическиедостижениянереалис-тической литературыи ее роль в развитии смежныхискусств.Расцвет искусства в началеXX века.Живопись В.А. серова,М.В.Нестерова,П.Д.Корина.РоссиянаполотнахБ.М.Кустодиева(«Ярмарка»,«Масленица»,«Большевик»),К.с.Петрова-Водкина(«Купаниекрасногоконя»).трагическоемироощущение вживо-писиМ.А.Врубеля («Демонсидящий»,«Демонповерженный»).КосмическоезвучаниекартинН.К.Рериха.Художникиавангарда:М.К.Чюрлёнис,В.В.Кандинский,К.с.Малевич,М.Ф.Ларионов.театральнаяживописьК.А.Коровина,Л.с.Бакста,А.Н.Бенуа.МузыкаА.К. Глазунова,А.Н. скрябина, с. В. Рахманинова,И.Ф. стравинского. Расцвет оперного и балетного искусства(Ф.И.Шаляпин,А.В.Нежданова,Л.В.собинов,А.П.Павлова,В.Ф.Нижинский,т.П.Карсавина),драматическоготеатра (Мо-сковскийХудожественныйтеатр,основанныйК.с.станиславскимиВ.И.Немировичем-Данченко, Государственный театр имениВс.Мейерхольда).«Русскиесезоны»с.П.ДягилевавПариже.

символизмФилософские истоки эстетической теории символистов.По-

ниманиеискусствакакиррациональногопостижениямира.Культинтуициииавторского«Я».Понятиеосимволе:«символкакобразвидимости;символкакаллегория;символкакпризывктворчествужизни»(АндрейБелый).НиколайМинскийкакодинизосновопо-ложниковрусскогосимволизма.символистыстаршегоимладшегопоколений.Философско-религиозноеи реально-демократическое

60

течения внутри русского символизма.судьбанаправления в со-ветскуюэпоху.

В. Б р ю с о в. стихотворения: «отверженный герой», «Гря-дущие гунны», «Юному поэту», «Каменщик», «Работа»идр.

Брюсов как основоположник символизма в русской поэзии.Поиски объективно значимых теми характеров.Универсализмбрюсовскихмифологическихиисторическихобразовипараллелей.социальныепредвиденияираздумьянадисторическимисудьбамиРоссии.темаОктябрьскойреволюциивтворчествеБрюсова.

К. Б а л ь м о н т.стихотворения:«Челн томленья», «Песня без слов», «Я мечтою ловил уходящие тени...», «Камыши», «океан».

Программный индивидуализм ранней поэзии. своеобразиевосприятияприроды.Дух самоутверждения.Импрессионистскиеэлементыпоэтического стиля. Гибкость, музыкальность стиха,искуснаявнутренняярифмовка,богатствоаллитераций.

А. Б л о к.«Стихи о Прекрасной Даме» (2 стихотворения);стихотворенияразныхлет:«Фабрика», «Незнакомка», «о, весна без конца и без краю…», «о доблестях, о подвигах, о славе…», «Россия», «На железной дороге», изцикла«На поле Куликовом» (повыборуучителя); поэма«Двенадцать» (5ч).

Жизньитворчествопоэта.РольБлокавразвитиирусскойпоэзииXXвека.Этапыстанов-

лениямировоззренияитворчествапоэта.Мистическая романтика,мотивымистическихпредчувствий

вкниге«Стихи о Прекрасной Даме».ВечнаяЖенственностькаксимвол грядущегообновленияРоссии.Революция1905 г.икри-зис блоковскогофилософскогоидеализма.Обострение вниманияк общественнойпроблематике.темаисторических судебРоссии,связейеенастоящего спрошлымибудущим (цикл«На поле Ку-ликовом»).

«Двенадцать»—перваяпопыткахудожественногоосмысленияреволюциикакочищающейстихии.Художественныймирпоэмы.синтез романтизма и символизма. сюжет и конфликт. Герои иавтор.Образы-символысоциальныхявлений.ОбразХриста.Осо-бенностикомпозицииистиха.

А. Блокибелорусскаяпоэзия.Образы-символывпоэзииМ. Бо-гдановича.

Теория литературы. Развитие понятия о художественномобразе.Углублениепонятия«образ-символ».

61

Литература и искусство.ИллюстрацииИ. с. Глазунова кциклу«стихиоПрекраснойДаме».ИллюстрацииЮ.П.Анненковакпоэме«Двенадцать».

стихи, положенные на музыку (романсы в исполненииА.Н.Вертинского«Буйныйветер»,«тебеединственной»идр.).

Для дополнительного чтенияА. Блок.«соловьиныйсад»,«скифы»,«Возмездие».М. Цветаева.«стихикБлоку»,«ПоэмаГоры».Федор Сологуб.«Ариадна»,«Грустнаясветитлуна...»,«Искали

дочь».Николай Минский.«Осенняяпесня»,«Передзарею»,«Дума».В. Каменский. «Осенью», «Письмо домой», «Любовь поэта»,

«Маяковский».Андрей Белый. «Вода», «Воспоминание», «Любовь», «Марине

Цветаевой»,«серенада».

акмеизмАкмеизм—идейно-художественная реакциянакризис сим-

волизма.Особенностихудожественноймоделичеловекаимира.стремлениек «искусствупрекраснойясности», к установлениюравновесиямеждусубъектомиобъектомхудожественноготворче-ства.Установкана«вещное»восприятиедействительности.Культ«первоначалжизни»вприродеиличности.судьбаакмеизмаиеговедущихпредставителей(Н.Гумилева,О.Мандельштама,М.Куз-минаиА.Ахматовой).

Н. Г у м и л е в. стихотворения: «Капитаны» («На полярных морях и на южных...»), «Шестое чувство», «озеро Чад», «Жираф», «Перстень», «Волшебная скрипка», «Заблудившийся трамвай», «Слово» (2ч).

Романтический герой лирикиГумилева.Яркость, празднич-ностьвосприятиямира.Активность,действенностьпозициигероя,неприятие серости, обыденности существования.Экзотика.Мирчеловеческой культуры в творчестве поэта. трагическая судьбаН.Гумилевапослереволюции.

Для дополнительного чтенияН. Гумилев.«Мечты»,«Перчатка»,«Носорог»,«товарищ».О. Мандельштам. «Образ твой, мучительный и зыбкий…»,

«О,небо,небо,тымнебудешьсниться!..»,«Раковина»,«ВПетро-полепрозрачноммыумрем…»,«Царскоесело».

62

ФутуризмФутуризмкакодноизтеченийрусскоголитературногоавангар-

дасеребряноговека.Неоднородностьфутуристическогодвиженияи его внутренняя противоречивость. ЭгофутуризмИгоря севе-рянинаикубофутуризмВелимираХлебникова,В.Маяковского,В.Каменского.Эстетическийнигилизмфутуристовпоотношениюккультурепрошлогоинастоящего.Протестпротивсуществующегомиропорядкаиегодуховныхатрибутов.Проповедьиндивидуализ-ма.Формальноеэкспериментаторство.«самовитоеслово».Русскийфутуризмвконтекстеевропейского,егонациональныеотличия.

и г о р ь С е в е р я н и н. стихотворения: «В парке плакала девочка», «Запад погас…», «Классические розы», «На реке форе-левой», «Эпилог» («Я, гений игорь Северянин…»), «Примитива», «Увертюра» («Ананасы в шампанском!..»).

Культ авторского «Я» в поэзииИгорясеверянина.Попыткисозданияновыхпоэтическихформисредстввыразительности.

В е л и м и р Х л е б н и к о в. стихотворения: «Заклятие сме-хом», «Там, где жили свиристели…», «Алферово», «Гонимый — кем, почем я знаю?..», «Бобэоби пелись губы…».

Хлебниковкакпоэтиученый-лингвист.Природамирозданияипоэтическаявселеннаявегопоэзии.словотворчество.

Неприятие «традиционной» поэзии с позиций футуризма.словотворчество.Отказ от устойчивого рационального слова-по-нятия.Бунтарскиеиутопическиемотивывпоэзии.

Теория литературы. Модернизмкак основа более позднихэстетическихсистем.

Для дополнительного чтенияИгорь Северянин.стихотворенияизсб.«Громокипящийкубок».Велимир Хлебников.Поэма«Ладомир».

лиТераТура 1920-х — середины 1950-х гг.

лИтература 1920—1930-х гг.

обзор (2 ч)Дифференциацияписателей1920-хгг.пополитическим(«со-

ветские писатели», «внутренняя» и «внешняя» эмиграция) исоциальным («пролетарские», «новокрестьянские» писатели и

63

«попутчики») принципам.Плюрализм художественных системв литературе 1920-х гг. социалистический реализм и его соот-ношениесреализмомклассическоготипа.Литературныеобъеди-нения (РАПП,«Перевал», «серапионовы братья»,ЛеФ).судьбадооктябрьских направлений ишкол.Нарастание негативныхтенденцийвлитературномпроцессеконца1920—1930-хгг.Про-цесс «огосударствления»литературы.Первый съездписателейисозданиесоюза советскихписателейкак административно-твор-ческой организации. Репрессии инакомыслящих художников.Приоритетныетемывлитературе1920—1930-хгг.Возникновение«двух потоков» русской литературы (литератураметрополии ирусскогозарубежья).

Многообразие художественно-творческихметодов, активноевзаимодействиеразныхродовлитературы(эпоса,лирики,драмы),трансформация традиционной системыжанров, рождениеновыхжанровыхразновидностей,поискивсферекомпозицииихудоже-ственнойречикакхарактерныечертылитературного движения1920—1930-хгг.

Обращениеписателейкнепосредственному воспроизведениюисторических событий. «Революция—Россия—народ—лич-ность»какглавнаяпроблемалитературы.Многообразиеееидей-но-художественныхрешенийв зависимости отидеологическихиэстетическихпозицийписателей.

Поэтизация«железногопотока»революциииГражданскойвой-ныкаквеликой«очистительнойсилы»впроизведенияхА.с.се-рафимовича («Железныйпоток»),Д.А.Фурманова («Чапаев»),А. А.Фадеева («Разгром»),Вс.В.Иванова («Бронепоезд14-69»),Б. А. Пильняка («Голыйгод»).Проблемы«герояимассы»,«сти-хийностии сознательности», гуманизмаиреволюционногонаси-лия,«пролетарскойморали»иобщечеловеческихгуманистическихценностей.

Героические и трагические тенденции в прозе о революциииГражданской войне (В.В.Вересаев. «В тупике»,И.Э.Бабель.«Конармия»).

Идейно-художественнаяконцепцияреволюциииГражданскойвойныкак общероссийского апокалипсиса влитературерусскогозарубежья (И.с.Шмелев.«солнцемертвых»).

своеобразие авторских позиций в романахМ.А.Шолохова«тихийДон»иМ.А.Булгакова«Белаягвардия».

64

Разныеидейно-художественныеподходык«вечной»проблемерусскойлитературы—интеллигенцияиреволюция(В.В.Вересаев.«Втупике»,А.Н.толстой.«Хождениепомукам»,К.А.тренев.«ЛюбовьЯровая», Б.А.Лавренев. «Разлом»,М.А. Булгаков.«Днитурбиных»,«Бег»).

сатирическоеизображениебыта(ИльяИльф,евгенийПетров.«Двенадцатьстульев»,«золотойтеленок»;М.М.зощенко.«Рас-сказыНазараИльичагосподинасинебрюхова»).

Е. и. З а м я т и н. Роман«Мы» (3ч).Жизньитворчествописателя.Романе.И.замятина«Мы»какантиутопия.Авторскаяреф-

лексиянаполитику«военногокоммунизма», идеологиюипрак-тику социалистического строительства. социальныйпрогноз исатирическийпафосромана-антиутопии.

РомантическаяпрозаАлександраГринаиеегуманистическаяпроблематика.

становлениежанров«производственного»и«колхозного»ро-мановвпрозе1930-хгг.обиндустриализациииколлективизации(В.П.Катаев.«Время,вперед!»,М.с.Шагинян.«Гидроцентраль»,Ф.В.Гладков.«Энергия»,Ф.И.Панферов.«Бруски»).Иххудо-жественнаяи социально-этическаянормативностькак следствиеподчинения писателей официальной идеологии и эстетике со-циалистического реализма.Множественность идейно-художе-ственных решений темыколлективизациии индустриализации(М.А.Шолохов.«Поднятаяцелина»иА.П.Платонов.«Котлован»;К.Г.Паустовский.«Кара-Бугаз»иЛ.М.Леонов.«соть»).

Модификацияжанровисторического романа (В.Я.Шишков.«емельянПугачев»;Ю.Н.тынянов. «Кюхля», «смертьВазир-Мухтара»;О.Д.Форш.«Одетыкамнем»,«Радищев»),научно-фан-тастическогоромана (А.Р.Беляев.«ГоловапрофессораДоуэля»,«Человек-амфибия»; Г.Адамов. «тайна двух океанов»).Воспи-тательнаянаправленность романовА.с.Макаренко «Педагоги-ческаяпоэма»иН.А.Островского«Какзакаляласьсталь».«Об-щественно-поэтизирующая»иконкретно-аналитическаятенденциивлитературе1920—1930-хгг.

Белорусскаялитература в 1920—1930-е гг.темыреволюции,Гражданскойвойны,коллективизации.

65

Литературарусскогозарубежьяиеепредставители(И.А.Бу-нин,И.с.Шмелев,Б.К.зайцев,Д.с.Мережковский,В.Ф.Хо-досевич,В.В.Набоков,А.т.Аверченкоидр.).

Литература и искусство. Выдающиесясоветскиекомпозито-ры:с.с.Прокофьев,Н.Я.Мясковский,Р.М.Глиэр.

ЖивописьМ.В.Нестерова,А.А.Рылова,К.Ф.Юона.

и. С. Ш м е л е в. «Солнце мертвых» (2ч).Очеркжизниитворчества.«страшней этой книги— есть ли в русской литературе?»

(А.солженицын).Повествование обистории, судьбенарода, страны.Апокалип-

тическоеизображениеГражданскойвойнывКрыму.Христианскиемотивы.Философско-эстетическаяпозицияИ.с.Шмелева.

Б. К. З а й ц е в.«Преподобный Сергий Радонежский» (2ч).Книгаорусскомчеловеке,воплотившемвсебечертывсегона-

рода.сочетаниедуховногоисозидательногоначалвобразесергияРадонежского. Реалистическое описание чудес святого сергия.стилистикакниги.

Для дополнительного чтенияИ. С. Шмелев.«ЛетоГосподне».Б. К. Зайцев.«Чехов».Е. И. Замятин.«Дракон»,«Пещера».Я. Гашек.«ПохождениябравогосолдатаШвейка».Ф. Гарсиа Лорка.Лирика.А. де СентЭкзюпери.«Планеталюдей».

В. В. М а я к о в с к и й. стихотворения: «Послушайте!», «Вам!», «Брук линский мост», «Небоскреб в разрезе», «о дряни», «Проза-се давшиеся», «Письмо Татьяне Яковлевой»; поэмы: «облако в штанах», «Про это», «Во весь голос»;«Клоп», «Баня» (одна изпьесповыборуучителя) (4ч).

Жизньитворчествопоэта.современныедискуссии оместеВ.В.Маяковского в русской

литературеХХвека.Маяковскийифутуризм.Противоречияегоиндивидуальнойпоэтическойпрактикиифутуристическойтеории.трагедийно-протестующийпафослирикираннегоМаяковского.

РомантизмиутопиявегопоэзиипериодаГражданскойвойны.Общечеловеческиеценностии элементыреволюционного экстре-

66

мизмаимаксимализмавстихотворенияхсоветскогопериода.Ос-новныетемыимотивылирикиВ.В.Маяковского.

Любовьиреволюция,личноеи общественное, трагедиянепо-нятостивинтимнойлирикеВ.В.Маяковского.

темазападавстихотворенияхВ.В.Маяковского.Патриотизмигуманизм—исходнаяпозицияпоэтаприизображениизападнойцивилизации («Бруклинскиймост»,«Небоскребвразрезе»).

сатираВ. В.Маяковского и ее связь с традициями русскойдемократическойсатиры.сатирическиетипы.

Эволюция лирического «Я», оценка и анализ собственноготворческогопути.

ПоэтическоеноваторствоВ.В.Маяковского.Понятиео«стихеМаяковского».

Проблемывремени, особенности сатирическогоизображениядействительностивпьесах«Клоп», «Баня» (повыборуучителя).

синтезкомическогоитрагического,фантастическогоиреаль-ного, сатиры и героики как отличительная черта драматургииВ.В.Маяковского.Критикабюрократизма.

Теория литературы. традиции и новаторство. тоническоестихосложение.

Литература и искусство.Плакаты«ОкнаРОстА»В.В.Ма-яковскогоидр.

Для дополнительного чтенияВ. В. Маяковский.«Люблю»,«служака».

С. А. Е с е н и н. стихотворения: «Русь советская», «Русь ухо-дящая», «Возвращение на родину», «отговорила роща золотая…», «Не уютная жидкая лунность…», поэмы:«Анна Снегина», «Черный человек» (4ч).

Жизнь и творчество поэта (с опорой на ранее изученное).социальныеипоэтическиеистокилирикис.А.есенина.связьсфольклором.Человекиприродавлирикес.А.есенина.Милосердиеи состраданиеко всемуживому.Отношениес.А.есенинак ре-волюции, «крестьянский уклон» в ее восприятии. трагическоеощущениенадвигающейся ломки вжизни деревни.Предельнаяискренность и глубокий лиризм стихотворений.Щемящее чув-ство грусти от сознания быстротечности человеческого бытия,веравбесконечностьжизни.Патриотическиемотивы.Отражение

67

противоречиймеждугородомидеревней.Исповедальностьинтим-нойлирики.Пейзажнаялирика.ОбразРодиныиобразвременивпоэзиис.А.есенина.

Поэма«Анна Снегина» как лиро-эпическое повествование оРоссииисудьбахрусскогокрестьянства.трагедияАнныснегиной.Образлирическогогероя.Художественноесвоеобразиепоэмы.

Поэма«Черный человек»—отражениеглубокойдуховнойдра-мыпоэта.Истокиобразачерногочеловека.Психологизмпоэмы.

с.А.есенинисоветскаяпоэзия.Поэтыесенинскогокруга—Н. А. Клюев, с. А. Клычков, П. Н. Васильев, П. В. Орешин,П. И. Карпов.

Дискуссииоличностиитворчествепоэтавсовременномлите-ратуроведении.Переводы стихотворенийс.А.есенинана бело-русскийязык.

Литература и искусство. Песнииромансынастихис. А. есе-нина («Клен тымой опавший», «Нежалею,не зову, не плачу»,«Отговориларощазолотая»идр.).

Для дополнительного чтенияС. А. Есенин. «Мытеперь уходимпонемногу…», «Песнь о ве-

ликом походе», «Персидскиемотивы», «Пугачев», «страна не-годяев».

В. В. Маяковский.«сергеюесенину».Максим Танк.«сяргейЯсенін».

М. А. Б у л г а к о в. «Морфий», «Мастер и Маргарита», «Со-бачье сердце»,пьеса «Дни Турбиных» (12ч).

Жизньитворчествописателя.егоместовлитературеХХвека.М.А.Булгаковобособенностяхсвоегомировоззренияитворческойиндивидуальности.

Рассказ«Морфий»какяркаяиллюстрациягубительнойсилынаркотическойзависимости.трагедиясергеяПолякова.

«Собачье сердце».Изображениепослереволюционнойдействи-тельности.Авторскаяпозицияиспособыеевыражения.традицииН.В.ГоголяиМ.е.салтыкова-Щедрина.

«Дни Турбиных»—пьесаореволюцииисудьбахлюдейвре-волюции.Проблематика,конфликт,системаобразов.ОсмыслениеГражданской войныкакличнойи общенациональной трагедии. сценическаясудьбапьесы.

68

«Мастер и Маргарита».Историясоздания«закатногоромана»,егопроблематикаисистемаобразов.Многоплановостькомпозиции.«троемирие» романа и его идейно-художественные функции.судьбаИешуаиМастера.синтез библейской,конкретно-истори-ческойигротескно-фантастическойобразности.Критическоеизо-бражениемосковскойдействительности1920—1930-хгг.ФункцииобразаВоланда. стилевые отличия в изображении реального иирреальногоприединствеавторскойнравственнойпозиции.свое-образиебулгаковской«дьяволиады»всветемировойлитературнойтрадиции (И.В.Гете,Э.т.А.Гофман,Н.В.Гоголь).М.А.Бул-гаковитрадиции«фантастическогореализма».

Теория литературы. Новаторство автора вжанре романа.Реальноеифантастическоевискусстве.

Литература и искусство. Экранизации романа «Мастер иМаргарита»;экранизацияповести«собачьесердце»(1988г.,реж.В.Бортко).

Для дополнительного чтенияМ. А. Булгаков.«Белаягвардия»,«Бег»,«зойкинаквартира»,

«театральныйроман»,«запискиюноговрача»идр.

А. П. П л а т о н о в. Рассказы: «Песчаная учительница»,«Фро», «В прекрасном и яростном мире», «На заре туманной юности»; повесть«Котлован» (4ч).

А.П.Платонов в 1920—1930-е годы.Осмысление бытийныхобщечеловеческихпроблемнаосновереалийисторическойэпохи.Обострениевниманияхудожникаккореннымпеременамвжизнирусскогонарода.Особенностииндивидуального стиляписателя,создающего впечатление природной естественностимыслии по-ступковгероев.

«Песчаная учительница». Борьбасвраждебнымисиламипри-роды.Реализацияплатоновскойметафорыпревращенияпустынивсад.

«Фро». Образисторическоговремени.Полнотачувствалюбви.Полемикаавторассовременнойидеологией.

«В прекрасном и яростном мире». сложность, противоречи-вость, конфликтность окружающего мира.Первоежизненноеиспытаниеюноши.Преломление «идеи сверхчеловека» в образеМальцева.Чеховскаятрадициявсозданиироманногосодержаниянапространстверассказа.

69

«На заре туманной юности». Преодолениедуховногосиротства,ощущение высокойпричастностик судьбе всего народа—путьплатоновскогогерояотодиночестваклюдям.

«Котлован» —повесть-предупреждение. Проблематикапове-сти.Художественное своеобразие.Метафоракотлована видейно-художественнойконцепцииповести.

Теория литературы.Понятиеотворческойэволюцииписателя.

Для дополнительного чтенияА. П. Платонов.«Возвращение»,«Чевенгур»,«ГородГрадов».О. Хаксли.«Одивныйновыймир».Дж. Оруэлл.«1984».

М. и. Ц в е т а е в а.стихотворения:«Домики старой Москвы», «Моим стихам, написанным так рано…», «идешь, на меня похо-жий…», «Вы, идущие мимо меня…», «Уж сколько их упало в эту бездну...», «Мне нравится, что вы больны не мной…», «Генералам двенадцатого года» идр.;цикл«Бессонница», стихотворенияизциклов «Стихи к Блоку», «Стихи к Пушкину», «Стихи к сыну» идр. (повыборуучителя),поэма «Крысолов» (5ч).

М.И.Цветаева—«самыйтрагическийпоэтXXвека».БогатствотемимотивовлирикиМ.И.Цветаевой:силаинеж-

ностьлюбви,преданностьдрузьям,достоинствоичесть,силадуха,мужество; высокая оценка русской культуры, русской поэзии(«стихикПушкину»,«стихикБлоку»идр.);любовькродине,вер-ностьей(«стихиксыну»).Романтическиймирлирическойгероини.

«Крысолов».Фольклорная основапоэмы (легенда о гамельн-скомкрысолове).символикапоэмы.ОбразыГретыиКрысолова.Чертывременивпоэме.Приговоробществупотребления.

Теория литературы. Понятие о поэтическом синтаксисе.Понятиеобиндивидуальномстилепоэта.

Литература и искусство.Песнина стихиМ.И.Цветаевой(«Мненравится, что вы больнынемной», «У зеркала»и другиенамузыкуМ.таривердиева);романс«Генералам1812года»,муз.А.Петрова.

о. Э. М а н д е л ь ш т а м. стихотворения:«Дано мне тело…», «На розвальнях, уложенных соломой…», «Silentium» («она еще не родилась…»), «Бессонница. Гомер. Тугие паруса…», «Жизнь упала, как зарница…», «Помоги, Господь, эту ночь прожить…», «Я скажу тебе с последней…», «Мы живем, под собою не чуя страны…»(2ч).

70

трагическая судьбапоэта.Диалог с веком.синтез личногоисоциальноговпоэзииМандельштама.Парадигмакультурногосо-знанияпоэта(христианскийуниверсализм,памятькультур,музы-ка,миф,эстетиканеоклассицизма).Отсимволизма—какмеизму.О.Э.Мандельштам—«поэтсинтеза»(Н.струве),художественныеособенностиегостиха.

Для дополнительного чтенияМ. И. Цветаева.«Ариадна»,«МойПушкин».О. Э. Мандельштам.«Век»,«стихиоНеизвестномсолдате».

М. А. Ш о л о х о в. «Тихий Дон», «Донские рассказы» (1—2повыбору) (10ч).

Жизньитворчествописателя.«Донские рассказы» («Родинка»,«Лазореваястепь»),ихпроб-

лематикаихудожественноесвоеобразие.«Тихий Дон»какроман-эпопея.ИсториясемьиМелеховыхкак

отражение социальныхкатаклизмов эпохи.Глубинапостижениясущности исторических процессов.Изображение Гражданскойвойныкак трагедиинарода.Проблема ответственности обществапередличностью.судьбаГригорияМелехова.Цельностьхарактера.Истокимелеховскойтрагедии.Женскиесудьбывромане.Глубиначувствисиластрастейгероев.

Проблемагуманизмавромане.Особенностиавторскойпозиции.Психологическая глубинареализмаМ.А.Шолохова.Богатство,яркость,многоцветностьязыка.спецификахудожественногострояромана.егоместовисториимировойлитературы.

Теория литературы.Развитиепонятияоромане-эпопее.Литература и искусство.ПроизведенияМ.А.Шолохова в

кинематографическойинтерпретациис. А. Герасимова,с.Ф.Бон-дарчука.

Для дополнительного чтенияВ. И. Белов.«Кануны».Б. А. Можаев.«Мужикиибабы».С. П. Антонов.«Овраги».В. Ф. Тендряков.«Людиинелюди»,«Парагнедых»,«Хлебдля

собаки»идр.Ф. А. Абрамов.«Двезимыитрилета».

71

лИтература 1940-х — СередИНы 1950-х гг.

обзор (2 ч)Общие закономерностии тенденциилитературногопроцесса

1940—1950гг.ЛитературавгодыВеликойОтечественнойвойны.Внутренняявераписателейвсвоевысокоепредназначениеисво-бодутворческогосамовыражения.Морально-патриотическоеедин-ствовгодыборьбыпротивфашизма(обобщениеранееизученного).

ПублицистикаА.Н.толстого,И.Г.Эренбурга,Л.М.Леонова,М.А.Шолоховаи других в годыВеликойОтечественной войны.ПатриотизмвлирикеО.Ф.Берггольц,Н.с.тихонова,М.Джа-лиля, Максима танка и др. Лирика фронтового поколения(с.П.Гудзенко,Ю.В.Друнина,М.А.Дудин,Давидсамойлов),поэтов,непришедших с войны (Н.Майоров,П.Коган,М.Куль-чицкий).Песеннаяпоэзия (А.сурков. «Бьется в теснойпечуркеогонь»,А.Фатьянов.«соловьи»идр.).Путиразвитиялиро-эпи-ческогожанра.Жанрово-стилевоемногообразиепоэм:А.т.твар-довский. «Василийтеркин»,М.И.Алигер. «зоя»,П. Г.Анто-кольский. «сын»,П. тычина. «Похороны друга»,ЯкубКолас.«Возмездие»идр.

ОпытэпическогоосвещениявойныврассказахК.Г.Паустов-ского, повестяхи романахА.А.Бека («Волоколамскоешоссе»),А.А.Фадеева(«Молодаягвардия»),В.с.Гроссмана(«Народбес-смертен»),К.М.симонова («Днииночи»)идр.

социально-политическиеинравственно-психологическиеаспек-тыдраматическихколлизийвпьесахЛ.М.Леонова«Нашествие»,К.М.симонова«Русскиелюди».

«Вторая волна» эмиграции.Атмосфера духовного освобож-дения в первыепослевоенные годы,надеждыналиберализациюсталинскогорежимаиихподавление.Проблемно-тематическоесо-держаниелитературыпервогопослевоенногодесятилетия.Памятьвойны,образРодины,апофеозпобеды,горечьвсенародныхутратибедствийвпоэмахА.т.твардовского«Домудороги»,М.А.Ду-дина«Вчерабылавойна».

РоманЛ.М.Леонова«Русскийлес»какэтапноепроизведениепослевоеннойлитературы.темаисторическихсудебРоссииина-рода,русскойнаукиикультуры.

72

Литература и искусство. темавойнывмузыке(Д.Д.Шоста-кович.седьмаясимфония«Ленинградская»),живописи(А.А.Плас-тов.«Фашистпролетел»,Б.М.Неменский.«Мать»,Б.И.Пророков.«Этонедолжноповториться!»).

А. Т. Т в а р д о в с к и й. стихотворения: «Памяти матери», «Слово о словах», «Утро», «Кружились белые березки...», «о Ро-ди не», «Жестокая память», «Вся суть в одном-единственном завете…», «Памяти Гагарина», «о сущем», «Московское утро», «Я убит подо Ржевом», «Нехожен путь...», «На дне моей жизни...» идр.(3—4стихотворенияповыборуучителя);поэмы«За далью — даль»,«По праву памяти» (5ч).

Очеркжизниитворчества.Личностьпоэта(сопоройнаранееизученное).А.т.твардовский—редактор«Новогомира».

Лирика.РазмышлениеонастоящемибудущемРодины.Чув-ствосопричастностикисториистраны,утверждениенравственныхценностей.Желание понять истоки побед и потерь советскогонарода.Открытость,искренностьичестностьпоэта в разговоре считателем.

Поэма«За далью — даль».Отзвукивпоэменедавнихсобытийвойны.Пафосстроительства,созидания.Размышленияосудьбахнарода, страны, о трудеписателя, о положениихудожника в со-ветскомобществе.

Поэма «По праву памяти». Осмысление поэтом трагическихсобытийпрошлого,связанныхспериодомсталинизма.Историяисовременностьвпоэме.Лирикаипублицистикавпоэме.Чувствоответственностизанастоящее,прошлоеибудущее.

традициииноваторство в поэзииА.т.твардовского.Поэтынекрасовскойтрадициивсоветскойпоэзии.

Теория литературы. традициииноваторствовпоэзии.

Для дополнительного чтенияА. Т. Твардовский.«Домудороги»,«теркиннатомсвете».

А. А. А х м а т о в а. стихотворения: «Вечером», «Мне голос был. он звал утешно...» («Когда в тоске самоубийства...»), «Ры-бак», «Смятение», «Я не знаю, ты жив или умер...», «Смуглый

73

отрок бродил по аллеям...», «Я пришла к поэту в гости...», «Муза», «Творчество», «Мужество», «Родная земля»идр.(повыборуучи-теля);поэма «Реквием» (5ч).

Жизненныйитворческийпуть.ЛирикаА.А.Ахматовойкаксплавмгновенияивечности.Глу-

бинаияркостьпереживания.темапоэтаипоэзии.темаПушкина.темаРодиныигражданскогомужества.Мотивылюбви,душевныхпобедикрушений.своеобразиелирикиА.А.Ахматовой,связьспоэтикойакмеизма.

«Реквием».Отражениетрагедииличности,семьи,народавпо-эме.тема гуманизмаимилосердия.ОбразМатери.евангельскиемотивы.«Вещность»образов,разговорныеинтонациикакхарак-терныеособенностилирикиА.А.Ахматовой.традициинароднойпоэзииирусскойклассикивеетворчестве.Общественноеихудо-жественноезначениепоэмы.

Теория литературы. «Романность»лирическогостихотворения.Литература и искусство. Портреты А. А. Ахматовой

(К.с.Петров-Водкин,Ю.П.Анненков,Н.И.Альтман,А.Модиль-яни).Циклс.с.Прокофьева«ПятьстихотворенийАхматовой».

Для дополнительного чтенияА. А. Ахматова. «Нам свежесть слов и чувства простоту...»,

«И упало каменное слово...», «Ива», «Читатель», «А вы, моидрузьяпоследнегопризыва!..»,«Вседушимилыхнавысокихзвез-дах…», «Летний сад», «ГородуПушкина»,цикл«Ветер войны»,поэма«Усамогоморя».

Б. Л. П а с т е р н а к. стихотворения: «Февраль. Достать чернил и плакать!», «Давай ронять слова…», «Снег идет», «Единственные дни», «Любить иных — тяжелый крест…», «Во всем мне хочется дойти…», «определение поэзии», «Быть знаменитым некраси-во…», «Стихи Юрия Живаго» и др. (по выбору учителя). стихииз сб.«Сестра моя — жизнь», «Когда разгуляется» (по выборуучителя) (3ч).

Жизньитворчествопоэта. Лирика.ФилософскаянасыщенностьпоэзииБ.Л.Пастернака.

Вечныевопросыбытиявлирикепоэта.стремлениепостичьмир,

74

через слово-образ во всем дойти «до самой сути». тема поэта ипоэзии в лирикеБ.Л.Пастернака.Путьпоэта от сложной ассо-циативностикмудройпростоте.

Теория литературы. Образность поэтического слова; рольметафорывединойцелостноститекста.

Литература и искусство. стихиБ.Пастернака,положенныенамузыкуМ.таривердиева(«Никогонебудетвдоме»),Н.Носкова(«зимняяночь»).

Для дополнительного чтенияБ. Л. Пастернак.«ДокторЖиваго».А. А. Блок. «Я—Гамлет.Холодееткровь…».

из заруБежной лиТераТуры

У. Ш е к с п и р. «Гамлет» (2ч).Жизньитворчествовеликогодраматурга.«Гамлет»—однаизсамыхзнаменитыхпьесвмировойдрама-

тургии.Вечныевопросыбытиявпьесе.Литература и искусство. «Гамлет»насценеивкино.

Д. С э л и н д ж е р.«Надпропастьюворжи» (2ч).Очеркжизниитворчестваписателя.тонкаячувствительностьиранимостьгероя,егоодиночество,

неумениенайтиобщийязыкслюдьми.Неприятиефальшиобще-ства.Утверждениегуманистическихценностей.

лиТераТура середины 1950-х — начала 1990-х гг.

лИтература СередИНы 1950—1960-х гг.

обзор (2 ч)Качественно новый период в развитии русской литературы

советской эпохи.его связь с социально-историческимразвитиемобщества.

Попыткипереосмыслитьисторическийпутьсоветскогогосудар-ства с позицийличностикак главного критерия общественного

75

прогресса (П.Ф.Нилин. «Жестокость»,В.с. Гроссман. «Жизньи судьба»). «Лагерная» тема и разоблачение сталинизма в по-вестиА.И.солженицына «Один деньИванаДенисовича».Ше-стидесятники в советской литературе и их достижения в про-заическихжанрах (рассказыЮ.П.Казакова, Д.А. Гранина),поэзии(А.т.твардовский,А.А.Вознесенский,е.А.евтушенко,Б.А.Ахмадулина,Б.Ш.Окуджава), драматургии (В.с.Розов.«традиционныйсбор»,«Вечноживые»;А.М.Володин.«старшаясестра»;А.В.Вампилов.«старшийсын»,«Прощаниевиюне»).

Попыткипереосмыслить события войны, исследование при-чин и истоков поражений и побед в романахК.М. симонова«Живые и мертвые», «солдатами не рождаются»; реалисти-ческое изображение нравственныхколлизий на войне в романеЮ.В.Бондарева«Горячийснег»,повестиГ.Я.Бакланова«Пядьземли».Философское освещение темыподвигаи предательства,поведениячеловека висключительных обстоятельствах (повестиВ.В.Быкова«третьяракета»,«Мертвымнебольно»,«сотников»).

Формирование«деревенскойпрозы»какидейно-художествен-ногонаправлениярусскойлитературыв очеркахВ.В.Овечкина(«Районныебудни»)иповестяхВ.Ф.тендрякова(«Некодвору»,«Поденка—веккороткий»),Г.Н.троепольского(«запискиагро-нома»).Критикакомандно-административнойсистемы,философия«естественногомира»деревни.Глубинаицельностьхарактеровкре-стьянвповестяхВ.И.Белова«Привычноедело»иБ.А.Можаева«Живой»(«ИзжизниФедораКузькина»).сибирскиекрестьяневовремяГражданской войныиколлективизации в произведенияхс.П.залыгина«соленаяпадь»и«НаИртыше».

Местоирольвлитературномпроцессе«самиздатовской»идис-сидентскойлитературы (А.солженицын,В.Набоков,А. Галич,В.Некрасовидр.).

Журналистика 1960-х гг. Рольжурнала «Новыймир»и егоредактораА.т.твардовскоговлитературномпроцессе1960-хгг.

Литература и искусство. МузыкальноетворчествоГ.В.сви-ридова,Р.К.Щедрина,А.П.Петрова,А.Г.Шнитке.

А. и. С о л ж е н и ц ы н.«один день ивана Денисовича», «Ма-тренин двор» (5ч).

Жизньитворчествописателя.

76

«один день ивана Денисовича». тематрагическойсудьбыче-ловекавусловияхнесвободы.сталинизмкакнароднаятрагедия.Противостояние людейи «псов клятых».Концепция личности.Образсоцгородка.способностьгероясохранитьдушувнечелове-ческихобстоятельствах.своеобразиекомпозициииязыкаповести.

«Матренин двор».трагедиянароднойжизниисудьбаМатрены.Философияжизни и характер героини.Проблема добра и зла.темаправедничества.Проблеманациональногохарактера в рас-сказе.Обобщающий смысл заключительных слов о «праведнике,безкоторого,попословице,нестоитсело».

Образрассказчикаиегооценкаизображенныхситуаций.Путьпознанияавторомскрытыхсторондействительности.

Для дополнительного чтенияА. И. Солженицын.«АрхипелагГУЛАГ»,«Раковыйкорпус».Е. С. Гинзбург.«Крутоймаршрут».В. Т. Шаламов.«Колымскиерассказы».А. В. Жигулин.«Черныекамни».В. А. Солоухин. «Безмолвна неба синева…», «тропа нацелена

взвезду…».С. Ю. Куняев.«Живеммынедолго—давайтелюбить».В. Н. Соколов. «Этопросто вечер был такой.Облаков безвет-

ренныйпокой…».

лИтература 1970-х — Начала 1990-х гг.

обзор (2 ч)Проза. система вечныхнравственныхценностейиисториче-

скаяпамятьнародавповестяхВ.Г.Распутина«Последнийсрок»,«ПрощаниесМатерой»,«Пожар»;вроманахЧ.Айтматова«Идоль-шевекадлитсядень»(«Буранныйполустанок»)и«Плаха».Острыйинтерес к документальнымжанрам (А. Адамович, Я. Брыль,В.Колесник.«Яизогненнойдеревни…»;А.Адамович,Д.Гранин.«Блокаднаякнига»).

Обращениекпрошломусоветскогообществакакпопыткапо-нять истоки сегодняшних проблем (В. В. Быков. «знак беды»,

77

Ю.М.Нагибин.«терпение»,Ю.В.трифонов.«старик»,«Домнанабережной»,В.Г.Распутин.«Живиипомни»).

Историческиесудьбырусскойдеревниипроблеманациональ-ногохарактера в тетралогии«Пряслины»Ф.А.Абрамова (одинизроманов).

УникальностьхудожественногомышленияВ.Аксенова,В. Ма-канина,А.Кима,Ф.Искандера.

В. и. Б е л о в. «Привычное дело», «Плотницкие рассказы» (повыбору).

Открытие человека из народа: образИванаАфрикановича.Философскаяглубинаповести,духовныймирдеревнивповседнев-ном,будничномпроявлении.Гуманистическаяпозицияписателя.

В. П. А с т а ф ь е в.«Царь-рыба» (рассказы«Бойе», «У Зо лотой карги»,«Царь-рыба» илидругиеповыборуучителяиучащихся),«Печальный детектив» (3ч).

«Царь-рыба». Остраяпостановкапроблемэкологииприродыиэкологии души.Нравственнаяпозицияписателя.судьбы героевкакосмыслениеместачеловекавмире.темавозмездиязажесто-костьихищничество.Композицияистилькниги.

«Печальный детектив». Драматическаясудьбаборцазадоброи правду. слияние тем праведничества и искусства.Проблеманационального характера. Глубинапсихологическойразработкиобразовгероев.Особенности«жесткого»реализма.

Ч. А й т м а т о в. «и дольше века длится день» («Буранный полустанок»), «Плаха» (одинизромановповыбору).

«и дольше века длится день» («Буранный полустанок»). Философское осмысление прошлого, настоящего и будущего.Человекиприрода. земляиКосмос.Национальноеи общечело-веческое.ОбразБуранногоедигея.Отцыи дети.Новизна стили-стикиромана—сплавреалистическойпсихологическойпрозы смифом,легендой.

«Плаха».Неразрывность судьбы народа и судьбы природы.трагические параллели в сюжетномпостроении романа (гибельсемейства волчицыАкбары, трагедия Бостона и Авдия Кал-листратова).Добро и справедливость. социальные истоки зла ижестокости.Библейскиемотивывромане.«Плаха»какфилософ-скийроман.

В. Г. Р а с п у т и н. «Пожар».Размышлениеонашемсовремен-нике и егожизни, о его гражданскоммужестве и нравственной

78

позиции.Поискответанавопрос,вчемпричинапожаравдушахлюдей,переставшихбытьхозяеваминароднойземле.

Для дополнительного чтенияФ. А. Абрамов.«Деревянныекони»,«Алька»,«Безотцовщина».В. И. Лихоносов.«Чалдонки».М. Н. Алексеев.«Драчуны».А. А. Бек.«Новоеназначение».А. Г. Битов.«Пушкинскийдом».Г. Н. Владимов.«ВерныйРуслан».Ю. О. Домбровский.«Факультетненужныхвещей».В. Н. Крупин.«Живаявода».В. Л. Кондратьев.«сашка»,«Отпускпоранению».В. С. Маканин.«Человексвиты»,«Предтеча».А. Приставкин.«трудноедетство».Ю. Нагибин.«зимнийдуб».В. Аксенов.«Победа».

Поэзия.Проблемно-тематическаяижанрово-стилеваяхаракте-ристика.Рольпоэзиивсохранениидуховно-нравственныхидеалов.Поисксовершенствапоэтическойформы.

стихотворенияН. Рубцова,А. тарковского, е. евтушенко,А.Вознесенского,В.Корнилова,Б.Ахмадулиной,Давидасамойло-ва,Б.Окуджавы,Ю.Кузнецова,О.Чухонцева,Б.Чичибабинаидр.

стихотворенияН.Рубцова(«Прощальнаяпесня»,«Далекое»),А.тарковского(«Поэт»,«Бессонница»),е.евтушенко(«Патриар-шие пруды», «свадьбы»),А.Вознесенского («сага», «ВасилькиШагала»),Б.Ахмадулиной («МазуркаШопена», «заклинание»),Б.Окуджавы («Арбатскийроманс»,«Грузинскаяпесня»),О.Чу-хонцева («Кот в сапогах»), Б.Чичибабина («Молитва»), В.Вы-соцкого («Братскиемогилы»,«Баллада»),

Развитиеавторскойпесни(В.Высоцкий,Б.Окуджава,А.Галич).Драматургия.Жанрово-стилеваяспецификадраматургииэтого

периода. «Производственнаядрама» (И.Дворецкий.«Человек состороны»),«политическаядрама»(М.Шатров.«Брестскиймир»),социально-психологическаядрама(М.Рощин.«ВалентиниВален-тина»,В.Розов.«Гнездоглухаря»,А.Арбузов.«Жестокиеигры»),комедииЛ. зорина, с.Михалкова,М. Рощина, В.Шукшина.ПриходвдраматургиюА.Вампиловаиегопоследующеевлияние.

79

Поствампиловская«новаяволна»:Л.Петрушевская,А.Казанцев,В.славкин,Л.Разумовская,Н.Коляда,М.Арбатоваидр.

А. В а м п и л о в. «Утиная охота».творчестводраматурга.театрВампиловакакхудожественное

открытие.Остротасоциальнойинравственнойпроблематики.сопряжение

комическогоитрагического.системаперсонажей.Образзилова.спецификажанра.

русская лиТераТура конца ХХ — начала XXI в.

обзор (2 ч)Новаясоциокультурнаяилитературнаяситуация.Изменение

статусалитературывобществе,опасностькоммерциализацииис-кусства.Разграничениенекоммерческойимассовойлитературы.сосуществованиенесколькихлитературныхпоколенийиразныхкультурныхпарадигм.

Проза. Основныетемыипроблемыпрозыэтогопериода. Худо-жественнаяинтерпретация темыВеликойОтечественной войны(В.Астафьев.«Проклятыиубиты»,Г.Владимов.«Генерали егоармия»идр.).темасудьбыфронтовика(В.Астафьев.«такхочетсяжить»).Нравственное осмысление афганской и чеченской войн(«Афганскиерассказы»О.ермакова).

Активизацияжанра рассказа (А.солженицын,В.Распутин,В.Белов,Л.Петрушевская,т.толстаяидр.).Общечеловеческиепроблемы в прозе В. Распутина («Женский разговор», «Новаяпрофессия»,«Втужеземлю»,«Изба»идр.),е.Носова(«темнаявода»,«Алюминиевоесолнце»),В.Белова(«Лейкоз»),т.толстой(«Факир»,«Легкиемиры»),О.славниковой(«стрекоза,увеличен-наядоразмеровсобаки)»,Л.Петрушевской(«НовыеРобинзоны»),ДиныРубиной («Урокимузыки», «Дорога домой»),Б.екимова(«УчительницаМаруся», «елкадляматери», «Мальчикна вело-сипеде»).

Антиутопиякакжанр.Моделированиевозможныхпоследствийтретьеймировойвойны(т.толстая.«Кысь»).Историческийроман(Д.Балашов.«Ветервремени»).

Поэзия. Основная тенденцияразвития русскойпоэзииконцаХХ—началаXXIвека: доминанталирическогоначалаимного-

80

образиетворческихманер.ЛирикаБ.Ахмадулиной,И.Бродского,В.сосноры,Ю.Кузнецова,А.Кушнера,т.Кибироваидр.

АвторскиехудожественныеисканияИ.Бродского(цикл«Частьречи», сб. «Осеннийкрикястреба»),Ю.Мориц («В час рассвет-ный»),А.Кушнера(«сирень»,«сон»),с.Гандлевского(«Осеннийснег упал в траву»), т.Кибирова («Я прошу, пусть герани ещепоцветут на окошках...»),Б.Кенжеева («Говори— словно бользаговаривай...»),А.Цветкова(«Ямечталподружитьсяссовой,ноувы...»),И.сатуновского(«Унасбылпримус...»),Д.Воденникова(«тымнеприсниласьпостаревшей…»).

Драматургия. Человек и общество как ведущая тема совре-менной русской драматургии.ПьесыЛ.Петрушевской,А.Ка-занцева, Н. Коляды, Л. Разумовской, А. Галина, Г. Горина,е. Гришковца.ФеноменН.Коляды («ПтицаФеникс»). Экспери-ментые.Гришковца («Какя съелсобаку»).Интерпретация«Ро-меоиДжульетты»впьесеГ.Горина«Чуманаобавашидома!».

Пьесы-римейки,ихдиалогсклассикой («смертьИльиИльича»М.Угарова,«Чайка»Б.Акунина,«ПамятиПечорина»Н.садуридр.).

русскоязычная лиТераТура Беларуси

обзор (2 ч)Проблемно-тематическийижанрово-стилевой анализ русско-

язычнойлитературыБеларуси.тенденцииразвитияпрозы(с.Алек-сиевич,А.Андреев,О.Ждан,е.Попова,с.трахименок,Н.Чер-гинец и др.), поэзии (А. Аврутин, В. Блаженный, с. евсеева,т.Краснова-Гусаченко,К.Михеев,В.Поликанина,А.скоринкин,Ю.сапожков,Л.турбина,Ю.Фатневидр.), драматургии(с.Бар-тохова,Д.Богославский,А.Делендик,А.Курейчик,Н.Рудков-ский,е.Поповаидр.).традициииноваторство.

Проза. Человекивойнавпроизведенияхс.Алексиевич(«Цин-ковые мальчики»), Н. Чергинца («сыновья»), с. трахименка(«Роднаякрывинка»),А.Андреева(«Укаждогосвоявойна»).ПроблематикарассказовО.Ждана(«Надотерпеть»),А.Андреева(«Чудо»)идр.

Поэзия.ХудожественныймирпоэзииВ.Блаженного(«Яуслы-шал тот голос вблизии в таком отдаленье…», «Жизнь»).Лири-ческая поэзия В.Поликаниной («слово— творчество…»и др.).ГуманистическаяпроблематикапоэзииЮ.сапожкова(«Упамят-

81

никаПушкину»,«точканевозврата»идр.).Многогранностьлири-киА.Аврутина(«Грушевка»,«Швырнулиречкевдушукамень…»идр.).традицииклассикивпоэзииК.Михеева(«Русскойречи»,«Царскосельскиесумерки»идр.).

Драматургия. Художественное отражение событий войны впьесахе.Поповой («Блиндаж»), с.Бартоховой («такая долгаягроза»),Н.Рудковского («Дожитьдопремьеры»).

НравственныепроблемывпьесахД.Богославского(«тихийшо-рохуходящихшагов»).Историко-биографическаядрамаА.Курей-чика («скорина»)идр.

(3—4произведенияповыборуучителя).

повторение (1 ч)систематизациязнанийпоисторииитеориилитературы.Литературакакисторическаяпамятьнарода.Конкретно-исто-

рическоеиобщечеловеческоевлитературе.Фольклори литература.Родыижанрылитературы.Литера-

турноепроизведениекакхудожественнаясистема.Литературныйобрази средства его создания.Основные эпохи

литературного развития. Основные художественные системы.серебряныйвекрусскойлитературы (проблемы,жанровое богат-ствоистилевоеразнообразие,психологизм,индивидуальныйстильписателя).Национальноесвоеобразиерусскойлитературы.

Отзывызарубежныхписателейорусскойлитературе.Взаимосвязьрусскойибелорусскойлитератур.Мировоезначениерусскойлитературы.

Для заучивания наизустьН. Гумилев.1—2стихотворенияповыборуучащихся.А. Блок.1—2стихотворенияповыборуучащихся.С. Есенин.1—2стихотворенияповыборуучащихся.А. Твардовский.1—2стихотворенияповыборуучащихся.А. Ахматова.1—2стихотворенияповыборуучащихся.М. Цветаева.1—2стихотворенияповыборуучащихся.О. Мандельштам.1—2стихотворенияповыборуучащихся.В. Маяковский.1—2стихотворенияповыборуучащихся.Б. Пастернак.1—2стихотворенияповыборуучащихся.Поэзия1970—1990-хгг.1—2стихотворенияповыборуучащихся.

вСего: на изучение произведений — 97 ч

82

оСНовНые вИды уСтНыХ И пИСьМеННыХ работ

Устныйиписьменныйпересказхудожественныхпроизведенийилиотрывковизних(подробный,краткий,выборочный,художе-ственный,творческий)сэлементамианализа.

Устное и письменное сочинение-рассуждение по изученномупроизведению:формулировка вопроса к изучаемомупроизведе-нию, развернутый ответ на вопрос, проблемнаяхарактеристика(индивидуальная,сравнительная,групповая)героевпроизведения.

Устныйилиписьменныйотзывосамостоятельнопрочитанномпроизведении,просмотренномкинофильме,телепередаче,спектак-ле,прослушаннойзвукозаписи(смотивировкойсвоегоотношения),обактерскомиавторскомчтении.

Устноеилиписьменное сочинение вжанре рассказа, дневни-ковых записей, письма, инсценировки (о посещении выставки,музея,обархитектурныхпамятникахгородаит.д.).

Очерк,публицистическая,литературно-критическаястатья.Доклади реферат на литературную тему (по одномуилине-

сколькимисточникам).составление сложного плана прочитанного произведения и

собственноговысказывания.Рецензиянасамостоятельнопрочитаннуюкнигу,просмотрен-

ныекинофильм,телепередачу,спектакль,произведениеживописи,музыки.

оСНовНые требоваНИя К результатаМ учебНой деятельНоСтИ учаЩИХСя

Врезультатеизучениялитературыучащиесядолжнызнать/понимать:

z� образнуюприродусловесногоискусства;z� содержаниеизученныхпроизведений,ихтематику,системуобразов, композицию,изобразительно-выразительные сред-стваязыка,пафослитературногопроизведения;z� основныефактыжизнии творчества писателей-классиковХIХиХХвеков;z� этапыизакономерностирусскогоимировоголитературногопроцесса;z� основныетеоретико-литературныепонятия,необходимыедлясамостоятельногоанализаиоценкихудожественныхпроиз-

ведений:модернизмкакосноваболеепозднихэстетическихсистем; роман-эпопея, рассказ; творческая эволюцияписа-теля;реальноеифантастическоевискусстве;художествен-ный образ; образ-символ; лирическое начало в эпическомповествовании; «романность» лирического стихотворения;образностьпоэтического слова;поэтическийсинтаксис;ин-дивидуальностьстиля;рольметафорывединойцелостноститекста,тоническоестихосложение;z� традициииноваторствоврусскойлитературе;z� взаимодействиерусской,белорусскойимировойлитератур.

Учащиесядолжныуметь:z� выразительночитатьизученныелитературныепроизведения(илиихфрагменты),соблюдаянормылитературногопроиз-ношения;z� аргументированновыражатьсвоеотношениекпрочитанномупроизведению;z� анализировать художественное произведение (его эпизод,сцену),используясведенияпоисторииитеориилитературы;z� определятьродижанрпроизведения;z� сопоставлятьпроизведениярусскойироднойлитератур,вы-являяих типологическуюобщность и национальное свое-образие;z� писать отзывыопрочитанныхпроизведенияхи сочиненияразличныхжанровналитературныетемы;z� составлятьпланы, тезисы,конспектыстатейучебника,уст-ныхвыступленийиписьменныхработналитературныетемы.

84

ЗАмЕжнАЯ мовА


Вучэбныпрадмет«замежнаямова»выконваеважнуюролюўфарміраванні полікультурнай асобы, здольнай выкарыстоўвацьвывучаемуюмовуўразнастайныхсітуацыяхміжкультурнайкаму-нікацыі.Валоданнезамежнымімоваміразглядаеццаякважнаяпе-радумоваадаптацыічалавекаўглабалізаванымсвеце.Іхгалоўнаепрызначэнненасучаснымэтапе—забяспечвацьузаемадзеяннеісу-працоўніцтванародаў,выключацьмагчымасцінегатыўнагаўплывунапрацэснацыянальнай самаідэнтыфікацыі і культурнага сама-вызначэнняасобы;павышацьгатоўнасцьчалавекадаасобаснай іпрафесійнай самарэалізацыіпраз выкарыстанне замежнаймовыразамзроднаймовайуякасціматэрыяльнайформыфункцыяна-ваннясвайгомыслення.такімчынам,працэснавучаннязамежнаймовепавіненбыцьнакіраванынападрыхтоўкудаміжкультурнайкамунікацыі як сукупнасці разнастайныхформ адносін і зносінпаміжіндывідаміігрупамі,якіяналежацьдарозныхкультур.

Роляімагчымасцізамежныхмоўуфарміраванніасобывучняяксуб’ектаміжкультурнайкамунікацыінадзвычайвялікія.Упра-цэсе авалодання іміфарміруецца другасная кагнітыўная свядо-масць,штозабяспечваеўвеськомплексіншамоўнайкамунікатыў-найдзейнасці.Вучаньразвіваеццаякполікультурнаяасоба,якаявалодае высокім узроўнем канфліктаўстойлівасці, здольнасцюпрымяняцьадэкватныясродкі для эфектыўнагаўзаемадзеяння зпрадстаўнікамііншыхкультур.

Мэты і змест навучання замежныммовам арыентаваны насумеснаевывучэннемоўікультур.Вучаньразвіваеццаяксуб’ектміжкультурнайкамунікацыі ў працэсе вывучэннямоў памерыавалоданнянавыкамііўменнямі,запатрабаваныміўміжкультур-найкамунікацыі.

(АнгЛIйСКАЯ, нЯмЕцКАЯ, фРАнцУЗСКАЯ, IСпАнСКАЯ, КIтАйСКАЯ)

85

замежнаямовавыступаеяксродакфарміраванняівыхаваннямаральнаадказнайасобы,яксродакзносін,пазнання,асэнсаванняіінтэрпрэтацыіфактаўіншайкультуры,усведамленнясваёйулас-найкультуры і азнаямлення з ёй прадстаўнікоў іншыхмоўныхзгуртаванняў.

мэты навучання замежнай мовеГенеральная мэта навучання замежныммовам заключаецца

ўфарміраваннівучняўяксуб’ектаўміжкультурнайкамунікацыіпраз авалоданне імі іншамоўнайкамунікатыўнайкампетэнцыяйі развіццё ў іх якасцей полікультурнай асобы, запатрабаваныхсучаснымінфармацыйнымграмадствамваўмовахглабалізацыі.

Працэсавалоданнязамежнаймовайнакіраванынаадукацыю,развіццёівыхаванневучняў,штопрадугледжваепастаноўкумэтнавучанняўадзінствеадукацыйнага,развіццёвага і выхаваўчагакампанентаў.

Адукацыйныя мэтынавучаннязамежныммовамзаключаюццаўмоўнымімаўленчымразвіцціасобывучняшляхамзабеспячэнняпрактычнагаавалоданнязамежнаймовайякэфектыўнымсродкамзносіну адзінстве і ўзаемадзеянніяекагнітыўнай,камунікатыў-най і экспрэсіўнайфункцый.Дасягненне адукацыйныхмэтпра-дугледжвае засваенне і актуалізацыюведаўпра вывучаемыя за-межныямовы,авалоданненавыкамііўменнямііншамоўнаймаў-ленчайдзейнасці(успрыманнеіразуменнеіншамоўнагамаўленнянаслых,гаварэнне,чытанне,пісьмоваемаўленне).Разнастай-насць сфер зносін забяспечваеведанневучнямікультуразнаўчыхі краіназнаўчых рэалій,што ўзбагачае іх уяўленні пра карцінусвету,пашыраеіхагульныкругаглядімагчымасцісамаадукацыіісадзейнічаефарміраваннюгатоўнасцідаміжкультурныхзносін.

Развіццёвыя мэтынавучаннязамежныммовампрадугледжва-юцькагнітыўнае,камунікатыўнаеіэмацыянальнаеразвіццёвуч-няў.Упрацэсеавалоданняспосабаміфарміраванняіфармуляваннядумкіназамежнаймоверазвіваеццалінгвістычныкампанентгума-нітарнагамыслення.Прыгэтымузнікаюцьмагчымасцідляразвіц-цяўяўленняіўзбагачэнняэмацыянальна-пачуццёвайсферыасобы.Навучанне замежным мовам забяспечвае развіццё маўленчых

86

працэсаў імаўленчыхмеханізмаў,што садзейнічаефарміраваннюмоўнайздольнасціўадзінствепараджэнняіўспрыманнямаўлення.

Выхаваўчыя мэты навучання замежныммовам накіраванынаўзбагачэннедухоўнагасветувучняў,выхаваннеў іхкультурымыслення,пачуццяў,паводзін.Упрацэсенавучанняўвучняўразвіваюцца гуманістычныякаштоўнасныя арыентацыі, уменнеажыццяўляцьзносіныўкантэксцедыялогукультур,фарміруеццапсіхалагічнаягатоўнасцьдаміжмоўнайміжкультурнайкамуніка-цыі.Авалоданнезамежнымімоваміяксродкамзносінсадзейнічаеэфектыўнайадаптацыіасобыда«чужога»сацыяльнагаасяроддзя,забяспечваючысамакантрольіадэкватнуюсамаацэнку.

Усувязізвышэйсказанымзадачызамежнаймовыяквучэбнагапрадметазаключаюццаўтым,кабзабяспечыць:

zz развіццё камунікатыўнайкультуры вучняў, засваенне імівуснага і пісьмовагамаўленняна ўзроўні, які з’яўляеццадастатковымдляадэкватнайтрактоўкіінфармацыі,штопе-радаецца іпрымаецца;zz кагнітыўнаеразвіццёвучняў,накіраванаенапераструктура-ваннеасобныхфрагментаў індывідуальнагавобразакарцінысвету,наўзроўні,дастатковымдляўспрыманнясветувыву-чаемаймовыпразштучнафарміруемыў свядомасцілінгва-дыдактычныканструкт,якідазваляеўспрымацьпазнавальнысветуадпаведнасцізяго(гэтагасвету)уласнымісацыяльны-мі,палітычнымі,культурнымі,моўнымірэаліямі,анепро-стапразперакладна гэтумову схемроднай,нацыянальнайкарцінысвету;zz сацыякультурнае развіццё асобы, арыентаванае на ўспры-манне«іншага»ў ягонепадобнасціпразпазнаннекаштоў-насцейновайкультурыў дыялогу з роднай, супастаўленневывучаемаймовы з роднай і культуры гэтаймовы са сваёйроднай,звыклай,якоезабяспечваемагчымасцьпрадстаўляцьсваюкраінуікультуруваўмовахіншамоўныхміжкультур-ныхзносін;zz развіццёкаштоўнасныхарыентацыйвучняў,штоажыццяў-ляецца праз фарміраванне гуманістычнай пазіцыі асобышляхам стварэння ўмоў для ўзбагачэння адпаведнага кан-структыўнагавопытуэмацыянальна-пачуццёвыхадносіняк

87

найважнейшагафактаруўзнікненняў чалавека станоўчыхадносін да «іншага», якія праяўляюцца ў паважлівых ад-носінах да яго, прызнанні разнастайнасці культур і іхроўнасці, з’яўленні ў вучняў імкнення да супрацоўніцтваі ўзаемадзеяння з іншымінародамі, да сумеснага рашэнняцывілізацыйныхпраблем;zz развіццё матывацыі да вывучэння замежнай мовы празфарміраваннепатрэбнасцілепшібольшдакладнаразумецьнавакольнаеасяроддзе ібыцьзразуметымім;усведамленнеролі валодання замежнаймовайдля сацыялізацыі ў сучас-нымсвеце;zz развіццёсамаадукацыйнагапатэнцыялувучняў,забеспячэн-не іхгатоўнасцідасамастойнайработынадмовай,якоеда-сягаеццашляхамавалоданнянеабходнымітэхнікамівучэбна-пазнавальнайпрацы,стратэгіямісамааналізу,саманазірання.

Уякасцістратэгічнайкампетэнцыі,прызначэннеякойзаклю-чаеццаўзабеспячэнніасэнсаваннявучнямііншайсацыякультуры,пазнанняімісэнсавыхарыенціраўіншагалінгвасоцыуму,уменнябачыцьпадабенства і адрозненніпаміжкультурамі і ўлічваць іху працэсе іншамоўных зносін, выступаеміжкультурная кампе-тэнцыя.

Уякасціінтэграцыйнайкампетэнцыі,валоданнеякойпавіннабыцьзабяспечана,выступаекамунікатыўная—валоданнесукуп-насцюмаўленчых,моўных, сацыякультурныхнорм вывучаемаймовы,атаксамакампенсаторныміівучэбна-пазнавальныміўмен-нямі, якія дазваляюць выпускніку ўстановы агульнай сярэдняйадукацыіажыццяўляцьміжкультурнуюкамунікацыюівырашацьмаўленчыя,адукацыйныя,пазнавальныяііншыязадачы.Яекам-панентаміз’яўляюццамаўленчая,моўная,сацыякультурная,кам-пенсаторная,вучэбна-пазнавальнаякампетэнцыі,якіявыступаюцьяксубкампетэнцыі.

Маўленчая кампетэнцыя— сукупнасць навыкаў і ўменняўмаўленчайдзейнасці (гаварэнне, успрыманнемаўленняна слых,чытаннеіпісьмоваемаўленне),веданненорммаўленчыхпаводзін;набыццёна гэтай аснове вопыту іх выкарыстання дляпабудовылагічнагаізвязнагапаформеізмесцевыказвання,атаксамадлятлумачэннясэнсувыказванняіншыхлюдзей.

88

Моўная кампетэнцыя—сукупнасцьмоўныхведаўабправілахфункцыянаваннямоўныхсродкаў (фанетычных,арфаграфічных,лексічныхіграматычных)умаўленніінавыкаўіхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.

Сацыякультурная кампетэнцыя — сукупнасць ведаў пранацыянальна-культурную спецыфіку краін вывучаемаймовы,уменняў наладжваць сваемаўленчыя і немаўленчыя паводзіныў адпаведнасці з гэтай спецыфікай, уменняўпрадстаўляць сваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

Кампенсаторная кампетэнцыя—сукупнасцьуменняўвыка-рыстоўваць дадатковыя вербальныя сродкі і невербальныя спо-сабыдля вырашэннякамунікатыўных задач ва ўмовахдэфіцытунаяўныхмоўныхсродкаў.

Вучэбнапазнавальная кампетэнцыя—сукупнасцьагульныхіспецыяльныхвучэбныхуменняў,неабходныхдляажыццяўленнясамастойнай дзейнасці па авалоданні замежнаймовай, вопыт іхвыкарыстання.

Паслядоўнаеіўзаемазвязанаеавалоданненазваныміключавымікампетэнцыямі забяспечваефарміраванне ў вучняў адпаведныхкампетэнтнасцей.

Дасягненнюмэт навучанняпавінны садзейнічаць усеформыадукацыйнагапрацэсу.

агульныя патрабаванні да зместу навучаннязместмоўнай адукацыі ўяўляе сабой адзінствапрадметнага,

працэсуальнагаіэмацыянальна-каштоўнаснагакампанентаў.Авалоданнепрадметным,працэсуальныміэмацыянальна-каш-

тоўнаснымкампанентамізместуадукацыіпрадугледжваенабыццёвопыту,неабходнагаўміжкультурнайкамунікацыі.

Прадметныіпрацэсуальныкампанентызместумоўнайадука-цыіўключаюць:

zz сферызносін іпрадметна-тэматычнызместмаўлення;zz відымаўленчайдзейнасці імоўныматэрыял;zz сацыякультурныяведы:культуразнаўчыя,краіназнаўчыяілінгвакраіназнаўчыя;zz кампенсаторныя і вучэбна-пазнавальныя ўменні і навыкісамастойнайработыз іншамоўнымматэрыялам.

89

Эмацыянальна-каштоўнасныкампанентзместумоўнайадука-цыі ўключае сукупнасць адносін асобы да сусветнаймоўнай ікультурнай спадчыны, а таксама да працэсу авалодання ёй змэтайасобаснагаросту.Названыкампанентзабяспечваенабыццёвопыту іншамоўных зносіншляхамрэфлексіі, самапазнання, са-мавызначэння.Працэс авалодання замежнаймовайнабывае длявучняасобаснысэнс.

зместмоўнайадукацыіўадзінствеяелінгвістычнагаіэкстра-лінгвістычнагакампанентаўфарміруеццазулікампсіхалагічныхіпсіхалінгвістычныхасаблівасцейпрацэсуавалоданнязамежнаймовай.

Адбор зместу вучэбнагаматэрыялу, які падлягае засваенню,ажыццяўляеццанаасновенаступныхметадалагічныхарыенціраў:

zz накіраванасцьпедагагічнагапрацэсунападрыхтоўкудаміж-культурныхзносін;zz усебаковы ўлік узаемасувязей:мова—мысленне—куль-тура;zz прад’яўленнекаштоўнасцейпазнавальнайкультурыўдыя-логузроднай;zz інтэграцыямоўнага,сацыякультурнага,аксіялагічнагакам-панентаўзместунавучання;zz аўтэнтычнасцьікаштоўнаснаязначнасцьіншамоўныхматэ-рыялаў;zz адпаведнасць вучэбнагаматэрыялу сучасным гутарковымнормамвывучаемаймовы.

структураванневучэбнагаматэрыялуажыццяўляеццанаасно-венаступныхпатрабаванняў:

zz бесперапыннае канцэнтрычнае прад’яўленне і накапленневедаў;zz паэтапнаефарміраванненавыкаў іўменняў;zz пераемнасцьэтапаўпрацэсуавалоданнязамежнаймовай;zz пастаяннаяапоранамоўны,маўленчыіасобаснысуб’ектнывопытвучняў;zz звязанасцьуавалоданнімаўленнем ісістэмаймовы;zz улікмагчымасцейдляфарміраванняўменняў самастойнайработыз іншамоўнымі інфармацыйнымікрыніцамізмэтайсамаадукацыі.

90

Рэалізацыязместумоўнайадукацыіпрадугледжваепаслядоўныўлікнаступныхасноўныхпалажэнняўкамунікатыўнаарыентава-наганавучання:

zz мадэліраванне сітуацый зносін, якія стымулююць вучняўдавырашэннякамунікатыўныхзадачпадчасвывучэнняза-межнаймовы;zz сітуатыўна абумоўленае авалоданнелексікай і граматыкайвывучаемаймовы;zz выкарыстанне камунікатыўна арыентаваных заданняў нааснове імітацыйных,гульнявыхісвабодныхзносін;zz актыўнаеўцягванневучняўупрацэсзносінуякасцімаўлен-чыхпартнёраў;zz ажыццяўленнеадукацыйнагапрацэсуваўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін;zz стварэннематывацыйнай гатоўнасці і патрэбнасці вучняўва ўспрыманні і засваенні вучэбнагаматэрыялу ва ўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін.

сферы зносін і прадметна-тэматычны змест маўлення

Сацыяльна-бытавая сфера.сям’я.Вучэбна-працоўная сфера.Выбарпрафесіі.Сацыяльна-культурная сфера.Міжнароднаесупрацоўніцтва.

Нацыянальныхарактар.Сацыяльна-пазнавальная сфера.турызм.Экалогія.сацыякуль-

турныпартрэтРэспублікіБеларусьікраінвывучаемаймовы.

маўленчыя ўменніУспрыманне і разуменне маўлення на слых—уменнеразу-

мець іншамоўнаемаўленнеўпрацэсенепасрэдных зносін з субя-седнікам,уменнеразумецьразнажанравыяаўдыя-івідэатэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест.

Гаварэнне—уменне ажыццяўляцьдыялагічныя,маналагіч-ныя і полілагічныя зносіны ў адпаведнасці змэтамі, задачамі іўмовамікамунікацыі,з захаваннемнорммаўленчага інемаўлен-чагаэтыкету.

91

Чытанне—уменнечытацьіразумецьразнажанравыятэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалеж-насціадвідучытанняідалейшагавыкарыстанняінфармацыі.

Пісьмовае маўленне— уменне прадуцыраваць розныя відыпісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраінахвывучаемаймовы,зулікамкамунікатыўныхзадачіадрасата.

моўныя веды і навыкіВедыпрасістэмувывучаемаймовы,правілыфункцыянавання

моўныхсродкаў(фанетычных,лексічных,граматычных)умаўлен-ніінавыкііхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.

сацыякультурныя веды і ўменніВеданнесацыякультурнагакантэкстусваёйкраіныікраінвы-

вучаемаймовы,уменніналаджвацьсваемаўленчыяінемаўленчыяпаводзіны ў адпаведнасці з іх спецыфікай, прадстаўляць сваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.

кампенсаторныя ўменніУменні выкарыстоўваць розныя вербальныя і невербальныя

сродкі длякампенсацыі недахопаў у камунікацыі ва ўмовах дэ-фіцыту моўных сродкаў, недахопу маўленчага і сацыяльнагавопыту.

вучэбна-пазнавальныя ўменніАгульныя і спецыяльныя вучэбныя ўменні, неабходныя для

ажыццяўленнясамастойнайпазнавальнайдзейнасціпаавалоданнііншамоўнымізносінаміікультурайкраінвывучаемаймовы.

Адрозненніўавалоданнізамежнаймовайпрыяевывучэннінабазавыміпавышанымузроўняхзаключаюццаўнаступным:

zz аб’ём засвоенагапрадуктыўнага і рэцэптыўнагалексічнагаматэрыялу;zz колькасцьпрадуктыўназасвоенагаграматычнагаматэрыялу;zz ступеньскладанасцііколькасцьвырашаемыхкамунікатыўныхзадач;

92

zz ступеньсамастойнасціў інтэрпрэтацыіз’яўміжкультурнайкамунікацыі;zz ступеньпадрыхтаванасцідаажыццяўленнямаўленчыхіне-маўленчыхпаводзінадэкватнасацыякультурнайспецыфіцыкраінывывучаемаймовы;zz узровеньпадрыхтаванасцідасамастойнайдзейнасцівучняўуавалоданнізамежнаймовай.

***змест навучанняпададзены ў вучэбнай праграме праз прад-

метна-тэматычнызмест зносін,патрабаванні дапрактычнага ва-лоданнявідамімаўленчайдзейнасці,моўныматэрыял(фанетыка,лексіка,граматыка).

Упрадметна-тэматычнымзмесце зносін акрэсленыкамуніка-тыўныязадачыдлявывучэннязамежнаймовынабазавымузроўні(прамышрыфт)іпавышанымузроўні(прамышрыфтікурсіў).

Патрабаванні да практычнага валодання відамі маўленчайдзейнасці:працягласцьгучаннятэксту,колькасцьрэплікнакож-нага субяседніка ў дыялагічныммаўленні, аб’ём выказвання ўманалагічныммаўленні, аб’ём тэксту длячытання, аб’ём тэкстудляпісьмовагамаўлення—задаюцьасноўныяпараметрыдляўсіхвідаўмаўленчайдзейнасці.Дадзеныяпараметры,атаксамааб’ёмпрадуктыўнагаірэцэптыўнагалексічнагамінімумуабазначаюццанаступным чынам: першая лічба— патрабаванні для базавагаўзроўню,другая—дляпавышанагаўзроўню.Напрыклад,працяг-ласцьгучаннятэксту:2—3мін;прадуктыўнымінімум:230—280лексічныхадзінак;рэцэптыўнымінімум:200—280лексічныхадзі-нак;агульныаб’ёмпрадуктыўнайлексікі:1970—2300лексічныхадзінак;агульныаб’ёмрэцэптыўнайлексікі:1310—1920лексічныхадзінак.

Граматычныматэрыял,якіпадлягаевывучэнню,аднолькавыдляўсіхвідаўустаноўагульнайсярэдняйадукацыі.Патрабаваннідавалоданняграматычнымматэрыяламадрозніваюццааб’ёмамягопрадуктыўнагазасваення.Граматычныяз’явыдлярэцэптыўнагазасваення,адзначаныязорачкай(*),прызначаныдляпрадуктыў-нагазасваеннянапавышанымузроўні.

Большвысокіяпатрабаваннідавалоданнямоўнымімаўлен-чымматэрыялампрывывучэннізамежнаймовынапавышаным

93

узроўнізабяспечацьбольшвысокіўзровеньфарміраванняўвуч-няўмоўныхнавыкаўімаўленчыхуменняў,штобудзепраяўляц-ца ў іх здольнасці большякасна вырашаць вучэбныякамуніка-тыўныязадачы.

ЗмЕСт вУчэБнАгА пРАдмЕтА

105/175 гадзін

прадмеТна-ТэмаТычны змесТ зносін

Сфера зносінПрадметна-тэматычны

змест

Камунікатыўныя задачы

У канцы года вучань павінен умець

Cацыяльна-бытавая

сям’я • Выказаць думку пра ролю сям’і ўжыцціграмадства;• параўнацьінстытутсям’іўРэспубліцыБеларусь ікраіневывучаемаймовы;• расказацьпра сямейныя святы і тра-дыцыіўРэспубліцыБеларусь;• распытацьпрасямейныясвятыітра-дыцыіўкраіневывучаемаймовы;• даказаць важнасць сям’і ў жыцці чалавека;• абмеркаваць мадэль/шляхі стварэння шчаслівай сям’і;• абмеркаваць праблемы выхавання дзяцей у сям’і

Вучэбна-працоўная

Выбарпрафесіі

• Расказаць абпрафесіях, запатрабава-ныхусучаснымграмадстве;• распытацьпрапапулярныяпрафесііўкраіневывучаемаймовы;• абгрунтавацьсвойвыбарпрафесіі;• параўнаць асаблівасці розных пра фесій;• даказаць важнасць валодання замежнай мовай у прафесійнай дзейнасці чалавека

94


змест



сацыяльна-культурная

Нацыя-нальны характар

• Апісаць асаблівасці нацыянальнагахарактарубеларусаў;• абмеркаваць асаблівасці нацыяналь-нагахарактарупрадстаўнікоўкраінвы-вучаемаймовы;• параўнацьасаблівасцінацыянальнагахарактарупрадстаўнікоўрозныхкраін;• выказаць і абгрунтаваць сваю думку наконт стэрэатыпных уяўленняў пра нацыянальны характар;• даказаць супярэчлівасць стэрэатыпнай думкі пра характар прадстаўнікоў розных краін

Міжнарод-наесупра-цоўніцтва

• Расказацьпрамагчымасці кантактаўз зарубежнымі равеснікамі ў сучаснымсвеце;• распытацьпракантактыззарубежныміравеснікамі;• расказацьпракультурныясувязіРэс-публікіБеларусьз іншымікраінамі;• абгрунтаваць важнасць міжнароднага супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь з іншымі краінамі ў розных сферах дзейнасці

сацыяльна-пазнаваль-ная

турызм • Расказаць пра значэнне турызму ўжыццісучаснагачалавека;• абмяняцца думкамі пра розныя відытурызму;• распытацьпранайбольшпапулярныявіды турызму ў краіне вывучаемаймовы;• зрабіцьзапытінфармацыі,неабходнайдля падарожжа, у турыстычным аген-стве;

95


змест



• выказаць сваё меркаванне пра перспектывы развіцця турызму ў Рэспубліцы Беларусь;• параіць, як пазбегнуць цяжкасцей, якія ўзнікаюць падчас падарожжа;• прапанаваць свой маршрут падарожжа па Беларусі

Экалогія • Расказацьпра асноўныя экалагічныяпраблемысваёйкраіны;• распытацьпраасноўныяэкалагічныяпраблемыкраінывывучаемаймовы;• даказаць неабходнасць аховы нава-кольнагаасяроддзя;• абгрунтаваць шляхі і спосабы вырашэння праблем аховы навакольнага ася роддзя

сацыякуль-турныпартрэтРэспублікіБеларусь ікраінвы-вучаемаймовы

• Паказаць сацыякультурны партрэтРэспублікіБеларусь;• апісацьсацыякультурныпартрэткраінвывучаемаймовы;• параўнаць сацыякультурны партрэт Рэспублікі Беларусь і краіны вывучаемай мовы;• абмеркаваць сучаснае культурнае жыц цё ў Рэспубліцы Беларусь і краінах вы ву чаемай мовы

96

паТраБаванні да пракТычнаГа валодання відамі маўленчай дзейнасці

успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучніпавінныразумецьнаслыхпрынепасрэдныхзносі-

нахіўгука-/відэазапісе:z� асноўны змест аўдыя- і відэатэкстаў, якія пабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць3—4%незнаёмыхслоў;z� адноснапоўнаразумець змест тэкстаў, якіяпабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць2—3%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.

Відытэксту:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,тэленавіны.

Працягласцьгучаннятэксту:2—3мін.

ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:zz удзельнічаць у абмеркаванні тэм і праблем, вызначаныхпрадметна-тэматычнымзместаммаўлення;zz абгрунтоўвацьсваюдумку;zz абменьваццафактычнайіацэначнайінфармацыяйзнекаль-кіміўдзельнікамізносін.

Відыдыялогу:дыялог-распытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог-разважанне,палілог.

Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка:7—8.

Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:z� апісваць іпараўноўвацьпрадметы,факты,з’явы;z� расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;z� спалучацьапісаннеіапавяданнезразважаннемівыказван-немасабістайацэнкі;z� разважаць пра факты, падзеі, аргументаваць свой пунктгледжання,рабіцьвывады.

Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,параўнанне,апавя-данне,разважанне,ацэначнаемеркаванне.

Аб’ёмвыказвання:неменшза15—20фраз.

97

чытаннеВучніпавінны р а з ум ец ь тэксты з рознайпаўнатой, да-

кладнасцюіглыбінёйпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:

z� разумець асноўны змест аўтэнтычныхмастацкіх, навуко-ва-папулярных і публіцыстычных тэкстаў (азнаямленчаечытанне);z� поўна і дакладна разумець змест аўтэнтычныхмастацкіх інавукова-папулярныхтэкстаў (вывучальнаечытанне);z� знаходзіцьнеабходную/значнуюінфармацыюўтэкстахроз-ныхжанраў (праглядальнае/пошукаваечытанне);z� вызначаць галоўную ідэю і задуму аўтара, у тымліку вы-ражаныяімпліцытна.

тэксты, прызначаныя для азнаямленчага чытання, могуцьуключаць да 4—6%незнаёмых слоў, пра значэнне якіхможназдагадацца.Аб’ём тэксту: прыкладна 3000—4000 друкаваныхзнакаўзпрабеламі.

тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда3—5%незнаёмыхслоў,раскрыццёзначэнняякіхмагчымапрывыкарыс-таннідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту:прыкладна2500—3500друкаваныхзнакаўзпрабеламі.

Длянавучанняпраглядальнаму/пошукавамучытаннюмэта-згоднавыкарыстоўвацьадзінабонекалькітэкстаўпрагматычнагахарактару.

Відытэксту:апавяданне,артыкулугазеце/часопісе,дзелавоепісьмо,прыватнаепісьмо,анкета,рэзюмэ,справаздача,вэб-старон-ка,е-mаіl,турыстычныбуклет/брашура,рэклама.

пісьмовае маўленнеВучні павінны ўм е ц ь прадуцыравацьнескладаныя віды

пісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:

z� пісацьвіншаванні,запрашэнні,прыватныяпісьмы;z� пісацьнескладаныядзелавыяпісьмы;z� пісацьаўтабіяграфію,запаўняцьанкету;z� складацьрэзюмэпазмесцепраслуханага/прачытанагатэксту;

• пісацьсачыненненапрапанавануютэму.Аб’ёмтэксту:неменшза110—170слоў.

98

моўны маТэрыялаНглІйСКая Мова

ФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаўвучняўнаасновевывучаемагамоўнага імаўленчагама-тэрыялу.

ЛексікаПрадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1970—2300лексічных

адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 1310—1920 лексічных

адзінак.Сродкі міжфразавай сувязі:however, nevertheless, etc.Словаўтварэнне: суфіксыпрыметнікаў: ian, an; прыстаўка

дзеясловаўеn.суфіксыназоўнікаў длярэцэптыўнага засваення: dom, hood,

ism, ese.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення

М а р ф а л о г і яАртыкль:сістэматызацыяправілужыванняартыкля.Займеннік:сістэматызацыяасноўныхтыпаў.Дзеяслоў:сістэматызацыячасавыхформдзеясловаў.Мадальныя дзеясловы:сістэматызацыямадальныхдзеясловаў

пазначэнні.Прыназоўнік:прыназоўнікіздзеясловамі.Злучнік: сістэматызацыязлучнікаўізлучальныхслоў.

С і н т а к с і сУмоўнылад у складаназалежных сказах нерэальнай умовы,

якіяадносяццадацяперашняга,будучагаіпрошлагачасу.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняДзеяслоў: сцвярджальныя, адмоўныя і пытальныя формы

дзеясловаўуPresent Perfect Passive, Past Perfect Passive, Future Perfect Conti nuous.

99

Герундыяльныяідзеепрыметнікавыязвароты.зваротызфармальнымдзейнікам.суб’ектныінфінітыўнызваротComplex Subject.*Дапасаваннедзейнікаівыказніка.

НяМецКая МоваФанетыкаІнтанацыясказаўсасловамі,якіяўводзяцьпростуюмову.

Лексіка Прадуктыўны мінімум:230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1970—2300лексічных


адзінак.

Граматыка


М а р ф а л о г і яДзеяслоў:умоўнылад.Die würdeForm … Infinitivдлявыказван-

няветлівайпрапановы,просьбы,парады,рэкамендацыі.Präteritum Konjunktivдлявыказваннянерэальнагадзеянняўцяперашнічас.Plusquamperfekt Konjunktiv длявыказваннянерэальнагадзеянняўмінулым.

С і н т а к с і сскладаназалежныясказы.Даданыяўступальныясказысазлуч-

нікамobwohl/obgleich.складаназалежныясказы(сістэматызацыя).

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняУскоснаямова.Partizip I iPartizip II у ролі азначэння.суб-

стантываваныядзеепрыметнікі.Развітаеазначэнне.

ФраНцузСКая МоваФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных


100



адзінак.Словаўтварэнне:сістэматызацыяспосабаўсловаўтварэння.

Граматыка


М а р ф а л о г і ясістэматызацыя ўжывання назоўнікаў; прыметнікаў у звы-

чайнай, вышэйшай і найвышэйшай ступенях; прыслоўяў; пры-назоўнікаў;злучнікаў;трывальна-часавыхформдзеяслова.

С і н т а к с і сДапасаваннечасоў.сістэматызацыяўжываннярозныхтыпаў

складаназлучанагаіскладаназалежнагасказаў.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваенняДзеяслоў:неасабоваяформадзеясловаle gérondif.Le condition

nel passé. Le subjonctif passé.

ІСпаНСКая МоваФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных

навыкаў вучняў на аснове вывучаемага лексіка-граматычнагаматэрыялу.



адзінак.Словаўтварэнне: суфіксыназоўнікаў: ador, edor, idor, ario,

aje, miento, ura, idad, anza, ez, eza;дзеясловаўizar;прыстаўкі:

101

en(m), ante, entre, ex, ultra, extra, sobre, sub, pro, trans.сістэ-матызацыяспосабаўсловаўтварэння.

Граматыка


М а р ф а л о г і яАртыкль: сістэматызацыя ўжывання артыкля.Адсутнасць

артыкля.Займеннік: прыназоўнікавая і беспрыназоўнікаваяформы

асабовых займеннікаўуякасціпрамых і ўскосныхдапаўненняў;адносныязайменнікі:que, quien/es; cual/cuales, el cual, la cual, los cuales, las cuales, lo cual; cuyo/a, cuyos/as.

Дзеяслоў: Modo Subjuntivoўсамастойныхсказах.

С і н т а к с і сДапасаваннечасоў.Простаяіўскоснаямова.Пераводзпростай

мовываўскосную.складаназалежныясказыздаданыміўмовыIіIIтыпаў.

Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення

М а р ф а л о г і яАзнаямленнезасаблівасцямііўжываннемдзеясловаўPluscuam

perfecto de Subjuntivo.АзнаямленнезканструкцыяйAc. + Inf.іканструкцыямізге-

рундыем:ir, andar, llevar, seguir, continuar + Gerundio.

С і н т а к с і сДаданыясказыўмовыIIIізмешанагатыпаў.

КІтайСКая Мова

паТраБаванні да пракТычнаГа валодання відамі маўленчай дзейнасці

успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучніпавінныразумецьнаслыхпрынепасрэдныхзносі-

нахіўгука-/відэазапісе:z� асноўны змест аўдыя- і відэатэкстаў, якія пабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць3—4%незнаёмыхслоў;

102

z� адноснапоўнаразумець змест тэкстаў, якіяпабудаванынавывучанымматэрыялеізмяшчаюць2—3%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.

Відытэксту:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,тэленавіны.

Працягласцьгучаннятэксту:2—3мін.

ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:z� удзельнічаць у абмеркаванні тэм і праблем, вызначаныхпрадметна-тэматычнымзместамзносін;z� абгрунтоўвацьсваюдумку;z� абменьваццафактычнайіацэначнайінфармацыяйзнекаль-кіміўдзельнікамізносін.

Відыдыялогу:дыялог-распытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог-абмеркаванне,палілог.

Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка:7—8.

Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:z� апісваць іпараўноўвацьпрадметы,факты,з’явы;z� расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;z� спалучацьапісаннеіапавяданнезразважаннемівыказван-немасабістайацэнкі;z� разважаць пра факты, падзеі, аргументаваць свой пунктгледжання,рабіцьвывады.

Відманалагічнага выказвання: апісанне, параўнанне, апавя-данне,разважанне.

Аб’ёмвыказвання:12—16фраз.

чытаннеВучніпавінныразумецьтэксты,якіянапісаныздапамо-

гайіерогліфаў,зрознайпаўнатой,дакладнасцюіглыбінёйпранік-ненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:

z� разумець асноўны змест аўтэнтычныхмастацкіх, навуко-ва-папулярных і публіцыстычных тэкстаў (азнаямленчаечытанне);

103

z� поўна і дакладна разумець змест аўтэнтычныхмастацкіх інавукова-папулярныхтэкстаў (вывучальнаечытанне);z� знаходзіцьнеабходную/значнуюінфармацыюўтэкстахроз-ныхжанраў (праглядальнае/пошукаваечытанне);z� вызначаць галоўную ідэю і задуму аўтара, у тымліку вы-ражаныяімпліцытна.

тэксты, прызначаныя для азнаямленчага чытання, могуцьуключаць да 4—6%незнаёмых слоў, пра значэнне якіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту:0,75—1,0старонка.

тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда3—5%незнаёмых слоў, раскрыццё значэння якіхмагчыма пры выка-рыстаннідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту:0,5—0,75старонкі.

Длянавучанняпраглядальнаму/пошукавамучытаннюмэта-згоднавыкарыстоўвацьадзінабонекалькітэкстаўпрагматычнагахарактару.

Відытэксту:апавяданне,артыкулугазеце/часопісе,дзелавоепісьмо,прыватнаепісьмо,анкета,рэзюмэ,справаздача,вэб-старон-ка,e-mail,турыстычныбуклет/брашура,рэклама.

Вучніпавінныўмецьчытацьіерогліфы(250—1500адзінак).

пісьмовае маўленнеВучні павінны ўм е ц ь прадуцыравацьнескладаныя віды

пісьмовыхтэкстаў,якіянапісаныздапамогайіерогліфаў,уадпа-веднасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:

z� пісацьвіншаванні,запрашэнні,прыватныяпісьмы;z� пісацьнескладаныядзелавыяпісьмы;z� пісацьаўтабіяграфію,запаўняцьанкету;z� састаўляць рэзюмэ па змесце праслуханага/прачытанагатэксту;z� пісацьсачыненнепапрапанаванайтэме.

Аб’ёмтэксту:110—170слоў(да1старонкі).Вучніпавінныўмецьпісацьіерогліфы(250—1250адзінак).

моўны маТэрыялФанетыкаУдасканаленне слыхавымаўленчых і рытміка-інтанацыйных


104

ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум:200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1970—2300лексічных


адзінак.

Граматыка

Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваеннясістэматызацыя розных тыпаў апавядальных і пытальных

сказаў, складаназлучаных і складаназалежных сказаў, сказаўз інверсійнымпарадкам слоў, тыпаў дзеяслоўнага дапаўнення,ужыванняпрыслоўяў, прыназоўнікаў, ужывання的,地,得,了,фразавыхмадальныхчасціц,катэгорыйвыражэннячасу.

***Пры заканчэнні навучанняна III ступені агульнай сярэдняй

адукацыі(базавыўзровень)вучніпавінны:

ведаць:z� асноўныя артыкуляцыйныя і рытміка-інтанацыйныя асаб-лівасці афармлення выказванняна вывучаемай замежнаймове;z� камунікатыўназначныяістылістычнаафарбаваныялексіч-ныя адзінкі (словы і ўстойлівыя словазлучэнні), нормы іхсловаўжыванняўадпаведнасцізсітуацыяйзносініспосабысловаўтварэння;z� граматычныя з’явы і асаблівасці іх ужывання ў вусным іпісьмовыммаўленні ў адпаведнасці зкамунікатыўнымі за-дачамі;z� нацыянальна-культурнуюспецыфікународаўкраінвывучае-маймовыіасаблівасцііхмаўленчыхінемаўленчыхпаводзін;z� асноўныярацыянальныяспосабыіпрыёмыажыццяўленнявучэбна-пазнавальнай дзейнасці;z� асноўныявербальныя сродкі і невербальныя спосабыпера-адоленняцяжкасцейучасзносін;

105

умець:z� афармляцьвусныяіпісьмовыявыказванніўадпаведнасцізфанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучае-маймовыдлявырашэннябольшскладаныхкамунікатыўныхзадачустандартныхінестандартныхсітуацыяхзносінзвы-сокайступеннюрэпрадуктыўнасці;z� разумець/выбіраць інфармацыю з аўтэнтычных і частковаадаптаваныхтэкстаўзрознайступеннюдакладнасці,глыбінііпаўнатыпрычытаннііўспрыманнімаўленнянаслыхіін-тэрпрэтавацьуспрымаемуюінфармацыю;z� прадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўнайміжкультурнайкамунікацыі;ажыццяўляцьузаемадзеяннезпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовызулікамасаблівасцейіхнацыянальна-культурнай спецыфікі і норммаўленчых інемаўленчыхпаводзін;z� выкарыстоўвацьдадатковыявербальныясродкііневербаль-ныяспосабы вырашэннякамунікатыўныхзадачваўмовахдэфіцытунаяўныхмоўныхімаўленчыхсродкаў;z� ажыццяўляцьсамастойнуювучэбна-пазнавальнуюдзейнасць;выкарыстоўвацьдаведачна-інфармацыйныякрыніцы,утымлікуназамежнаймове;

валодаць:z� фанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывуча-емай замежнаймовы, дастатковымі для вырашэннякаму-нікатыўныхзадачустандартныхінестандартныхсітуацыяхміжкультурнайкамунікацыі;z� прадуктыўнымі відамі іншамоўнаймаўленчай дзейнасці(гаварэнне, пісьмовае маўленне) з дастатковай ступеннюсамастойнасці, захоўваючы сацыякультурныянормымаў-ленчыхпаводзін;z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успры-манне і разуменнемаўлення на слых) з рознай ступеннюдакладнасці,паўнатыіглыбініразуменнязместуаўтэнтыч-ныхічастковаадаптаваныхтэкстаўіінтэрпрэтавацьуспры-маемуюінфармацыю;z� здольнасцю знаходзіць падабенства і адрозненні паміжузаемадзейнымікультурамііўлічвацьіхупрацэсеміжкуль-турныхзносін;

106

z� асноўнымірацыянальнымі спосабамі іпрыёмамі ажыццяў-лення самастойнайвучэбна-пазнавальнайдзейнасціпа ава-лоданнізамежнаймовай;z� агульнымііспецыяльныміўменнямідляажыццяўленнясама-стойнай вучэбна-пазнавальнай дзейнасці па вывучэнні за-межнаймовы.

Пры заканчэнні навучанняна III ступені агульнай сярэдняйадукацыі(павышаныўзровень)вучніпавінны:

ведаць:z� артыкуляцыйныяірытміка-інтанацыйныяасаблівасціафарм-лення выказванняна замежнаймове з улікамфанетычнайварыятыўнасці;z� лексічныяадзінкі(словы,устойлівыясловазлучэннііфразеа-лагізмы)зулікаміхстылістычнайнеабмежаванасціўсучас-найзамежнаймове,асаблівасцііхсловаўжыванняіспосабысловаўтварэння;z� асаблівасціфункцыянавання граматычных з’яў у вусных іпісьмовыхзносінах;z� сістэму нацыянальна-культурных каштоўнасцей народаўкраінвывучаемаймовыістэрэатыпыіхмаўленчыхінемаў-ленчыхпаводзін;z� рацыянальныяспосабыіпрыёмыажыццяўленняісамаацэнківучэбна-пазнавальнайдзейнасці;z� стратэгіірашэннякамунікатыўныхзадачваўмовахдэфіцытунаяўныхмоўныхімаўленчыхсродкаў;

умець:z� афармляцьвусныяіпісьмовыявыказванніўадпаведнасцізфанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучае-маймовыдлявырашэнняшырокагаспектракамунікатыўныхзадач у стандартных і нестандартных сітуацыях зносін звысокай ступеннюпрадуктыўнасці; вар’іравацьмоўныя імаўленчыясродкі;z� разумець/выбіраць інфармацыю з аўтэнтычных і частковаадаптаваных тэкстаў з рознай ступеннюдакладнасці, глы-біні і паўнаты пры чытанні і ўспрыманні мовы на слых і

107

інтэрпрэтаваць успрымаемую інфармацыю; даваць ацэнкунаасноверазумення ідэітэксту;z� прадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўнайміжкультурнайкамунікацыі;выдзяляцьагульнаеірознаеўкультурыроднайкраіны і краін вывучаемаймовы; ажыц-цяўляцьузаемадзеянне зпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовызулікамасаблівасцейіхнацыянальна-культурнайспе-цыфікі інорммаўленчыхінемаўленчыхпаводзін;z� выкарыстоўвацькампенсаторныя стратэгіі ў розных відахмаўленчайдзейнасціваўмовахдэфіцытумоўных імаўлен-чыхсродкаў;z� ажыццяўляць і ацэньваць самастойнуювучэбна-пазнаваль-нуюдзейнасцьпаавалоданнізамежнаймовай;

валодаць:z� фанетычнымі, лексічнымі і граматычнымі нормамі выву-чаемайзамежнаймовы,дастатковымідлявырашэннякаму-нікатыўныхзадачустандартныхінестандартныхсітуацыяхміжкультурнайкамунікацыі з улікамварыятыўнага выка-рыстаннямоўныхсродкаўувуснайіпісьмовайформахміж-культурнайкамунікацыі;z� прадуктыўнымі відамі іншамоўнаймаўленчай дзейнасці(гаварэнне,пісьмоваемаўленне) з высокай ступенню сама-стойнасці і ініцыятыўнасці, здольнасці інтэрпрэтаваць,рабіць абагульненні і высновы, аргументаваць выказаныяпалажэнні,захоўваючысацыякультурныянормымаўленчыхпаводзін;z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успры-маннеіразуменнемаўленнянаслых)зрознайступеннюда-кладнасці,паўнатыіглыбініразуменнязместуаўтэнтычныхічастковаадаптаваныхтэкстаў,інтэрпрэтавацьуспрынятуюінфармацыюідавацьёйацэнку;z� сістэмай сацыякультурных норм вывучаемай замежнаймовы; уменнямі выяўляцьпадабенства і адрозненні паміжузаемадзейнымікультурамііўлічвацьіхупрацэсеміжкуль-турныхзносін;z� сукупнасцюрацыянальныхспосабаўіпрыёмаўажыццяўленняісамакантролювучэбна-пазнавальнайдзейнасціпаавалоданнізамежнаймовай.

ПРАГРАМНА-МЕТАДЫЧНЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ

КонцепцияобученияиностраннымязыкамвсистеменепрерывногообразованияРеспубликиБеларусь // замежныямовы ўРэспублiцыБеларусь.—2002.—№3.—с.21—28.

Концепцияучебногопредмета «Иностранныйязык» //замежныямовыўРэспублiцыБеларусь.—2007.—№4.—с.3—11.

Вучэбнаяпраграмадляўстаноў агульнай сярэдняйадукацыі з бе-ларускаймовайнавучання.«замежныямовы:англійская,нямецкая,французская,іспанская,кітайская».ІІІ—ХІкласы/Мінск:Нац.ін-тадукацыі,2012.

Федеральныйкомпонент государственного стандарта общего об-разования /Проект.М-во образованияРФ //Учительская газета.—2004г.—27янв.—№3 (9980).—с.17,23.

Цели обучения иностранным языкам : учеб. пособие / под ред.е.И.Пассова,е. с.Кузнецовой.—Воронеж :НОУ«Интерлингва»,2002.—40с.

109

мАтэмАтыКА


Матэматыказаймаеаднозцэнтральныхмесцаўуадукацыіякважнысродакфарміраванняагульнайкультуры,інтэлектуальнагаразвіццясучаснагачалавека.Матэматычныяведынеабходныдлявывучэння з’яўпрыроды, без іхнемагчымадасягненнепоспехаўуразвіццівытворчасціінавукі.Ведыпраколькасныяадносіныіпрасторавыяформынавакольнагасветунеабходныпрактычнаваўсіхгалінахдзейнасцічалавека.

Метады, якія прымяняюцца ўматэматыцы, неабходны дляспецыялістаў у любой галіне дзейнасці, асабліва ў галіне наву-каёмістых тэхнічныхвытворчасцей.тамуразвіццёкампетэнцыйу вучняў сродкамі вучэбнагапрадмета дляпрацягу адукацыінаўзроўняхпрафесійна-тэхнічнай, сярэдняй спецыяльнай і вышэй-шайадукацыіз’яўляеццаасабліваважным.

зместматэматыкіяквучэбнагапрадметагрунтуеццанатэарэ-тычнайасноветрохпадыходаў:ведавага,асобаснаарыентаванага,кампетэнтнаснага.

Мэты ізадачывывучэннявучэбнагапрадметанапавышанымузроўні пры засваенні зместу адукацыйнай праграмы сярэдняйадукацыі:

zz працягфарміраванняўяўленняўпраматэматыкуякчасткуагульначалавечайкультуры,яеролюўпазнанні з’яў іпра-цэсаўрэчаіснасці;zz фарміраваннематэматычных ведаў і ўменняў, неабходныхдля вывучэння прыродазнаўчанавуковых вучэбных прад-метаў на базавым і павышаным узроўнях і для працягуадукацыі ў галінах, якіяпатрабуюцьпаглыбленайматэма-тычнайпадрыхтоўкі;zz фарміраваннерэпрадуктыўнага,рэпрадуктыўна-прадуктыў-нага і творчага відаў дзейнасці пры рашэнні вучэбных іпрыкладныхзадач;

110

zz развіццёлагічнагамыслення,прасторавагаўяўлення,алга-рытмічнай культуры і крытычнагамыслення на ўзроўні,неабходнымупаўсядзённымжыцці і будучайпрафесійнайдзейнасці;zz фарміраваннематывацыідасамастойнаганабыццяматэма-тычных ведаў і ўменняў, развіццякампетэнцый, запатра-баваныхва ўмовах бесперапыннай адукацыі і прафесійнайдзейнасці;zz выхаваннекультурыасобы і асобасныхякасцей (мэтанакі-раванасць,самастойнасць,адказнасць,самакантрольіінш.).

змест алгебраічнага кампанента прадугледжвае вывучэннепаказальных і лагарыфмічныхфункцый, іх уласцівасцей, пака-зальных і лагарыфмічныхураўненняў, няроўнасцей, элементаўтэорыі імавернасці; разглядаеццапаняцце вытворнайфункцыі іяепрымяненнепрыдаследаванніфункцыіірашэнніпрактычныхзадач,азместамгеаметрычнагакампанентаз’яўляеццавывучэннемнагаграннікаўііхуласцівасцей,аб’ёмаўіплошчаўіхпаверхняў;целвярчэння,іхуласцівасцей,аб’ёмаўіплошчаўіхпаверхняў.

Павялічаныпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівуч-няў,абумоўленыяпашырэннемзместувучэбнагапрадмета,споса-баўдзейнасцівучняў,абагульненнемісістэматызацыяйтэарэтыч-ныхведаўііхпрымяненнемпрывыкананнірозныхзаданняў.

арГанізацыя адукацыйнаГа працэсуАдукацыйныпрацэсажыццяўляеццазулікамузроставыхасаб-

лівасцейвучняў, спецыфікі вучэбнагапрадмета,ягомесца і роліўсістэмеагульнайсярэдняйадукацыі.

Арганізацыяадукацыйнагапрацэсупавіннабыцьнакіравананадасягненневучнямівынікаў,вызначаныхдадзенайвучэбнайпра-грамай.Разамзтымадукацыйныпрацэспавіненбыцьпастаўленытак,кабувучняўбыламагчымасцьрэалізавацьсваеадукацыйныязапатрабаванні.Прыгэтымнеабходна,кабвучнінетолькізасвоіліпэўныя тэарэтычныяведы, але і навучыліся выкарыстоўваць іхпрырашэннівучэбныхзадачізадачпрыкладногахарактару.

Навучаннематэматыцыпавіннаспрыяцьдалейшамуразвіццюкультурывуснага іпісьмовагамаўленнявучняў,уменняўпраца-вацьзрознымікрыніцаміінфармацыі,ставіцьмэты,планавацьішукацьшляхііхдасягнення,аналізавацьіацэньвацьвынікі.

111

Арганізоўваючыадукацыйныпрацэс,настаўнікматэматыкімаеправасамастойнавыбірацьметады,прыёмыітэхналогіінавучання,якіязабяспечваюцьдасягненнемэтнавучанняівыхавання.Лагіч-наястрогасцьвыкладувучэбнагаматэрыялупавіннаспалучаццазвысокайступеннюнагляднасціідаступнасці.

Адукацыйныпрацэспрывывучэнніматэматыкіпавіненспры-яцьразвіццюінтарэсудаавалодванняведамі,спосабаміпазнаннянавакольнагасвету;стварэннюстаноўчагаэмацыянальнагастану;фарміраванню адэкватнай самаацэнкі; эстэтычнаму выхаваннювучняў.

У вучэбнай праграме паматэматыцы для ўстаноў агульнайсярэдняйадукацыівылучаюццараздзелы:«Змест вучэбнага прадмета» і«Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў».

Ураздзеле«Змест вучэбнага прадмета»паказаныаб’ёмвучэб-нагаматэрыялу,прызначанагадляабавязковагавывучэння.Гэтадаенастаўнікумагчымасць вызначыцьмесца тойці іншай тэмыўкурсе,расставіцьакцэнтыўнавучанні,арганізавацьвыніковаепаўтарэнне.

Ураздзеле«Асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў» пазначаны вынікі, якіх павінны дасягнуць вучніпрывывучэнніпрад’яўленагазместуадукацыі.


210 гадзін (6 гадзін на тыдзень)

алГеБраічны кампаненТ — 140 гадзін

абагульненне паняцця ступені. паняцце лагарыфма ліку (7 гадзін)

ступеньзрацыянальнымпаказчыкам.Уласцівасціступенізра-цыянальнымпаказчыкам.ступеньзірацыянальнымпаказчыкам.Азначэннелагарыфмаліку.Асноўнаялагарыфмічнаятоеснасць.

112


Вучаньпавінен:ведаць:z� азначэннеіўласцівасціступенізрацыянальныміірацыяналь-нымпаказчыкамі;z� азначэннелагарыфмаліку;z� асноўнуюлагарыфмічнуютоеснасць;

умець:z� прымяняць асноўнуюлагарыфмічную тоеснасць для спра-шчэння выразаў, запісу дадатнага ліку ў выглядзе ступенізлюбойдадатнайасновай;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

паказальная функцыя (20 гадзін)Працэсыпаказальнаганарастанняіпаказальнагаспадання.Па-

казальнаяфункцыя.Уласцівасціпаказальнайфункцыі.Рашэннезадачнапрымяненнеўласцівасцейпаказальнайфункцыі.

Паказальныяўраўненні.Рашэннепаказальныхураўненняўнападставе ўласцівасцейпаказальнайфункцыі.Рашэннепаказаль-ныхураўненняў з дапамогайраскладаннянамножнікі, заменайзменнай,рашэннеаднародныхпаказальныхураўненняў.

Рашэннесістэм,якіязмяшчаюцьпаказальныяўраўненні.Паказальныяняроўнасці.Рашэннепаказальныхняроўнасцейі

сістэм,якіязмяшчаюцьпаказальныяняроўнасці.Рашэнненестан-дартныхураўненняўіняроўнасцей,задачінтэграванагахарактару.


Вучаньпавінен:ведаць:z� азначэнне іўласцівасціпаказальнайфункцыі;z� метадырашэнняпаказальныхураўненняў іняроўнасцей;

мець уяўленне пра паказальнуюфункцыюякматэматычнуюмадэль, якая знаходзіцьшырокае прымяненне пры вывучэнніпрацэсаўіз’яўнавакольнагасвету(радыеактыўныраспадрэчыва,росткалоніібактэрый);

113

умець:z� будавацьграфікіпаказальнайфункцыізрозныміасновамі;прымяняць уласцівасці і графікі паказальнайфункцыі зрознымі асновамі для параўнання значэнняўпаказальнайфункцыі,вызначэнняабсягузначэнняў,найбольшагаінай-меншагазначэнняўвыразаў;z� рашаць паказальныя ўраўненні на падставе ўласцівасцейпаказальнайфункцыі,здапамогайраскладаннянамножнікі,заменай зменнай; рашаць аднародныя паказальныя ўраў-ненні;z� рашацьпаказальныяняроўнасці на падставе ўласцівасцейпаказальнайфункцыі,здапамогайраскладаннянамножнікі,заменай зменнай; рашаць аднародныяпаказальныяняроў-насці;z� рашацьсістэмыпаказальныхураўненняў;z� рашацьсістэмыпаказальныхняроўнасцей;z� выкарыстоўвацьпрыёмыпошукуірашэннянестандартныхураўненняў іняроўнасцей;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

лагарыфмічная функцыя (35 гадзін)Уласцівасці лагарыфмаў: лагарыфм здабытку, дзелі, ступені.

Формулапераходуадлагарыфмазаднойасновайдалагарыфмаздругойасновай.Дзесятковылагарыфм.

Лагарыфмічнаяфункцыя.Уласцівасці лагарыфмічнайфунк-цыі.Рашэннезадачнапрымяненнеўласцівасцейлагарыфмічнайфункцыі.

Лагарыфмічныяўраўненні.Рашэннелагарыфмічныхураўнен-няўнападставеўласцівасцейлагарыфмічнайфункцыііўласціва-сцейлагарыфмаў.Рашэннелагарыфмічныхураўненняў заменайзменнай.

Лагарыфмічныяняроўнасці.Рашэннелагарыфмічныхняроў-насцей.

Рашэннесістэмлагарыфмічныхураўненняў ілагарыфмічныхняроўнасцей.Рашэнненестандартныхураўненняўіняроўнасцей,задачінтэграванагахарактару.

114


Вучаньпавінен:ведаць:z� уласцівасцілагарыфмаў:лагарыфмздабытку,дзелі,ступені;z� формулупераходу ад лагарыфма з адной асновай да лага-рыфмаздругойасновай;z� азначэннедзесятковагалагарыфма;z� азначэннеіўласцівасцілагарыфмічнайфункцыіякфункцыі,адваротнайпаказальнай;z� метадырашэннялагарыфмічныхураўненняўіняроўнасцей;

умець:z� будавацьграфікілагарыфмічнайфункцыізрозныміасновамі;z� прымяняцьуласцівасці іграфікілагарыфмічнайфункцыізрозныміасновамідляпараўнаннязначэнняўлагарыфмічнайфункцыі, знаходжанняабсягу вызначэння і абсягу значэн-няў,найбольшага інайменшагазначэнняўвыразаў;z� рашацьлагарыфмічныяўраўненнінападставеўласцівасцейлагарыфмічнайфункцыі,здапамогайраскладаннянамнож-нікі, заменай зменнай, рашаць сістэмы лагарыфмічныхураўненняў;z� рашацьлагарыфмічныяняроўнасці і іхсістэмы;z� выкарыстоўвацьпрыёмыпошукуірашэннянестандартныхураўненняў іняроўнасцей;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

вытворная (26 гадзін)

Вытворная,фізічнысэнсвытворнай,геаметрычнысэнсвы-

творнай.

Вытворныяфункцый:y = c, y = ax + b, y = ax2 + bx + c, y = kx ,

y = xn, n∈N.

Правілызнаходжаннявытворных:(cf)′ = cf′, (f + g)′ = f′ + g′,

115

(fg)′ = f′g + fg′,( fg)′ = f′g – fg′

g2 .сувязьпаміжзнакамвытворнайфункцыііяенарастаннемабо

спаданнем.Ураўненнедатычнайдаграфікафункцыі.знаходжанненайбольшага і найменшага значэнняўфункцыі

напрамежку.Прымяненне вытворнай да даследаванняфункцый, рашэння

ўраўненняў іняроўнасцей.


Вучаньпавінен:ведаць:z� фізічныігеаметрычнысэнсвытворнай;z� правілызнаходжаннявытворнайсумы,рознасці,здабытку,дзеліфункцый;z� сувязьпаміжнарастаннем(спаданнем)функцыіізнакамяевытворнай;

умець:z� знаходзіць вытворнуюфункцыі па правілах знаходжаннявытворных;z� знаходзіцьзначэннівытворнайфункцыіўпункце;z� вызначацьпрамежкіманатоннасці,пунктыэкстрэмуму,экс-трэмумыфункцыі;z� рашаць задачына знаходжанненайбольшага і найменшагазначэнняўфункцыінапрамежку;z� састаўляцьураўненнедатычнайдаграфікафункцыі;z� выкарыстоўваць вытворную пры даследаванні функцый іпабудовеграфікаў;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

элементы тэорыі імавернасцей (12 гадзін)Дакладныя,немагчымыя і выпадковыяпадзеі.Аперацыінад

падзеямі.Элементарныяпадзеі.Частатападзеі.

116

Класічнаеазначэннеімавернасці.Паняццепрагеаметрычнуюімавернасць.

Формула складання імавернасцей. Імавернасць здабыткуне-залежныхпадзей.Выпадковыявелічыні.Матэматычнаечаканневыпадковайвелічыні.Выбарачныяхарактарыстыкі.


Вучаньпавінен:ведаць:z� азначэнне імавернасці;z� відывыпадковыхвелічынь;z� метадырашэнняўкласічныхісучасныхімавернасныхпры-кладныхзадач;

умець:z� выконваць аперацыі аб’яднання,перасячэння, дапаўненнязвыпадковыміпадзеямі;z� вылічваць імавернасці выпадковыхпадзей, карыстаючысякласічнымігеаметрычнымазначэннем імавернасці;z� знаходзіцьімавернасцісумы,здабыткувыпадковыхпадзей;карыстаццаформулайпоўнай імавернасці;z� вылічвацьматэматычнаечаканневыпадковайвелічыніівы-барачнаесярэдняепазададзенайвыбарцы;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

ГеамеТрычны кампаненТ — 70 гадзін

мнагаграннікі (16 гадзін)Паняццемнагагранніка.Выпуклыямнагаграннікі.Уласцівасці прызмы, правільнай прызмы, паралелепіпеда.

Плошчабакавой іпоўнайпаверхняўпрызмы.Уласцівасціправільнайпіраміды.Уласцівасціпірамідызроў-

нымі або роўнанахіленымі бакавымікантамі.Уласцівасці піра-мідызроўнымівышынямібакавыхграней,апушчанымізвяршыніпіраміды,абороўнанахіленымібакавымігранямі.Плошчабака-вой і поўнайпаверхняўпіраміды.Усечаная піраміда.Усечаная

117

правільнаяпіраміда.Правільныямнагаграннікі.


Вучаньпавінен:ведаць і правільна выкарыстоўваць азначэнні: выпуклагамна-

гагранніка;прызмы,прамойпрызмы,правільнайпрызмы,парале-лепіпеда,куба;піраміды,правільнайпіраміды,усечанайпіраміды,усечанайправільнайпіраміды;тэтраэдра;дыяганальнагасячэнняпрызмы,піраміды,усечанайпіраміды;правільнагамнагагранніка,правільных:тэтраэдра,гексаэдра,актаэдра,дадэкаэдра,ікасаэдра;

ведаць уласцівасці: прызмы, прамой прызмы, правільнайпрызмы,паралелепіпеда,прамавугольнагапаралелепіпеда,куба;правільнайпіраміды, піраміды з роўнымі або роўнанахіленымібакавымікантамі;пірамідызроўнымівышынямібакавыхграней,апушчанымізвяршыніпіраміды,абороўнанахіленымібакавымігранямі;

ведаць іўмець выводзіць формулы: плошчыбакавойпаверхніпрызмы,плошчыбакавойпаверхніправільнайпіраміды,плошчыбакавойпаверхніправільнайусечанайпіраміды;

умець:z� прымяняць формулы плошчы паверхні прамой прызмы,правільнайпіраміды,правільнайусечанайпіраміды;z� рашацьгеаметрычныязадачынадоказ і вылічэннезвыка-рыстаннемвядомыхуласцівасцейпрызмы,піраміды,усеча-найпіраміды;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

аб’ём мнагаграннікаў (20 гадзін)Аб’ёмцела.Уласцівасціаб’ёмаў.Аб’ёмпаралелепіпеда.Аб’ём

прызмы.Аб’ёмпіраміды.Аб’ёмусечанайпіраміды.


118

Вучаньпавінен:ведаць формулы аб’ёму: прамавугольнагапаралелепіпеда,прыз-

мы,піраміды,правільнайусечанайпіраміды;умець выводзіць формулы аб’ёму: прамога паралелепіпеда,

нахіленага паралелепіпеда, трохвугольнай прызмы, адвольнайпрызмы,піраміды,усечанайпіраміды;

умець:z� прымяняцьформулыаб’ёмаўпрызмы,піраміды, усечанайпірамідыдарашэннязадач;z� рашацьгеаметрычныязадачынадоказ і вылічэннезвыка-рыстаннемвядомыхуласцівасцейпрызмыіпіраміды;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

целы вярчэння (24 гадзіны)сфераішар.сячэннісферыішараплоскасцю.Датычнаяплос-

касцьдасферы(шара).Плошчасферы.Аб’ёмшара.Цыліндр.Восеваесячэннецыліндра.сячэнніцыліндра,пара-

лельныя і перпендыкулярныя восі цыліндра.Разгортка бакавойпаверхніцыліндра.Плошчабакавойіпоўнайпаверхняўцыліндра.Аб’ёмцыліндра.

Конус.Восевае сячэнне конуса. Разгортка бакавой паверхніконуса.Плошчабакавойіпоўнайпаверхняўконуса.Аб’ёмконуса.сячэннеконуса,перпендыкулярнаевосіконуса.

Усечаныконус.Аб’ёмусечанагаконуса.Камбінацыімнагаграннікаў іцелвярчэння.


Вучаньпавінен:ведаць і правільна выкарыстоўваць азначэнні: сферы,шара;

радыуса,хорды, дыяметра сферы (шара); датычнайплоскасці дасферы(шара);датычнайпрамойдасферы(шара);сякучайпрамойда сферы (шара); сячэння сферы ішара плоскасцю; цыліндра,восевагасячэнняцыліндра;конуса,восевагасячэнняконуса,усе-чанагаконуса;сферы(шара),апісанайкалямнагагранніка;сферы

119

(шара),упісанайумнагаграннік;цыліндра,упісанагаўпрызму іапісанагакаляпрызмы;конуса, упісанага ўпіраміду і апісанагакаляпіраміды;

ведаць:уласцівасцьдатычнайплоскасцідасферы(шара),пры-мету датычнайплоскасці да сферы (шара); уласцівасці: сячэннясферыішараплоскасцю;восевагасячэнняцыліндра,сячэння,па-ралельнагаіперпендыкулярнагавосіцыліндра;восевагасячэнняконуса і сячэння,перпендыкулярнагавосіконуса;

умець даказваць: уласцівасць датычнай плоскасці да сферы(шара),прыметудатычнайплоскасцідасферы(шара);

ведаць формулы: плошчы сферы, аб’ёмушара, плошчыбака-вой і поўнайпаверхніцыліндра, аб’ёмуцыліндра, плошчыбака-вой і поўнайпаверхніконуса і ўсечанагаконуса, аб’ёмуконуса іўсечанагаконуса;

умець выводзіць формулы:плошчыбакавойпаверхніцыліндра,конуса і ўсечанага конуса; аб’ёмуцыліндра, конуса і ўсечанагаконуса;

умець:z� знаходзіцьаб’ёмыіплошчыпаверхніцелвярчэння;z� рашацьзадачынакамбінацыюцелвярчэння;z� рашацьзадачынакамбінацыюцелвярчэнняімнагаграннікаў;z� знаходзіцьрадыусапісанайсферы(шара)ірадыусупісанайсферы(шара)дляправільнайіпрамойпрызмы,правільнайпіраміды;z� рашаць задачы на камбінацыю піраміды і ўпісанай у яепрызмы;z� рашацьгеаметрычныязадачынадоказ івылічэнне;z� рашацьзадачынасячэннецелвярчэння;z� прымяняцьатрыманыяведыпрырашэннізадачпрактычнайнакіраванасці.

падагульненне і сістэматызацыя ведаў — 50 гадзін

ВУЧЭБНЫЯ ДАПАМоЖНІКІ

Алгебра:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыіз беларус. мовай навучання / А. П. Кузняцова [і інш.] ; пад рэд.Л.Б.Шнэпермана.—2-евыд.,выпр.ідап.—Мінск:Народнаяасве-та,2013.

Латоцін, Л.А.Матэматыка : вучэб. дапам. для11-гакл. устаноўагул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання /Л.А.Латоцін,Б.Д.Чабатарэўскі.—2-е выд., перагледж.—Мінск :Народная ас-вета,2013.

зборнікзадачпаалгебры:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/А.П.Кузняцова[іінш.];падрэд.Л.Б.Шнэпермана.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2011.

Латоцін, Л.А. зборнік задачпаматэматыцы : вучэб. дапам. для11-гакл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус.мовайнавучання /Л.А.Латоцін,Б.Д.Чабатарэўскі.—Мінск :Адукацыя і выхаванне,2014.

Алгебра11:самост.иконтрол.работы:тестовыезадания:в4ва-риантах:1,2варианты:пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/е.П.Кузнецова[идр.].—6-еизд.—Минск :Аверсэв,2014.

Алгебра11:самост.иконтрол.работы:тестовыезадания:в4ва-риантах:3,4варианты:пособиедляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/е.П.Кузнецова[идр.].—6-еизд.—Минск :Аверсэв,2014.

Шлыкаў, У.У. Геаметрыя : вучэб. дапам. для 11-га кл. устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/У.У.Шлыкаў.—3-евыд.,выпр. ідап.—Мінск :Народнаяасвета,2013.

121

гIСтоРыЯ БЕЛАРУСIГісторыя Беларусі: другая палова 40-х гг. XX ст. — пачатак XXI ст.


Вучэбнаяпраграмамаепераходныхарактар ва ўмовахпасту-повага забеспячэнняканцэнтрычнагапрынцыпу структураваннявучэбныхгістарычныхведаўіпарадкуіхзасваення.Янаскладзеназ улікаммагчымасці рэалізацыі кампетэнтнаснага падыходу дападрыхтоўківучняўпагісторыі,якіарыентаванынафарміраваннеасобасных,метапрадметных і прадметных вынікаў навучання, што забяспечваюць выбранынапрамак далейшай адукацыі ўмежахпрафесійнагасамавызначэння,атаксамаасабістаеразвіццёасобыіяепаспяховуюсацыялізацыю.

Вывучэнне гісторыіБеларусі напавышанымузроўні складаезмястоўнуюасновупрофільнайпадрыхтоўківучняў,якаянакірава-наназадавальненнеіхпазнавальныхпатрэбнасцейізабеспячэнневыбарубудучайпрафесійнайдзейнасці.Навучанненапавышанымузроўніажыццяўляеццаякзакоштпавелічэнняаб’ёмувывучаема-гатэарэтычнагаіфактычнагаматэрыялу,такізакоштдалейшагаўдасканальванняметапрадметных і прадметных (спецыяльныхгістарычных) спосабаўдзейнасці.Кампетэнцыіразглядаюццаякгатоўнасць вучняў выкарыстоўваць засвоеныя імі веды і ўменнідляпрацягуадукацыіпагістарычныхісацыяльна-гуманітарныхспецыяльнасцях,атаксамадляўласнайпаспяховайінтэграцыіўсучаснымбеларускімграмадстве.

ВывучэннегісторыіБеларусінапавышанымузроўніарыентава-нанафарміраваннеўвучняўнаступныхсацыяльназначныхведаў:

zz праасноўныяэтапыафармленнябеларускайдзяржаўнасці,у тым ліку станаўлення і канстытуцыйнага афармленнядзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь, а таксамадзяржаўнуюсімволікуБссРіРэспублікіБеларусь;zz асаблівасці функцыянавання савецкага грамадска-палі-тычнага і сацыяльна-эканамічнага ладу ўБссР у перыяд

122

мадэрнізацыі, звязаныя з пабудовай сацыялізму і ўсталя-ваннем індустрыяльнагаграмадстваўБссР;zz тэндэнцыісацыяльна-эканамічнагажыццясучаснайбелару-скайнацыіваўмовахглабалізацыііінтэграцыі,распрацоўкумадэліэканамічнагаразвіццяіяерэалізацыюўРэспубліцыБеларусь;zz дасягненніўраджэнцаўБеларусііпрадстаўнікоўбеларускайсавецкайісучаснайнавукіікультуры,літаратурыімастацт-ва,алімпійскіхвідаўспорту;zz геапалітычнае становішчаБссР ішматвектарнынапрамакзнешнепалітычнайдзейнасціРэспублікіБеларусь.

Мэта вывучэння прадмета: авалодаць сістэматызаванымітэарэтычнымііфакталагічныміведамііспецыяльныміспосабамідзейнасці пра вызначальныяпрацэсы гісторыіБеларусі ва ўзае-масувязі і ўзаемаабумоўленасці з сусветнай і савецкайгісторыяйдля фарміравання грамадзянскага патрыятызму, паспяховайсацыялізацыі і прафесійнага самавызначэння асобы ў сучаснымсацыякультурнымасяроддзі.

Задачы вывучэнняпрадмета:zz засвоіцьважнейшыяпаняццііфакты,якіяхарактарызуюцьперыяд развіцця Беларусі ад аднаўлення пасля ВялікайАйчыннай вайны і да станаўлення суверэннайРэспублікіБеларусь з раскрыццём і тлумачэннемнайбольш істотныхпрычынна-выніковыхсувязей;zz выпрацоўваць каштоўнасныя арыентацыі і ацэначныямеркаванні асобына падставе ўсведамленнякалектыўнайгістарычнайпамяцііфарміраваннянацыянальнайідэнтыч-насці грамадзянРэспублікі Беларусь, пачуцця гонару закультурна-гістарычнуюспадчынуБеларусі,адказнасціякзапрагназаванне ўласнайжыццядзейнасці, так і за далейшышляхразвіццяБеларусі;zz фарміраваць вопыт гістарычнага мыслення вучняў празасэнсаванне імі вучэбных гістарычных ведаў пра важней-шыя працэсы і падзеі ў развіцці беларускага савецкага ісучаснагаграмадстваіўменневыкарыстоўвацьіхваўмовахінфармацыйнайкамунікатыўнайпрасторы і ва ўласнай са-цыяльнайпрактыцы.

123

У адпаведнасці з асобаснымі вынікамі навучання на павы-шанымузроўні прадугледжваюццафарміраванне светапогляду іўсведамленневучнямісваёйідэнтычнасціякграмадзянРэспублікіБеларусь;прыняцце іміўякасцінормсацыяльныхпаводзінтра-дыцыйнайсістэмыкаштоўнасцей,існуючайубеларускімграмадстве;далучэннедакультурнайразнастайнасцібеларускагаграмадства,выпрацоўкаадказнасцізасвойпрафесійнывыбар.

Уадпаведнасцізметапрадметнымівынікамінавучаннянапа-вышанымузроўніпрадугледжваюццаўменнісамастойнавызначацьмэтысвайгонавучання,прадстаўляць,аналізавацьікарэкціравацьвынікі ва ўмовах індывідуальнай і калектыўна-размеркавальнайформ дзейнасці, сістэматызаваць і абагульняць змест вучэбнагаматэрыялу,утымлікупаняцці,ірабіцьнагэтайпадставеаргумен-таваныявысновы;авалоданнеспосабаміпошуку,збору,апрацоў-кі, выкарыстання разнастайныхкрыніц сацыяльна-гістарычнайінфармацыізмагчымасцюяепераводузвізуальнагаўвербальнывід інаадварот.

Прадметнымівынікамінавучанняз’яўляюццазасваенневучня-мізмястоўнагаідзейнаснагакампанентаў,штоўвасобленаўпрад-метныхкампетэнцыях(спосабахвучэбна-пазнавальнайдзейнасці),якіяпрадстаўленыўраздзеле«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнай дзейнасці вучняў».Пры засваенні зместу вучэбнагаматэрыялу асаблівае значэнне надаеццафарміраванню ўменняўхарактарызаваць і параўноўваць гістарычныяпадзеі дзяржава-ўтваральнага,сацыяльна-эканамічнага,нацыянальна-культурнагаразвіццяБссР іРэспублікіБеларусь у іх прычынна-выніковыхсувязяхпразканкрэтызацыюздапамогайпаняццяў,зправядзен-неманалізузместугістарычныхдакументаў (першакрыніц).

Асабліваезначэннеўпрацэсенавучаннягісторыінапавышанымузроўнімае практыка-арыентаваная дзейнасць, на арганізацыюякойукожнымзраздзелаўваўроках-практыкумахпрадугледж-ваецца па 2 вучэбныя гадзіны.На такіх уроках-практыкумахажыццяўляецца замацаванне вучэбных тэарэтычных іфактала-гічныхведаўу іх сукупнасці, развіццёўменняўвыкарыстоўвацьназапашаныяведыдлярашэнняпазнавальныхзадач,правядзеннявучэбнагадаследавання,аналізузместухрэстаматыйныхгістарыч-ныхдакументаў.

124

Адной з найбольш эфектыўныхформ ажыццяўлення прак-тыка-арыентаванай дзейнасці з’яўляецца арганізацыяпраектаў.Праекты прадугледжваюць сукупнасць складаючых іх кампа-нентаў: вызначэнне тэматыкі (фармулёўкупраблемы) вучэбнагадаследавання; правядзенне збору, вывучэнне і сістэматызацыякрыніц інфармацыі; практычнаяработапа стварэнні (напісанні)праекта; яго прадстаўленне (прэзентацыя) і абарона.У працэсевыкананняпраектаўвучнінаасноверанейсфарміраваныхведаўіўменняўудасканальваюцьнавыкіпрацызкрыніцамігістарычнайінфармацыі, у тымліку вуснай гісторыі, прадстаўляюць вынікііндывідуальнай і калектыўнайдзейнасціпраблемнага і творчагахарактару,утымлікунаэлектронныхносьбітахувыглядземуль-тымедыяпрэзентацый.

Вартазвярнуцьувагунамагчымасцівыкарыстанняміжпрад-метных сувязей з беларускай літаратурай пры вывучэнні тэм,прысвечаныхразвіццюкультурыімастацтва.

Праграмайпрадугледжваеццаправядзеннеўрокаўпадагульнен-няведаўпакожнымзраздзелаў,атаксамавыніковагападагуль-нення.

Пакожнымз раздзелаўпрадугледжваеццапа2 вучэбныя га-дзінынаправядзеннеўрокаў«Нашкрай»,штодазволіцьулічыцьасаблівасці гістарычнага развіццяканкрэтнага рэгіёна і магчы-масці выкарыстаннямясцовагаматэрыялу, а таксама гісторыка-дакументальнай хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі «Памяць».Вывучэннекраязнаўчагаматэрыялуможастацьтэматыкай(праб-лематыкай)прывыкананнівучнёўскіхдаследаванняў(праектаў).

Рэзервовычаспрызначаныдляарганізацыіпраектнайдзейна-сці,правядзенняўрокаўкантролюсфарміраванасціведаў іўмен-няўпакожнымз раздзелаў,правядзенняперадэкзаменацыйнагапаўтарэння.

Настаўнік,зыходзячызпедагагічнаймэтазгоднасціізулікамасаблівасцейнавучання,можазмяніцьрэкамендавануюпраграмайколькасцьвучэбныхгадзіннавывучэннеасобныхтэміпаслядоў-насць іх вывучэння, не парушаючырэкамендаваныяпрапорцыівучэбныхгадзінпараздзелах.

125


87 гадзін (2 гадзіны на тыдзень у першым паўгоддзі, 3 гадзіны на тыдзень у другім паўгоддзі, у тым ліку 22 гадзіны — рэзервовы час)

р а з д з е л I Бсср у другой палове 1940-х —

першай палове 1950-х гг. (15 гадзін)БССР у першае пасляваеннае дзесяцігоддзе. сацыяльна-экана-

мічнаеаднаўленнекраіныўпасляваенныперыяд.Працоўныэнтузі-язм.Асаблівасціграмадска-палітычнагажыцця.Развіццёкультуры.

Пераадоленне наступстваў вайны. Выхад на новы ўзровень развіцця. ЛюдскіяіматэрыяльныястратыБеларусіўгадыВялікайАйчыннайвайны.Матэрыяльнае становішчанасельніцтва ўпер-шыяпасляваенныягады.Асаблівасціпасляваеннагааднаўлення.АтрыманнеБссР часткі германскіх рэпарацый.Выкарыстаннепрацы ваеннапалонных.Развіццё прамысловасці і транспарту ўгадычацвёртайпяцігодкі.Працоўныподзвігбеларускаганарода.Курснаапераджальныростцяжкайпрамысловасціўгадыпятайпяцігодкі.ПасляваеннаяіндустрыялізацыяўБссР:яеасаблівасціі вынікі.Мерыпа аднаўленні сельскай гаспадаркі.Асаблівасціпасляваеннагаправядзеннякалектывізацыі ў заходніх абласцяхБеларусі.

Грамадска-палітычнае жыццё БССР. Асаблівасці грамадска-па-літычнагажыцця.Ідэалагічныкантрольорганаўулады.Адносіныўладыдаграмадзян,якіяпадверглісярэпатрыяцыі.ПасляваеннаясітуацыяўзаходніхабласцяхБеларусі.МесцаКамуністычнайпар-тыіБеларусіўграмадска-палітычнайсістэме.Ролясаветаўдэпута-таўпрацоўных,прафсаюзаў,камсамолаўграмадска-палітычнымжыццірэспублікі.Партыйна-дзяржаўныякіраўнікі:П.К.Панама-рэнка,В.I.Казлоў.Дзяржаўнаясімволіка.Узаемаадносіныдзяр-жавыірэлігійныхканфесій.БссР.знешнепалітычнаядзейнасцьураджэнцаўБеларусіК.В.Кісялёва іА.А.Грамыкі.

Адраджэнне і развіццё адукацыі і навукі ў БССР у пасляваенны перыяд. Аднаўленне агульнаадукацыйнайшколы.Вышэйшая ісярэдняяспецыяльнаяадукацыяБеларусіўпершыяпасляваенныя

126

гады.Адраджэнне і выхад беларускайнавукінановыярубяжы.ПрэзідэнтыАНБссРА.Р.Жэбрак іВ.Ф.Купрэвіч.

Літаратура і мастацтва. Развіццёбеларускайлітаратуры. Ад-люстраваннетэмы ВялікайАйчыннайвайныіасвятленнемірнагажыццяБеларусіўпасляваенныягадыўтворахЯкубаКоласа,КузьмыЧорнага,М.Лынькова,I.Мележа,А.Куляшова.тэатр.Музычнаежыццё.Выяўленчаемастацтва.

Наш край (2гадзіны)Практыкум да раздзела I (2гадзіны)Падагульненне да раздзела I

Асноўныя паняцці: пасляваеннае аднаўленне, рэпарацыі, рэпатрыяцыя, прынцып партыйнасці.

р а з д з е л II Бсср у другой палове 1950-х — 1980-я гг. (24 гадзіны)

Беларусь ва ўмовах рэфармавання грамадска-палітычнага і сацыяльна-эканамічнага жыцця. Курснарэфармаваннеграмадстваў другойпалове1950-х—першайпалове1960-х гг.Узмацненнероліпартыйныхорганаўінарастаннекансерватызмуўкіраўніцт-векраінай.Паступовае зніжэнне тэмпаў эканамічнага развіцця.Прыняццекурсунапаскарэннесацыяльна-эканамічнагаразвіццякраіны.Дэмакратызацыяграмадска-палітычнагажыццяўперыядперабудовы.

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 1950-х — пер-шай палове 1960-х гг. спробыдэмакратызацыіграмадска-палітыч-нагажыццяваўмовахрэалізацыікурсуХХз’ездаКПсс.Пачатакпрацэсурэабілітацыіахвярпалітычныхрэпрэсій.Кіруючаяролякамуністычнай партыі.К. т.Мазураў.Прыняцце курсу на бу-даўніцтва камуністычнага грамадства. Ролясаветаў дэпутатаўпрацоўных, камсамола, прафсаюзаў у грамадска-палітычнымжыцці.Палітыкадзяржавыўадносінахдаканфесій.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё ў другой палове 1950-х — першай палове 1960-х гг. ФарміраваннепрамысловагакомплексуўБссР.Увядзенненовайсістэмыкіраваннянароднайгаспадаркайістварэннесаўнаргасаў.Развіццёмашынабудаванняіметалаапра-цоўкі,хімічнай інафтахімічнайпрамысловасці.Вынікіразвіцця

127

сельскайгаспадаркірэспублікі.К.П.Арлоўскі.з’яўленненовыхгарадоўіжыллёваебудаўніцтва.Умовыжыццясельскагаігарад-скоганасельніцтва.

Грамадска-палітычнае становішча ў другой палове 1960-х — першай палове 1980-х гг. савецкаяграмадска-палітычнаясістэмаіяесутнасць.Далейшаезамацаваннекіруючайінакіроўваючайролікамуністычнайпартыі.Прыняццеканцэпцыі «развітога сацыя-лізму».КанстытуцыяБссР1978 г.П.М.Машэраў.АсаблівасціўдзелунасельніцтваБссРуграмадска-палітычнымжыцці.Узаема-адносіныдзяржавыірэлігійныхканфесій.

Сацыяльна-эканамічнае становішча ў другой палове 1960-х — першай палове 1980-х гг. Асноўныяпрынцыпы эканамічнайрэ-формы1965г.Прамысловаеразвіццёрэспублікіў1970-я—пер-шайпалове 1980-х гг.Далейшае развіццё працэсу ўрбанізацыі.сельскаягаспадарка:меліярацыяіхімізацыя,будаўніцтвабуйныхжывёлагадоўчыхкомплексаў.станкалгасна-саўгаснай сістэмы.Узнікненнехарчовайпраблемы.замаруджваннетэмпаўростуэка-номікі і сацыяльнай сферыўпершайпалове1980-х гг.Узровеньжыццянарода і паўсядзённаежыццёнасельніцтва.ГаспадарчыякіраўнікіўгалінепрамысловасціісельскайгаспадаркіА.Я.Анд-рэеў іс.Г.скарапанаў.

Палітыка перабудовы і вынікі яе ажыццяўлення ў БССР. са-цыяльна-эканамічнаеразвіццёўдругойпалове1980-хгг.Курсна паскарэннесацыяльна-эканамічнагаразвіцця.Пераводпрадпрыем-стваўна гаспадарчыразлік і самафінансаванне.Чарнобыльскаякатастрофа іліквідацыяяенаступстваў.Пагаршэнне становішчаўпрамысловасці і сельскайгаспадарцы.

Рэфармаванне савецкай грамадска-палітычнай сістэмы. Палі-тыка галоснасці.ВыбарынародныхдэпутатаўуВярхоўнысаветБссРімясцовыясаветынаальтэрнатыўнайаснове.Фарміраваннешматпартыйнасці.Грамадскіяарганізацыі іаб’яднанні.

Развіццё адукацыі і навукі. Рэформа агульнаадукацыйнайшколыіпераходдаабавязковага8-гадоваганавучання.Увядзеннеўсеагульнайсярэдняйадукацыі.Пашырэннесістэмыпрафесійна-тэхнічнайадукацыі.Развіццёвышэйшайісярэдняйспецыяльнайадукацыі.Прадстаўнікі педагагічнай прафесіі ў БссР—ГероісацыялістычнайПрацы.ДасягненнівучоныхБеларусі.ПрэзідэнтАНБссРМ.А.Барысевіч.Удзелбеларусаўуасваеннікасмічнай

128

прасторы.Уклад вучоных—ураджэнцаўБеларусі—у развіццёваенна-прамысловага комплексу сссР. Дасягненні беларускіхсавецкіхспартсменаў.

Літаратура. Развіццё літаратуры. тэмаВялікайАйчыннайвайныўтворахВ.Быкава,АлесяАдамовіча,ЯнкіБрыля, I.На-вуменкі, І.Чыгрынава.Лёсы беларусаў у творчасці I.Мележа.Гістарычная тэматыкаў творчасціУ.Караткевіча, І.Шамякіна.Беларускаяпаэзія:П.Броўка,Максімтанк,П.Панчанка.

Тэатральнае, музычнае і выяўленчае мастацтва. Адлюстраваннекультурна-гістарычнайспадчыныБеларусіўмастацтве.тэатральнаеімузычнаемастацтва.Жывапіс.скульптура.Кіно.

Наш край (2гадзіны)Практыкум да раздзела II (2гадзіны)Падагульненне да раздзела II

Асноўныя паняцці: рэабілітацыя, валюнтарызм, камунізм, «развіты сацыялізм», урбанізацыя, меліярацыя, стагнацыя, гаспадарчы разлік, ваеннапрамысловы комплекс, дэфіцыт, экстэнсіўны і інтэнсіўны шляхі развіцця эканомікі, перабудова, галоснасць, выбары на альтэрнатыўнай аснове, парламенцкая апазіцыя.

р а з д з е л III Cтанаўленне i ўмацаванне дзяржаўнага

суверэнітэту рэспублікі Беларусь (24 гадзіны)Станаўленне і развіццё Рэспублікі Беларусь. Этапыінапрамкі

развіццяРэспублікіБеларусь.Абвяшчэннеіўмацаваннедзяржаў-нага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. станаўленне і развіццёпалітычнайсістэмы.Распрацоўкаірэалізацыябеларускаймадэлісацыяльна-эканамічнагаразвіцця.

Станаўленне дзяржаўнага суверэнітэту. Рухза дзяржаўнысуверэнітэт.Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэцеБссР ад27ліпеня1990 г. і наданне ёй статусуканстытуцыйнага закона.Белавежскаепагадненне.стварэннесНД.ПрыняццеКанстытуцыіРэспублікі Беларусь 15 сакавіка 1994 г. і станаўленне інсты-тута прэзідэнцтва. Першы Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь —А.Р.Лукашэнка.Рэспубліканскірэферэндум14мая1995г.іяговынікі.ДзяржаўнаясімволікаРэспублікіБеларусь.

129

Грамадска-палітычнае жыццё ў другой палове 90-х гг. ХХ ст. — пачатку XXI ст. Умацаванне палітычнай сістэмы ўРэспубліцыБеларусь.Фарміраванне заканадаўчай і выканаўчай галін дзяр-жаўнай улады.Рэспубліканскі рэферэндум24 лістапада 1996 г.і яго вынікі.КанстытуцыяРэспублікіБеларусь са змяненнямі ідапаўненнямі, прынятымі на рэферэндуме.ВыбарыПрэзідэнтаРэспублікіБеларусь2001г.замацаваннеінстытутапрэзідэнцкайулады.

Рэспубліканскірэферэндум17кастрычніка2004г.іяговынікі.ВыбарыПрэзідэнтаРэспублікіБеларусь2006,2010,2015гг.Асно-вы ідэалогіі беларускайдзяржавы.Палітычныяпартыі і грамад-скіяаб’яднанні.Узаемаадносіныдзяржавыірэлігійныхканфесій.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё. Эканамічнае становішчаРэспублікіБеларусь у першайпалове 1990-х гг.Пошукшляхоўпераходударыначнайсістэмыэканамічныхадносін.Падыходыдаправядзенняпрыватызацыі.УвядзеннесістэмыграшовыхадзінакРэспублікіБеларусь.

Беларуская мадэль сацыяльна-эканамічнага развіцця і яесутнасныяхарактарыстыкі.Мэты і сродкі рэалізацыі сацыяль-на арыентаванай эканомікі. Эканамічная інтэграцыя зРасіяй ікраінамісНД.Гаспадарчыядзеячы—ГероіБеларусі.РоляУсе-беларускіхнародныхсходаўувызначэнніпрыярытэтаўсацыяль-на-эканамічнагаразвіццяРэспублікіБеларусь.Дзяржаўнаямала-дзёжнаяпалітыка.

Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь. Фарміраванне іпры-ярытэтызнешнепалітычнагакурсуРэспублікіБеларусь.ДзейнасцьБеларусіўААН.УмацаваннесувязейзкраінамісНД.Развіццёўзае-маадносінпаміжБеларуссюіРасіяй:саюзнаядзяржаваБеларусііРасіі.ФарміраваннеМытнагасаюза,еўразійскагаэканамічнагасупольніцтва,Адзінай эканамічнайпрасторы іеўразійскага эка-намічнагасаюза.

Шматвектарнасць знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь.УзаемаадносіныБеларусізкраінаміеўрапейскагасаюзаіНАтА.супрацоўніцтвазкраінаміАзіяцка-Ціхаакіянскагарэгіёна,Афры-кі і ЛацінскайАмерыкі. Развіццёміжнароднага эканамічнагасупрацоўніцтваРэспублікіБеларусь.

Развіццё адукацыі, навукі і культуры. КультураБеларусі ваўмовахдзяржаўнагасуверэнітэтуРэспублікіБеларусь. Афармленне

130

дзяржаўнагастатусубеларускайірускаймоў.забеспячэннеадзін-стваправапісныхнормбеларускаймовы.станаўленне і развіццёнацыянальнай сістэмыадукацыі.Адукацыяяк адзін з галоўныхрэсурсаўразвіццячалавечагакапіталу.Рэформаагульнаадукацый-найшколы.Роляпрафесійна-тэхнічнай і сярэдняй спецыяльнайадукацыі.МасаваявышэйшаяадукацыяўБеларусііБалонскіпра-цэс.Развіццёбеларускайнавукі.УраджэнцыБеларусі,грамадзянеРэспублікіБеларусь—Нобелеўскіялаўрэаты.РазвіццёІт-галіны.

Новы этап у развіцці беларускай літаратуры. Выяўленчаемастацтва.тэатральнае імузычнаежыццё.Беларускаекіно.Ад-люстраваннеўмастацтвегістарычнайпамяціпрамінулаебелару-скаганародаіягоасоб.Аднаўленнепомнікаўархітэктуры.Дзеячынавукі ікультуры.Дасягненнібеларускагаалімпійскагаспорту.

Наш край (2гадзіны)Практыкум да раздзела III (2гадзіны)Падагульненне да раздзела III

Асноўныя паняцці: дзяржаўны суверэнітэт, рэферэндум, Белавежскае пагадненне, Садружнасць Незалежных Дзяржаў, унітарная дзяржава, прававая дзяржава, Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь, Палата прадстаўнікоў, Савет Рэспублікі, Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь, ідэалогія беларускай дзяржавы, грамадзянская супольнасць, рыначная сістэма эканамічных адносін, прыватызацыя, сацыяльна арыентаваная эканоміка, чалавечы капітал, інтэграцыя, Мытны саюз, Еўразійскі эканамічны саюз, Арганізацыя Дагавора аб калектыўнай бяспецы, Саюзная дзяржава Беларусі і Расіі, Усходняе партнёрства, «Партнёрства дзеля міру», Балонскі працэс.

Выніковае падагульненне (1гадзіна)Перадэкзаменацыйнае паўтарэнне (закоштрэзервовыхгадзін).

131


У працэсе засваення зместу вучэбнага матэрыялу на павы-шанымузроўнівучнібудуць:

ведаць:z� азначэнні пададзеных у праграмепаняццяў з канкрэтыза-цыяйіхзместу;z� храналогіюасноўныхпадзейгісторыіБеларусідругойпаловы40-хгг.XXст.—пачаткуXXIст.,іхвынікіілакалізацыюнагістарычнайкарце;z� вынікі дзейнасці выдатных гістарычных асоб і прыкладытворчасцідзеячаўкультуры;z� розныяацэнкі,пунктыгледжанняпааднойітойжапрабле-ме,характарыстыкігістарычныхасоб ідзеячаўкультуры;

умець:z� лакалізавацьпадзеігісторыіБеларусідругойпаловы40-хгг.XX ст.—пачаткуXXI ст. у часе і геапалітычнай прасто-ры з апорайнахраналагічныя і сінхраністычныятабліцы,гістарычнуюкарту іатлас;z� характарызавацьасноўныяперыядыіпадзеігісторыіБела-русідругойпаловы1940-хгг.—пачаткуXXIст.;z� суадносіцьгістарычныяпадзеі,якіятычаццадзяржаваўтва-ральнага, сацыяльна-эканамічнага, нацыянальна-культур-нагаразвіццяБеларусі, з грамадска-гістарычнымпрацэсамісавецкайгісторыяй;z� рэканструявацьіінтэрпрэтавацьзмествучэбнагаматэрыялу;z� раскрываць і тлумачыць прычынна-выніковыя сувязі па-між гістарычнымі падзеямі і з’явамі, раскрываць узаема-абумоўленасцьзменурозныхгалінахграмадскагажыцця;z� параўноўвацьпапрапанаваныхці самастойна вызначаныхпрыметах,сістэматызавацьіабагульняцьгістарычныяфактыірабіцьнападставегэтагааргументаваныявывады;z� выкарыстоўвацьведаннепрыметізместупрыведзеныхупра-грамепаняццяўдляканкрэтызацыітэарэтычныхвывадаў;z� параўноўвацьаргументацыюрозныхпунктаўгледжанняпаадной ітойжапраблеме;

132

z� адрозніваць меркаванні і інтэрпрэтацыі ад гістарычныхфактаў;z� абгрунтоўвацьуласнаемеркаваннепапраблемахграмадска-гістарычнагаразвіцця;z� праводзіцьпошук гістарычнай інфармацыіў разнастайныхкрыніцах;z� праводзіцьаналіз гістарычныхкрыніц і рэканструявацьнаіхасновевобразыгістарычнагамінулага іягоўдзельнікаў;z� характарызаваць умовы і вобразжыццянасельніцтваБе-ларусі;z� рыхтавацьіпрэзентавацьпаведамленніпрадзейнасцьгіста-рычныхасобзвызначэннемяематываў іацэнкайвынікаў,творчасцьдзеячаўкультурызхарактарыстыкайгістарычнайтэматыкіў іхтворах;z� характарызавацьпомнікі культурыБеларусі, створаныяўперыяддругойпаловы40-х гг.XXст.—пачаткуXXI ст. іпрысвечаныягістарычнымпадзеям;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� для напісання і прэзентацыі рэфератаў, гістарычныхса-чыненняў (эсэ); праектаў (вучнёўскіх даследаванняў) прагістарычныяпрацэсы(падзеі) іасобзвызначэннеміхпраб-лематыкі,мэты, зборам і апрацоўкайматэрыялу, абаронайвынікаў;z� вызначэння ўласнай пазіцыі пры абмеркаванні значнасцігістарычныхпадзей івынікаўдзейнасці іхудзельнікаў;z� тлумачэння ўзаемаабумоўленасці сучасных і гістарычныхз’яў;z� правядзення пошуку і аналізу зместу сацыяльна значнайінфармацыі;z� ідэнтыфікацыі сваіх сацыяльныхпаводзінякграмадзянінаРэспублікіБеларусь;z� ажыццяўленнякамунікацыіўшматканфесійныміполікуль-турнымграмадстве;z� захаванняпомнікаўгісторыі ікультурыБеларусі.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

Фамін, В. М.ГісторыяБеларусі,другаяпалова1940-хгг.—пачатакХХІ ст. : вучэб. дапам. для11-гакл. устаноў агул. сярэд. адукацыі збеларус.мовайнавучання/В.М.Фамін,с.В.Паноў,Н.М.Ганушчан-ка ;падрэд.В.М.Фаміна.—Мінск :Нац. ін-тадукацыі,2013.

Фамін, В. М.ГісторыяБеларусі,другаяпалова1940-хгг.—пачатакХХІ ст. : 11 кл. : хрэстаматыя : дапам. для вучняў агульнаадукац.устаноў з беларус. і рус.мовамінавучання / аўт. уступн. арт.,метад.апарату, склад.В.М.Фамін,с.В.Паноў,т.Ф.Ходзіна.—Мінск :Народнаяасвета,2009.

Паноў, С. В. ГісторыяБеларусі ў 11 класе : вучэб.-метад. дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання/с.В.Паноў.—Мінск :Выд.цэнтрБДУ,2015.

История.11класс:рабочаятетрадь:пособиедляучащихсяучреж-дений общ. сред. образования с рус. яз. обучения /М.А.Краснова[идр.].—Минск :Аверсэв,2014.

Паноў, С. В. Ад БссР да Рэспублікі Беларусь : выбаршляхоўразвіцця:11кл.:дапам.длявучняўагульнаадукац.устаноўзбеларус.ірус.мовамінавучання/с.В.Паноў.—Мінск :АсАР,2010.

Паноў, С. В. Ад БссР да Рэспублікі Беларусь : выбаршляхоўразвіцця : 11 кл. : дапам. длянастаўнікаў агульнаадукац. устаноў збеларус.ірус.мовамінавучання/с.В.Паноў.—Мінск:АсАР,2010.

Вучэбнаяпраграмафакультатыўныхзаняткаўдля11класа«Гісто-рыяБеларусі ў імёнах і падзеях» / с. В.Паноў,Л.А.Ярашэвіч //Веснікадукацыі.—2013.—№4.

Гінчук, В. В.ГісторыяБеларусі:тэставыяірознаўзроўневыязадан-ні:10—11кл.:дапам.длянастаўнікаўустаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.ірус.мовамінавучання / В.В.Гінчук.—Мінск:сэр-Віт,2012.

зборнікзаданняўдлявыпускногаэкзаменупавучэбнымпрадмеце«ГісторыяБеларусі». 11клас : дапам. длянастаўнікаў устаноў агул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/с.В.Паноў,Л.А.Яра-шэвіч.—Мінск :Аверсэв,2015.

ИсторияБеларуси : втораяполовина 1940-х гг.—началоXXI в.ХI класс /Moodle [Электронныйресурс].—Режимдоступа : http://moodle.adu.by.

134

СУСвЕтнАЯ гIСтоРыЯсусветная гісторыя навейшага часу: 1945—2015 гг.


агульная характарыстыка вучэбнага прадмета, яго спецыфіка

ў сістэме агульнай сярэдняй адукацыіГісторыяНавейшагачасуз’яўляеццаважнымэтапамфарміра-

ванняўвучняўцэласнайкарціныгістарычнагаразвіццясвету,безякогацяжка арыентавацца ў сучаснай сацыяльнай рэчаіснасці.Яна раскрывае карціну гістарычнага працэсу ў яго адзінстве ісупярэчнасціадзаканчэнняПершайсусветнайвайныдапачаткуХХІ ст.Унавучанні гісторыі гэтыкурс займае асабліваемесца.Ёнз’яўляеццалагічнымзавяршэннемвывучэннясістэматычнагакурсагісторыі,тамуўімзнаходзяцьадлюстраваннеабагульняль-ныявывадыпраасноўныятэндэнцыі і грамадска-гістарычныво-пытпапярэднягаразвіцця.КурсНавейшайгісторыімаеключавоезначэннезпунктагледжанняфарміраваннясветапоглядуіграмад-зянскага выхавання вучняў, атрымання імі сацыяльна значныхведаўпра сучасныя тэндэнцыі развіцця свету, інтэлектуальнай іпсіхалагічнайпадрыхтоўківучняўдаўваходжанняўсамастойнаежыццё.

Праграма грунтуецца на спалучэнні храналагічнага, краіна-знаўчага, параўнальна-гістарычнага і праблемнага падыходаў.Храналагічныпадыходвыявіўсяўзахаваннітрадыцыйнагападзе-лукурсанадзвечасткі:1918—1945гг.,якаявывучаеццаўХкла-се, і з 1945 г. па сённяшні час, якая вывучаецца ўXI класе,—а таксамаў тым,штопадзеі і з’явы гісторыі ў рамках тэмывы-вучаюцца ў часавым (храналагічным) парадку. Краіназнаўчыпадыходвыявіўсяўвылучэнніасобныхблокаў:краіныеўропы ізША;Расія—сссР—РасійскаяФедэрацыя;краіныАзіі,Афрыкі

135

іЛацінскайАмерыкі—прыгэтымасабліваяўваганадаеццатымдзяржавам,якіяшматучымвызначаюцьасноўнывектарсусвет-нага развіцця.Параўнальна-гістарычныпадыход дапамагае зна-ходзіцьагульнае ірознаеўразвіцціпрацэсаўсусветнайгісторыі,паказвацьузаемасувязьіўзаемаабумоўленасцьпадзей.Праблемныпадыходзнайшоўсваёадлюстраваннеўразглядзепытанняў,якіянемаюць адназначнага адказу ў гістарычнайнавуцы. сярод іхможна адзначыць такіяключавыяпраблемы,якпытанні вайныі міру, праблемы трансфармацыі і мадэрнізацыі палітычных ісацыяльна-эканамічныхсістэм,прынцыпыпабудовыстабільнагасветапарадкудляўстойліва-бяспечнагаразвіццячалавецтва.

месца вучэбнага прадмета ў вучэбным планеВучэбная праграма прызначана для арганізацыі вывучэння

другогаперыядугісторыіНавейшагачасу(1945—2015)уXIкла-сенапавышанымузроўні, які прадугледжвае засваенне вучняміведавагаідзейнаснагакампанентаўзместуадукацыі,неабходнагадляасобаснагасамаразвіцця,далейшаганавучанняіпрафесійна-га самавызначэння, а таксама для ўсвядомленага і эфектыўнагавырашэнняадукацыйныхіжыццёвых(сацыякультурных)задач.

Павышаны ўзровень дазваляе рэалізаваць дыферэнцыяцыюнавучання,пабудавацьіндывідуальнуюадукацыйнуютраекторыю,забяспечыцьпераемнасць агульнай сярэдняй і вышэйшайадука-цыі іпадрыхтавацьвучняўдадзейнасціўвыбранайпрафесійнайсферы.Асаблівасцюкурсагісторыі,яківывучаеццанаIIIступеніагульнай сярэдняйадукацыінапавышанымузроўні, з’яўляеццаягонепасрэднаясувязь з задачаміпрафілізацыіадукацыі.Павы-шаныўзровеньвывучэннягісторыірэалізуеццаякзакоштпашы-рэння ведавагакампанента зместукурса гісторыі, так і за коштудасканалення агульных і спецыяльных спосабаў вучэбна-пазна-вальнайдзейнасці.

Неабходнаўлічвацьтое,шторазамззахаваннемважнасціатры-маннявучняміведаўпранавейшыперыядгісторыіасабліваяўвагапавіннанадаваццаўдасканаленнюспосабаўвучэбна-пазнавальнайдзейнасці,неабходныхдлядалейшагасамастойнагавыкарыстанняпрыаналізе сучаснай сацыяльнайрэчаіснасці і паспяховагапра-цягунавучанняваўстановахвышэйшайадукацыі.

136

УадпаведнасцізВучэбнымпланамна2016/2017навучальныгоднавывучэннесусветнайгісторыіНавейшагачасу(1945—2015)адводзіцца3 вучэбныя гадзінына тыдзень упершымпаўгоддзі і2вучэбныягадзінынатыдзеньудругімпаўгоддзі,усяго87вучэб-ныхгадзін.

Настаўнік, зыходзячы з педагагічнаймэтазгоднасці і ўлічва-ючыасаблівасцінавучанняўканкрэтныхумовах,можа змяніцьрэкамендуемуюпраграмайколькасцьвучэбныхгадзіннавывучэн-неасобныхтэміпарадакіхвывучэння,невыходзячызаагульнуюколькасцьвучэбнагачасупараздзелах.

мэта і задачы вывучэння вучэбнага прадметаМэта вывучэння гісторыі: авалоданне вучнямі сістэматыза-

ваныміведаміпрасусветныгістарычныпрацэсз1945па2015г.,неабходнымі дляфарміравання грамадзянскага патрыятызму,паспяховага прафесійнага самавызначэння і сацыялізацыі ў су-часным сацыякультурнымасяроддзі, і развіццё на гэтай асновегістарычнагамыслення.

Асноўныя задачы:zz засвоіць сістэму важнейшыхфактаў, якіяхарактарызуюцьперыядНавейшайгісторыіадзаканчэнняДругойсусветнайвайныдапачаткуХХІст.,зраскрыццёмнайбольшістотныхпрычынна-выніковыхсувязей,неабходныхдляпрацягуна-вучання ва ўстановах вышэйшай адукацыіпа адпаведнымпрофілі;zz засвоіцьасноўныягістарычныяпаняцціўіхсістэмеіўзаема-сувязі;zz асвоіцьасноўныяспосабысамастойнагаатрыманняновыхса-цыяльна-гістарычныхведаўіаперыраваннягатовыміведамі;zz вызначаць уласнуюпазіцыю ў адносінах да падзей і з’яўмінулага і сучаснасці;zz выхоўвацьувучняўграмадзянскіпатрыятызміфарміравацьдзяржаўна-нацыянальнуюідэнтычнасць;zz умець выкарыстоўваць атрыманыя гістарычныя ведыў ву-чэбна-пазнавальнайдзейнасцііжыццёвыхсітуацыях,атак-самадляразуменнясучасныхграмадскіхз’яўваўзаемасувязізмінулым.

137

асобасныя, метапрадметныя і прадметныя вынікі засваення вучэбнага прадмета

Вывучэнне гісторыі на павышаным узроўні ажыццяўляеццаз улікаммагчымасці рэалізацыі кампетэнтнаснага падыходу дападрыхтоўківыпускніканаўзроўніагульнайсярэдняйадукацыі,якіўлічваефарміраваннепрадметных,метапрадметных,асобасныхкампетэнцый.Кампетэнцыі разглядаюццаяк асобаснаяякасць,якаяфарміруеццаўадукацыйнымпрацэсеўходзезасваенняведаў,набыцця ўменняў, навыкаў, вопыту дзейнасці, неабходных дляпрацягуадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяховайсацыялізацыіўграмадстве.

Прадметныявыніківывучэннягісторыінапавышанымузроўнінакіраванына засваенне зместу гісторыіНавейшага часу з 1945па2015г.iасваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбна-пазнавальнайдзейнасці.Прадметныя вынікі навучанняпавінныдапамагчыўпаспяховымнавучаннінанаступнайступеніадукацыі.Яныпрад-стаўленыўраздзеле«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».

Метапрадметныя выніківывучэннягісторыінапавышанымузроўніадлюстроўваюцьуменні:

zz самастойнавызначацьмэтысвайгонавучанняіпазнавальнайдзейнасці,атаксамашляхі іхдасягнення;zz аналізавацьсваюдзейнасць ікарэкціравацьяе;zz абагульняць, сістэматызаваць,класіфікавацьфакты,выяў-ляцьасноўныяпрычынна-выніковыясувязі,рабіцьвысновы;zz аперыравацьзнакава-сімвальнай інфармацыяй;zz вызначацьпаняцці іпадводзіцьпадпаняцці;zz працавацьзразнастайнымікрыніцамі інфармацыі;zz арганізоўваць і прадстаўляць вынікі сваёй вучэбна-пазна-вальнайдзейнасці;zz узаемадзейнічаць з іншымі людзьмі, працаваць у групе,камандзе,калектыве.

Асобасныя вынікі вывучэння гісторыінапавышанымузроўніадлюстроўваюць:

zz усведамленнесябеякграмадзянінаРэспублікіБеларусь;zz фарміраваннебазавайсістэмыкаштоўнасцей;

138

zz далучэнне да культурнай разнастайнасці сучаснага гра-мадства;zz развіццё светапогляду, самасвядомасці, адносін да рэчаіс-насці, характару, здольнасцей, псіхічныхпрацэсаў, наза-пашванневопыту.

рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання

Вывучэнне гісторыінапавышанымузроўніпатрабуе змянен-няметадаўнавучання.Павялічваецца аб’ём самастойнайпрацывучняў, большаяўваганадаеццапрацыз гістарычнымікрыніца-мі, арганізуеццадаследчая і праектнаядзейнасць.Гэта дазваляевырашыць праблему найбольш поўнага ўліку індывідуальныхмагчымасцей іпатрэбнасцейвучняў.

Найбольш эфектыўнымі формамі заняткаў пры вывучэннігісторыінапавышанымузроўні з’яўляюцца інтэрактыўныялек-цыі,семінары,практычныязаняткі(практыкумы),канферэнцыі,круглыя сталы, дыспуты, дыскусіі і г. д., заснаваныя на вы-карыстанніактыўныхіінтэрактыўныхметадаўнавучання.змэтайвыпрацоўкі асобасныхадносін вучняўдападзей і працэсаў, якіявывучаюцца, важна звязваць вывучаемыматэрыял з сучаснымжыццём.

Асаблівае значэннеўпрацэсевывучэннягісторыінапавыша-нымузроўнімаюцьпрактыка-арыентаваныяформывучэбныхза-няткаў,падчасякіхвучніўдасканальваюцьнавыкііндывідуальнайікалектыўнайдзейнасцізразнастайнымікрыніцамігістарычнайінфармацыі, вырашаюць пазнавальныя задачы, выконваюцьпраблемныязаданні,ажыццяўляюцьінфармацыйна-пазнавальную,вучэбна-даследчуюіпраектнуюдзейнасць.Дляправядзеннятакіхзаняткаўупраграмеадведзеныдадатковывучэбнычас.тэмыўро-каў-практыкумаўвызначаенастаўнік, зыходзячыса складанасцiвучэбнагаматэрыялу,неабходнасцібольшякаснагаягозасваення,інтарэсаўвучняў,атаксамазабяспечанасцінеабходнымісродкамінавучання.

Пашырыцьпраблематыкузместугістарычнагакурса,стварыцьумовыдляарганізацыізасваенняадпаведныхспосабаўдзейнасці,адпрацавацьнавыкідаследчайпрацызгістарычнымікрыніцамі,удасканальвацьуменнефармулявацьіаргументавацьуласныпункт

139

гледжаннямагчымана аснове вывучэнняшырокага спектра гіс-тарычныхкрыніц.Асноўнаемесцапрыпрацыздакументамімэ-тазгоднаадвесці іхкрытычнамуаналізу і інтэрпрэтацыі.Разамзтрадыцыйнымі відамі гістарычныхкрыніц (заканадаўчыя акты,мемуары,гістарычныядаследаваннііінш.)могуцьвыкарыстоўвац-цакрыніцыінфармацыі,незусімзвыклыядляўстановыагульнайсярэдняйадукацыі,але,безумоўна,здольныяпавысіцьпазнаваль-ныінтарэс,такіяякэпісталярнаяспадчына(прыватнаяперапіска);вуснаягісторыя;творыпубліцыстычнага,карыкатурнагажанраў;інфармацыясМІ,музейныязборы;краязнаўчыматэрыял іг.д.

Вывучэннекожнагараздзелазавяршаеццападагульненнем,якоесадзейнічае сістэматызацыі ведаў вучняў, устанаўленнюўнутры-іміжпрадметныхсувязей,вывядзеннюзаканамернасцейітэндэн-цый, удасканаленню спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці.Павышэннюякасцінавучання таксама будзе садзейнічаць выка-рыстаннеўадукацыйнымпрацэсеінфармацыйна-камунікацыйныхтэхналогій.

Рэзервовычаспрызначаныдляправядзеннякантролюзасвае-нняведавага і дзейнаснагакампанентаў зместу гістарычнай аду-кацыі,атаксамадляарганізацыіпраектнайдзейнасцівучняў.


87 гадзін, у тым ліку 9 гадзін — рэзервовы час

уводзіны (1 гадзіна)Асноўныя тэндэнцыі развіцця краін свету пасляДругой су-

светнайвайны.Крушэнне сусветнайкаланіяльнай сістэмы.Фар-міраваннедвухполюснагасвету.Пачатакхалоднайвайны.Разрадкаміжнароднайнапружанасці.Паваротадразрадкідаканфрантацыі.змяненне суадносін сіл у свеце.Распад сацыялістычнагалагера.Паглыбленне інтэграцыі іпрацэсыдэзынтэграцыі.

140

Асноўныя паняццi:Паўночнаатлантычны блок (НАТА), Арга нізацыя Варшаўскага Дагавора (АВД), двухполюсны свет, сусветная сістэма сацыялізму, «дактрына Картэра», разрадка міжнароднай напружанасці.

р а з д з е л I асаблівасці развіцця зШа і краін еўропы (26 гадзін)

Фарміраванне і крызіс «грамадства ўсеагульнага дабрабыту» ў краінах Захаду(2гадзіны).Пасляваеннаеаднаўленнеэканомікіітрансфармацыяэканамічнаймадэлі.Агульнырынак.Фарміраванне«грамадства ўсеагульнага дабрабыту».Дактрына сацыяльнагалібералізму.НтР і яе сацыяльна-эканамічныянаступствы.Ростневытворчайсферы.сусветныэканамічныкрызіс1974—1975гг.іягонаступствы.Неакансерватыўнаяхваля1980—1990-хгг.

Постындустрыяльнае грамадства ў развітых краінах (2 га-дзіны).Асноўныярысыпостындустрыяльнага (інфармацыйнага)грамадства.Глабалізацыясусветнайэканомікі.Інтэграцыйныяпра-цэсы.Маастрыхцкідагавор.Фінансавыкрызіс(2008).Крызісныяз’явыўпостындустрыяльнымграмадствеўпачаткуXXIст.

Злучаныя Штаты Амерыкі(2гадзіны).сацыяльна-эканамічнаеіпалітычнаеразвіццёпасляДругойсусветнайвайны.Макартызм.Барацьбасупрацьрасавайдыскрымінацыі.М.Л.Кінг.ПрэзідэнцтваД.Эйзенхаўэра.Ваенна-прамысловыкомплекс. зШАна «новыхрубяжах».Д.Кенэдзі.Крызісныя з’явыў 1970-х гг.Р.Рэйган і«рэйганоміка». зШАў 1990-х—пачаткуХХІ ст.Асноўныяна-прамкізнешняйпалітыкізША.

Федэратыўная Рэспубліка Германія і Германская Дэмакра-тычная Рэспубліка (2 гадзіны).УтварэннеФРГ іГДР.Германскі«эканамічныцуд».сацыяльнаярыначнаяэканоміка.ПалітычнаеразвіццёФРГ. К. Адэнаўэр. Будаўніцтва сацыялізму ў ГДР.Э.Хонекер.АдносіныФРГіГДР.Берлінскікрызіс1961г.«Новаяўсходняя палітыка».В.Брант. сацыяльна-палітычнае развіццёФРГіГДРу1970—1980-ягг.Г.Коль.Аб’яднаннеГерманіі.Адзі-наяГерманіянамяжыстагоддзяў.А.Меркель.

Вялікабрытанія (2 гадзіны).Пачатак распаду Брытанскайкаланіяльнай імперыі. Унутраная палітыка кансерватараў(1951—1964). Ірландская (Ольстэрская) праблема ішляхі яевырашэння.Кансерватарыілейбарыстыперадэканамічныміпраб-

141

лемамі1970-хгг.сацыяльна-эканамічнаяпалітыкакансерватараў.М. тэтчэр. тэтчэрызм.Фалклендскі канфлікт. Вяртанне лей-барыстаўдаўлады.Канцэпцыя«новагалейбарызму».Праўленнекансерватараў.

Францыя (2 гадзіны).становішчаФранцыіпасляДругой су-светнай вайны.Ш. дэ Голь.Фарміраванне рэжымуЧацвёртайрэспублікі.ПачатакраспадуФранцузскайкаланіяльнайімперыі.Пятаярэспубліка.ЭканамічныўздымуФранцыіўканцы1950—1960-хгг.Палітычныкрызіс1968г.Францыяў1970-ягг.—пачат-куХХІст.УнутранаяізнешняяпалітыкаФранцыіў1970-ягг.—пачаткуХХІст.Прыходдаўладысацыялістаў.

Італія(2гадзіны).Пасляваенныядэмакратычныяпераўтварэн-ні.сацыяльна-эканамічнаеіпалітычнаеразвіццёў1950—1980-ягг.ПраблемаПоўдня.Палітычнытэрарызм.Пошукішляхоўвыхадузпалітычнагакрызісу.еўракамунізм.Палітыка«гістарычнагакам-прамісу».Палітычныяпераменыў1990-ягг.—пачаткуХХІст.

Краіны Паўночнай Еўропы(2гадзіны).МесцакраінПаўночнайеўропыўсучаснымсвеце.сацыяльна-эканамічнаеразвіццёкраінПаўночнай еўропы пасляДругой сусветнай вайны.Шведскаямадэльсацыялізму.У.Пальме.Палітычнаеразвіццёпасля1945г.знешняяпалітыка.КраіныПаўночнайеўропыўканцыХХ—па-чаткуХХІст.

Краіны Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы(2гадзіны).Дэмакратычныя пераўтварэнні першых пасляваенных гадоў.Поспехі і цяжкасці сацыялістычнага будаўніцтва.Нарастаннесістэмнага крызісу сацыялізму. Дэмакратычныя рэвалюцыі1989—1991гг.ііхнаступствы.ГрамадзянскаявайнаўЮгаславіііяераспад.ПадзелЧэхаславакіі.Інтэграцыяўеўрапейскіяструк-турыіНАтА.

Культура краін ЗША і Еўропы. Спосаб жыцця насельніцтва(3 гадзіны).Асноўныянапрамкі развіццямастацкайкультуры.Элітарнаяімасаваякультура.Постмадэрнізм.Музыка,літаратураітэатр:асноўныятэндэнцыіразвіцця.Неарэалізм.Кіно.Архітэкту-ра. спосабжыцця іматэрыяльнае становішча сярэдняга класа.Шоу-бізнес і рэклама.Масавая культура. Рост уплыву сродкаўмасавай інфармацыі.

Практыкум па раздзеле I (4гадзіны)Падагульненне па раздзеле I (1гадзіна)

142

Асноўныя паняцці:«грамадства ўсеагульнага дабрабыту», Агульны рынак, навуковатэхнічная рэвалюцыя (НТР), інтэграцыя, Савет эканамічнай узаемадапамогі (СЭУ), Еўрапейскі Саюз (ЕС), макартызм, глабалізацыя, транснацыянальная карпа рацыя, ваеннапрамысловы комплекс (ВПК), «рэйганоміка», Стратэгічная абаронная ініцыятыва (САІ), тэтчэрызм, галізм, неакан серватыўная хваля, мафія, шведская мадэль сацыялізму, Буда пешцкая восень, Пражская вясна, «новая ўсходняя палітыка», «аксамітныя рэвалюцыі», постындустрыяльнае (інфармацыйнае) грамадства, постмадэрнізм, авангарднае мастацтва.

р а з д з е л II Гісторыя ссср і расійскай Федэрацыі (16 гадзін)

СССР у 1945—1953 гг.(2гадзіны).Пераводнароднайгаспадаркінамірныярэйкі.Аднаўленнеразбуранайвайнойнароднайгаспа-даркі.Грамадска-палітычнаясітуацыяпаслявайны.Палітычныярэпрэсіі.«Ленінградскаясправа».Барацьбазкасмапалітызмам.

СССР у 1953—1964 гг. (2 гадзіны). змяненні ў палітычнымкурсекраіныпаслясмерціІ.В.сталіна.М.с.Хрушчоў.XXз’ездКПсс.Крытыка культу асобы сталіна. Грамадска-палітычнаежыццёўкраіне.Рэформыўсельскайгаспадарцыіпрамысловасці.Асваеннецаліны.Умовыжыццясавецкіхлюдзей.

СССР у сярэдзіне 1960-х — пачатку 1980-х гг.(2гадзіны).Асаб-лівасціграмадска-палітычнагажыццясавецкайкраіны.Л.І.Брэж-неў.Адміністрацыйна-гаспадарчаярэформа1965 г.КанстытуцыясссР1977г.Канцэпцыя«развітогасацыялізму».зніжэннетэмпаўразвіцця.станэканомікіў1970-я—пачатку1980-хгг.

Распад СССР і ўтварэнне СНД (2 гадзіны).Пачатакперабудо-вы.М.с.Гарбачоў.Курснапаскарэнне сацыяльна-эканамічнагаразвіцця краіны.Новыя з’явы ў грамадска-палітычнымжыццікраіны.Палітыкагалоснасці.Дэмакратызацыя.«Парадсуверэні-тэтаў».ПадпісаннеБелавежскагапагаднення іўтварэннесНД.

Расійская Федэрацыя і СНД (2 гадзіны).Палітычныкрызісверасня-кастрычніка1993г.КанстытуцыяРасійскайФедэрацыі.Б.М.ельцын.сацыяльна-эканамічнае развіццё краіны.ПадзеіўЧачні.УнутранаяпалітыкапрэзідэнтаУ.У.Пуціна.Праблемаўмацаваннярасійскайдзяржаўнасці.ПалітычнаясістэмасучаснайРасіі.

143

Інтэграцыйныяпрацэсы ў рамкахсНД. стварэнне саюзнайдзяржавыБеларусі і Расіі. УтварэннеАДКБ, еўрАзЭс, еАЭс.Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця.УзброеныяканфліктыўсНД.Праблемыдалейшагаразвіцця.

Навука і культура ў СССР і Расійскай Федэрацыі (2гадзіны).Адукацыя.Дасягненні савецкайнавукі і яе ўкладу развіццё су-светнайцывілізацыі.Літаратура,мастацтваімузыка.Дысідэнцкірух.Перабудова і змяненні ўкультурнымжыцці. Ідэалы і каш-тоўнасці савецкага грамадства. Развіццё культуры ўРасійскайФедэрацыі.

Практыкум па раздзеле II (3гадзіны)Падагульненне па раздзеле II (1гадзіна)

Асноўныя паняццi:канверсія ваеннай вытворчасці, культ асобы, дэсталінізацыя, рэабілітацыя, дэмакратызацыя, «адліга», валюнтарызм, дысідэнты, шасцідзясятнікі, мірнае суіснаванне, інтэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, экстэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, «дактрына Брэжнева», стагнацыя, ценявая эканоміка, перабудова, галоснасць, шматпартыйнасць, плюралізм, новае па літычнае мысленне, «парад суверэнітэтаў», Белавежскае пагадненне, Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД), «шокавая тэрапія», лібералізацыя цэн, прыватызацыя, акцыянаванне, рыначная эканоміка, прэзідэнцкая рэспубліка, сепаратызм, Еўразійскі эканамічны саюз (ЕАЭС), Арганізацыя Дагавора аб калектыўнай бяспецы (АДКБ), Мытны саюз.

р а з д з е л III краіны азіі, афрыкі і лацінскай амерыкі

ў 1945—2015 гг. (18 гадзін)Распад каланіяльнай сістэмы(1гадзіна).Ідэалогіінацыяналь-

на-вызваленчых рухаў.Дэкаланізацыя.Утварэнне незалежныхдзяржаў.Праблема выбарушляхоў развіцця.Неакаланіялізм.сацыялістычнаяарыентацыякраінАзіі іАфрыкі.сссР і «трэцісвет».

Кітайская Народная Рэспубліка(3гадзіны).УтварэннеКітай-скайНароднайРэспублікі (КНР).МаоЦзэдун.Аднаўленчыпе-рыяд.Палітыка«вялікагаскачка» і«культурнайрэвалюцыі».

144

РэфармаваннекітайскагаграмадствапаслясмерціМаоЦзэдуна.Дэнсяапін. Эканамічныярэформы.Палітычнае развіццёКНРугадырэформ.савецка-кітайскіяадносіны.знешняяпалітыкаКНР.Палітыка«аднадзяржава—дзвесістэмы».

Японія(2гадзіны).Рэформы1945—1949гг.Канстытуцыя1946г.сан-Францыскі дагавор. «Эканамічныцуд».Унутрыпалітычнаябарацьбаў60—70-ягг.ХХст.сучаснаестановішчаЯпоніі(канецХХ—пачатакХХІст.).станэканомікі.АдносінызсссРізША.

Індыя(2гадзіны).Барацьбаіндыйскаганародазанезалежнасць.Утварэнне дамініёна і рэспублікі.Курс на лібералізм І. Гандзі.Р.Гандзі.Палітычнаянестабільнасцьу1990-ягг.Міжпартыйнаябарацьба.Праблемызнешняйпалітыкі.УзаемаадносінызКітаем,Пакістанам,зШАісссР/Расіяй.

Краіны мусульманскага свету (2 гадзіны).Агульная харак-тарыстыкакраінмусульманскага свету.Антыманархічныярэва-люцыіўарабскімрэгіёне(егіпет,Ірак,Ліван,Лівія),барацьбазанезалежнасцьАлжыра.Праблема выбарушляхоў развіцця.Ма-дэрнізацыя Ірана.турцыя. Ісламскіфундаменталізм. «Арабскаявясна» іяенаступствы.

Краіны Лацінскай Амерыкі (2гадзіны).Асноўныятэндэнцыісацыяльна-эканамічнагаразвіцця.Палітычнаежыццё.Рэформы,ваенныядыктатурыірэвалюцыі.Куба.ФідэльКастра.Чылі.саль-вадорАльенда.Бразілія.Венесуэла.УгаЧавес.

Культура краін Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі (2гадзіны).Мадэрнізацыятрадыцыйнайкультуры.Адукацыя інавука.Мас-тацкаялітаратура,жывапіс,архітэктура.Кіно.

Практыкум па раздзеле III (3гадзіны)Падагульненне па раздзеле III (1гадзіна)

Асноўныя паняццi:краіны «трэцяга свету», дэкаланізацыя, Год Афрыкі, апартэід, неакаланіялізм, палітыка «трох чырвоных сцягоў», «Вялікая пралетарская культурная рэвалюцыя», мааізм, палітыка «вялікага скачка», Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва (ШАС), дамініён, «курс Нэру», Рух недалучэння, новыя індустрыяльныя краіны, ісламскі фундаменталізм, «белая рэвалюцыя», тэрарызм.

145

р а з д з е л IV міжнародныя адносіны і лакальныя канфлікты (16 гадзін)Фарміраванне біпалярнага свету і пачатак глабальнага супраць -

стаяння (1945—1950-я) (2 гадзіны).Ваенна-палітычныя вынікіДругойсусветнайвайны.Парыжскаямірнаяканферэнцыя(1946).Прычыныіпачатакхалоднайвайны.РасколГерманіі.стварэннеНАтА іАВД.супрацьстаяннезША—сссР.Крызіскаланіяль-най сістэмы.Халодная вайна ўАзіі. суэцкі крызіс (1956) і ягоміжнародныянаступствы.

Супрацьстаянне паміж Усходам і Захадам (1960—1970-я) (2га-дзіны).ДругіБерлінскікрызіс.Карыбскікрызіс(1962)іяговынікі.«ДактрынаБрэжнева».Дагаворы аб абмежаванні гонкі ў галінеядзерныхузбраенняў (1972, 1979).Вайна ўВ’етнаме.ВойнынаБлізкімУсходзе.Разрадкаміжнароднайнапружанасці.Нарадапабяспецыісупрацоўніцтвеўеўропе.Адразрадкідаканфрантацыі.

Міжнародныя адносіны ў 1980-я гг. — пачатку XXI ст. (2га-дзіны).Абвастрэннеміжнародныхадносінуканцы1970-х—пер-шайпалове 1980-х гг.ВайнаўАфганістане.Крызіс уПольшчы.савецка-амерыканскі дыялог (1985—1991) і яго вынікі. РаспадсссР.ГеапалітычныянаступствыраспадусссР і дэзынтэграцыіпостсацыялістычнайпрасторы.Лакальныяканфлікты і войны.Праблемастварэнняновайсістэмыеўрапейскайісусветнайбяспекі.

Войны ў В’етнаме(1гадзіна).УтварэннеДРВ.Вайнасупраціў-лення супрацьФранцыі.Жэнеўскіяпагадненні. «Асобая вайна»зША ўПаўднёвымВ’етнаме. танкінскі інцыдэнт. Вайна зШАсупраць ДРВ. «Гуамская дактрына». Парыжскія пагадненні.Аб’яднаннеВ’етнама.

Блізкаўсходні канфлікт (1 гадзіна). Вытокі і прычыны.Па-лесцінская праблема.Араба-ізраільскія войны і іх наступствы.Праблемаўрэгуляванняблізкаўсходнягаканфлікту.АрганізацыявызваленняПалесціныістварэннеПалесцінскайаўтаноміі.

Карэйская вайна і праблема аб’яднання Карэі (1 гадзіна).Утварэнне РэспублікіКарэя і КНДР. Вайна паміжПоўначчу іПоўднему 1950—1953 гг.Праблема аб’яднаннядзвюхдзяржаў.Палітыка«сонечнагацяпла»ўпачаткуXXIст.

Войны ў Афганістане (1 гадзіна).УтварэннеДэмакратычнайРэспублікіАфганістан. Барацьба паміжфракцыямі «Хальк» і«Парчам»уНДПА.заключэннеДагавораабдружбе,добрасусед-

146

стве і супрацоўніцтвепаміжДРА ісссР.Увод савецкіх войскаўуАфганістан.Курснанацыянальнаепрымірэнне.Вывадсавецкіхвойскаў.Прыход да ўлады афганскіх ісламістаў.Увод войскаўантытэрарыстычнайкааліцыі ўАфганістан. звяржэнне рэжымуталібаў.ПраблемавывадузамежныхвойскаўзАфганістана.

Войны ў зоне Персідскага заліва (1 гадзіна). Ірана-іракскаявайна1980—1988гг.АкупацыяКувейтаІракам.стварэннеміжна-роднайкааліцыі.Аперацыя«Бураўпустыні».ПадрыхтоўказШАновайвайнысупрацьІрака.звяржэннерэжымусадамаХусейна.Ваенна-палітычнаянестабільнасцьу Іраку.тэрарыстычнаядзей-насцьтакзванай ісламскайдзяржавыІрака іЛеванта (ИГИЛ).

Глабальныя праблемы чалавецтва (2 гадзіны). Ваенная ітэрарыстычнаяпагрозы.Экалагічныяпраблемыіпошукішляхоўіхвырашэння.ПраблемавыкарыстаннядасягненняўНтР:новыхбіятэхналогій,геннайінжынерыі,штучнагаінтэлекту,кланіраван-ня.Праблема барацьбы сасНІДам,новымі вірусамі і хваробамі.Праблемынераўнамернасціразвіцця.

Практыкум па раздзеле IV (2гадзіны)Падагульненне па раздзеле IV (1гадзіна)

Асноўныя паняццi:план Маршала, «дактрына Трумэна», халод ная вайна, гонка ўзбраенняў, Карыбскі крызіс, Берлінскі крызіс, абмежаванне стратэгічных узбраенняў (АСУ), Хельсінкскі пра цэс, глабальныя праблемы чалавецтва.

выніковае падагульненне (1 гадзіна)


УвынікуасваеннявучэбнайпраграмынапавышанымузроўнівучніХIкласабудуць:

ведаць:z� асноўныяпадзеі сусветнай гісторыіНавейшагачасу з 1945па2015г., іхдаты,удзельнікаў івынікі;z� значэннеасноўныхпаняццяў;z� асноўныяфактыпражыццёідзейнасцьнайбольшзначныхгістарычныхасоб ідзеячаўкультуры;

147

z� прыведзеныяўвучэбнайлітаратурыацэнківажнейшыхпа-дзей,гістарычныхасоб,дасягненняўінаступстваўразвіццянавукі ітэхнікі;z� асаблівасці палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і куль-турнага развіццяпрадстаўленыху праграмекраін свету ўвывучаемыперыяд;

умець:z� лакалізаваць падзеі сусветнай і айчыннай гісторыі 1945—2015гг.учасе іпрасторы;z� апісваць:ключавыяпадзеі другогаперыядуНавейшай гіс-торыі; умовы і спосабжыццялюдзейрознага сацыяльнагастановішчаўрозныхкраінаху1945—2015гг.;помнікікуль-турыдругогаперыядуНавейшайгісторыі;z� тлумачыцьзначэннеасноўныхпаняццяў іправільна іхвы-карыстоўвацьпрыхарактарыстыцыгістарычнайісучаснайсацыяльнайрэчаіснасці;z� суадносіць гістарычныяпадзеі, з’явы і працэсыайчыннай,еўрапейскай ісусветнайгісторыі;z� характарызаваць асноўныя перыядыНавейшай гісторыі,асноўныя гістарычныя падзеі; геапалітычнае становішчакраінірэгіёнаўу1945—2015гг.;палітычныярэжымы,якіяіснавалі ў другойпаловеХХ ст.: дэмакратычныя, аўтары-тарныя,таталітарныя;сацыяльна-эканамічнаеіпалітычнаестановішчакраіну1945—2015гг.;нацыянальна-вызвален-чыя рухі і працэс дэкаланізацыі; дзейнасць палітычных ідзяржаўных асоб і дзеячаў культуры; найбольш значныяз’явыкультурыў1945—2015гг.;z� тлумачыцьпрычынна-выніковыясувязінайбольшзначныхпадзей і з’яў другогаперыядуНавейшай гісторыі, раскры-ваць узаемаабумоўленасць змяненняў у асноўных сферахграмадскагажыцця;z� сістэматызаваць, класіфікаваць і абагульняць гістарычныяфактыірабіцьнаасновегэтагааргументаваныявывады;z� параўноўвацьгістарычныяфактыпасамастойнавызначаныхкрытэрыях;z� праводзіцьаналіззместугістарычныхдакументаў;z� пераводзіцьтэкставую інфармацыюў знакава-сімвальную інаадварот;

148

z� тлумачыцьрозныяпунктыгледжаннянаадныітыяжгіста-рычныяфакты;z� канкрэтызавацьвывады,гістарычныяпаняцці;z� выказваць і аргументаваць сваё стаўленне да гістарычныхпадзей і асоб, выказваць аргументаваныпункт гледжанняпрыабмеркаваннігістарычныхпраблем;z� даваць ацэнку гістарычнымпадзеям, дзейнасці ўрадаў,па-літычных і дзяржаўныхдзеячаў; ацэньваць уклад дзеячаўкультуры і навукі ў гістарычнае развіццё чалавечага гра-мадства;z� праводзіцьпошукгістарычнай інфармацыіўкрыніцахроз-нагатыпу;z� праводзіцьвучэбнаегістарычнаедаследаванне:фармулявацьпраблемы; ажыццяўляць збор, сістэматызацыю і абагуль-ненне інфармацыі; праводзіць якасны/колькасны аналіз;апісвацьатрыманыявынікі;праводзіцьпрэзентацыю і аба-ронувынікаўдаследавання;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� длявызначэнняўласнайпазіцыіўадносінахдагістарычныхпадзей,з’яў іасоб,атаксамадападзейсучаснагажыцця;z� аналізу пры працы з гістарычнымі крыніцамі і сучаснайсацыяльнай інфармацыяй;z� усвядомленых паводзін як прадстаўніка грамадзянскай,этнакультурнай,канфесійнайсупольнасці,якаягістарычнасклалася,грамадзянінаБеларусі;z� беражлівыхадносіндапомнікаўгісторыі ікультуры.

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЕ І МАТЭРЫЯЛЬНА-ТЭХНІЧНАЕ ЗАБЕСПЯЧЭННЕ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ

Вучэбна-метадычная літаратура

Упрацэсенавучаннямогуцьбыцьвыкарыстанынаступныякампа-нентывучэбна-метадычнага комплексу:

Космач, Г. А. сусветнаягісторыяНавейшагачасу,1945г.—пачатакХХІст.:вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбе-ларус.мовайнавучання/Г.А.Космач,У.с.Кошалеў,М.А.Краснова;падрэд.Г.А.Космача.—Мінск:Адукацыяівыхаванне,2012.—264с.

149

Космач, Г. А. ВсемирнаяисторияНовейшего времени, 1945 г.—началоXXIв. :Атлас :учеб.пособиедля11-гокл.учрежденийобще-го среднего образования / Г.А.Космач,В.Н. темушев.—Минск :Белкартография,2010.

ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1945—2010гг.:11-йкл.:хрестоматия : пособие для учащихся общеобразоват. учреждений сбелорус.ирус.яз. обучения/ авт.-сост.Г.А.Космач,В.с.Кошелев,М.А.Краснова;подред.Г.А.Космача.—Минск:Пачатковаяшкола,2010.—320с.

ИсторияНовейшего времени в 11 классе : учеб.-метод. пособие /Л.В.Гавриловец [идр.].—Минск :Изд.центрБГУ,2014.

История. 11 класс : рабочая тетрадь : пособие для учащихся уч-режденийобщ.сред.образования/М.А.Краснова[идр.].—Минск:Аверсэв,2014.—191с.

Краснова, М. А. ВсемирнаяисторияНовейшеговремени:тестовыеиразноуровневыезадания:10—11кл. :пособиедляучителейучреж-дений общ. сред. образования /М.А.Краснова.—Минск : сэр-Вит,2012.—192с .

Кошалеў У. С. сусветнаягісторыя,XIX—пачатакXXIст.:вучэб.дапам.для11-гакл.агульнаадукац.устаноўзбеларус.мовайнавучан-ня/У.с.Кошалеў.—Мінск :Выд.цэнтрБДУ,2009.—240с.

Краснова, М. А. ВсемирнаяисторияНовейшего времени : 1918—1945гг.11-йкл.:примерноекалендарно-тематическоепланирование:учеб.-метод.пособие.—Минск,2016.

Дляфарміраваннякартаграфічныхуменняўвучняўуадукацыйнымпрацэсемогуцьбыцьвыкарыстанывучэбныя насценныя карты:

страныАзиипослеВтороймировойвойны.сссРв1953—1991гг.европапослеВтороймировойвойны.страныАмерикипослеВтороймировойвойны.территориальныеиполитическиеизменениявевропе(1991—2005).

Інтэнсіфікацыіпрацэсунавучання іпавышэннюягоэфектыўнасцібудзе садзейнічаць выкарыстанне камп’ютарнай і мультымедыйнайтэхнікі, інтэрактыўныхдошак іэлектронныхсродкаўнавучання.

150

Навуковая літаратура

Раздзел І. Асаблівасці развіцця ЗША і краін Еўропы

Американскиепрезиденты:41ист.портретотДжорджаВашингтонадоБиллаКлинтона.—Ростовн/Д. ;М.,1997.

Барабанов, О. Н. Италияпослехолоднойвойны:отсреднейдержа-выкмирупротагонистов/О.Н.Барабанов.—М. :РОссПЭН,2002.

Броган, Х. ДжонКеннеди/Х.Броган.—Ростовн/Д.,1997.Великобритания:эпохареформ/подред.А.А.Громыко.—М.,2007.Вяткин, К. С.ГельмутКоль/К. С. Вяткин //Вопросыистории.—

1995.—№3.Голдман, А. ДжонЛеннон /А.Голдман.—М.,2004.—(ЖзЛ).Ежов, В. Д. Аденауэр/В.Д.ежов.—М.,2003.—(ЖзЛ).Италия / отв. ред.Н.П.Васильков,К.Г.Холодковский. —М. :

Мысль,1983.Ле Корбюзье. АрхитектураXXвека/ЛеКорбюзье.—М.,1970.Ле Корбюзье. триформырасселения.Афинскаяхартия /ЛеКор-

бюзье.—М.,1976.Медведев, Д. Л. тэтчер :НеизвестнаяМэгги /Д.Л.Медведев.—

М.,2009.Молчанов, Н. Н. ДеГолль/Н.Н.Молчанов.—М.,2003.Музыканашихдней :совр.энцикл.—М. :Аванта+,2002.Смирнов, В. П. Франция вХХ веке : учеб. пособие /В.П.смир-

нов.—М.,2001.Согрин, В. В. ПолитическаяисториясША /В.В. согрин.—М.,

2001.Согрин, В. В. Президенты и демократия.Американский опыт /

В.В.согрин.—М.,1998.

Раздзел II. Гісторыя СССР і Расійскай Федэрацыі

Андриянов, В. И. Косыгин/В.И.Андриянов.—М.,2004.—(ЖзЛ).Бурлацкий, Ф. М. Вождиисоветники:ОХрущеве,Андроповеине

толькооних… /Ф.М.Бурлацкий.—М.,1990.Волкогонов, Д. А. семь вождей : ГалереялидеровсссР : в 2кн. /

Д.А.Волкогонов.—М.,1996.—Кн.2:ЛеонидБрежнев,ЮрийАндро-пов,КонстантинЧерненко,МихаилГорбачев.

Горелик, Г. Е. Андрей сахаров / Г. е. Горелик.—М., 2010.—(ЖзЛ).

Лихачев, Д. С.Русскаякультура/Д.с.Лихачев.—М.,2000.Лучшедесятьлетпереговоров,чемодинденьвойны.Воспоминания

обАндрееАндреевичеГромыко.—М.,2009.

151

Медведев, Р. А.ЮрийАндропов /Р.А.Медведев.—М., 2007.—(ЖзЛ).

советскаявнешняяполитикав годы«холоднойвойны»/подред.Л.Н.Нежинского.—М.,1995.

Согрин, В. В. Политическаяистория современнойРоссии. 1985—2001 :отГорбачевадоПутина /В.В.согрин.—М.,2001.

Хрущев,Н. С. Воспоминания :Избранныефрагменты/Н.с.Хру-щев.—М.,1997.

Раздзел III. Краіны Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі ў 1945—2015 гг.

Агаев, С. Л. Иранмежду прошлым и будущим. события, люди,идеи/с.Л.Агаев.—М.,1987.

Апдайк, Р. Дж. саддам Хусейн. Политическая биография / Р.Дж.Апдайк.—Ростовн/Д.,1999.

Арешидзе, Л. Г. современнаяЯпония : полит. справ. в схемах итабл. / Л.Г.Арешидзе,И.М.Крупянко,М.И.Крупянко.—М.,2003.

БарЗохар, М. Бен-Гурион / М.Бар-зохар.—Ростовн/Д.,1998.Бурлацкий, Ф. М. МаоЦзэдуни его наследники /Ф.М.Бурлац-

кий.—М.,1979.Гавриков, Ю. П. ФидельКастро.НеистовыйкомандантеОстрова

свободы /Ю.П.Гавриков.—М.,2006.Джил, С. С. ДинастияГанди /с.с.Джил.—Ростовн/Д.,1997.ИсторияЛатинскойАмерики.ВтораяполовинаXXвека.—М.,2004.Королев, Ю. Н. Чили : революцияиконтрреволюция /Ю.Н.Ко-

ролев.—М.,1976.Концельман, Г. ЯсирАрафат /Г.Концельман.—Ростовн/Д.,1997.Кормье, Ж. ЧеГевара /Ж.Кормье.—Ростовн/Д.,1997.Культура классическойЯпонии : словарь-справочник.—Ростов

н/Д. ;Харьков,2002.Лаврецкий, И. Р. ЭрнестоЧеГевара /И.Р.Лаврецкий.—М.,2002.Молодяков, В. Э. ИсторияЯпонии.XX век / В. Э.Молодяков,

Э.В.Молодякова,с.Б.Макарьян.—М.,2009.Панцов, А. В. МаоЦзэдун /А.В.Панцов.—М.,2007.—(ЖзЛ).Полевой, В. М. Искусство странЛатинскойАмерики /В.М.По-

левой.—М.,1967.ПолитическиепортретыдеятелейстранБлижнегоисреднегоВос-

тока :очерки/подред.В.В.НаумкинаиВ.В.Попова.—М.,2015.Селищев, А. С. Китайская экономика вXXI веке /А.с.селищев,

Н.А.селищев.—сПб.,2004.Усов, В. Н. Дэнсяопиниеговремя/В.Н.Усов.—М.,2009.

152

Раздзел IV. Міжнародныя адносіны і лакальныя канфлікты

Арабо-израильскиевойны.Арабскийвзгляд.—М.,2008.Белл, Д. Грядущеепостиндустриальноеобщество:опытсоциального

прогнозирования/Д.Белл.—М.,1999.Белокреницкий, В. Я. ЮжнаяАзиявмировойполитике/В.Я.Бе-

локреницкий[идр.].—М.,2003.Богатуров, А. Д. История международных отношений. 1945—

2008гг./А.Д.Богатуров,В.В.Аверков.—М.,2010.Гаджиев, К. С. Введениевгеополитику/К.с.Гаджиев.—М.,2002.Гэлбрейт, Дж. Новоеиндустриальноеобщество/Дж.Гэлбрейт.—

М.,1969.История международных отношений : учеб. пособие : в 4 ч. /

А.А.Розанов [идр.].—Минск,2010.—Ч.3 :1945—1991гг.Мартынов, Б. Ф. Историямеждународных отношений странЛа-

тинскойАмерики(XX—началоXXIвв.)/Б.Ф.Мартынов.—М.,2008.Меддоуз, Д. Х. Пределыроста/Д.Х.Меддоуз[идр.].—М.,1991.Печчеи, А. Человеческиекачества/А.Печчеи.—М.,1985.Россияимирв2020году.Контурытревожногобудущего/подред.

А.сушенцова,А.Безрукова.—М.,2015.Тоффлер, Э. третьяволна/Э.тоффлер.—М.,2002.Уткин, А. И. ПравдаобИраке,илиБитвавМесопотамии/А.И.Ут-

кин.—М.,2007.

Электронныя рэсурсы

http://library.by—Белорусскаяцифроваябиблиотекаhttp://www.narb.by—НациональныйархивРеспубликиБеларусьhttp://www.shpl.ru—Государственная публичная историческая

библиотекаРоссииhttp://www.historylib.org—Историческаябиблиотекаhttp://www.hrono.ru—Хронос.ВсемирнаяисториявИнтернетеhttp://www.hist.msu.ru/about/gen_news/—Историческийфакуль-

тетМосковскогогосударственногоуниверситетаимениМ.В.Ломоносоваhttp://megabook.ru—МегаэнциклопедияКириллаиМефодияhttp://militera.lib.ru—Военнаялитератураhttp://historia.ru—Миристории.Электронныйжурналhttp://pish.ru—Преподавание истории вшколе.Научно-теоре-

тическийиметодическийжурнал

153

гРАмАдАЗнАУСтвА


агульная характарыстыка вучэбнага прадмета, яго спецыфіка

ў сістэме агульнай сярэдняй адукацыіУсістэмеагульнайсярэдняйадукацыі«Грамадазнаўства»з’яў-

ляеццаінтэграванымвучэбнымпрадметам,асновуякогаскладаесукупнасцьнавуковыхведаўпраграмадстваічалавека.Крыніцайканструяваннязместувучэбнагапрадметаз’яўляюццасацыяльныяігуманітарныянавукі:антрапалогія,культуралогія,правазнаўства,паліталогія,псіхалогія,рэлігіязнаўства,сацыялогія,этыка,эстэты-ка,філасофія,эканамічнаятэорыяіінш.

Грамадазнаўчаяадукацыяз’яўляеццаважнымсродкамсацыя-лізацыіасобы.ПадчасвывучэнняграмадазнаўстваўXIкласевучнізасвойваюцьсістэмусацыяльна-гуманітарныхведаўпрабеларускаеграмадстваідзяржаву,вопыттворчайдзейнасцііэмацыянальна-каштоўнасныхадносін,неабходныхдляпаспяховайжыццядзей-насціўсучаснымсвеце.Вывучэннеграмадазнаўстваадыгрываеістотнуюролюўразвіццісацыяльнайкампетэнтнасцімоладзі,уякуюўваходзяць,нараўнезведамі,каштоўнасныміарыентацыямі,матывамідзейнасці,уменніарыентаваццаўпастаяннанараста-ючымпатокуінфармацыі,атрымлівацьзягонеабходную,ужывацьзасвоеныяведыдлярашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач,паспяховагаажыццяўленнядзейнасціўрозныхсферахгра-мадскагажыцця.

Вучэбныпрадмет«Грамадазнаўства»ўносіцьістотныўкладуграмадзянскаестанаўленнеасобы.Ёндалучаевучняўдаважныхкампанентаўграмадзянскайкультуры:навуковыхуяўленняўпраадносіныпаміжграмадзянінамідзяржавай;правоўiабавязкаў

154

грамадзяніна;мадэлейграмадзянскіхпаводзін,якіяадабраюццаграмадствам;грамадзянскіхкаштоўнасныхарыентацый.Усёгэтадазваляеразвівацьграмадзянскуюкампетэнтнасцьвучняў.

месца вучэбнага прадмета ў вучэбным плане

Навывучэнневучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»ўХІкла-сенапавышанымузроўніадводзіцца70гадзін(г.зн.2гадзінынатыдзень).

зместадукацыіпавучэбнымпрадмеценапавышанымузроўніпрадугледжвае(упараўнаннізбазавымузроўнемвывучэннявучэб-нагапрадмета):

zz больш глыбокае вывучэнне асобныхпытанняў, якія дазва-ляюцьзабяспечыцьсістэмнасцьведаўпрабеларускуюдзяр-жаву,яелад,унутрануюізнешнююпалітыку;zz пашырэннеасобасназначнагадлявучняўвучэбнагаматэры-ялу (утымлікупрафарыентацыйнайнакіраванасці);zz вывучэнненарматыўныхправавых актаў беларускайдзяр-жавы;zz пашырэнневучэбнагаматэрыялупрасацыяльна-эканамічнае,палітычнае, культурнае развіццё рэгіёна, у якімпражыва-юцьвучні.

Прыпланаванніадукацыйнагапрацэсунастаўнікможаса-мастойнавызначацьаптымальнуюдляканкрэтнайпедагагічнайсітуацыіпаслядоўнасцьвывучэнняасобныхтэмунутрыраздзела.

мэта і задачы вывучэння вучэбнага прадмета

Мэтайвывучэннявучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»ўXIкласез’яўляеццастанаўленнетворчайасобы,якаявалодаекрытычныммысленнем,здольнанаасновеасэнсаваннятэндэн-цыйісупярэчнасцейуразвіццісучаснайцывілізацыііразуменняасноўныхтэндэнцыйразвіццясучаснагабеларускагаграмадстваідзяржавывызначыцьшляхіканструктыўнайсамарэалізацыі,ак-тыўнаўключыццаўпрадукцыйнуютворчуюдзейнасць.

155

задачывывучэннявучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»ўXIкласе:

zz асваенне вучнямі ведаў пра лад, асноўныя галіны права,унутрануюізнешнююпалітыкубеларускайдзяржавы,гла-бальныяпраблемысучаснасці,пагрозы і выклікі сучаснагасвету ішляхіпроцідзеяннянегатыўнымтэндэнцыям,якіянеабходныдля ўзаемадзеяння з сацыяльнымасяроддзем івыкананнянайбольшважныхсацыяльныхроляўасобы;zz асваенневучняміспосабаўвучэбна-пазнавальнайіпрактыч-найдзейнасці,неабходныхдляўдзелуўжыцціграмадстваіправавойдзяржавы,якіядазваляюцьэфектыўнадзейнічацьурозныхжыццёвыхсітуацыях;zz авалоданне вучнямі ўменнямі атрымліваць з разнастайныхкрыніцікрытычнаасэнсоўваць інфармацыю,адэкватна ін-тэрпрэтавацьяе, сістэматызаваць, аналізаваць атрыманыяданыя;zz асваенневучнямівопытупрымяненнянабытыхведаўіўмен-няў для вызначэння ўласнайпазіцыі ў грамадскімжыцці,рашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач,актыў-нага ўдзелу ў будучымпрафесійным і грамадскімжыцці,садзейнічанняправавымі спосабамі і сродкаміабаронепра-вапарадку ў грамадстве, развіццяміжасобасных адносін,уключаючыадносіныпаміжлюдзьмірозныхнацыянальнас-цей іверавызнанняў,атаксамаўсямейна-бытавойсферы;zz развіццёпалітычнай,прававой,эканамічнайкультурыасобыў адзінствекампанентаў: веды,паводзіны і эмацыянальна-каштоўнаснаестаўленне;выхаваннеграмадзянскасці,сацы-яльнайадказнасці,прававойсамасвядомасці,прыхільнасціда каштоўнасцей, замацаваныхуКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

асобасныя, метапрадметныя і прадметныя вынікі асваення зместу

вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства»АсобаснымівынікамівучняўХIкласапрыасваеннізместуву-

чэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»з’яўляюцца:zz каштоўнасныяарыентацыі,якіязаснаванынаідэяхпатры-ятызму,любовііпавагідаАйчыны;разуменнінеабходнасці

156

захавання грамадзянскагаміру і згоды; адносінахда чала-века, яго правоў і свабод як да вышэйшай каштоўнасці;імкненні да захавання суверэнітэту і тэрытарыяльнайцэ-ласнасцібеларускайдзяржавы;прызнаннікаштоўнасцісям’іісямейныхтрадыцый;усведамленнісваёйадказнасцізалёскраіныперадцяперашнім ібудучымпакаленнямі;zz гатоўнасцьіздольнасцьдаадукацыі,утымлікудасамааду-кацыі,напрацягуўсягожыцця;свядомаестаўленнедабес-перапыннайадукацыіякдаўмовыпаспяховайпрафесійнайіграмадскайдзейнасці;zz усвядомлены выбар будучай прафесіі і магчымасцей рэа-лізацыі ўласныхжыццёвых планаў; стаўленне да прафе-сійнай дзейнасці як дамагчымасці вырашэння асабістых,грамадскіх,дзяржаўных,агульнанацыянальныхпраблем;zz матывацыяінакіраванасцьнаактыўныістваральныўдзелубудучыніўграмадскім ідзяржаўнымжыцці;zz гатоўнасцьжыцьуполікультурным грамадстве: паважліваставіццадапрадстаўнікоўіншыхкультур,весцідыялогзін-шымілюдзьмі,дасягацьузаемаразуменняізнаходзіцьагуль-ныямэты,канструктыўнасупрацоўнічацьдляіхдасягнення.

Даметапрадметных вынікаўвывучэнняграмадазнаўстваўХІкласеадносяцца:

zz уменне свядома арганізоўваць сваю вучэбна-пазнавальнуюдзейнасць (ад пастаноўкімэты да атрымання і ацэнкі вы-ніку);zz уменнепрадукцыйнаўзаемадзейнічацьзравеснікаміідарос-лыміўвучэбна-пазнавальнай,вучэбна-даследчай,грамадскакарыснай,праектнайдзейнасці;zz гатоўнасць і здольнасць самастойна працаваць з рознымікрыніцамі інфармацыі, уключаючыўменні: арыентаваццаў розныхкрыніцах інфармацыі;крытычна ацэньваць і ін-тэрпрэтаваць інфармацыю, атрыманую з розных крыніц;адрознівацьфакты, аргументы, ацэначныямеркаванні; ад-дзяляцьасноўнуюінфармацыюаддругараднай;перадавацьзмест інфармацыіадэкватнапастаўленаймэце;пераводзіцьінфармацыюзаднойзнакавайсістэмыў іншую;zz уменневыкарыстоўвацьсродкіінфармацыйна-камунікацый-ныхтэхналогійпрырашэннівучэбна-пазнавальных,камуні-

157

катыўныхіарганізацыйныхзадачззахаваннемправавыхіэтычныхнорм,норм інфармацыйнайбяспекі;zz уменневыкарыстоўвацьрозныявідыпублічныхвыступленняў(даклад,паведамленне,выступленне)дляпрадстаўленнявы-нікаўвучэбна-пазнавальнай ітворчайдзейнасці;zz навыкіпазнавальнайрэфлексіі:усведамленневучэбныхдзе-янняў,якіявыконваюцца,іпрацэсаўмыслення,іхвынікаў,меж сваіх ведаў і няведання, новыхпазнавальных задач ісродкаў іхдасягнення.

ПрадметныявынікіасваеннявучняміХIкласазместувучэб-нагапрадмета«Грамадазнаўства»ўстанаўліваюццанабазавыміпавышанымузроўнях.

ПрадметныявынікіасваеннявучняміХIкласазместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»на базавым узроўніарыентаваныназабеспячэннепераважнаагульнаадукацыйнайіагульнакультурнайпадрыхтоўкі.

ПрадметнымівынікамівучняўХIкласа,якіяфарміруюццапрыасваеннізместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»на базавым узроўні,з’яўляюцца:

zz уяўленніпрабеларускуюдзяржаву:асновыканстытуцыйнагаладу,прававуюсістэму,унутрануюізнешнююпалітыку;zz уяўленні пра асноўныя тэндэнцыі і перспектывыразвіццясучаснага беларускага грамадства,месца і ролюБеларусі ўцывілізацыйнымпрацэсе;zz веданнеасноўныхпаняццяўнавук,якіяз’яўляюццакрыні-цаміфарміраваннязместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце;zz уменніхарактарызаваць,тлумачыцьвывучаныяз’явыіпра-цэсы, выкарыстоўваць раней засвоеныя веды, у тым лікупаіншыхвучэбныхпрадметах,прыхарактарыстыцывыву-чаемыхз’яў іпрацэсаў;zz здольнасцьігатоўнасцьпрымяняцьзасвоеныяведыіўменнідлярашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач.

ПрадметныявынікіасваеннявучняміХIкласазместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»на павышаным узроўніарыентаванынападрыхтоўкуданаступнайпрафесійнайадукацыі,забеспячэн-немагчымасцідалейшагапаспяховагапрафесійнаганавучання,развіццёіндывідуальныхздольнасцейвучняўпразбольшглыбо-каеасваенневедаўіспосабаўдзейнасці,якіяўласцівывучэбнамупрадмету.

158

ПрадметныявыніківучняўХIкласа,якіяфарміруюццапрыасваеннізместувучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»на павышаным узроўні,уключаюцьпатрабаваннідавынікаўасваеннязместувучэбнагапрадметанабазавымузроўніідадаткова:

zz сістэмныя веды пра прававую сістэму, задачы і асноўныянапрамкі ўнутранай і знешняйпалітыкі беларускай дзяр-жавы, тэндэнцыіразвіцця эканамічнай,палітычнай, сацы-яльнайідухоўнайсфербеларускагаграмадства,месцыіроліБеларусіўсучасныхцывілізацыйныхпрацэсах;zz уменне раскрываць сутнасць вывучаемых з’яў і працэсаў,выяўляцьпрычынна-выніковыясувязіпаміжімі;zz уменне самастойна аналізаваць, інтэрпрэтавацьданыяроз-ныхкрыніцдлярашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактыч-ных задач; параўноўваць і ацэньваць розныяпункты гле-джанняпаактуальныхпраблемахразвіццясучаснагабела-рускагаграмадства ідзяржавы;zz вопытпрымянення засвоеных ведаў і ўменняў для ацэнкірозныхсацыяльных,эканамічных іпалітычныхз’яў іпра-цэсаў,фармулёўкііаргументацыіўласнагапунктагледжан-няпа розныхпытанняхразвіцця беларускага грамадства ідзяржавы;zz уменненаасновезасвоеныхведаўвызначацьіабгрунтоўвацьуласнуюлініюправамерныхпаводзінурозных сферах гра-мадскагажыцця.

Плануемыявынікіасваеннявучнямізместуадукацыіпавучэб-нымпрадмецез’яўляюццакрытэрыяльнайасновайдляацэнківынікаўвучэбна-пазнавальнайдзейнасцівучняў.

Вартамецьнаўвазе,штоасобасныявынікіасваеннязместувучэбнайпраграмы,звязаныязасобаснымірысаміісветапогляд-ныміўстаноўкамівучняў,вызначаныякпрагназуемыяінепадля-гаюцьпрамежкавайівыніковайправерцы.

рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання

Дасягненнепастаўленыхмэт,паспяховаеасваеннезместувучэб-нагапрадмета«Грамадазнаўства»прадугледжваевыкарыстаннеразнастайныхсродкаўіметадаўнавучання.

159

УпрацэсевыкладанняграмадазнаўстваўХІкласерэкамен-дуеццавыкарыстоўвацьметады,якіядапамагаюцьраскрыць іканкрэтызавацьвывучаемыяпаняцціітэарэтычныяпалажэнні,звязацьвывучаемывучэбныматэрыялзасабістымсацыяльнымвопытам,зуласныміназіраннямівучняў.

Актывізацыівучэбна-пазнавальнайдзейнасцівучняўупрацэсевывучэнняграмадазнаўствабудзеспрыяцьвыкарыстаннетакіхметадаў,якдыскусія,семінар,практыкум,канферэнцыя,ролеваяідзелаваягульня,метадпраектаўіінш.Асаблівайувагіпатрабуевыкарыстаннеўадукацыйнымпрацэсекамп’ютарныхтэхналогійіпраектныхметодык,прыгэтымважнаразумецьіхадукацыйныямагчымасці івыразнаўсведамляцьмежыіхпрымянення,умецьарганічнаспалучацьгэтыятэхналогіізтрадыцыйныміметодыкамі.

Рэалізацыіпрактыка-арыентаванагападыходудавыкладаннявучэбнагапрадметабудзеспрыяцьправядзеннеўрокаў-практыку-маў,наякіхрэкамендуеццаарганізавацьрашэнневучэбна-пазна-вальныхіпрактычныхзадачзвыкарыстаннемрозныхкрыніцса-цыяльна-гуманітарнайінфармацыі.Акрамявучэбнагадапаможнікапаграмадазнаўстве,рэкамендуеццавыкарыстоўвацьнарматыўныяправавыядакументыбеларускайдзяржавы,навукова-папулярнуюіпубліцыстычнуюлітаратуру,матэрыялыэлектронныхідрука-ваныхсМІ.

Прывывучэннівучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»ўХІкла-сенеабходнаабапіраццанаведывучняўпаіншыхвучэбныхпрадме-тах:«сусветнаягісторыя»,«ГісторыяБеларусі»,«Геаграфія»,«Бе-ларускаялітаратура»,«Русскаялитература»іінш.згэтаймэтайрэкамендуеццапрапаноўвацьвучнямканкрэтызавацьвывучаемыятэарэтычныяпалажэннігістарычныміфактамі,статыстычныміданымііг.д.Рэалізацыіміжпрадметныхсувязейбудуцьсадзей-нічацьтаксамаарганізацыяпраектнайдзейнасцівучняў,рашэнневучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач,якіяпатрабуюцьпры-мяненняведаўпарозныхвучэбныхпрадметах.

вучэбна-метадычнае і матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу

Неабходнайумовайпаспяховагавывучэннявучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства»з’яўляеццазабеспячэннеадукацыйнагапрацэсу

160

сродкамінавучання.Увучэбнымкабінецеграмадазнаўствамэта-згоднамецьтэкстыКанстытуцыіРэспублікіБеларусь,важнейшыхміжнародныхправавыхдакументаў,заканадаўчыхактаўРэс-публікіБеларусь;тэматычныятабліцыііншыясродкінагляднасці.

УпрацэсевыкладанняграмадазнаўстваўХІкласерэкаменду-еццавыкарыстоўвацьувесьпераліккампанентаўвучэбна-мета-дычнагакомплексупавучэбнымпрадмеце,рэкамендаваныхМіні-стэрствамадукацыіРэспублікіБеларусь.

УадукацыйнымпрацэсерэкамендуеццавыкарыстацьтаксамаствораныяўНацыянальнымінстытуцеадукацыіэлектронныяаду-кацыйныярэсурсыпавучэбнымпрадмеце«Грамадазнаўства»дляХIкласа(гл.аdu.by/Электроннаенавучанне).


Беларуская дзяржава

70 гадзін, у тым ліку 2 гадзіны — рэзервовы час

уводзіны (2 гадзіны)зместіасаблівасцівывучэннявучэбнагапрадмета«Грамада-

знаўства»ўXIкласе.Роляграмадазнаўчайадукацыіўсацыяліза-цыівыпускнікоўустаноўагульнайсярэдняйадукацыі.Беларускаядзяржава:этапыразвіцця,месцаўсучаснымсвеце.Асноўныякрыніцыінфармацыіпрасучаснаебеларускаеграмадстваідзяр-жаву.

р а з д з е л 1 кансТыТуцыя рэспуБлікі Беларусь (14 гадзін)

Канстытуцыя — Асноўны Закон Рэспублікі Беларусь.Кансты-туцыяіяемесцаўнацыянальнайправавойсістэме.КанстытуцыяРэспублікіБеларусь—прававаяасновабеларускайдзяржавы,яе ідэалогіі.КанстытуцыйнаеразвіццёРэспублікіБеларусьнасучаснымэтапе.забеспячэннеаховыістабільнасціКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

161

Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь і міжнародныя акты ў галіне правоў і свабод чалавека.УсеагульнаяДэкларацыяправоўчала-века—прававыідэалсучаснасці.РэалізацыянормміжнароднагаправаўКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

Асновы канстытуцыйнага ладу Рэспублікі Беларусь.РэспублікаБеларусь—унітарнаядэмакратычнаясацыяльнаяправаваядзяр-жава.Народаўладдзе.суверэнітэт.Вяршэнстваправа.Узаемасувязьдэмакратыііактыўнайграмадзянскайпазіцыіасобы.Грамадзян-скаеграмадстваўБеларусі.

Выбары і рэферэндумы.ВыбарчаясістэмаРэспублікіБеларусь.Выбарчыпрацэс,ягоасноўныястадыі.РэферэндумыўРэспубліцыБеларусь.

органы дзяржаўнай улады Рэспублікі Беларусь.ПрэзідэнтРэс-публікіБеларусь.НацыянальнысходРэспублікіБеларусь.саветМіністраўРэспублікіБеларусь.судоваяўлада.

Мясцовае кіраванне і самакіраванне.сістэмаорганаўмясцовагакіраванняісамакіравання.Парадакіхфарміраванняіпаўнамоцтвы.

Канстытуцыйныя правы і абавязкі грамадзян.Канстытуцыяінацыянальнаезаканадаўстваўгалінеабароныправоўчалавека.ПравыісвабодычалавекаўРэспубліцыБеларусь.Абавязкіграма-дзянРэспублікіБеларусь.

Практыкум.Грамадзянін і дзяржава: узаемныя правы і ўзаем-ныя абавязкі. Узаемасувязьіўзаемаабумоўленасцьправоўіабавяз-каўграмадзянінаРэспублікіБеларусь.КанстытуцыйныягарантыіправоўісвабодграмадзянРэспублікіБеларусь.

Падагульненне па раздзеле 1.КанстытуцыяРэспублікіБела-русь—адлюстраваннемэт,ідэалаў,прынцыпаўжыццядзейнасцібеларускайдзяржавы.


Вывучэннезместураздзела1—«КанстытуцыяРэспублікіБе-ларусь»—напавышанымузроўніпавіннабыцьнакіравананафарміраваннеіўдасканаленненаступныхкампетэнцыйвучняў:

вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:выбары,грамадзянін,грамадзянства,грамадзянскаеграмадства,ідэалогіябеларускайдзяржавы,выбарчаясістэма,канстытуцыя,мясцоваекіраванне,мясцоваесамакіраванне,Нацыянальнысход,

162

Палатапрадстаўнікоў,саветРэспублікі,Прэзідэнт,суверэнітэт,саветМіністраў,судоваяўлада,рэферэндум;

правільнаўжывацьвывучаныяпаняцціпрыхарактарыстыцыканстытуцыйнагаладуРэспублікіБеларусь;

характарызаваць:z� месцаКанстытуцыі Рэспублікі Беларусь у нацыянальнайправавойсістэме іяеюрыдычныяўласцівасці;z� спосабыпрыняццяканстытуцыі;z� этапыканстытуцыйнагаразвіццяРэспублікіБеларусь;змя-ненні, унесеныя ўКанстытуцыюРэспублікі Беларусь павынікахрэспубліканскіхрэферэндумаў1995,1996,2004гг.;z� асновыканстытуцыйнагаладубеларускайдзяржавы;z� формынародаўладдзяўРэспубліцыБеларусь;z� прынцыпы і стадыі выбарчагапрацэсу ўРэспубліцыБела-русь;z� прынцыпывыбарчагаправаўРэспубліцыБеларусь;z� умовырэалізацыіправоўвыбірацьібыцьвыбранымуРэспуб-ліцыБеларусь;z� відырэферэндуму;z� парадакфарміравання і паўнамоцтвы органаў дзяржаўнайуладыРэспублікіБеларусь;z� парадакфарміраванняіпаўнамоцтвыорганаўмясцовагакі-равання ісамакіравання;z� дзяржаўныясімвалыРэспублікіБеларусь;z� стадыізаканадаўчагапрацэсуўРэспубліцыБеларусь;

называць:z� мерыпазабеспячэнністабільнасцііцэласнасціКанстытуцыіРэспублікіБеларусь;z� асноўныяміжнародныяактыўгалінеправоў ісвабодчала-века;z� акты беларускага заканадаўства ў галіне абароны правоўчалавека;z� канстытуцыйныяправыісвабодыграмадзянРэспублікіБе-ларусь і іхканстытуцыйныягарантыі;z� канстытуцыйныяабавязкіграмадзянРэспублікіБеларусь;

разумець і тлумачыць:z� сутнасцьхарактарыстыкбеларускайдзяржавы:суверэнная,унітарная,дэмакратычная,сацыяльная,прававая;

163

z� сутнасцьпрынцыпаўплюралізму,вяршэнстваправа,падзелуўлад,якянырэалізуюццаўКанстытуцыіРэспублікіБеларусь;z� узаемасувязь правоў і абавязкаў грамадзянінаРэспублікіБеларусь;z� сутнасцьпаняццяў: грамадзянскаякультурачалавека, ак-тыўнаяграмадзянскаяпазіцыяасобы;

выбіраць зкрыніц, створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,графік,дыяграмаіінш.),інфармацыю,неабходнуюдляхарактарыстыкіканстытуцыйнагаладуРэспублікіБеларусь,пераўтварацьяеівыкарыстоўвацьдлярашэннявучэбна-пазнаваль-ныхіпрактычныхзадач(падрыхтоўкіпаведамленняў,эсэ,канкрэ-тызацыітэарэтычныхвывадаўпрыкладамііінш.);

працавацьзтэкстамінарматыўныхправавыхдакументаўРэс-публікіБеларусь,матэрыяламіперыядычнагадруку;

прадстаўляцьінфармацыюўрозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,схемаіінш.);

будавацьмадэльправамерныхпаводзін,заснаваныхнапавазедазаконаіправапарадку,прыхільнасцікаштоўнасцям,замацаванымуКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.

р а з д з е л 2 асновы права рэспуБлікі Беларусь (16 гадзін)

Асновы грамадзянскага права.Грамадзянскаеправаісуб’ектыграмадзянска-прававыхадносін.Галінапрымяненняграмадзянска-гаправа.АсаблівасціГрамадзянскагакодэксаРэспублікіБеларусь.Грамадзянскаяправаздольнасцьідзеяздольнасць.Грамадзянскаядзеяздольнасцьнепаўналетніх.

Асновы працоўнага права.Прававымеханізмпрацаўладкаван-ня.Правыіабавязкінаймальнікаіработніка.Працоўнычасічасадпачынку.Аплатапрацыіяеасаблівасцідлянепаўналетніх.Працоўнаядысцыпліна.Парадакспыненняпрацоўнагадагавора.сферапрымяненняпрацоўнагаправа.ПрацоўныкодэксРэспублікіБеларусь.

Асновы адміністрацыйнага права.Паняццеадміністрацыйнагаправа.суб’ектыадміністрацыйна-прававыхадносін.Правамерныяпаводзіныіадміністрацыйнаеправапарушэнне(правіннасць).Відыадміністрацыйныхспагнанняў.Абставіны,якіяабцяжваюцьад-

164

казнасцьзаадміністрацыйнуюправіннасць.сферапрымяненняадміністрацыйнагаправа.КодэксРэспублікіБеларусьабадміні-страцыйныхправапарушэннях.

Асновы сямейнага права.заключэнне і скасаваннешлюбу.Правыіабавязкімужаіжонкі.Правыіабавязкібацькоўідзяцей.сферапрымяненнясямейнагаправа.КодэксРэспублікіБеларусьабшлюбеісям’і.

Асновы крымінальнага права.Абставіны,якіявыключаюцькрымінальнуюадказнасць.Неабходнаяабарона.Абставіны,якіяабцяжваюцькрымінальнуюадказнасць.Пакаранне,ягомэта івіды.Адказнасцьнепаўналетніхзакрымінальныяправапарушэн-ні.сферапрымяненнякрымінальнагаправа.КрымінальныкодэксРэспублікіБеларусь.

Праваахоўныя органы ў Рэспубліцы Беларусь.Асноўныяза-дачыправаахоўныхорганаўРэспублікіБеларусь.суд.судоваясістэма.Пракуратура.Натарыят.Органыюстыцыі.Органыдзяр-жаўнагакантролю.Органыдзяржаўнайбяспекі.Органыўнутраныхспраў.

Прафесіі ў юрыдычнай сферы.Абаронасправядлівасці іза-коннасціякпрафесія.Прафесійныяіасабістыяпатрабаваннідаюрыстаў.УстановыадукацыіРэспублікіБеларусь,дземожнаатрымацьюрыдычнуюпрафесію.запатрабаванасцьспецыялістаўзюрыдычныміпрафесіямінарынкупрацы.

Практыкум.Моладзь і права. Прававаякультурамоладзі:ве-даннеправавыхнорм,павагадазаконаіправапарадку,правамер-ныяпаводзіны.Прававынігілізм.

Падагульненне па раздзеле 2.Роляправаўзабеспячэнніўстой-лівагаразвіццябеларускагаграмадстваідзяржавы.


Вывучэннезместураздзела2—«АсновыправаРэспублікіБеларусь»—напавышанымузроўніпавіннабыцьнакіравананафарміраваннеіўдасканаленненаступныхкампетэнцыйвучняў:

вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:адміністрацыйнаеправа,грамадзянскаеправа,дзеяздольнасць,не-абходнаяабарона,пакаранне,права,правапарушэнне,злачынства,

165

праваздольнасць,прававаякультура,сямейнаеправа,працоўныдагавор,працоўнаеправа,крымінальнаеправа,фізічнаяасоба,юрыдычнаяасоба,юрыдычнаяадказнасць;

правільна ўжываць вывучаныяпаняцці,засвоеныяведыабправавыхнормахпрырашэннівучэбна-пазнавальныхіпрактыч-ныхзадач;

характарызаваць:z� галіну прымянення прававых адносін: грамадзянскага,працоўнага, сямейнага, адміністрацыйнага, крымінальнагаправа;z� прынцыпыграмадзянска-прававыхадносін, замацаваныяўГрамадзянскімкодэксеРэспублікіБеларусь;z� асаблівасціграмадзянскайправаздольнасціідзеяздольнасцінепаўналетніх;z� нормыпрацоўнагаправа,якіярэгулююцьпрацоўнычас,часадпачынку,аплатупрацыработніка;z� прававымеханізмпрацаўладкаванняіспыненняпрацоўнагадагавора;z� правыіабавязкіработнікаў інаймальнікаў;z� асаблівасці працаўладкавання, аплатыпрацы і адпачынкунепаўналетніх;z� прававымеханізмзаключэння іскасаванняшлюбу;z� асабістыянемаёмасныяімаёмасныяправыіабавязкімужаіжонкі;z� правыіабавязкібацькоў ідзяцей;z� прыметыадміністрацыйнагаправапарушэння;z� відыадміністрацыйныхспагнанняў;z� абставіны,якіяабцяжваюцьадміністрацыйнуюікрыміналь-нуюадказнасць;z� асаблівасціюрыдычнайадказнасцінепаўналетніх;z� асноўныявідыпакаранняўзакрымінальныяправапарушэнні;z� абставіны,якіявыключаюцькрымінальнуюадказнасць;z� асноўныязадачыправаахоўныхорганаўРэспублікіБеларусь;

правільна вызначацьправаахоўныорган,уякітрэбазвярнуццадлявырашэннятойцііншайправавойсітуацыі;

выбіраць зкрыніц, створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,графік,дыяграмаі інш.),неабходнуюправавуюінфармацыю,пераўтварацьяе і выкарыстоўвацьдлярашэння

166

вучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач(падрыхтоўкіпаве-дамленняў,эсэ,канкрэтызацыітэарэтычныхвывадаўпрыкладамііінш.);

працавацьзтэкстаміправавыхдакументаўРэспублікіБеларусь,матэрыяламіперыядычнагадруку;


будавацьмадэльправамерныхпаводзін,заснаваныхнапавазедазаконаіправапарадку.

р а з д з е л 3 асноўныя напрамкі паліТыкі

Беларускай дзяржавы (18 гадзін)Сацыяльны партрэт Беларусі.сацыяльныінацыянальнысклад

насельніцтвакраіны,рэгіёна.Якасцьіўзровеньжыццянасель-ніцтва.сацыяльнаяабаронанасельніцтва.ДэмаграфічнаясітуацыяўБеларусі,рэгіёне.Дэмаграфічнаяпалітыкабеларускайдзяржа-вы.НацыянальнаяпраграмадэмаграфічнайбяспекіРэспублікіБеларусь.Гендэрнаяпалітыкабеларускайдзяржавы.Прафесіі,запатрабаваныяўрэгіёне.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё.Асноўныяпаказчыкінацыя-нальнайэканомікі.сацыяльнаарыентаванаярыначнаяэканоміка.Прыярытэтысацыяльна-эканамічнагаразвіццяРэспублікіБела-русь,рэгіёна.ФактарыўстойлівагаразвіццяРэспублікіБеларусь.

Інавацыйнае развіццё краіны.НавуковыпатэнцыялРэспублікіБеларусь.сутнасцьінавацыйнагашляхуразвіцця.Асноўныяна-прамкіінавацыйнагаразвіццяРэспублікіБеларусь,рэгіёна.Высо-кіятэхналогіі.Энергазберажэнне.

Рэгіянальная, аграрная і галіновая палітыка.Прыярытэтныянапрамкірэгіянальнайіаграрнайпалітыкібеларускайдзяржавы.Асноўныязадачыразвіццярэгіёнаў.Развіццёмалыхісярэдніхга-радоў.Дзяржаўнаяпраграмаадраджэннябеларускайвёскі.«Мяс-цовыяпавесткі».Асноўныянапрамкіпрамысловага,аграрнага,сацыякультурнагаразвіццярэгіёна.

Нацыянальная і канфесіянальная палітыка.НацыянальнаяпалітыкаўРэспубліцыБеларусь.Беларускаезаканадаўстваўсферынацыянальныхіканфесіянальныхадносін.свабодасумленняіве-

167

равызнанняўРэспубліцыБеларусь.Укладпрадстаўнікоўрозныхнацыянальнасцей іканфесійусацыяльнае ідухоўнаеразвіццёрэгіёна.Беларусь—краінаміжнацыянальнайіміжканфесіяналь-найзгоды.

Развіццё культуры і ўмацаванне здароўя нацыі.Палітыкабе-ларускайдзяржавыўгалінекультуры.Палітыкабеларускайдзяр-жавыўгалінеаховыздароўя.Фізічнаякультураіспорт.Развіццёкультуры,аховыздароўяіспортуўрэгіёне.

Сродкі масавай інфармацыі і развіццё інфармацыйнай куль-туры.сродкімасавайінфармацыіўБеларусі.Ролясродкаўмасавайінфармацыіўпалітычным,культурнымжыццікраіны,рэгіёна.Інфармацыйнаяімедыйнаякультуранасельніцтва.

Маладзёжная палітыка.Неабходнасцьдзяржаўнаймаладзёж-найпалітыкі.Адукацыя,працаўладкаванне,занятасць,аховазда-роўя—прыярытэтымаладзёжнайпалітыкібеларускайдзяржавы.Дзяржаўнаяпадтрымкаталенавітаймоладзі.

Практыкум.Роля моладзі ў станаўленні моцнай і квітнеючай Беларусі. Умовыактыўнагаўключэннямоладзіўжыццёграмад-ства.Удзелмоладзіўграмадскімжыццікраіны,рэгіёна.Дзейнасцьдзіцячыхімаладзёжныхаб’яднанняў.

Падагульненне па раздзеле 3.АсноўныянапрамкіўнутранайпалітыкібеларускайдзяржавыўXXIст.


Вывучэннезместураздзела3—«Асноўныянапрамкіпалітыкібеларускайдзяржавы»—напавышанымузроўніпавіннабыцьнакіравананафарміраваннеіўдасканаленненаступныхкампетэн-цыйвучняў:

вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:бюджэтпражытачнагамінімуму,валавыўнутраныпрадукт,дэма-графічнаябяспека,інавацыя,інавацыйнаеразвіццё,мінімальныспажывецкібюджэт,свабодасумлення,свабодаверавызнання,са-цыяльнаяабарона,сацыяльнаарыентаванаярыначнаяэканоміка,сацыяльныястандарты,устойліваеразвіццё;

правільнаўжывацьвывучаныяпаняцціпрырашэннівучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач;

168

характарызаваць:z� сацыяльны склад насельніцтваБеларусі і рэгіёна, у якімпражываюцьвучні;z� дэмаграфічнуюсітуацыюўБеларусіірэгіёне,уякімпражы-ваюцьвучні;z� задачы і асноўныянапрамкі дэмаграфічнай, гендарнай, са-цыяльнай, эканамічнай,рэгіянальнай,нацыянальнай,кан-фесіянальнай,маладзёжнайпалітыкібеларускайдзяржавы;палітыкіўсферыкультуры,аховыздароўя,фізічнайкультурыіспорту;z� магчымыя шляхі вырашэння дэмаграфічных, гендарныхпраблемуРэспубліцыБеларусь;z� прыярытэтныянапрамкі сацыяльна-эканамічнагаразвіццяРэспублікіБеларусь(рэгіёна)насучаснымэтапе(уXXIст.);z� асноўныянапрамкіінавацыйнагаразвіццяРэспублікіБела-русь,рэгіёна,уякімпражываюцьвучні;z� асноўныянапрамкіпрамысловага,аграрнага,сацыякультур-нагаразвіццярэгіёна,уякімпражываюцьвучні;z� фактары,якія забяспечваюцьміжнацыянальную іміжкан-фесіянальнуюзгодуўБеларусі;z� дасягненнісацыяльнага,эканамічнага,навуковага,культур-нагаразвіццяБеларусі (рэгіёна)уXXIст.;z� ролюмоладзіўсучаснымбеларускімграмадстве,рэалізацыідзяржаўнайпалітыкі;

фармуляваць і аргументаваць свойпунктгледжанняпавы-вучаемыхпытаннях;

выкарыстоўваць:z� статыстычныяданыядляхарактарыстыкіразвіццясучасна-га беларускага грамадства, унутранайпалітыкі беларускайдзяржавы;z� ранейзасвоеныяведы,утымлікупаіншыхвучэбныхпрад-метах,прыхарактарыстыцыўнутранайпалітыкібеларускайдзяржавы;

працавацьзтэкстамінарматыўныхправавыхдакументаўРэс-публікіБеларусь,матэрыяламіперыядычнагадруку;выбірацьзкрыніц,створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,графік,дыяграмаі інш.), інфармацыюпраразвіццёбеларускагаграмадства ідзяржавы,пераўтварацьяе івыкарыстоўвацьдля

169

рашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач(падрыхтоўкіпаведамленняў,прэзентацый,эсэ,канкрэтызацыітэарэтычныхвывадаўпрыкладамііінш.);

арыентаваццаўпатокуінфармацыі,якаяадносіццадапытан-няўунутранайпалітыкібеларускайдзяржавы(адрознівацьфактыімеркаванні),разумецьіінтэрпрэтавацьінфармацыю,штоатрым-ліваеццазрозныхкрыніц;

суадносіцьрозныяацэнківывучаемыхпадзейіпрацэсаўірабіцьабгрунтаваныявывады;

прадстаўляцьінфармацыюўрозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,схемаіінш.).

р а з д з е л 4 Беларусь у сучасным свеце (16 гадзін)

Аблічча сучаснага свету.Разнастайнасцьсучаснагасвету.Пры-чынысупярэчнасцейусучаснымсвеце.Фактарыразнастайнасцісучаснагасвету.ГеапалітычнаестановішчаРэспублікіБеларусь.

Сістэма міжнародных адносін.Паняццеівідыміжнародныхадносін.Міжнародныяарганізацыі.Міжнароднаесупрацоўніцтва.РэспублікаБеларусьусістэмесучасныхміжнародныхадносін.

Нацыянальная бяспека і нацыянальныя інтарэсы беларускай дзяржавы.Нацыянальныяінтарэсыбеларускайдзяржавы:шляхіісродкііхрэалізацыі.сутнасцьнацыянальнайбяспекі.Шляхіза-беспячэннянацыянальнайбяспекіРэспублікіБеларусь.

Удзел Рэспублікі Беларусь у вырашэнні глабальных праблем.РоляБеларусіўрэалізацыімэтустойлівагаразвіцця.УдзелБела-русіўрэалізацыіміжнародныхпраектаўпавырашэнніглабальныхпраблем.

Гарызонты інфармацыйнага грамадства.Паняццеінфармацый-нагаграмадства.тэхналагічныяўклады.Канцэпцыяпостындуст-рыяльнага(інфармацыйнага)грамадства.змяненніўсацыяльнай,эканамічнай,палітычнай,духоўнайсферахупрацэсестанаўленняінфармацыйнагаграмадства.ПерспектывыразвіццяБеларусіваўмовахінфармацыйнагаграмадства.

Узаемадзеянне краін і народаў ва ўмовах глабалізацыі.Паняц-цеглабалізацыі.супярэчлівыхарактарнаступстваўглабалізацыі.Антыглабалізм.Беларусьусістэмеглабалізацыйныхпрацэсаў.

170

Будучыня чалавецтва.сучасныяцывілізацыііперспектывыіхразвіцця.Фактарыразвіццясучасныхцывілізацый.задачыгумані-зацыіграмадскагажыцця.Футуралагічныяпрагнозы.НапрамкіінтэграцыіРэспублікіБеларусьусусветнуюсупольнасць.

Практыкум.Стратэгічныя напрамкі развіцця Рэспублікі Бе-ларусь у XXI ст. МэтыўстойлівагаразвіццяРэспублікіБеларусьнасучаснымэтапе.ДасягненніБеларусіўэканамічнай,палітычнай,духоўнайісацыяльнайсферах.

Падагульненне па раздзеле 4. МесцаіроляБеларусіўцывілі-зацыйнымпрацэсе.


Вывучэннезместураздзела4—«Беларусьусучаснымсвеце»—напавышанымузроўніпавіннабыцьнакіравананафарміраваннеіўдасканаленненаступныхкампетэнцыйвучняў:

вызначацьсутнасныяпрыметы,давацьазначэнніпаняццям:антыглабалізм,глабалізацыя,глабальныяпраблемы,геапалітыка,інфармацыйнаеграмадства,інфармацыйнаябяспека,міжнародныяадносіны,нацыянальнаябяспека,тэхналагічныўклад,цывіліза-цыя;

правільна ўжывацьвывучаныяпаняцціпрырашэннівучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач;

характарызаваць:z� фактары,якіявызначаюцьразнастайнасцьсучаснагасвету;z� геапалітычнаестановішчаРэспублікіБеларусь;z� асаблівасціразвіццяРэспублікіБеларусь,якіяабумоўленыяегеапалітычнымстановішчам;z� месцаіролюРэспублікіБеларусьусістэмесучасныхміжна-родныхадносін;z� сучасныякрызісныяпрацэсы (міграцыйны,каштоўнасны,эканамічныіінш.),знешніяіўнутраныяпагрозы,якімможападвергнуццаРэспублікаБеларусь;z� прынцыпыінапрамкізнешняйпалітыкіРэспублікіБеларусь;z� нацыянальна-дзяржаўныяінтарэсыРэспублікіБеларусь;z� сродкіміжнароднагасупрацоўніцтва;

171

z� прыметы,тыпы,прычыныглабальныхпраблем;z� ролючалавекаў інфармацыйнымграмадстве;z� змяненні,якіяадбываюццаўэканамічнай,палітычнай,са-цыяльнай ідухоўнайсферах інфармацыйнагаграмадства;z� перспектывыразвіццяБеларусі ваўмовах інфармацыйнагаграмадства;z� магчымыяшляхізабеспячэння інфармацыйнайбяспекі;z� праяўленніглабалізацыіўсучаснымсвеце;z� фактары,якіяабумоўліваюцьглабалізацыю;z� наступствыглабалізацыі;z� асноўныятэндэнцыіісупярэчнасціўразвіццісучасныхцы-вілізацый;z� месца іролюБеларусіўцывілізацыйнымпрацэсе;z� дасягненнісуверэннайБеларусі;z� асноўныянапрамкііўмовыінтэграцыіБеларусіўсусветнуюсупольнасць;z� стратэгічныя напрамкі развіцця Рэспублікі Беларусь уXXIст.;

называцьміжнародныяарганізацыііміждзяржаўныяаб’яднан-ні,уякіяўваходзіцьРэспублікаБеларусь;

разумець і тлумачыць:z� магчымыяшляхівырашэннясучасныхглабальныхпраблем;z� ролюНтПуразвіццісучасныхцывілізацый;

канкрэтызавацьпрыкладамівывады:z� праразнастайнасцьсучаснагасвету;z� шматвектарнуюзнешнююпалітыкубеларускайдзяржавы;

фармуляваць і аргументавацьсвойпунктгледжанняпавыву-чаемыхпытаннях;

абагульняцьвывучаныяз’явыіпрацэсы,фармулявацьвывадыпратэндэнцыіўразвіццісучаснагаграмадства;

выбіраць зкрыніц, створаныхурозныхзнакавыхсістэмах(тэкст,табліца,графік,дыяграмаіінш.),інфармацыюпрасучасныяцывілізацыйныяпрацэсы,месцаіролюБеларусіў іх,пераўтва-рацьяе івыкарыстоўвацьдлярашэннявучэбна-пазнавальныхіпрактычныхзадач(падрыхтоўкіпаведамленняў,прэзентацыі,эсэ,канкрэтызацыітэарэтычныхвывадаўпрыкладамііінш.);

арыентаваццаўпатокуінфармацыі,якаяадносіццадапытан-няўразвіццясучаснагаграмадстваізнешняйпалітыкібеларускайдзяржавы(адрознівацьфактыімеркаванні),разумецьіінтэрпрэта-вацьінфармацыю,якаяатрымліваеццазрозныхкрыніц;

суадносіцьрозныяацэнківывучаемыхпадзейіпрацэсаўірабіцьабгрунтаваныявывады;


выкарыстоўваць:z� ранейзасвоеныяведы,утымлікупаіншыхвучэбныхпрад-метах,прыхарактарыстыцымесца і роліБеларусі ў сучас-нымсвеце;z� элементыпрычынна-выніковагааналізупрыхарактарысты-цытэндэнцыйуразвіццісучаснагаграмадства.

выніковае падагульненне (2 гадзіны)

173

гЕАгРАфIЯ


Праграмапрызначанадлявывучэннявучэбнагапрадмета«Геа-графія»ваўстановахагульнайсярэдняйадукацыінапавышанымузроўні.

Сусветная гаспадарка і глабальныя праблемы чалавецтва (ХI клас)—заключныабагульняльныраздзелгеаграфічнагазместуваўстановахагульнайсярэдняйадукацыі,які інтэгруеведыгеа-графічныхнавукдляаналізуўзаемадзеянняіўзаемаабумоўленасціпрыроднага асяроддзя, чалавека і грамадства, прасторава-часа-вых заканамернасцей іх дынамікі і эвалюцыі, пазнання законаўтэрытарыяльнайарганізацыіпрыродыічалавечагаграмадства.

Геаграфічнаянавукавыйшланаякаснановыўзровеньсвайгоразвіцця,абумоўленыўзрослымзначэннемгеаграфііўразуменніскладаныхпрыродных,сацыяльна-эканамічныхідэмаграфічныхпрацэсаў, якія адбываюцца на нашай планеце, у аптымізацыівыкарыстанняяепрасторы і засваенні рэсурсаў, асэнсаванні бу-дучынізямлі імагчымасціразвіццячалавечага грамадства зягозапытамі,якіяпастаяннапавялічваюцца.

Мэта вучэбнага прадмета заключаецца ўфарміраванні ведаўпра геаграфічныя аспекты глабальных праблем чалавецтва імагчымыяшляхі іхпераадоленняна асноверазуменнядынамікіразвіцця сусветнай гаспадаркінарозныхпрасторавыхузроўнях.Вывучэнне геаграфіі на III ступені агульнай сярэдняй адукацыіпавышанага ўзроўню закліканафарміраваць у вучняў веды:прасусветнуюгаспадаркуіфактарыяеразвіцця;сутнасцьінаступствыглабалізацыі,змяненнінапалітычнайкарцесвету;сучасныятэн-дэнцыіразвіццягеаграфічнайабалонкі;найбольшактуальныягеа-экалагічныяісацыяльна-эканамічныяпраблемы,якіяўзнікаюцьугеаграфічнайпрасторы;сутнасцьпраблемпрыродакарыстанняі

174

ўстойлівагаразвіццяякасновыгарманічнагаразвіццяграмадстваіпрыроды.

Асноўныя задачы—фарміраванне ў вучняў з дапамогай геа-графічныхведаў:

zz разуменняфактараўразвіццясусветнайгаспадаркі,уменнятлумачыцьіхуплыўнагеаграфіюгалінівідаўэканамічнайдзейнасці;zz умення характарызаваць сучасную структуру, дынамікуразвіцця сусветнай гаспадаркі і заканамернасці геаграфіісельскайгаспадаркі,прамысловасці і сферыпаслуг;zz уменнявызначаць значэнне імагчымасці геаграфііўвыра-шэнніглабальныхпраблемчалавецтва;zz разумення сутнасці геаэкалагічных праблем геаграфічнайабалонкі,заканамернасцейіхпраяўленняімагчымыхшля-хоў вырашэнняна глабальным,рэгіянальным і лакальнымузроўнях;zz уменняўвызначацьзаканамернасціфарміравання,тэндэнцыіразвіцця імагчымыянапрамкі вырашэння сацыяльна-эка-намічныхпраблемчалавецтвана рознымтэрытарыяльнымузроўні;zz разуменняважнасціізначнасцікомплекснагагеаграфічнагападыходудавывучаемыхз’яў,базавыхгеаэкалагічныхпрын-цыпаў, правіл, законаў прыродакарыстання і аховынава-кольнагаасяроддзя;zz уменняўвылучацьгеаграфічныяаспектыглабальныхмадэ-лейразвіццясвету,стратэгііўстойлівагаразвіццячалавецтваіРэспублікіБеларусь.

Павышаныўзровень вывучэння геаграфіі прадугледжвае за-сваенне вучнямі абавязковага зместупраграмыў адпаведнасці зпатрабаваннямі адукацыйнага стандарту па вучэбнымпрадмеце«Геаграфія»даўзроўнюпадрыхтоўківучняў.Павышаныўзровеньзабяспечваеразвіццёасобывучнясродкамігеаграфіі,спрыяефар-міраванню геаграфічнага светапогляду, каштоўнасна-сэнсавыхустановак, гатоўнасці і здольнасці да самаразвіцця, асобаснага іпрафесійнагасамавызначэння.

Ключавыяпадыходыпабудовызместу:zz комплексны геаграфічны,якіспалучаепрывывучэннітэры-торыі (малога арэала і населенага пункта, раёна, краіны,

175

аб’яднання краін, кантынента, тэрытарыяльнай сістэмы)наступныя патрабаванні: улік прасторы, часу і агульныхіндывідуальных асаблівасцей; абагульненне ведаў пра су-часнуюструктуру,дынамікуразвіццясусветнайгаспадаркіізаканамернасцігеаграфіісельскайгаспадаркі,прамысловасціі сферыпаслуг, асноўныяфактарыразвіцця сусветнай гас-падаркі, іх уплыўна геаграфію галін і відаў эканамічнайдзейнасці; вызначэнне заканамернасцей фарміравання,тэндэнцыйразвіцця імагчымыхнапрамкаў вырашэння са-цыяльна-эканамічныхпраблемчалавецтванарознымтэры-тарыяльнымузроўні;zz культуралагічны, які дазваляе разгледзець геаграфічнаеасяроддзепразпрызмукультуры,вызначыцьуплыўчалавеканапрыроду, развіваць духоўнасць і гуманістычныяякасціасобывучня;zz гуманітарнаэкалагічны падыход, які дазваляе пазнацьсукупнасцьпоглядаў і дзеянняў, якія выяўляюццаўпава-зе годнасці і правоў чалавека, яго каштоўнасці як асобы,клопаце пра дабро людзей, усебаковае развіццё, стварэнніспрыяльных для чалавека ўмоўжыццядзейнасці з улікамэкалагічныхабмежаванняў;zz кампетэнтнасны,якіарыентуевучняўнавынікнавучання,фарміраванне здольнасцейвучнядля выкарыстанняведаў,уменняўіпрымяненнявопытудзейнасціўрозныхсітуацыях.

Вучэбнаяпраграма ўключае 2 раздзелы і 15 тэм.Вывучэннетэарэтычнагаматэрыялу з выкананнемпрактычныхработразлі-чанана 105 вучэбных гадзін (3 гадзінына тыдзень).Выніковыяпрактычныя работыпазначаны зорачкай.Упраграме прадугле-джанырэзервчасу.Асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэбнайдзейнасці вучняўпрадстаўлены з улікам іх змястоўнай вобласціі ўзроставыхфізіялагічных асаблівасцей.Навыкі вызначанынаасноведзейнаснагападыходу івыяўляюцьгатоўнасцьдапэўнагавідудзейнасці,упрацэсеякогавучніпавінныбудуцьпрымяніцьзасвоеныяведыіўменні.

Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўскладаюццазтрохкампанентаў:

zz ведавага (веды);zz практычнага (уменні);zz аперацыйнага (навыкі).

176

Фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўзабяспечваепавышаныўзровень засваення абавязковага зместу і мае на ўвазе магчы-масцьпрацягу адукацыі, а таксама здольнасць самаарганізацыіз мэтай рашэння вучэбных і практычных задач. Вучэбная пра-грама грунтуеццана выкарыстанні геаграфічнайнаменклатуры,якаязасвоенавучняміўVI—Xкласах.УраздзелеI—«Геаграфіясусветнай гаспадаркі»—вывучэнне геаграфічнайнаменклатурыпраходзіцьнаасновеміжнароднайстатыстыківядучыхгаліновыхарганізацый ітНКза2010—2014гг.уразрэзевядучыхкраінпаасобных галінах і відах эканамічнай дзейнасці.У раздзеле II—«Глабальныяпраблемычалавецтва»—разглядаюццагеаэкалагіч-ныяпраблемыгеаграфічнайабалонкізямліімагчымасцігеаграфііў іх вырашэнні.Вывучэнне глабальных сацыяльна-эканамічныхпраблем чалавецтва грунтуецца на навуковых асновах стратэгііўстойлівагаразвіцця.


(105 гадзін)

уводзіны (1 гадзіна)сусветная гаспадарка як аснова развіцця чалавечай цывілі-

зацыі. Глабальныя праблемы чалавецтва і роля геаграфіі ў іхвырашэнні.Асаблівасці геаграфічнага падыходу да вывучэнняглабальныхпраблем.

раздзел I. ГеаГраФія сусвеТнай Гаспадаркі (49 гадзін)

Т э м а 1. структура і фактары развіцця сусветнай гаспадаркі (9 гадзін)

сусветнаягаспадаркаякглабальнаягеаграфічнаясістэма.Па-казчыкіразвіццясусветнайгаспадаркі.Асноўныямадэліразвіццясусветнайгаспадаркі.Дынамікапрасторавайструктурысусветнайгаспадаркі.

177

сучаснаяструктурасусветнайгаспадаркі:сектаральная,галі-новая, тэрытарыяльная. Галіны і віды эканамічнай дзейнасці ўсусветнайгаспадарцы.

тэндэнцыіразвіццясусветнайгаспадаркіўXXIст.засваеннегеаграфічнайпрасторы.Узмацненнеэканамічнагаўзаемадзеянняіўзаемазалежнасцікраінсвету.Павелічэннеразрывупаміждзяржа-ваміпаўзроўнюсацыяльна-эканамічнагаразвіцця.Фарміраваннецэнтраўсусветнайгаспадаркі.

Міжнародны геаграфічны падзел працы (МГПП). УкладМ.М.Баранскага, І.А.Вітвера,Ю.Г.саушкінаў развіццё тэо-рыіМГПП.тэрытарыяльныіміжнародныпадзелпрацы.Фактарыміжнароднагагеаграфічнагападзелупрацы.ГістарычныятыпыіпрасторавыяўзроўніМГПП.

Міжнародная спецыялізацыя і каапераванне. Разнавіднасціміжнароднайспецыялізацыіікаапераваннявытворчасці(пакла-сіфікацыіЮНІДА).Найноўшыязмяненніўміжнароднымпадзелепрацы.Міжнароднаяспецыялізацыякраінсвету.

Інтэрнацыяналізацыя і транснацыяналізацыя сусветнай гас-падаркі.Перадумовы і сутнасць працэсу інтэрнацыяналізацыісусветнай гаспадаркі.Паказчыкі далучэння краіны да працэсуінтэрнацыяналізацыі: экспартнаяквота, імпартнаяквота, знеш-негандлёваяквота.

транснацыяналізацыясусветнайгаспадаркі.Перадумовыігіс-торыяфарміравання.Разнавіднасцітранснацыянальныхкампаній(тНК)памесцыразмяшчэння, відзе дзейнасці, колькасці краін-гаспадароў,колькасцігалінспецыялізацыі.Рэгіянальнаяігаліно-вая структуратНК.Нацыянальнаяпрыналежнасць і галіноваяспецыялізацыябуйнейшыхтНКсвету.

Практычныя работы1.Вызначэннефактараўміжнароднага геаграфічнагападзелу

працыкраінсвету (напрыкладзеаднагорэгіёнасвету).2*.ПараўнальнаяхарактарыстыкабуйнейшыхтНКсвету (на

прыкладзетрохкампанійнавыбар).

178


Вучнямнеабходна:ведаць:асноўныя этапыразвіцця геаграфіі сусветнай гаспадаркі; па-

казчыкіразвіццясусветнайгаспадаркі;асноўныямадэліразвіццясусветнай гаспадаркі; прасторавыяўзроўніміжнароднага геагра-фічнагападзелупрацы,асноўныяформыпадзелупрацы;перадумо-выпрацэсуінтэрнацыяналізацыі,фактарытранснацыяналізацыі,вядучыятНКсвету;

асноўныя паняццi: галіноваяструктура сусветнайгаспадаркі,тэрытарыяльная структура сусветнай гаспадаркі, міжнародныгеаграфічныпадзелпрацы, спецыялізацыя,каапераванне, інтэр-нацыяналізацыя сусветнай гаспадаркі, транснацыяналізацыя,транснацыянальнаякампанія;

умець:характарызавацьмадэліразвіццясусветнайгаспадаркі,струк-

туру сусветнай гаспадаркі,фактарыміжнароднага геаграфічнагападзелупрацы,гістарычныятыпыМГПП,тНК;

паказвацьнакарцепяцьбуйнейшыхтНКсветуііхштаб-ква-тэры (Індустрыяльны і камерцыйныбанкКітая (ICBC);Кітайскібудаўнічы банк (ChinaConstructionBank);Дж.П.Морган-Чэйз(JPMorganChase);ДжэнералЭлектрык (GeneralElectric);Эксан-Мобіл (ExxonMobil)); тры гарады свету—лідарыпа колькасцітНК(токіа,Нью-Ёрк,Лондан);штаб-кватэртНК(Пекін,Масква,Ганконг);

валодаць навыкамі вызначэнняфактараўміжнароднага геа-графічнагападзелупрацыкраінсвету;параўнальнайхарактарыс-тыкібуйнейшыхтНКсвету.

Т э м а 2. Фактары росту сусветнай гаспадаркі (9 гадзін)Міжнароднаяэканамічнаяінтэграцыя.Перадумовыіфактары

міжнароднай эканамічнай інтэграцыі.Перавагі і выдаткі экана-мічнай інтэграцыі.Адрозненні інтэграцыіў эканамічнаразвітыхкраінахітых,якіяразвіваюцца.

179

стадыіміжнароднай эканамічнай інтэграцыі: асноўныякры-тэрыііпраяўленненакарцесвету.Асноўныярэгіёныэканамічнайінтэграцыі свету.Вядучыя інтэграцыйныя аб’яднанні свету і іхроляўразвіццісучаснайсусветнайгаспадаркі.

Навукова-тэхнічная рэвалюцыя (НтР) як рухаючая сіла раз-віцця сусветнай гаспадаркі.Навукова-тэхнічныпрагрэс (НтП) інавукова-тэхнічная рэвалюцыя:падабенства і адрозненні.Пады-ходыдачасавыхрамакНтП.НтРугісторыічалавецтва.

ПерыядыразвіццяіагульныярысысучаснайНтР.Асноўныянавуковыя напрамкіНтР.УплыўНтР на галіновую і тэрыта-рыяльную структуру сусветнай гаспадаркі. структурныя зрухіў сусветнай гаспадарцыпад уздзеяннемНтР: у прамысловасці,сельскайгаспадарцы,транспартнайсістэме,галінеінфармацыйна-камунікацыйныхтэхналогій.

Міжнародныя эканамічныя адносіны.Формыміжнародныхэканамічныхадносін.Міжнародная спецыялізацыявытворчасці.Навукова-тэхнічныабмен.Валютна-фінансавыяікрэдытныясувязіпаміжкраінамі.Рухкапіталуіпрацоўнайсілы.

сусветныгандаль, геаграфічная і галіноваяструктура.Дына-мікааб’ёмаў,галіноваяірэгіянальнаяструктурасусветнагаэкспар-туі імпартутавараў.Дынамікааб’ёмаў,галіноваяірэгіянальнаяструктурасусветнагаэкспартуіімпартупаслуг.Рэгуляваннеміж-народнагагандлю,ролясусветнайгандлёвайарганізацыі(сГА).

Глабалізацыя сусветнай гаспадаркі.Перадумовы, асноўныяэтапы і тыпы глабалізацыі сусветнай гаспадаркі. Эканамічнаяглабалізацыя:формы,супярэчнасці,перавагііперспектывы.Гла-бальныя гарады.Паказчыкі выдзялення.Разнавіднасці і рэгія-нальнаяструктура.

Практычныя работы3.Параўнальна-геаграфічнаяхарактарыстыкавядучыхінтэгра-

цыйныхаб’яднанняўсвету(напрыкладзедвухаб’яднанняў).4*.Вызначэннерэгіянальныхасаблівасцейміжнароднагаганд-

люкраінеўропыіАзіі.

180


Вучнямнеабходна:ведаць:стадыіміжнароднай эканамічнай інтэграцыі; падабенства і

адрозненні паняццяў «навукова-тэхнічная рэвалюцыя» і «наву-кова-тэхнічныпрагрэс»,асноўныянавуковыянапрамкінавукова-тэхнічнайрэвалюцыі;формыміжнародныхэканамічныхадносін,асаблівасці галіновай структуры сусветнага экспарту і імпарту,прыметыглабалізацыі;

асноўныя паняццi:міжнароднаяэканамічнаяінтэграцыя,прэ-ферэнцыйнаязона,зонасвабоднагагандлю,мытнысаюз,агульнырынак, эканамічны і валютны саюз, поўная інтэграцыя,навуко-ва-тэхнічныпрагрэс, навукова-тэхнічная рэвалюцыя, сусветныгандаль,глабалізацыясусветнайгаспадаркі,глабальныгорад;

умець:характарызавацьстадыіміжнароднайэканамічнайінтэграцыі;паказвацьнакарцекраіныеўрапейскагасаюза,краіныНАФтА,

МеРКАсУР;трыдзяржавы—лідарыпааб’ёмах: экспартутава-раўідоліўсусветнымэкспарцетавараў(Кітай,зША,Германія),імпартутавараўідоліўсусветнымімпарцетавараў(зША,Кітай,Японія),экспартупаслугідоліўсусветнымэкспарцепаслуг(зША,Вялікабрытанія, Германія), імпарту паслуг і долі ў сусветнымімпарце паслуг (зША, Германія, Вялікабрытанія); глабальныягарады(Нью-Ёрк,Лондан,Парыж,токіа,Ганконг);

валодаць навыкамі параўнальнай характарыстыкі вядучыхінтэграцыйныхаб’яднанняўсвету;вызначэннярэгіянальныхасаб-лівасцейміжнароднагагандлюкраін.

Т э м а 3. Геаграфія сельскай гаспадаркі свету (5 гадзін)Геаграфіясельскайгаспадаркісвету.Агульнаяхарактарыстыка

сусветнайсельскайгаспадаркі.Роляпрыродныхісацыяльна-эка-намічныхумоў у размяшчэнні сельскагаспадарчай вытворчасці.структурасельскагаспадарчыхугоддзяўсветуірэгіёнаў.

Геаграфіяраслінаводства.значэннераслінаводства,ягострук-тураіпрадукцыйнасцьузалежнасціадпрыродныхіэканамічных

181

умоў.Галіноваяірэгіянальнаяструктурараслінаводства.Геагра-фіяміжнароднагагандлюпрадукцыяйраслінаводства.

Геаграфіяжывёлагадоўлі.значэннегаліныісувязьзраслінавод-ствам.структуражывёлагадоўліўсвеце,узровеньінапрамкіраз-віццяўрозныхгрупахкраін.Геаграфіяасноўныхпадгалінжывёла-гадоўлі.Экспарцёрыіімпарцёрыпрадукцыіжывёлагадоўлі.

Геаграфічныятыпысельскайгаспадаркісветунабазегаліновайнакіраванасцііасаблівасцейпрыродакарыстання.Галоўныятыпысельскагаспадарчыхсістэмсвету.

Практычныя работы5.Эканоміка-геаграфічныаналіззбожжавайгаспадаркісвету.


Вучнямнеабходна:ведаць:значэнне прыродных і сацыяльна-эканамічных умоў у раз-

мяшчэннісельскагаспадарчайвытворчасці,структурусельскагас-падарчыхугоддзяўсветуірэгіёнаў;асноўныягеаграфічныятыпысельскайгаспадаркісвету;

асноўныя паняццi:геаграфічныятыпысельскайгаспадаркі;

умець:характарызавацьсістэмыземляробстваіжывёлагадоўлі;геа-

графічныяасаблівасціраслінаводства,жывёлагадоўлі, геаграфіюміжнароднагагандлюпрадукцыяйсельскайгаспадаркі;

паказвацьнакарцетрывядучыякраіныпадолісельскагаспа-дарчайпрадукцыіў сусветнымвалавымпрадукце (Кітай, Індыя,зША);пааб’ёмахвалавогазбору:пшаніцы(Кітай,Індыя,зША),кукурузы(зША,Кітай,Бразілія),рысу(Кітай,Індыя,Інданезія);па пагалоўю: буйной рагатайжывёлы (Бразілія, Індыя,Кітай),свіней(Кітай,зША,Бразілія),авечак(Кітай,Аўстралія,Індыя);

валодацьнавыкаміэканоміка-геаграфічнагааналізузбожжавайгаспадаркісвету.

182

Т э м а 4. Геаграфія прамысловасці свету (20 гадзін)Геаграфіяпрамысловасцісвету.Роляіндустрыяльнагасектара

ўсусветнайгаспадарцы.УплыўНтРнагаліновуюструктуруіраз-мяшчэннепрамысловасці.Мадэлі ізаканамернасціразмяшчэнняпрамысловасці.Нераўнамернасцьразвіццяпрамысловасціўкраі-нахрознагатыпу.

Дынамікагаліновайструктурыпрамысловасці.Міжнародныягаліновыякласіфікатарывідаў эканамічнайдзейнасці.Агульнаяхарактарыстыка сучаснай прамысловасці свету. здабываючая іапрацоўчаягаліныпрамысловасціііхсуадносіны.Новыятэндэн-цыіразвіццяздабываючайіапрацоўчайпрамысловасці.

Геаграфія энергетыкі свету. Уплыў энергетыкі на развіццёсусветнайгаспадаркі.Дынамікаструктурыпаліўна-энергетычна-габалансусвету.сістэмаМГППуэнергетычнайгалінеўХХІст.тыпалогіякраінсветупаэнергетычнайзабяспечанасці.

Геаграфіянафтавайпрамысловасці.сусветнаянафтаваяпра-мысловасцьусістэмеміжнародныхадносін.Этапыразвіцця і тэ-рытарыяльная структура сусветнайнафтавай галіны.Дынамікаі рэгіянальная структура сусветнай здабычынафты. ГеаграфіягандлёвыхпатокаўнафтыіроляАПеК.

Геаграфіягазавайпрамысловасцісвету.тэрытарыяльнаяструк-тура сусветнай газавайпрамысловасці.Дынаміка і рэгіянальнаяструктурасусветнайздабычыпрыроднагагазу.Геаграфіягандлё-выхпатокаўпрыроднагагазу.

Геаграфіявугальнайпрамысловасцісвету.Дынамікаірэгіяналь-наяструктурасусветнайздабычывугалю.Геаграфіяміжнароднагагандлюкаменнымвугалем.Геаграфія«вугальныхмастоў»свету.Перспектыўныязрухіўгеаграфііздабычывугалюзпазіцыйэнер-гетычнайбяспекі.

Геаграфія электраэнергетыкі. Размеркаванне вытворчасціэлектраэнергіі па краінах і рэгіёнах. тыпыкраін па структурыэлектраэнергетыкі.Цеплаваяэлектраэнергетыка.Гідраэнергетыка.Буйнейшыя гідраэлектрастанцыі свету. Ядзерная энергетыка.Міжнародныгандальэлектраэнергіяй.

Геаграфія альтэрнатыўнай энергетыкі.сусветная і рэгіяналь-ная структура. Ветравая, геатэрмальная, сонечная, прыліўнаяэнергетыка.

183

Геаграфіяметалургіі свету.Фактарыразмяшчэнняметалур-гічнай вытворчасці. Геаграфія сыравіннай і паліўнай базы, не-раўнамернасць запасаў і здабычы. Галіновая структура чорнайметалургіі.Геаграфіявытворчасцічыгунуісталі.Рэгіёнычорнайметалургіісвету.

Каляроваяметалургіясветуіяероляўсусветнайгаспадарцы.Галіноваяструктуракаляровайметалургіі.Геаграфіяважнейшыхгалінкаляровайметалургіі:алюмініевай,меднай,цынкавай,свін-цовай.сусветныгандалькаляровыміметаламі.БуйнейшыятНКметалургіі.

Геаграфіямашынабудавання свету.Фактары размяшчэннягалінмашынабудавання.УплыўНтРна структурныя і тэрыта-рыяльныя зрухі ўмашынабудаванні. Геаграфія асноўных галінмашынабудавання: транспартнае машынабудаванне (марскоесуднабудаванне, аўтамабілебудаванне), авіяракетна-касмічнаяпрамысловасць, электронная і электратэхнічнаяпрамысловасць,станкабудаванне.БуйнейшыятНКаўтамабілебудавання.

Геаграфія хімічнай прамысловасці свету.Фактары і мадэліразмяшчэнняхімічнайвытворчасці.сучасныязмяненніўхімічнайпрамысловасціразвітыхкраінікраін,якіяразвіваюцца.Рэгіёныхімічнайпрамысловасці свету. Геаграфія вытворчасці: асноўнайхіміі, мінеральных угнаенняў, прадуктаў неарганічнай хіміі іарганічнага сінтэзу. Геаграфіяфармацэўтычнайпрамысловасці.БуйнейшыятНКгаліны.

Лёгкаяіхарчоваяпрамысловасцьсвету.Месцагаліныўструк-туры апрацоўчай прамысловасці. Галіновая структура лёгкай іхарчовайпрамысловасці. Геаграфія тэкстыльнай ішвейнайпра-мысловасці.Геаграфіяхарчовайпрамысловасці.

Практычныя работы6.Аналіз геаграфіі запасаў і здабычыэнергетычныхрэсурсаў

свету(напрыкладзенафтыіпрыроднагагазу).7.Параўнальная характарыстыка геаграфіі альтэрнатыўнай

энергетыкісвету.8.Вызначэнне геаграфічных асаблівасцей выплаўкі чыгуну і

сталі(наўзроўнірэгіёнаўівядучыхкраін).9.Геаграфічныаналізалюмініевайпрамысловасцісвету.10.Аналізгеаграфііаўтамабілебудаваннясвету.

184

11.Геаграфічныаналізпрамысловасцімінеральныхугнаенняўсвету.

12.Параўнальныаналізрэгіёнаўхімічнайпрамысловасцісвету.


Вучнямнеабходна:ведаць:дынаміку паліўна-энергетычнага балансу свету, асаблівасці

геаграфіі нафтавай, газавай і вугальнайпрамысловасці, электра-энергетыкі, альтэрнатыўнай энергетыкі свету; сыравінную базуі галіновую структуру чорнай і каляровайметалургіі, рэгіёныразвіццячорнайметалургіі, буйнейшыятНКметалургіі; галіно-вую структурумашынабудавання, буйнейшыятНКаўтамабіле-будавання; рэгіёны развіцця чорнайметалургіі свету;фактарыразмяшчэнняхімічнай вытворчасці; геаграфію сыравіннай базыхімічнайпрамысловасці;рэгіёныразвіццяхімічнайпрамысловасцісвету; галіновую структуру,фактары і геаграфічныя асаблівасціразмяшчэння лёгкай прамысловасці, фактары і геаграфічныяасаблівасціразмяшчэнняхарчовайпрамысловасці;

асноўныя паняцці:альтэрнатыўнаяэнергетыка;

умець:характарызавацьдынамікугаліновайструктурыпрамыслова-

сці свету;мадэлі і заканамернасці размяшчэнняпрамысловасці;міжнародныягаліновыякласіфікатарывідаўэканамічнайдзейна-сці;геаграфіюнафтавай,газавайівугальнайпрамысловасцісвету,электраэнергетыкісвету,альтэрнатыўнайэнергетыкісвету,чорнайметалургіі свету, каляровайметалургіі свету,машынабудаваннясвету,хімічнайпрамысловасцісвету,лёгкайпрамысловасцісвету,харчовайпрамысловасцісвету;

паказваць на карце тры вядучыянафтаздабываючыякраіны(саудаўскаяАравія,Расія,зША),газаздабываючыякраіны(зША,Расія,Катар); вуглездабываючыякраіны (Кітай, зША, Індыя);тры галоўныякраіны—вытворцы электраэнергіі (зША,Кітай,Індыя); тры буйнейшыяГЭс свету (санься, Ітайпу,сілоду); трыбуйнейшыяАЭс свету (Фукусіма,Касівадзакі-Карыва,запарож-ская);трыгалоўныякраіны—вытворцысонечнайэлектраэнергіі

185

(Германія, Іспанія,Японія), ветравой электраэнергіі (зША,Гер-манія, Іспанія), геатэрмальнай электраэнергіі (зША,Філіпіны,Інданезія); трывядучыякраіныпа аб’ёмах вытворчасці: чыгуну(Кітай, Японія, Індыя), сталі (Кітай, Японія, зША), баксітаў(Аўстралія,Кітай,Бразілія),першаснагаалюмінію(Кітай,Расія,Канада), рафінаванаймедзі (Кітай,Чылі,Японія), рафінаванагацынку (Кітай,Канада, РэспублікаКарэя), рафінаванага свінцу(Кітай, Германія, зША); трывядучыякраіны—вытворцымар-скіх судоў (РэспублікаКарэя,Японія,Кітай), легкавых аўтама-біляў (Кітай, зША,Японія), станкоў (Кітай,Японія, Германія);калійныхугнаенняў(Канада,Расія,Беларусь);азотныхугнаенняў(Кітай,Індыя,зША);фосфарныхугнаенняў(Кітай,зША,Індыя);хімічных валокнаў (Кітай, Індыя, тайвань); фармацэўтычнайпрадукцыі(зША,Германія,Японія);швейнайпрадукцыі(Кітай,зША,РэспублікаКарэя);

валодаць навыкамі аналізу геаграфіі запасаў і здабычыэнер-гетычныхрэсурсаўсвету;параўнальнайхарактарыстыкігеаграфііальтэрнатыўнайэнергетыкісвету;вызначэннягеаграфічныхасаб-лівасцей выплаўкі чыгуну і сталі (на ўзроўні рэгіёнаў і вядучыхкраін); геаграфічнага аналізу алюмініевайпрамысловасці свету;аналізу геаграфіі аўтамабілебудавання свету, геаграфічнага ана-лізупрамысловасцімінеральныхугнаенняўсвету;параўнальнагааналізурэгіёнаўхімічнайпрамысловасцісвету.

Т э м а 5. Геаграфія сферы паслуг (5 гадзін)Геаграфія сферы паслуг.Месца сферы паслуг у сусветнай

гаспадарцы.Фактары,якіявызначаюцьдынамікуразвіццясферыпаслуг.Класіфікацыяіструктурапаслугусусветнайгаспадарцы.Міжнародныягаліновыякласіфікатарыпаслуг.

Геаграфія і галіновая структура сферы паслуг.Асаблівасціразвіццясферыпаслугнаэтапепераходудапостындустрыяльнагаразвіцця.Дыферэнцыяцыяступеніразвіццясферыпаслугукраі-нахірэгіёнахсвету.Галіноваяспецыялізацыяпаслугукраінахірэгіёнахсусветнайгаспадаркі.Геаграфіяэкспартуіімпартупаслугусучаснымсвеце.

Геаграфія транспарту.транспартная сістэма свету і яе струк-тура.Роляімесцаўсветагаспадарчайсістэмерозныхвідаўтранс-

186

парту:чыгуначнага,марскогаірачнога,аўтамабільнага,трубапра-воднага, авіяцыйнага, інфармацыйна-камунікацыйных сістэм.Геаграфія асноўныхвідаў транспарту ў свеце. зрухі ў развіцці іразмяшчэнніпрадукцыйных сілпад уздзеяннем транскантынен-тальнайтранспартнайінфраструктуры.Кантэйнерызацыя.

Геаграфіясусветнагатурызму.Роляміжнароднагатурызмуўразвіццісусветнайгаспадаркіісферыпаслуг.Рэгіянальныяасаб-лівасці турысцкага патэнцыялу і яго выкарыстання. Геаграфіятурысцкіхпатокаў свету. засваенненовых тэрыторый свету дляразвіццятурызмунапостындустрыяльнайстадыі.

Практычныя работы13.Параўнальнаяхарактарыстыкагеаграфіітурызмуўрэгіёнах

свету(напрыкладзееўропыіАзіі).


Вучнямнеабходна:ведаць:месцасферыпаслугусусветнайгаспадарцы;галіновуюструк-

туру транспартнагакомплексу свету; асаблівасці геаграфіі відаўтранспарту (чыгуначнага, аўтамабільнага, воднага, паветранага,трубаправоднага);асаблівасцітранспартнайсеткісвету,геаграфіюміжнароднагатурызму;

асноўныя паняццi:геаграфіятранспарту,транспартнаясістэмасвету,полімагістраль;

умець:характарызаваць геаграфію відаў транспарту (чыгуначнага,

аўтамабільнага,воднага,паветранага,трубаправоднага);геаграфіюміжнароднагатурызму;

паказвацьнакарцетрывядучыямарскіяпортысвету(Шанхай,сінгапур,Пусан); тры вядучыякраіныпа колькасці турысцкіхпрыбыццяў(Францыя,зША,Іспанія);

валодаць навыкамі параўнальнай характарыстыкі геаграфіітурызмуўрэгіёнахсвету.

падагульняльнае паўтарэнне (1 гадзіна)

187

раздзел II. ГлаБальныя праБлемы чалавецТва (53 гадзіны)

Т э м а 6. Геаэкалагічныя праблемы літасферы (4 гадзіны)Глабальныяпраблемычалавецтва.Геаэкалагічныяасаблівасці

літасферы іяе значэннедляжыццялюдзей.Асноўныягеаэкала-гічныяфункцыілітасферы:рэсурсная,геадынамічная,геафізічнаяігеахімічная.Ролябіёты,чалавекаіягогаспадарчайдзейнасціўвялікім(геалагічным)кругавароцерэчываў.

трансфармацыягеаэкалагічныхфункцыйлітасферы.Асноўныяпрыродныяпрычыны змяненняфункцыйлітасферы.Уплыў су-часных тэктанічных і геамарфалагічныхпрацэсаўна станнава-кольнагаасяроддзя.

Уплыўдзейнасці чалавеканалітасферу і яго геаэкалагічныянаступствы.Геаэкалагічныязмяненнінавакольнагаасяроддзяпрыправядзенні горныхработ, разведцы, здабычы, транспарціроўцыівыкарыстаннікарысныхвыкапняў.Рэкультывацыяпарушаныхландшафтаў.

Практычныя работы14.Параўнальная характарыстыка асноўных напрамкаў рэ-

культывацыіпарушаныхландшафтаў.


Вучнямнеабходна:ведаць:геаэкалагічныяасаблівасцілітасферыіяеасноўныяфункцыі,

асноўныяпрыродныя і антрапагенныяпрычыны змяненняліта-сферы,вялікі(геалагічны)кругаваротрэчываў,асноўныягеаэка-лагічныянаступствыўплывучалавеканалітасферу;

асноўныя паняццi:глабальныяпраблемычалавецтва,геаэкала-гічныянаступствы,горныяработы,біёта,вялікікругаваротрэчываў;

умець:вызначаць значэнне элементаў літасферы для розных відаў

гаспадарчайдзейнасці;аналізавацьнаступствыантрапагеннагаўздзеянняналітасферу;

188

валодаць навыкамівызначэнняўзаемасувязівывучаемыхз’яўна рознымтэрытарыяльнымузроўні, асновамі аналізу і абагуль-ненняінфармацыізрозныхкрыніцабпраяўленнігеаэкалагічныхвынікаў уздзеянняналітасферунапрыкладзе сваёймясцовасці,іхуплывеначалавекаіягогаспадарчуюдзейнасць.

Т э м а 7. Геаэкалагічныя праблемы атмасферы (7 гадзін)Геаэкалагічныяасаблівасціатмасферыіяезначэннедляжыцця

людзей.Ахоўныяфункцыіатмасферы.Кліматычныяўмовы ірэ-сурсы, іх занальна-рэгіянальныяасаблівасці, значэннедлячала-векаірозныхвідаўягогаспадарчайдзейнасці.

Уплыўдзейнасцічалавеканаатмасферу,кліматінадвор’е.забруджваннеатмасферыіягоўздзеянненабіётуічалавека.Кры-ніцыіважнейшыякампанентыантрапагеннагазабруджванняатма-сферы.Прасторава-часавыязаканамернасціраспаўсюджванняроз-ныхвідаўантрапагенныхзабруджвальнікаўатмасферы.

Роляантрапагеннагафактаруваўтварэнніпарніковагаэфекту,дэградацыіазонавагаслоя,выпаданнікіслотныхападкаўілакаль-нымзабруджванніпаветра.

Магчымыя змяненніклімату.Асноўныяпрычыны змяненняклімату.Уплыўантрапагеннагаўздзеянняна змяненнеклімату.Геаэкалагічныянаступствыўздзеяннязмяненняўкліматунагаспа-дарчуюдзейнасцьіздароўечалавека.

Асноўныянапрамкі аховыатмасферы.Метады і спосабы зні-жэнняантрапагеннагазабруджванняатмасферы.

Практычныя работы15.Ацэнкакліматычныхумоўсваёймясцовасці, іхуплыўна

чалавекаіягогаспадарчуюдзейнасць.16*.Параўнальныаналіз занальныхасаблівасцей агракліма-

тычныхрэсурсаўсвету.


Вучнямнеабходна:ведаць:геаэкалагічныя асаблівасці атмасферы; ролю кліматычных

і пагодныхумоў ужыцці чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці,

189

асноўныякрыніцыінайбольшважныякампанентыантрапагеннагазабруджвання атмасферы, сучасныя тэндэнцыі і геаэкалагічныянаступствызмяненняклімату;

асноўныя паняццi: кліматычныя рэсурсы, парніковы эфект,змяненнеклімату,экстрэмальныякліматычныяз’явы;

умець:вызначацьзначэннекліматычныхіпагодныхумоўдлярозных

відаўгаспадарчайдзейнасці;аналізавацьпрычыныінаступствыантрапагеннагаўздзеяння

настанатмасферыіклімат;

валодацьнавыкамівызначэнняўзаемасувязівывучаемыхз’яўна рознымтэрытарыяльнымузроўні; асновамі аналізу і абагуль-ненняінфармацыізрозныхкрыніцпракліматычныяўмовысваёймясцовасці,іхуплыўначалавекаіягогаспадарчуюдзейнасць.

Т э м а 8. Геаэкалагічныя праблемы гідрасферы (6 гадзін)Геаэкалагічныяасаблівасцігідрасферы.Асноўныягеаэкалагіч-

ныяфункцыігідрасферыіяезначэннедляжыццялюдзей.Водныярэсурсыіводазабеспячэнне.занальныяірэгіянальныяасаблівасціводазабеспячэннякраінсвету.

Уздзеянне дзейнасці чалавека на гідрасферу.Уплыў розныхвідаў гаспадарчайдзейнасцічалавеканаколькасць іякасцьвод-ныхрэсурсаў.Крыніцыівідыантрапагеннагазабруджваннягідра-сферы.Уплыўзабруджваннявадыначалавекаібіёту.

Геаэкалагічныяаспектыводнайгаспадаркі.Праблемыкіраван-няводаспажываннем.Дэфіцытідэградацыяводсушы.Рацыяналь-наевыкарыстаннемінеральныхітэрмальныхвод.

Геаэкалагічныяасаблівасцісусветнагаакіяна.Антрапагеннаеўздзеянненасусветныакіян.Геаэкалагічныянаступствызабрудж-ваннясусветнагаакіяна.Геаэкалагічныяаспектывыкарыстанняпрыродныхрэсурсаўсусветнагаакіяна.Рэгіянальныяілакальныягеаэкалагічныяпраблемыакіянаў,унутраныхмораўімарскіхуз-бярэжжаў.

Асноўныянапрамкіпавышэнняэфектыўнасцівыкарыстанняіаховыводныхрэсурсаўсушыісусветнагаакіяна.Метадыіспосабызніжэнняантрапагеннагазабруджваннягідрасферы.

190

Практычныя работы17.Аналіз геаэкалагічнага стану водныхрэсурсаў сваёймяс-

цовасці,мерыпаахове.


Вучнямнеабходна:ведаць:геаэкалагічныя асаблівасці гідрасферы, сучасны геаэкалагіч-

ны стан элементаў гідрасферы, уплыўрозныхвідаў гаспадарчайдзейнасцінаводныярэсурсы,асноўныякрыніцы івідыантрапа-геннага забруджвання гідрасферы, асноўныянапрамкіпавышэн-ня эфектыўнасці выкарыстання і аховыводныхрэсурсаў сушы ісусветнагаакіяна;

асноўныя паняццi: воднаягаспадарка,водазабеспячэнне;

умець:вызначацьзначэннегідрасферыдлярозныхвідаўгаспадарчай

дзейнасці;аналізавацьпрычыныінаступствыантрапагеннагаўздзеяння

нагідрасферу;

валодацьнавыкамівызначэнняўзаемасувязівывучаемыхз’яўна рознымтэрытарыяльнымузроўні; асновамі аналізу і абагуль-ненняінфармацыізрозныхкрыніцпрагідралагічныяўмовысваёймясцовасці,іхуплыўначалавекаіягогаспадарчуюдзейнасць.

Т э м а 9. Геаэкалагічныя праблемы біясферы (7 гадзін)Геаэкалагічныяасаблівасцібіясферы.Яероляўгеаграфічнай

абалонцы і значэнне дляжыцця людзей. сучасныя ландшафтысвету.

Геаэкалагічныяасаблівасціглебііхузаемадзеяннезгеасфера-мі.Антрапагеннаядэградацыяглеб.Воднаяіветраваяэрозіяглеб.забруджваннеіўшчыльненнеглеб.

зямельныя рэсурсы і іх выкарыстанне.Дэградацыя зямельяккомплексныпрыродна-антрапагенныпрацэс.Неспрыяльныягеаэкалагічныянаступствыантрапагеннагавыкарыстаннязямель-ныхрэсурсаў.

191

Праблема апустыньвання і абязлесення.Маштабыпраяўлен-ня,асноўныяпрыродныяперадумовыіантрапагенныяпрычыны.Мерапрыемствыпапрадухіленніапустыньванняіабязлесення.

Роля расліннасці іжывёл, іх значэнне ў гаспадарчай дзей-насцічалавека.Біёта—крыніцахарчовыхітэхнічныхрэсурсаў.Праблемывыкарыстання і аховыжывойпрыроды.Прыродныя іантрапагенныяфактарыўздзеяннянабіёту.

Прыроднаяразнастайнасцьзямлііпраблемаяезахавання.спо-сабыаховынатуральныхландшафтаў.Асабліваахоўныяпрырод-ныятэрыторыіўсвеце,іхвідыізначэнне.Перспектывыразвіццяасноўныхасабліваахоўныхпрыродныхтэрыторыйпамацерыкахікраінах.

Практычныя работы18.Ацэнка геаэкалагічнага станупрыроды сваёймясцовасці,

мерыпаахове.


Вучнямнеабходна:ведаць:геаэкалагічныя асаблівасці біясферы, значэнне біясферыдля

чалавекаіягогаспадарчайдзейнасці,геаэкалагічныянаступствыантрапагеннагаўздзеяннянабіясферу,асаблівасціпрацэсаўдэгра-дацыізямель,апустыньвання,абязлесення,асноўныянапрамкіра-цыянальнагавыкарыстаннязямельныхрэсурсаў,аховынатураль-ныхландшафтаўіпрыроднайразнастайнасцізямлі;

асноўныя паняццi:дэградацыязямель,абязлесенне,прыроднаяразнастайнасць;

умець:аналізавацьпрычыныінаступствыантрапагеннагаўздзеяння

настанпрыроднагаасяроддзя;вызначацьстанпрыроднагаасяроддзясваёймясцовасцііпра-

паноўвацьмагчымыяшляхіягопаляпшэння;

валодацьнавыкамівызначэнняўзаемасувязівывучаемыхз’яўна рознымтэрытарыяльнымузроўні; асновамі аналізу і абагуль-

192

ненняінфармацыізрозныхкрыніцпрагеаэкалагічныстанпрырод-нагаасяроддзянарознымтэрытарыяльнымузроўніімерыпаягоахове.

Т э м а 10. дэмаграфічная праблема (5 гадзін)Праблемадэмаграфічнайнагрузкі.Нераўнамернасцьдынамікі

колькасцііўзнаўленнянасельніцтваўразвітыхкраінахікраінах,якіяразвіваюцца.Дэмаграфічныпераход.Праблемадэпапуляцыі,геаграфіяісацыяльна-эканамічныянаступствы.Прагноздынамікіколькасцінасельніцтвасвету.

Праблема дэмаграфічнага старэння. Дынаміка ўзроставайструктурынасельніцтва свету, адрозненні паміжразвітымікраі-намі і краінамі, якія развіваюцца. Размеркаванне ў свеце асоб,старэйшых запрацаздольныўзрост.сацыяльна-эканамічныяна-ступствыдэмаграфічнага старэння.Прагноз дэмаграфічнага ста-рэнняўсвеце.

Праблемаміжнароднайміграцыі.Дынамікамаштабаўіструк-турыміграцыі насельніцтва ў сучасным свеце.Асноўныякалі-доры і напрамкіміжнароднайміграцыі. Геаграфіяміжнароднайэміграцыіііміграцыі.«Інтэлектуальная»міграцыя.Нелегальнаяміграцыя.Дэмаграфічныя і сацыяльна-эканамічныянаступствыміжнароднайміграцыі.

Шляхі вырашэння дэмаграфічнайпраблемы.Дэмаграфічнаяпалітыкаіяеасаблівасціўрозныхрэгіёнахікраінах.

Практычныя работы19.Аналіз фактараў і рэгіянальных адрозненняў дынамікі

колькасцінасельніцтвасвету(1995—2015).


Вучнямнеабходна:ведаць:асаблівасці дынамікі колькасці насельніцтва свету развітых

краін і краін, якія развіваюцца; асаблівасці ўзнаўленнянасель-ніцтвасветуразвітыхкраін ікраін,якіяразвіваюцца;геаграфіюдэпапуляцыі;прагноздынамікіколькасцінасельніцтвасвету;

193

асноўныя паняцці:дэмаграфічнаянагрузка,дэмаграфічныпе-раход,дэпапуляцыя,дэмаграфічнаестарэнне;

умець:характарызавацьпраблемудэмаграфічнайнагрузкі;адрознен-

ні дынамікіколькасцінасельніцтва развітыхкраін і краін, якіяразвіваюцца; геаграфічныяасаблівасці дэпапуляцыі; сацыяльна-эканамічныянаступствыдэпапуляцыі;

паказваць накарце дзесяць буйнейшыхкраін светупаколь-касцінасельніцтва (Кітай, Індыя,зША, Інданезія,Бразілія,Па-кістан,Нігерыя,Бангладэш,Расія,Японія); трыкраіны свету: знайбольшымітэмпаміростуколькасцінасельніцтва(Аман,Ліван,Кувейт), з адмоўнай дынамікайколькасці насельніцтва (Грузія,Літва,Латвія), з пашыраным тыпам узнаўлення насельніцтва(Індыя,Ангола,Калумбія), са звужаным тыпамузнаўленняна-сельніцтва (Італія,Венгрыя,Японія), з найбольшайдоляй асоб,старэйшых запрацаздольныўзрост (Японія,Германія, Італія), знайбольшайдоляй эмігрантаў (Гранада,сурынам,Гаяна), з най-большай доляй імігрантаў (Катар,ААЭ,Кувейт); тры асноўныякалідорыміжнароднайміграцыіпаміжкраінамі,якіяразвіваюцца,іразвітымікраінамі(Мексіка—зША;турцыя—Германія;Кітай,Філіпіны,Індыя—зША);

валодацьнавыкаміэканоміка-геаграфічнагааналізуфактараўірэгіянальнайдынамікіколькасцінасельніцтвасвету.

Т э м а 11. Харчовая праблема (4 гадзіны)Прычыныхарчовайпраблемыўсвеце.Прыродныяісацыяльна-

эканамічныяфактары,якія ўплываюцьнахарчовую сітуацыюўсвеце.Навуковаабгрунтаванаяіфактычнаяструктурахарчаваннянасельніцтва.

Рэгіянальныяаспектыхарчовайпраблемы.Харчоваезабеспя-чэнненасельніцтвакраінсвету.Краіны,якіяразвіваюцца,угла-бальнайхарчовайсістэме.тыпыкраінпаўзроўні забяспечанасціхарчаваннем.

Шляхі вырашэння харчовай праблемы. Экстэнсіўны і інтэн-сіўны падыходы да вырашэння харчовай праблемы. «зялёнаярэвалюцыя»іяенаступствы.Харчоваябяспека.

194

Практычныя работы20.Аналіз геаграфіі забяспечанасці краін свету асноўнымі

відаміхарчавання.


Вучнямнеабходна:ведаць:прычыныўзнікнення, асаблівасці праяўлення і магчымыя

шляхі вырашэння глабальнайхарчовайпраблемы;рэгіянальныяаспектыхарчовайпраблемы, геаэкалагічныя і сацыяльна-экана-мічныянаступствы «зялёнай рэвалюцыі» ў краінах свету, якіяразвіваюцца;

асноўныя паняццi:харчоваябяспека,«зялёнаярэвалюцыя»;

умець:выяўляць іаналізаваць прычыны і асаблівасці праяўлення

глабальнайхарчовайпраблемы,магчымыяшляхіяевырашэння;тлумачыць глабальныя і рэгіянальныя асаблівасці харчовай

праблемы;абгрунтоўваць неабходнасць аптымізацыі вытворчасці і вы-

карыстанняпрадуктаўхарчаванняўкраінахірэгіёнахсвету;

валодацьнавыкаміабагульненняінфармацыізрозныхкрыніцпраглабальнуюхарчовуюпраблему.

Т э м а 12. мінеральна-рэсурсная праблема (4 гадзіны)значэннемінеральных рэсурсаў для гаспадарчай дзейнасці

чалавека.Прыродныяісацыяльна-эканамічныяфактарывыкарыс-таннямінеральна-сыравінныхрэсурсаў.Асноўныягрупымінераль-на-сыравінныхрэсурсаў.

заканамернасціразмяшчэннямінеральна-сыравінныхрэсурсаў.Рэсурсазабяспечанасцькраін і рэгіёнаў светупа асноўныхвідахмінеральныхрэсурсаў.

Шляхівырашэннямінеральна-рэсурснайпраблемы.Рацыяналь-нае выкарыстаннемінеральна-сыравіннагапатэнцыялупланеты.Рэсурсазберагаючыя і малаадходныя тэхналогіі, выкарыстаннедругасныхіальтэрнатыўныхрэсурсаў.

195

Практычныя работы21.Аналізгеаграфіізабяспечанасцікраінсветуасноўныміві-

дамімінеральныхрэсурсаў.


Вучнямнеабходна:ведаць:прычыны ўзнікнення, асаблівасці праяўлення і магчымыя

шляхівырашэнняглабальнаймінеральна-рэсурснайпраблемы;асноўныя паняццi: рэсурсазабяспечанасць,мінеральна-сыра-

віннаябяспека;

умець:выяўляць іаналізаваць прычыны,фактары і асаблівасціпра-

яўлення глабальнаймінеральна-рэсурснайпраблемы,магчымыяшляхіяевырашэння;

тлумачыць глабальнасць і адноснасцьмінеральна-рэсурснайпраблемы;

абгрунтоўваць неабходнасць рацыянальнага выкарыстаннямінеральныхрэсурсаўукраінахірэгіёнахсвету;

паказвацьнакарцеасноўныямінеральна-сыравінныярэгіёнысусветнайгаспадаркі;

валодацьнавыкаміразлікупаказчыкаўрэсурсазабяспечанасцікраінірэгіёнаўсветумінеральнымірэсурсамі.

Т э м а 13. энергетычная праблема (4 гадзіны)Этапыразвіццясусветнайэнергетыкі.значэннеэнергетыкідля

развіцця сусветнай гаспадаркі.Дынаміка і прагноз спажыванняпаліўна-энергетычныхрэсурсаўуразвітыхкраінахікраінах,якіяразвіваюцца.

Уплыў энергетыкінанавакольнае асяроддзе.Геаэкалагічныяпраблемывыкарыстаннятрадыцыйныхіальтэрнатыўныхкрыніцэнергіі.

Шляхі вырашэння энергетычнай праблемы. Рацыянальнаевыкарыстаннеэнергетычнагапатэнцыялупланеты.Перспектывыразвіццяальтэрнатыўнайэнергетыкі.Энергетычнаябяспека.

196

Практычныя работы22.Аналізгеаграфіізабяспечанасцікраінсветуасноўныміві-

даміэнергетычныхрэсурсаў.


Вучнямнеабходна:ведаць:прычыныўзнікнення,асаблівасціпраяўленняімагчымыяшля-

хівырашэнняглабальнайэнергетычнайпраблемы;асноўныя паняццi:энергетычнаябяспека;

умець:выяўляцьіаналізавацьпрычыныіасаблівасціпраяўленнягла-

бальнайэнергетычнайпраблемы,магчымыяшляхіяевырашэння;тлумачыцьглабальныяірэгіянальныяасаблівасціэнергетыч-

найпраблемы;абгрунтоўваць неабходнасць рацыянальнага выкарыстання

традыцыйныхіальтэрнатыўныхкрыніцэнергііўкраінахірэгіё-нахсвету;

паказвацьнакарцеасноўныяаб’ектыразвіццясусветнайэнер-гетыкі;

валодацьнавыкаміразлікупаказчыкаўрэсурсазабяспечанасцікраінірэгіёнаўсветуэнергетычнымірэсурсамі.

Т э м а 14. палітычныя праблемы (5 гадзін)ДынамікапалітычнайкартысветуўканцыХХ—пачатку

ХХІ ст. Колькасныя і якасныя змяненні на палітычнай карцесветуўХХІст.

Праблема рэгіянальныхканфліктаў.Фактарырэгіянальныхканфліктаўусучаснымсвеце.Геаграфіярэгіянальныхканфліктаўі сучасныхлакальных войнаў.Шляхі вырашэння рэгіянальныхканфліктаў.

Праблемаміжнароднагатэрарызму.Міжнароднытэрарызмякглабальнывыкліксучаснасці.Прычыныіформыпраяўленняміж-народнагатэрарызму.Міжнародныямерыпераадоленняпраблемыміжнароднагатэрарызму.

Праблемаміру, раззбраення і прадухіленняядзернай вайны.Перадумовыпраблемыў сучасным свеце.Міжнародныкантроль

197

заядзернайзброяй.забаронахімічнайзброі,скарачэнневаенныхрасходаў і ўзбраенняў. РоляААНу вырашэнні глабальныхпа-літычныхпраблем.Мэтыразвіццятысячагоддзя.

Практычныя работы23.Характарыстыкапалітыка-геаграфічнагастановішчакраі-

нысвету(навыбар).


Вучнямнеабходна:ведаць:фактарырэгіянальныхканфліктаўусучаснымсвеце;прычыны

з’яўленняміжнароднага тэрарызму; асноўныя рысы праблемыміру,раззбраенняіпрадухіленняядзернайвайны;

асноўныя паняцці: рэгіянальныканфлікт, новаянезалежнаядзяржава;

умець:характарызаваць геаграфіюрэгіянальныхканфліктаў; пры-

чыныміжнароднага тэрарызму;формыміжнароднага кантролюпраблемыміру,раззбраенняіпрадухіленняядзернайвайны;мэтыразвіццятысячагоддзя;

паказваць напалітычнайкарце светупрыкладыновыхнеза-лежныхдзяржаў,прызнаныхААН(Усходнітымор,Паўднёвысу-дан,Эрытрэя);прыкладырэгіянальныхканфліктаў(араба-ізраіль-скі,індыйска-пакістанскі,афганскі,карыбскі,турэцка-курдскі).

Т э м а 15. рацыянальнае прыродакарыстанне і стратэгія ўстойлівага развіцця чалавецтва (6 гадзін)

Асноўныя перыяды гісторыі ўзаемадзеяння чалавека і пры-роды.Прыродакарыстаннеіягоасноўныяформы.Геаэкалагічныяпрынцыпы, правілы, законыпрыродакарыстання і аховынава-кольнагаасяроддзя.

Геаэкалагічная ёмістасць тэрыторыі.Крытэрыі, паказчыкі іпараметрыгеаэкалагічнагастанунавакольнагаасяроддзя.

Індывідуальныя, этнічныя, сацыяльныя і іншыя асаблівасціўспрыманнячалавекам глабальныхпраблем.Гуманітарна-экала-гічныпадыходіягозначэннеўвырашэнніглабальныхпраблем.

198

Магчымыяшляхівырашэнняглабальныхпраблем.Узаемасу-вязьглабальныхпраблем.сцэнарыібудучагастанунавакольнагаасяроддзя.Глабальныямадэліразвіццясвету.

Паняцце і асноўныя прынцыпы ўстойлівага развіцця чала-вецтва. Геаграфічныя аспекты стратэгіі ўстойлівага развіццяча-лавецтваіРэспублікіБеларусь.

Практычныя работы24. Распрацоўка сцэнарыя вырашэння адной з глабальных

праблемчалавецтва.


Вучнямнеабходна:ведаць:асноўныягеаэкалагічныяпрынцыпы,правілы,законыпрыро-

дакарыстання і аховынавакольнага асяроддзя, ролючалавека іяго гаспадарчай дзейнасці ў змяненні прыродныхпрацэсаў, ас-ноўныяглабальныяпраблемычалавецтва,прычыныўзнікнення,магчымыянаступствы ішляхі вырашэння, галоўныяпалажэнністратэгііўстойлівагаразвіццячалавецтваіРэспублікіБеларусь;

асноўныя паняццi:прыродакарыстанне,гуманітарна-экалагіч-ныпадыход,стратэгіяўстойлівагаразвіцця;

умець:вызначаць узаемасувязінатуральных і грамадскіх з’яў і пра-

цэсаў;абгрунтоўвацьвыкарыстаннепрыродныхрэсурсаўузалежна-

сціадіхзапасаў,гаспадарчайзначнасці,патрэбнасцейімэтазгод-насціасваення;

аналізавацьшляхіўдасканаленняпрыродакарыстання;

валодацьасноваміаналізуіабагульненняінфармацыізрозныхкрыніцпраглабальныяпраблемычалавецтва,магчымыянапрамкііварыянтывырашэння;навыкамівызначэнняўзаемасувязівыву-чаемыхз’яўнарознымтэрытарыяльнымузроўні.

заключэнне (1 гадзіна)

падагульняльнае паўтарэнне (1 гадзіна)Геаграфіяўсучаснымсвеце.Галоўныяфункцыігеаграфічнай

навукі.Формыгеаграфічнайдзейнасціівобласцьпрымяненнягеа-графічныхведаў.Перспектывыразвіцця геаграфіі.Міжнароднаесупрацоўніцтваўгалінегеаграфііівырашэнняглабальныхпраблемчалавецтва.

рэзерв часу (1 гадзіна)

200

БIЯЛогIЯ


Праграмапрызначанадлявывучэннявучэбнагапрадмета«Бія-логія» ва ўстановах агульнай сярэдняй адукацыінапавышанымузроўні.

УкурсебіялогііXIкласавучніпрацягваюцьвывучацьагуль-ныязаканамернасці,характэрныядляжывойпрыроды.тутраз-глядаюццапытанні ўзаемасувязі арганізмаў і навакольнага ася-роддзя,раскрываюццапрынцыпыарганізацыііфункцыянаваннябіялагічныхсістэмнадарганізменныхузроўняў:папуляцыйна-віда-вога,экасістэмнагаібіясфернага—ітакімчынамабагульняюццаведыпражыццё і ўзроўніяго арганізацыі.Раскрываюцца света-поглядныяпытанніпрапаходжанне і развіццёжыццяназямлі,абагульняюццаіпаглыбляюццапаняцціпраэвалюцыйнаеразвіццёарганізмаўібіясферыўцэлым,паходжаннеіэвалюцыючалавека.завяршаеццафарміраванне паняццяпра наасферу і адказнасцьчалавеказажыццёназямлі.

Пераемныясувязіпаміжраздзеламізабяспечваюцьцэласнасцькурсабіялогіі, аяго змест спрыяефарміраваннюразвітойасобы,якая валодае асновамінавуковыхведаў,што грунтуюццана бія-цэнтрычныммысленні, і здольная творча іх выкарыстоўваць уадпаведнасціззаконаміпрыродыіагульначалавечымімаральнымікаштоўнасцямі.

Вывучэннебіялагічнагаматэрыялудазваляевырашацьзадачыэкалагічнага, эстэтычнага,патрыятычнага,фізічнага,працоўна-га, санітарна-гігіенічнага выхаваннявучняў.Яныпавінныдобраразумець,шточалавек—часткапрыроды,ягожыццёзалежыцьадяе, і таму ёнпавінен захавацьпрыроду для сябе і наступныхпакаленняўлюдзей.

Дляразуменнявучнямісутнасцібіялагічныхз’яўувучэбнуюпраграмуўведзенылабараторныяіпрактычныяработы,рашэннеэкалагічных задач, экскурсіі.Усё гэта даемагчымасцьнакірава-

201

на ўздзейнічацьна асобу вучня: трэніраваць памяць, развівацьназіральнасць,мысленне,вучыцьпрыёмамсамастойнайвучэбнайдзейнасці,спрыяцьразвіццюдапытлівасцііінтарэсудавучэбнагапрадмета«Біялогія».

Для дасягнення высокага ўзроўню біялагічнай адукацыі не-абходна дабіцца пэўнай завершанасці ведаў пра ўмовыжыцця,разнастайнасцьбіясістэм,заканамернасці,характэрныядлякож-нага ўзроўню арганізацыіжывой прыроды.Хоць у змест курсаўключаныасновырозныхгалінбіялогіі,ягоадрозніваецэласнасць,паколькігалоўнайідэяйз’яўляеццашматузроўневасцьжыццяназямлііўзаемасувязьпрацэсаўіз’яў,якіяадбываюццанакожнымзузроўняў.

змествучэбнайпраграмыадлюстроўвае станнавукі іяеўзае-масувязьзвырашэннемсучасныхпраблемграмадства.Улічваючы,штопраблемаэкалагічнайадукацыінабылаўцяперашнічаспер-шараднае значэнне, у праграме дадзенага курса істотнаемесцазаймаеэкалагічныаспект.

Павышаныўзровеньвывучэннябіялогіінакіраванынаразвіццёпазнавальныхінтарэсаў, інтэлектуальныхітворчыхздольнасцейвучняў,фарміраваннецэласнайсістэмыведаўпражывуюпрыроду,яе сістэмнуюарганізацыю, засваенне ведаў і спосабаў дзеянняў,якія складаюць дастатковую базу для выбарупрафесіі, працягувыбранаганапрамкуадукацыі,асобаснагасамаразвіцця.

Праграмапавышанагаўзроўнюўключаеўсябеўсераздзелыітэмы,якіявывучаюццанабазавымузроўні.Узроўніадрозніваюццапаміж сабой глыбінёй вывучаемагаматэрыялу,што дасягаеццадыферэнцыраваннемлабараторнайіпрактычнайчасткі,атаксамададатковымувядзеннемувучэбнуюпраграмупавышанагаўзроўнюназіранняў,сістэмыбіялагічныхзадачіпрактыкаванняўтэарэтыч-нагаіпрыкладногахарактару.

У вучэбнай праграме пазначаны асноўныя патрабаванні даўзроўнюпадрыхтоўківучняў.Асаблівуюўвагутрэбанадацьфар-міраванню спецыяльныхуменняў:праводзіцьназіранні, выстаў-ляцьгіпотэзы,афармляцьвынікіназіранняў,рабіцьна іхасновевывады,— а таксамафарміраванню агульнавучэбных уменняўпрацаваць з вучэбнай,навукова-папулярнай і навуковайлітара-турай,інтэрнэт-рэсурсамііг.д.

202

Упраграмераскрытыасноўнызмест тэм, вызначанычас, ад-ведзенынаіхвывучэнне.Ёнуключаеўсябеічасдлявыкананняла-бараторныхіпрактычныхработ,направядзеннеэкскурсій,падагуль-няльныхвучэбныхзаняткаў,тэматычнагаівыніковагакантролю.

Узаемадзеяннебіялогіізіншымівучэбныміпрадметаміажыц-цяўляеццашляхам рэалізацыі міжпрадметных сувязей (выка-рыстанне для тлумачэння сутнасці біялагічныхпрацэсаў і з’яўнеабходныхведаўзфізікі,хіміі,геаграфіі,гісторыі,матэматыкі).

ЗмЕСт вУчэБнАгА пРАдмЕтА(4 гадзіны на тыдзень; усяго 140 гадзін,

з іх 5 гадзін — рэзервовы час)

арганізм і асяроддзе (22 гадзіны)Узроўніарганізацыіжыцця.Экалогіяякнавука.Экалагічныя фактары.Паняццепрафактарыасяроддзя(экала-

гічныяфактары).Класіфікацыяэкалагічныхфактараў.заканамер-насціўздзеянняфактараўасяроддзянаарганізм.Межытрываласці(талерантнасці).Паняццепрастэнабіёнтыіэўрыбіёнты.Узаемадзе-яннеэкалагічныхфактараў.Паняццепралімітуючыяфактары.

святло ўжыцці арганізмаў.Фотаперыяд і фотаперыядызм.Экалагічныягрупыраслінуадносінахдасветлавогарэжыму.

тэмператураякэкалагічныфактар.Пайкілатэрмныяігамая-тэрмныяарганізмы.Адаптацыіраслін іжывёлдарозных тэмпе-ратурныхумоў.

Вільготнасцьяк экалагічныфактар.Экалагічныя групырас-лінуадносінахдавільгаці.Адаптацыіраслініжывёлдарознагаводнагарэжыму.

Прыстасаванніжывых арганізмаў да сезонныхрытмаў умоўпражывання.

Асяроддзі жыцця і адаптацыі да іх арганізмаў.Паняццепраасяроддзепражыванняіўмовыіснаванняарганізмаў.Воднаеася-роддзе.тэмпературны,светлавы,газавы і салявырэжымыгідра-сферы.Адаптацыіарганізмадажыццяўвадзе.Наземна-паветранаеіглебаваеасяроддзіпражывання.Адаптацыіарганізмадажыццяўназемна-паветранымасяроддзі і глебе.Жывыарганізмяк ася-

203

роддзе пражывання.Асаблівасці экалагічных умоў унутранагаасяроддзягаспадара.Адаптацыідажыццяў іншымарганізме—паразітызм.

Дэманстрацыі: схемы ўздзеяння экалагічныхфактараў наарганізмы;табліцызвыяваміраслініжывёлрозныхэкалагічныхгруп.

Лабараторныя работы1.Вывучэннеасаблівасцейбудовыраслінрозныхэкалагічных

груп.Практычныя работы1.Вывучэнне прыстасаванасці арганізмаў да экалагічных

фактараў.2.Рашэннезадачпатэме«Экалагічныяфактары».3.Вывучэннепрыстасаванасціжывёлдаводнагаасяроддзяпра-

жывання.4.Вывучэннепрыстасаванасцінасякомыхданаземна-паветра-

нагаасяроддзяпражывання.5.Вывучэнне прыстасаванасці раслін да апылення, распаў-

сюджванняпладоўінасення.

від і папуляцыя (10 гадзін)Від — біялагічная сістэма.Паняцце віду.Відяк таксанаміч-

наякатэгорыя.Крытэрыівіду.Арэалвіду.Паняццепраэндэмікіікасмапаліты.

Папуляцыя — адзінка віду. Характарыстыкапапуляцыі.Ула-сцівасці папуляцыі: колькасць,шчыльнасць, нараджальнасць,смяротнасць.структурапапуляцыі:прасторавая,палавая,узроста-вая,эталагічная(паводзінская).

Дынамікаколькасціпапуляцыйіяерэгуляцыя.Прычыныды-намікіколькасціпапуляцыі.Незалежныяізалежныяадшчыль-насціпапуляцыіфактарырэгуляцыіколькасці.

Дэманстрацыі:схемы,якіяілюструюцькрытэрыівіду,дына-мікуколькасціпапуляцый.

Лабараторныя работы2.Марфалагічныкрытэрыйвіду.3.Генетычныкрытэрыйвіду.

204

Практычныя работы6.Выяўленнезменлівасціўасобінаднаговіду.7.Рашэннезадачпатэме«Від.Папуляцыя».Экскурсіі1.Апісанневідавойразнастайнасціпарку(лесу).

экасістэмы (27 гадзін)Экасістэма як адзінства біятопа і біяцэнозу.Паняццебіяцэ-

нозу і біятопа.склад біяцэнозу.сувязі арганізмаў у біяцэнозах:трафічныя,тапічныя,фарычныя,фабрычныя.

Відаваяструктурабіяцэнозу.Прастораваяструктурабіяцэнозу:вертыкальная(яруснасць)ігарызантальная(мазаічнасць).

Экасістэма.структура экасістэмы.Прадуцэнты,кансументы,рэдуцэнты.Ланцугіісеткіхарчавання.Пашавыяідэтрытныялан-цугі.трафічныяўзроўні.Экалагічныяпіраміды (піраміда лікаў,пірамідабіямас,пірамідаэнергіі).

Прадукцыйнасць экасістэм.Біямаса і прадукцыйнасць.Пер-шаснаяідругаснаяпрадукцыя.

Узаемаадносіны арганізмаў у экасістэмах.Канкурэнцыя,дра-пежніцтва,сімбіёз.

Дынаміка экасістэм. сезоннаядынаміка.Паняццеэкалагічнайсукцэсіі.

Аграэкасістэмы.складіструктурааграэкасістэмы.Адрозненнеаграэкасістэмадпрыродныхэкасістэм.

Дэманстрацыі: схемы структуры біяцэнозу і экасістэмы,яруснагаразмеркаванняарганізмаў,ланцугоўісетакхарчавання,экалагічныхпірамід,сувязейарганізмаўуэкасістэмах;прыкладысімбіёзу,сезонныхзмяненняўэкасістэмісукцэсіі,аграэкасістэм.

Практычныя работы8.складанне ланцугоў харчавання і рашэнне задач па тэме

«Ланцугіхарчавання».9.складаннесетакхарчаванняўрозныхэкасістэмахірашэнне

задачпатэме«сеткіхарчавання».10.Рашэннезадачпатэме«Экалагічныяпіраміды,правіла10%».11.Рашэннезадачпатэме«Балансаваяроўнасць».12.Рашэннезадачпатэме«Прадукцыйнасцьэкасістэм».

205

13.Рашэннезадачпатэме«змяненнеэкасістэм».14.Параўнальнаяхарактарыстыкапрыродныхэкасістэм іаг-

раэкасістэм.Экскурсіі2. Вывучэнне экасістэм сваёймясцовасці (відавая і прасто-

равая структура, сезонныя змяненні, наяўнасць антрапагенныхзмяненняў).

эвалюцыя арганічнага свету (24 гадзіны)Гіпотэзы паходжання жыцця. Асноўныягіпотэзыпаходжання

жыцця.Біялагічная эвалюцыя. Паняцце біялагічнай эвалюцыі. Раз-

віццё эвалюцыйныхпоглядаў.Агульнаяхарактарыстыка тэорыіэвалюцыіЧ.Дарвіна.тэорыяштучнагаадбору.Рухаючыясілы іасноўныявынікіэвалюцыіпаводлеЧ.Дарвіна.

Сінтэтычная тэорыя эвалюцыі.Агульная характарыстыкасінтэтычнайтэорыіэвалюцыі.Папуляцыя—элементарнаяадзінкаэвалюцыі.Элементарнаяэвалюцыйнаяз’ява.Перадумовы(элемен-тарныяфактары)эвалюцыі.Генетычнаяразнастайнасцьупапуля-цыях.Ролямутацыйнай і камбінацыйнай зменлівасці.Міграцыі(паток генаў). Эвалюцыйная ролямадыфікацый.Хваліжыцця,дрэйфгенаў,ізаляцыя.

Рухаючыя сілы эвалюцыі.Барацьба за існаванне.Формыба-рацьбызаіснаванне.Натуральныадбор(рухаючыістабілізуючы).

Вынікіэвалюцыі.Прыстасаванні—асноўнывынікэвалюцыі.Відаўтварэнне.Фактары відаўтварэння. спосабы відаўтварэння(алапатрычнаеісімпатрычнаевідаўтварэнне).Асноўныяпалажэннісінтэтычнайтэорыіэвалюцыі.

Макраэвалюцыя і яе доказы.Паняццемакраэвалюцыі.Пале-анталагічныя,эмбрыялагічныя,параўнальна-анатамічныя,мале-кулярна-генетычныядоказыэвалюцыі.

Галоўныя напрамкі эвалюцыі. Прагрэс і рэгрэс у эвалюцыі.Шляхі дасягнення біялагічнагапрагрэсу: арагенез, алагенез,ка-тагенез.спосабыажыццяўлення эвалюцыйнагапрагрэсу (дывер-генцыя,канвергенцыя).

Разнастайнасць сучаснага арганічнага свету як вынік эвалюцыі.Класіфікацыяарганізмаў.Прынцыпысістэматыкі.сучаснаябіялагічнаясістэма.

206

Няклетачныя формы жыцця — вірусы.Будовавірусаў.Пранік-ненневірусаўуклетку-гаспадара.Размнажэнневірусаў.Віроіды.Бактэрыяфагі.Вірулентныяфагі,умераныяфагі.

Дэманстрацыі: мадэліпалеанталагічныхзнаходак;калекцыі«Формызахаванасцівыкапнёвыхвідаўраслініжывёл»,«Гамало-гіяплечавогаітазавагапаясоўканечнасцей»,«Гамалогіябудовыканечнасцейназемныхпазваночных», «Рудыментарныя органыпазваночных»; табліцы, відэаролікі, якія ілюструюць будову ві-русаў, пранікненне іх уклетку, размнажэнне іфарміраванне ві-русныхчасціц.

Лабараторныя работы4.Вывучэннегамалагічныхорганаў,рудыментаўіатавізмаўяк

доказаўэвалюцыі.5.Выяўленнеарамарфозаўіаламарфозаўураслін.6.Выяўленнеарамарфозаўіаламарфозаўужывёл.Практычныя работы15.Параўнальная характарыстыканатуральнага іштучнага

адбору.16.Параўнаннерухаючагаістабілізуючагаадбору.17.Параўнаннеалапатрычнагаісімпатрычнагавідаўтварэння.Экскурсіі3.Вынікінатуральнагаадбору.

паходжанне і эвалюцыя чалавека (8 гадзін)Фарміраваннеўяўленняўпраэвалюцыючалавека.Месцачала-

векаўзаалагічнайсістэме.Этапы і напрамкі эвалюцыі чалавека.Папярэднікічалавека.

Аўстралапітэкі.старажытнейшыялюдзі.Чалавекумелы.Чалавекпрамахадзячы.старажытныяівыкапнёвыялюдзісучаснагатыпу.

Рухаючыя сілы антрапагенезу і іх спецыфіка. Перадумовыантрапагенезу.Біялагічныя і сацыяльныяфактары.Роляпрацыўфарміраваннічалавека.Грамадскіспосабжыццяякфактарэва-люцыі.Вядучаяроля сацыяльныхфактараў у гісторыі развіццячалавека.Якасныяадрозненнічалавека.

Чалавечыярасы,іхпаходжаннеіадзінства.Расізм.Асаблівасціэвалюцыічалавеканасучаснымэтапе.

207

Дэманстрацыі:шкілетычалавека іпазваночныхжывёл;ма-дэлівыкапнёвыхрэшткаўчалавекаіягоматэрыяльнайкультуры.

паводзіны як вынік эвалюцыі (4 гадзіны)Паводзіныякформаадаптацыіжывогаарганізма.Узроўні

паводзін і эвалюцыя.Формыпаводзін: прыроджаныя (таксісы,рэфлексы,інстынкты)ііндывідуальнанабытыя(навучанне,разу-мовая дзейнасць). Інстынктыўныяпаводзіны беспазваночных іпазваночныхжывёл.

Грамадскіяпаводзіныжывёл: групавы спосабжыцця, сацы-яльнаяіерархіяасобін.

Паводзінычалавекаяксацыябіялагічнагавіду,заснаваныянаасаблівасцяхягопатрэбнасцей.

Чалавекусацыяльнымасяроддзі.сурагатныяадносіны.Чала-векіпрыроднаеасяроддзе.

Біясфера — жывая абалонка планеты (12 гадзін)Структура біясферы.Паняцце біясферы.Межы біясферы.

Кампаненты біясферы:жывое і біягеннае рэчыва, відавы склад;біякоснаеікоснаерэчыва.Біямасапаверхнісушы,сусветнагаакія-на,глебы.Біягеахімічныяфункцыіжывогарэчыва:энергетычная,газавая,акісляльна-аднаўленчая,канцэнтрацыйная.

Кругаваротрэчываўу біясферы.Кругаварот вады,кіслароду,вугляродуіазоту.

Эвалюцыя біясферы. Асноўныяэтапыразвіццябіясферы.Уплыўгаспадарчайдзейнасцічалавеканабіясферу.Асноўныяпарушэн-ні ў біясферы, выкліканыя дзейнасцю чалавека (забруджванненавакольнага асяроддзя, вычарпанне прыродныхрэсурсаў, апу-стыньванне).Маштабыпарушэнняў (лакальныя, рэгіянальныя,глабальныя).Пагрозаэкалагічныхкатастрофііхпапярэджванне.

Ахова прыроды.Рацыянальнаепрыродакарыстанне,аднаўленнепрыродныхрэсурсаў і навакольнага асяроддзя.стварэннемала-адходных тэхналогій. запаведная справа.Ахоўныяпрыродныятэрыторыі.захаваннегенафонду.

208

Дэманстрацыі: схемыпрацягласці біясферы, уплыву гаспа-дарчай дзейнасці чалавека на прыроду; картыпрыродаахоўныхтэрыторыйРэспублікіБеларусь.

Практычныя работы18.складаннесхемкругаваротурэчываў.19.Прагназаваннеімадэліраваннезмяненняўуэкасістэмепад

дзеяннемантрапагенныхфактараў.

падагульняльнае паўтарэнне (28 гадзін)

Малекулярны і клетачны ўзроўні арганізацыі жыцця (6 гадзін)

Будовамалекулбялкоў,ліпідаў,вугляводаў,нуклеінавыхкіс-лот і іх біялагічнаяроля.Асаблівасці будовы іфункцыянаванняферментаў. захоўванне спадчыннай інфармацыі.Біялагічна ак-тыўныярэчывы.

Асаблівасцібудовыклеткіякнайменшайжывойсістэмы.Пра-цэсы, якія адбываюццана ўзроўні клеткі: паступленне рэчываўуклетку і вывядзенне з яе, пераўтварэннерэчываў, сінтэзАтФ,нуклеінавыхкіслот,бялкоў,вугляводаў(фотасінтэз).Узнаўленнеклеткі,перадачаспадчыннайінфармацыі,геныіхрамасомы.

арганізменны ўзровень арганізацыі жыцця (8 гадзін)Аднаклетачныя, каланіяльныя імнагаклетачныя арганізмы.

тканкі, органы і сістэмыорганаў.Прыметыжывых арганізмаў,іхпраяўленніўбактэрый,пратыстаў,грыбоў,раслініжывёл.Рэгуляцыяфункцыйужывыхарганізмах.Абарона арганізма адчужародныхцел.спосабыразмнажэнняарганізмаў.Утварэнне іразвіццёпалавыхклетак. Індывідуальнае развіццё арганізмаў, утымлікуарганізмачалавека.заканамернасціспадчыннасціізмен-лівасціарганізмаў,утымлікуарганізмачалавека.Узаемасувязьарганізмаў з навакольным асяроддзем, адаптацыі арганізма даасяроддзяпражывання.

папуляцыйна-відавы ўзровень (2 гадзіны)

Відыжывых арганізмаў, крытэрыі віду.Папуляцыя, уласці-васці і структурапапуляцыі,дынамікаколькасціпапуляцыі іяерэгуляцыя.

209

Экасістэмны ўзровень арганізацыі жыцця (4 гадзіны)

структураэкасістэм.Функцыіарганізмаўуэкасістэме.сувязіарганізмаў розных відаў у экасістэме.Харчовыя сувязі.Патокрэчываіэнергііўэкасістэме.Умовыіснаванняэкасістэм—прытоксонечнайэнергііікругаваротрэчываў.Прадукцыйнасцьэкасістэм.Дынамікаэкасістэм.Аграэкасістэмы.

Эвалюцыя відаў жывых арганізмаў (8 гадзін)

Канцэпцыіітэорыіэвалюцыі.Перадумовы,механізмыівынікіэвалюцыі з пазіцый сінтэтычнай тэорыі эвалюцыі. спосабы ві-даўтварэння.Макраэвалюцыя і яе заканамернасці.Асаблівасціэвалюцыічалавека.

Разнастайнасцьжыцця—вынікэвалюцыі.сучаснаябіялагіч-ная сістэма.Параўнальная характарыстыка асноўных таксонаўжывыхарганізмаў(царстваў,тыпаў,аддзелаў,класаўкветкавыхраслін,класаўхордавыхжывёл).


арганізм і асяроддзе

Вучаньпавінен:ведаць:z� узроўніарганізацыіжыцця;z� класіфікацыюэкалагічныхфактараў;z� заканамернасці ўздзеяння экалагічныхфактараў на арга-нізмы,узаемадзеянняэкалагічныхфактараў;z� ролюсвятла,тэмпературы,вадыўжыцціжывыхарганізмаў;z� адаптацыіжывыхарганізмаўдаасяроддзяпражывання;z� экалагічныя групыжывёл і раслін у адносінах да пэўнагафактаруасяроддзя;

мець уяўленне:z� прамежытрываласціарганізмаў;z� стэнабіёнтыіэўрыбіёнты;z� пайкілатэрмныхігамаятэрмныхжывёл;

разумець сутнасць узаемасувязі арганізмаў і навакольнагаасяроддзя;

210

умець:z� праводзіцьназіраннізажывыміарганізмамізмэтайвысвят-лення іхпрыстасаванасцідаасяроддзяпражывання;z� характарызавацьузроўніарганізацыіжыцця,асяроддзіжыц-ця,адаптацыіжывыхарганізмаўрозныхвідаўдаасяроддзяпражывання;z� рашацьэкалагічныязадачы;z� складацькароткі канспектпрачытанага тэксту, вылучацьгалоўнае, ставіцьпытанні да тэксту, складацькароткіярэ-фераты;z� будавацьсхемы,табліцы,дыяграмы,графікінаасновепэў-ныхданых;z� знаходзіць неабходную інфармацыю ў розных крыніцах івыкарыстоўвацьяедлявырашэнняпраблем,якіяўзнікаюць;

валодаць асноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісаннізакана-мернасцейуздзеянняэкалагічныхфактараўнажывыяарганізмыііхадаптацыідаасяроддзяжыцця;

выкарыстоўваць набытыя веды:z� для стварэння аптымальных умоўпры вырошчванні куль-турныхіпакаёвыхраслін,утрыманнісвойскіхжывёл;z� прадухіленнянеспрыяльныхуздзеянняўфактараўасяроддзянаарганізмчалавека.

від і папуляцыяВучаньпавінен:ведаць:z� крытэрыівіду;z� асноўныяўласцівасціпапуляцыі,структурупапуляцыі;z� прычыны дынамікі колькасці папуляцый і механізмы яерэгуляцыі;

мець уяўленне:z� пракасмапаліты іэндэмікі;z� абсалютнуюіўдзельнуюнараджальнасць і смяротнасць;z� размеркаваннеасобінупапуляцыі;z� ёмістасцьасяроддзя;

разумець сутнасць:z� папуляцыйна-відавогаўзроўнюарганізацыіжыцця;z� працэсаў,якіяадбываюццанаўзроўнівіду іпапуляцыі;

211

умець:z� праводзіцьпараўнаннерозныхвідаўарганізмаў;z� адрознівацьвідыпамарфалагічнымкрытэрыі;z� вызначаць відыпа вызначальніку або вызначальныхкарт-ках,складацьключыдлявызначэннявідаў;z� праводзіцьназіраннізаарганізмамівідаўраслін іжывёл;z� рашацьэкалагічныязадачы;

валодацьасноўнымітэрмінамііпаняццяміпрыапісаннівідаўіпапуляцый;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� длявызначэннявідавойразнастайнасці;z� абгрунтаваннямерпаіхаховеіасабістымудзелеўахоўныхмерапрыемствах;z� правядзенняназіранняўзаарганізмамірозныхвідаўупры-родзе.

экасістэмыВучаньпавінен:ведаць:z� структурубіяцэнозу,экасістэмы;z� сувязіарганізмаўуэкасістэмах;z� функцыіжывыхарганізмаўуэкасістэме;z� відызмяненняэкасістэм;z� асноўныя аграэкасістэмы і іх адрозненні ад натуральныхэкасістэм;

мець уяўленне:z� правідавоебагацце івідавуюнасычанасцьбіяцэнозу;z� дамінантыіэдыфікатары;

разумець сутнасцькругаваротурэчываўіпераўтварэнняэнергііўэкасістэмах;

умець:z� тлумачыцьузаемадзеянне і ўзаемасувязькампанентаў эка-сістэмы;z� характарызавацьпрадукцыйнасцьэкасістэм;z� складацьланцугі ісеткіхарчавання,экалагічныяпірамідыіаналізаваць іх;z� параўноўвацьнатуральныяіштучныяэкасістэмы;z� рашацьэкалагічныязадачы;

212

валодацьнавыкамірашэнняэкалагічныхзадач;выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� для стварэння і падтрымання ўстойлівасціштучных эка-сістэм:акварыума,саду,сквера,парку,агарода і г.д.;z� абгрунтаваннямерпааховепрыродныхэкасістэм;z� вырошчвання экалагічна чыстай сельскагаспадарчай пра-дукцыі.

эвалюцыя арганічнага светуВучаньпавінен:ведаць:z� асноўныягіпотэзыпаходжанняжыццяназямлі;z� асноўныяпалажэнні эвалюцыйнайтэорыіЧ.Дарвіна і сін-тэтычнайтэорыіэвалюцыі;z� перадумовы,рухаючыясілыівынікіэвалюцыі;z� формыбарацьбыза існаванне;z� спосабыдасягненнягетэрагеннасціпапуляцый;z� формынатуральнагаадбору імеханізм іхдзеяння;z� спосабывідаўтварэння;z� шляхі і спосабыдасягненнябіялагічнагапрагрэсу;z� доказыэвалюцыі;z� асноўныя таксанамічныя адзінкі, якія выкарыстоўваюццаўсістэматыцы;z� прынцыпыкласіфікацыівідаўжывыхарганізмаўісучаснуюбіялагічнуюсістэму;z� асаблівасці будовывірусаў, спосабыпранікненняўжывыяарганізмы, размнажэнне, вірусныя захворванні,метады іхпрафілактыкі ілячэння;

разумець сутнасць:z� эвалюцыйнайтэорыіЧ.Дарвіна;z� сінтэтычнайтэорыіэвалюцыі;z� эвалюцыйнагапрацэсу;

умець:z� характарызаваць эвалюцыйныпрацэс, перадумовы, руха-ючыясілыівынікіэвалюцыі;z� характарызаваць біялагічны і морфафізіялагічныпрагрэсі рэгрэс, іх ролюў эвалюцыі, спосабы ішляхі дасягненняпрагрэсу ірэгрэсугрупаміарганізмаў;

213

z� распазнавацьрудыментыіатавізмы;z� выконвацьмерыпапрафілактыцывірусныххвароб;z� рашацьбіялагічныязадачы;z� аналізавацьтэксты,рыхтавацьпаіхкароткіяпаведамленні,складацьанатацыі;

валодаць паняційнымапаратамдля апісанняпрацэсаў біяла-гічнайэвалюцыі;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� длякрытычнага аналізупублікацыйу сродкахмасавай ін-фармацыіпраэвалюцыю;z� тлумачэнняпрацэсаўфарміраванняадаптацыйуарганізмаўрозных відаў, відаўтварэння, разнастайнасці відаўжывыхарганізмаў;z� прафілактыківіруснай інфекцыі.

паходжанне і эвалюцыя чалавека

Вучаньпавінен:ведаць:z� становішча чалавека ў заалагічнай сістэме, перадумовы ірухаючыясілыэвалюцыічалавека;z� якасныяадрозненнічалавекааджывёл;z� расычалавека і іхадметныярысы;z� асаблівасціэвалюцыічалавеканасучаснымэтапе;

разумець сутнасцьпрацэсуэвалюцыічалавека;умець:z� абгрунтоўвацьмесцачалавекаўзаалагічнайсістэме;z� характарызаваць этапыантрапагенезу, ролюбіялагічных ісацыяльныхфактараўуэвалюцыічалавека;z� даказвацьадзінствачалавечыхрас;z� знаходзіць у біялагічных слоўніках і даведніках значэннетэрмінаў,звязаныхзпраблемайэвалюцыічалавека,урозныхкрыніцах(утымлікуіўінтэрнэце)неабходнуюінфармацыюпаэвалюцыічалавека;z� праводзіцьпараўнаннебудовыіфункцыянаванняарганізмачалавека іжывёл;

валодаць:z� асноўнымітэрмінамі іпаняццяміпаэвалюцыічалавека;

214

z� навыкамі аналізу тэкстаў, вылучэння галоўнага,напісанняанатацый,кароткіхпаведамленняў,выступленнязпаведам-леннямі,вядзеннядыскусіі;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні для крытычнагааналізу публікацыйу сродкахмасавай інфармацыіпа эвалюцыічалавека.

паводзіны як вынік эвалюцыіВучаньпавінен:ведаць формы паводзін (прыроджаныя і набытыя)жывёл і

чалавека;разумець сутнасць паводзіняк адаптацыіжывога арганізма,

сурагатныхадносін;умець:z� характарызаваць прыроджаныя і індывідуальна набытыяформыпаводзін;z� адрознівацьпраяўленніўпрыродзерозныхформпаводзін;z� характарызаваць асаблівасці паводзін чалавека як біяса-цыяльнай істоты;z� праводзіцьназіраннізажывёламіўпрыродзе;

валодаць асноўнымі тэрмінамі і паняццямі пры апісанні па-водзінчалавекаіжывёл;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні дляабгрунтавання ізахаваннянормпаводзінчалавекаўграмадстве.

Біясфера — жывая абалонка планетыВучаньпавінен:ведаць:z� межыбіясферы,кампанентыбіясферы,біягеахімічныяфунк-цыіжывогарэчыва;z� асноўныя парушэнні ў біясферы, выкліканыя дзейнасцючалавека;z� асноўныязабруджвальнікінавакольнагаасяроддзя,прычы-ныівынікізабруджваннябіясферы,абядненнярэсурсаў;z� запаведнікі інацыянальныяпаркіРэспублікіБеларусь;z� уплыўчалавеканабіясферу;z� глабальныяірэгіянальныяэкалагічныяпраблемы;z� асноўныяэтапыэвалюцыібіясферы;

215

разумець сутнасцьвучэнняпрабіясферу;умець:z� абгрунтоўвацьнеабходнасцьаховыбіясферы,захаванняге-нафонду івідавойразнастайнасціарганічнагасвету;z� складацьсхемыкругаваротурэчываўубіясферы;z� рашацьэкалагічныязадачы;

валодаць навыкаміаналізутэкстаў,вылучэннягалоўнага,напі-санняанатацый,кароткіхпаведамленняў,выступленнязпаведам-леннямі,вядзеннядыскусііпапраблемахбіясферы,ролічалавекаўбіясферы;

выкарыстоўваць набытыя веды і ўменні:z� для абгрунтаваннямер па ахове навакольнага асяроддзя,рэдкіхвідаў івідаў,якіязнікаюць,жывыхарганізмаў;z� памяншэннязабруджваннянавакольнагаасяроддзябытавыміадходамі, эканомнага расходавання вады, электраэнергіі,цяпла і г.д.

падагульняльнае паўтарэннеВучаньпавінен:ведаць:z� узроўніарганізацыіжыцця і іхэлементарныяадзінкі;z� асаблівасці структурыжывых сістэм на кожным узроўніарганізацыі;z� асноўныяпрацэсы і з’явы,характэрныядляжывых сістэмкожнагаўзроўнюарганізацыі;z� асноўныя біялагічныя тэорыі і законы (клетачная, храма-сомная, тэорыя эвалюцыі, законыМендэля, біягенетычнызакон і інш.);

разумець сутнасць:z� структурнайарганізацыіжыццяназямлі;z� узаемасувязіжывыхсістэмрозныхузроўняў;

умець:z� аналізавацьіабагульняцьматэрыялпадручнікаў(вучэбныхдапаможнікаў),навуковыхінавукова-папулярныхвыданняў,інтэрнэт-крыніц і г.д.;z� супастаўляць вывучаныя паняцці,шукаць новыя сувязіі адносіны паміж імі, прасочваць развіццё паняццяў у іхіерархічнайзалежнасці,г.зн.вызначацьпадпарадкаванасцьўвыпадкусупастаўленняпаняццяў;

216

z� класіфікавацьведы,прыводзіць іхусістэму;z� вычляняцьгалоўныяідэіісістэматызавацьматэрыялваколасноўныхпаняццяў;z� выяўляцьузаемасувязьбудовыіфункцый;z� знаходзіць агульныяпрыметыў будове іжыццядзейнасцірозныхбіялагічныхсістэм;z� выяўляцьсувязьпаміжбіялагічнымісістэмамііпадсістэмамі(паміжарганоідамі,клеткамі,органаміісістэмаміорганаў,арганізмаміўэкасістэмах,розныміэкасістэмамі);z� знаходзіць рысы ўскладнення ў арганізмаў розных сістэ-матычныхгруп;z� параўноўваць аб’екты і афармляцьматэрыялпараўнанняўтабліцы;z� складаць аналітычныя, параўнальныя і абагульняльныятабліцы;z� пераводзіцьтаблічныматэрыялудыяграмыіграфікі;

валодаць:z� спосабаміарыентацыіў інтэрнэт-крыніцах інфармацыі (ча-сопісы,сайты,адукацыйныяпарталыіг.д.);z� рознымісродкамікамунікацыі;z� асноўнымпаняційнымапаратам.

ЛІТАРАТУРА

Для настаўніка

КодексРеспубликиБеларусьобобразовании.—Минск:Нац.центрправовойинформ.Респ.Беларусь,2011.—400с.

Положение об учреждении общего среднего образования, утверж-денноепостановлениемМинистерстваобразованияРеспубликиБеларусьот20.12.2011№283.

Правилапроведенияаттестацииучащихсяприосвоениисодержанияобразовательныхпрограммобщегосреднегообразования,утвержденныепостановлениемМинистерства образованияРеспубликиБеларусь от20.06.2011№38.

санитарныенормыиправила«требованиядляучрежденийобщегосреднего образования», утвержденныепостановлениемМинистерстваздравоохраненияРеспубликиБеларусьот27.12.2012№206.

217

Борщевская, Е. В.Методические рекомендации по использова-нию электронных образовательных ресурсов по учебному предмету«Биология»/е.В.Борщевская//Біялогіяіхімія.—2013.—№2.—с.49—51.

Гарбар, Е. Е.Развитиеуменийработатьстекстом/е.е.Гарбар//Біялогія іхімія.—2013.—№11.—с.19—24.

Гричик, В. В.Урокибиологиив10—11классах:пособиедляучите-лейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения/В.В.Гричик [идр.].—Минск :Аверсэв,2014.—159с.

Клевец, И. Р. Подходыкразвитиюуучащихсякоммуникативныхумений на уроках биологии /И. Р. Клевец // Біялогія і хімія.—2013.—№12.—с.24—38.

Яковлева, Т. Г.Использование технологииразвитиякритическогомышлениянаурокахбиологии/т.Г.Яковлева//Біялогіяіхімія.—2014.—№1.—с.28—35.

Яцына, И. Д.Активизацияпознавательнойдеятельностиучащихсяинтегрированнымиметодами /И.Д.Яцына // Біялогія і хімія.—2013.—№12.—с.43—47.

Для вучняў

Маглыш, С. С.Біялогія :вучэб.дапам.для11-гакл.устаноўагул.сярэд.адукацыізбеларус.мовайнавучання/с.с.Маглыш,А.Я.Ка-рэўскі ; пад рэд. с. с.Маглыш.—2-е выд., выпр. і дап.—Мінск :Народнаяасвета,2016.—261с.

Дубков, С. Г. сборник задач по общей биологии. 10—11 класс /с.Г.Дубков,И.В.Богачева,И.Р.Клевец.—Минск:сэр-Вит,2016.—88с.

Хруцкая, Т. В. сшытакдлялабораторных і практычныхработпабіялогіідля11класа:дапам.длявучняўустаноўагул.сярэд.адукацыіз беларус. мовай навучання / т. В. Хруцкая.—Мінск : Аверсэв,2015.—32с.

Хруцкая, Т. В.Рабочаятетрадьпобиологиидля11класса:пособиедляучащихсяучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/т.В.Хруцкая.—Минск :Аверсэв,2014,2015.—127с.

Маглыш, С. С.тетрадьдляпрактических,лабораторныхработиэкс-курсийпобиологиидля11класса:пособиедляучащихсяучрежденийобщ.сред.образованиясрус.яз.обучения/с.с.Маглыш.—2-еизд.—Минск :сэр-Вит,2014.—64с.

Маглыш, С. С.Рабочаятетрадьпобиологиидля11класса:пособиедля учащихся учреждений общ. сред. образования с рус. яз. обуче-ния/с.с.Маглыш,А.е.Каревский.—2-еизд.—Минск:сэр-Вит,2014.—160c.

218

фIЗIКА


агульная характарыстыка вучэбнага прадмета. каштоўнасныя арыенціры зместу вучэбнага прадмета

значэнневучэбнагапрадмета«Фізіка»вызначаеццатойроляй,якуюадыгрываефізічнаянавукаўжыццісучаснагаграмадства,яеўплывамна тэмпыразвіццянавукова-тэхнічнагапрагрэсу,куль-туры чалавека,фарміраванне сацыяльна значных арыентацый,якіязабяспечваюцьгарманізацыюадносінчалавеказнавакольнымсветам.

Фізіка якнавукапранайбольшагульныя законыпрыроды іяк вучэбныпрадмет уносіць істотны ўклад у сістэму ведаў пранавакольны свет.Яна раскрывае ролюнавукі ў эканамічным ікультурнымразвіцці грамадства, садзейнічаефарміраванню су-часнаганавуковагасветапогляду.

Для вырашэння задачфарміравання асноўнавуковага света-погляду, развіцця інтэлектуальных здольнасцей і пазнавальныхінтарэсаў вучняўупрацэсе вывучэнняфізікі асноўнуюўвагуне-абходна надаваць не перадачы сумы гатовых ведаў, а знаёмствузметадамінавуковагапазнаннянавакольнага свету,пастаноўцыпраблем,якіяпатрабуюцьадвучняўсамастойнайдзейнасціпаіхвырашэнні.

Гуманітарнае значэннефізікі як састаўной часткі агульнайсярэдняйадукацыізаключаеццаўтым,штоянасадзейнічаеавало-даннювучнямінавуковымметадампазнання,якідазваляеатрым-лівацьаб’ектыўныяведыпранавакольнысвет.

Веданнефізічныхзаконаўнеабходнадлявывучэнняхіміі,бія-логіі,астраномііііншыхнавук.

Вывучэннефізікінапавышанымузроўнінакіравананабольшглыбокаеавалоданнеасноўныміфізічныміпаняццяміізаконамі,неабходнымідлядалейшайпаспяховайадукацыйнайіпрафесійнайдзейнасці.

219

змествучэбнагапрадмета«Фізіка»ўХIкласе,канцэнтруючысяпа змястоўныхлініях (фізічныяметадыдаследавання з’яўпры-роды,фізічныяаб’ектыізаканамернасціўзаемадзеянняпаміжімі,фізічныяаспектыжыццядзейнасцічалавека),структуруеццанаас-новефізічныхтэорый:адноснасці,хвалевай,квантава-механічнай.

месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай сярэдняй адукацыі

тыпавы вучэбныплан агульнай сярэдняй адукацыі ўстанаў-лівае дляXI класа на вывучэннефізікі на павышаным узроўні4вучэбныягадзінынатыдзень.

Час,прапанаванынавывучэннеасобныхтэмузмесцевучэбнагапрадмета, з’яўляеццапрыкладным.Гэта залежыць ад таго, якіяметадынавучання іпедагагічныятэхналогіі,формывучэбныхза-няткаўвыкарыстоўваенастаўнік,іадвучэбныхдасягненняўвучняў.

мэты і задачы вывучэння вучэбнага прадмета на павышаным узроўні

ВывучэннефізікінапавышанымузроўніўXIкласенакіравананадасягненненаступныхмэтізадач:

zz засваенне ведаў праметады навуковага пазнання прыро-ды; сучаснуюфізічнуюкарціну свету: уласцівасці рэчываі поля, прасторава-часавыя заканамернасці, дынамічныя істатыстычныя законыпрыроды; знаёмства з асноваміфун-даментальныхфізічныхтэорый;zz авалоданнеўменняміправодзіцьназіранні,планаваць івы-конвацьэксперымент,апрацоўвацьрэзультатывымярэнняўі прадстаўляць іх у выглядзе табліц, графікаў, дыяграм,выстаўляцьгіпотэзыібудавацьмадэлі,устанаўлівацьмежыіхпрымянімасці;zz прымяненневедаўдлятлумачэнняз’яўпрыроды,уласцівасцейрэчыва,прынцыпуработытэхнічныхустройстваў,рашэнняфізічныхзадач,самастойнаганабыццяіацэнкідакладнасціновайінфармацыіфізічнагазместу,выкарыстаннясучасныхінфармацыйных тэхналогій для пошуку, перапрацоўкі іпрад’яўлення вучэбнай і навукова-папулярнай інфармацыіпафізіцы;

220

zz развіццёпазнавальных інтарэсаў, інтэлектуальных і твор-чых здольнасцей у працэсе рашэнняфізічных задач і са-мастойнаганабыццяновыхведаўпрывыкананніпраектаў,эксперыментальныхдаследаванняў,падрыхтоўцыдакладаў,рэфератаў і іншыхтворчыхработ;zz выхаванне здольнасці да супрацоўніцтва ў працэсе сумес-нага выканання задач, уважлівых адносін дамеркаванняапанента, абгрунтавання выказваемайпазіцыі, гатоўнасцідамаральна-этычнай ацэнкі выкарыстаннянавуковых да-сягненняў,гордасцізавучоных-фізікаў,якіясыгралівяду-чуюролюўстварэннісучаснагасветунавукі ітэхнікі;zz выкарыстанне набытых ведаў і ўменняў для вырашэнняпрактычных,жыццёвых задач, рацыянальнагапрыродака-рыстання і аховы навакольнага асяроддзя, забеспячэннябяспекіжыццядзейнасцічалавека і грамадства.

Упрацэсе асваення зместу вучэбнагапрадмета«Фізіка»пра-дугледжваеццафарміраванне ў вучняў прадметных і метапрад-метныхуменняў і навыкаў, універсальных спосабаў дзейнасці іключавыхкампетэнцый.

Прыярытэтамі пры вывучэнні зместуфізікі на павышанымузроўніз’яўляюцца:вучэбнапазнавальная дзейнасць, інфармацыйнакамунікатыўная дзейнасць, рэфлексіўная дзейнасць.

Вучэбна-пазнавальная дзейнасць:zz выкарыстанне для пазнання навакольнага свету розныхпрыродазнаўчанавуковыхметадаў: назірання, вымярэння,эксперыменту,мадэліравання;zz фарміраваннеўменняўадрознівацьфакты,гіпотэзы,прычы-ны,вынікі,доказы,законы,тэорыі;zz авалоданне адэкватнымі спосабамі рашэння тэарэтычных іэксперыментальныхзадач;zz набыццё вопыту выбару гіпотэз для тлумачэння вядомыхфактаўідляэксперыментальнайправерківыбраныхгіпотэз.

Інфармацыйна-камунікатыўная дзейнасць:zz валоданнеманалагічным і дыялагічныммаўленнем, здоль-насцьразумецьпунктгледжаннясуразмоўнікаіпрызнавацьправана іншаемеркаванне;zz выкарыстаннедлявырашэнняпазнавальныхікамунікатыў-ныхзадачрозныхкрыніц інфармацыі.

221

Рэфлексіўная дзейнасць:zz валоданне навыкамі кантролю і ацэнкі сваёй дзейнасці,уменнепрадбачыцьмагчымыявынікісваіхдзеянняў;zz арганізацыя вучэбнай дзейнасці: пастаноўкамэты, плана-ванне,вызначэннеаптымальныхсуадносінмэтыісродкаў.

Прывывучэнніфізікі асноўнаяўвагапавіннанадаваццафар-міраваннюўвучняўфізічныхпаняццяўнаасновеназіранняўфізічных з’яў, выкананнювучнямі самастойных эксперыментаўзнаступныманалізам іх вынікаў, развіццюўменняўпрымяняцьна практыцы тэарэтычныя веды, атрыманыя на ўрокахфізікі.Асноўныяпаняцці і законыфізікі павінныбыцьпададзенывуч-нямнеякканчатковыя і нязменныя ісціны, а ў іх гістарычнымразвіццізвысвятленнеммежпрымянімасцівывучаныхзаконаў,зпрыкладамііснаваннярозныхсістэмнавуковыхпаняццяў.

асноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў

Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўнапавышанымузроўнінакіраванынарэалізацыюкампетэнтнасна-гападыходу;фарміраваннеметапрадметных,агульнапрадметныхіпрадметныхкампетэнцый,увынікуякіхвучаньнабываесукуп-насцьведаў,якіязабяспечваюцьфарміраваннесучаснайфізічнайкарцінысвету;уменняў,навыкаў,вопытудзейнасці,неабходныхдляпрацягупрафесійнайадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяхо-вайсацыялізацыіўграмадстве,асобаснагаіпрафесійнагаразвіцця,атаксамаведыдлязахаваннянавакольнагаасяроддзяіздароўя.


(140 гадзін)

ваГанні і Хвалі

1. механічныя ваганні і хвалі (25 гадзін)Вагальнырух.Гарманічныяваганні.Амплітуда,перыяд,час-

тата,фазаваганняў.Ураўненнегарманічныхваганняў.

222

спружынныіматэматычнымаятнікі.Ператварэнніэнергііпрыгарманічныхваганнях.свабодныяі

вымушаныяваганні.Рэзананс.Распаўсюджванневаганняўупругкімасяроддзі.Хвалі.Часта-

та,даўжыня,скорасцьраспаўсюджванняхваліісувязьпаміжімі.Гук.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліzz Ваганніцелананітцыіспружыне.zz Кінематычнаямадэльгарманічныхваганняў.zz залежнасцькаардынатыцела,якоевагаецца,адчасу.zz залежнасцьперыядугарманічныхваганняўматэматычнагамаятнікаадягодаўжыні.zz Вымушаныяваганні.zz Рэзананс.zz Утварэнне і распаўсюджванне папярочных і падоўжныххваль.zz Цела,якоевагаецца,яккрыніцагуку (камертон).zz залежнасцьгучнасцігукуадамплітудываганняў.zz залежнасцьвышынітонуадчастатываганняў.


Вучаньпавінен:мець уяўленне прафізічныяз’явы:хвалевырух,гукаваяхваля;ведаць/разумець:z� сэнсфізічныхмадэлей:матэматычныіспружыннымаятнікі,падоўжныяіпапярочныяхвалі;z� сэнсфізічныхпаняццяў і з’яў: свабодныя ваганні, гарма-нічныяваганні,амплітуда,перыяд,частата,фазаваганняў,вымушаныя ваганні, рэзананс, даўжыня хвалі, скорасцьраспаўсюджванняхвалі;

умець апісваць/тлумачыцьфізічныяз’явы:механічныяваганнііхвалі,рэзананс;

валодаць:z� эксперыментальныміўменнямі:вызначацьасноўныяхарак-тарыстыкігарманічныхваганняў;

223

z� практычнымі ўменнямі: рашацьякасныя, графічныя, раз-ліковыязадачынавызначэннеамплітуды,перыяду,частатываганняў спружыннага і матэматычнагамаятнікаў,фазы,зрушэння,скорасці,паскарэнняіэнергіігарманічныхваган-няў, даўжыні і скорасці хвалі з выкарыстаннемураўненнягарманічнагавагання,формул:перыядуічастатываганняўспружыннага і матэматычнагамаятнікаў, сувязі частаты,даўжыні і скорасціраспаўсюджванняхвалі.

Франтальныя лабараторныя работы1.Вывучэнневаганняўгрузунанітцы.2.Вымярэнне паскарэння свабоднага падзення з дапамогай

матэматычнагамаятніка.3.Вымярэннежорсткасці спружынына аснове заканамерна-

сцейваганняўспружыннагамаятніка.

2. электрамагнітныя ваганні і хвалі (23 гадзіны)Вагальны контур. свабодныя электрамагнітныя ваганні ў

контуры.Формула томсана.Ператварэнні энергіі ў вагальнымконтуры.

Пераменныэлектрычныток.трансфарматар.Вытворчасць,перадачаіразмеркаваннеэлект-

рычнай энергіі. Экалагічныяпраблемывытворчасці, перадачы іразмеркаванняэлектрычнайэнергіі.

Электрамагнітныяхваліііхуласцівасці.Шкалаэлектрамагніт-ныххваль.

Розныя віды электрамагнітнага выпраменьвання і яго прак-тычнаепрымяненне.Дзеяннеэлектрамагнітнагавыпраменьваннянажывыяарганізмы.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліzz Электрамагнітныяваганні.zz залежнасцьчастатыэлектрамагнітныхваганняўадэлектра-ёмістасці і індуктыўнасціконтуру.zz Атрыманне пераменнага току пры вярчэнні праводзячагавіткаўмагнітнымполі.zz Асцылаграмыпераменнагатоку.zz Перадачаэлектрычнайэнергіінаадлегласць.

224

zz трансфарматар.zz Выпраменьванне іпрыёмэлектрамагнітныххваль.zz Уласцівасціэлектрамагнітныххваль.


Вучаньпавінен:мець уяўленне:zz прашкалуэлектрамагнітныххваль;zz скорасцьраспаўсюджванняэлектрамагнітнайхвалі;zz шляхіразвіцця электраэнергетыкі і экалагічныяпраблемывытворчасці іперадачыэлектраэнергіі;zz уласцівасцііпрымяненнеінфрачырвоных,ультрафіялетавыхірэнтгенаўскіхвыпраменьванняў;

ведаць/разумець сэнсфізічныхпаняццяў: вагальныконтур,свабодныяэлектрамагнітныяваганні,пераменныэлектрычныток,амплітудныя і дзеючыя значэнні сілыпераменнага току і напру-жання,трансфарматар;

умець апісвацьітлумачыцьфізічныяз’явы:электрамагнітныяваганні,пераменныэлектрычныток,электрамагнітныяхвалі;

валодаць практычныміўменнямі:рашацьякасныя,графічныя,разліковыязадачынавызначэннеперыядуіэнергетычныххарак-тарыстык электрамагнітных ваганняў, дзеючых значэнняў сілытокуінапружання,каэфіцыентатрансфармацыі,характарыстыкэлектрамагнітныххвальзвыкарыстаннемформул:томсана,энер-гіі электрамагнітных ваганняў, дзеючых значэнняў сілы току інапружання,сувязідаўжыніічастатыхвалі.

3. оптыка (39 гадзін)Электрамагнітнаяпрыродасвятла.Інтэрферэнцыясвятла,яеназіраннеіпрымяненне.ПрынцыпГюйгенса—Фрэнеля.Дыфракцыясвятла.Дыфрак-

цыйнаярашотка.законадбіццясвятла.сферычнаелюстэрка.законпраламлення святла.Паказчыкпраламлення.Поўнае

адбіццё.Формулатонкайлінзы.Аптычныяпрыборы.Папярочнасцьсветлавыххваль.Палярызацыясвятла.Дысперсіясвятла.спектр.спектральныяпрыборы.

225

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліzz Інтэрферэнцыясвятла.zz Дыфракцыясвятла.zz Атрыманнеспектраздапамогайдыфракцыйнайрашоткі.zz законпраламленнясвятла.zz Поўнаеадбіццёсвятла.zz святлавод.zz Аптычныяпрыборы.zz Атрыманнеспектраздапамогайпрызмы.zz Нябачныявыпраменьванніўспектрынагрэтагацела.


Вучаньпавінен:мець уяўленне:z� праэлектрамагнітнуюпрыродусвятла;z� назіранне іпрымяненне інтэрферэнцыі;z� устройства і прынцыпыдзеяння аптычных і спектральныхпрыбораў;z� укладбеларускіхвучоныхуразвіццёфізічнайоптыкі;

ведаць/разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяўіз’яў:кагерэнтнасць,інтэрферэнцыя,дыфракцыя, дысперсія, паказчыкпраламлення,палярыза-цыясвятла;z� сэнсфізічныхзаконаўіпрынцыпаў:адбіццяіпраламленнясвятла,прынцыпуГюйгенса—Фрэнеля;

умець апісваць і тлумачыцьфізічныяз’явы:адбіццё,пралам-ленне святла, інтэрферэнцыю, дыфракцыю,палярызацыю, дыс-персію;

валодаць:z� эксперыментальнымі ўменнямі: вызначаць даўжынюхвалібачнага святла, паказчыкпраламлення рэчыва,фокусныяадлегласцізбіральныхірассейвальныхлінз;z� практычныміўменнямі:рашацьякасныя,графічныя,разлі-ковыя задачына вызначэннедаўжыні светлавойхвалі, па-радкудыфракцыйныхмаксімумаў,напабудовуходусветла-выхпраменяўупрызмахіплоскапаралельныхпласцінах,улюстрах і сістэмахлінз; характарыстык выявыўлюстрах,

226

тонкіхлінзахзвыкарыстаннемзаконаўпрамалінейнагарас-паўсюджвання,адбіццяіпраламленнясвятла,формул:дыф-ракцыйнайрашоткі,сферычнагалюстэрка,тонкайлінзы.

Франтальныя лабараторныя работы4.Вымярэнне даўжыні светлавойхвалі з дапамогай дыфрак-

цыйнайрашоткі.5.Вымярэннепаказчыкапраламленняшкла.6.Вывучэннетонкіхлінз.

4. асновы спецыяльнай тэорыі адноснасці (8 гадзін)

ПрынцыпадноснасціГалілеяіэлектрамагнітныяз’явы.Пасту-латыЭйнштэйна.ПераўтварэнніЛорэнца.Прастораічасуспецы-яльнайтэорыіадноснасці.

законузаемасувязімасыіэнергіі.


Вучаньпавінен:мець уяўленне праадноснасцьадначасовасці;ведаць/разумець:z� пастулатыЭйнштэйна,вынікізпераўтварэнняўЛорэнца;z� сэнсфізічныхзаконаў:узаемасувязьмасыіэнергіі;

валодаць практычныміўменнямі:рашацьякасныя,разліковыязадачына вызначэнне скарачэння даўжыні, запавольванне часуў розных інерцыяльных сістэмах адліку, напрымяненне законуўзаемасувязімасыіэнергіі.

кванТавая Фізіка

5. Фатоны. дзеянні святла (9 гадзін)Фотаэфект.Унутраныізнешніфотаэфект.Эксперыментальныя

законызнешнягафотаэфекту.КвантаваягіпотэзаПланка.Фатон.УраўненнеЭйнштэйнадляфотаэфекту.Цісксвятла.Імпульсфатона.Карпускулярна-хвалевыдуалізм.

227

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліzz Фотаэлектрычныэфект.zz законызнешнягафотаэфекту.zz Устройства ідзеяннефотарэле.


Вучаньпавінен:мець уяўленне:z� працеплавоевыпраменьваннеіквантавуюгіпотэзуПланка;z� ужываннефотаэфекту;z� цісксвятла;z� карпускулярна-хвалевыдуалізм;

ведаць/разумець:z� сэнсфізічных паняццяў:фатон, унутраны і знешніфота-эфект,чырвонаямяжа,работавыхаду,цісксвятла,імпульсфатона;z� сэнсфізічныхзаконаў:знешнягафотаэфекту;

умець тлумачыцьз’явузнешнягафотаэфекту;валодаць практычныміўменнямі:рашацьякасныя,графічныя,

разліковыязадачынавызначэннеэнергіііімпульсуфатона,чыр-вонаймяжыфотаэфекту, затрымліваючага патэнцыялу, работывыхадузвыкарыстаннемураўненняЭйнштэйнадляфотаэфекту.

6. Фізіка атама (10 гадзін)з’явы,якіяпацвярджаюцьскладануюбудовуатама.Ядзерная

мадэльатама.КвантавыяпастулатыБора.Квантава-механічнаямадэльатама

вадароду.Выпраменьванне і паглынанне святла атамамі імалекуламі.

спектрывыпраменьванняіпаглынання.спантаннаеііндуцыраванаевыпраменьванне.Лазеры.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліzz Лінейчастыспектрвыпраменьвання.zz спектрпаглынання.zz МадэльвопытуРэзерфарда.zz Лазер.zz Галаграма.

228


Вучаньпавінен:мець уяўленне:zz прафізічныямадэлі: ядзернаямадэль атама,мадэль атамавадародупаводлеБора;zz прынцыпдзеяннялазера;zz дасягненнібеларускіхвучоныхугалінеспектраскапііікван-тавайэлектронікі;

ведаць/разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў:асноўны іўзбуджаныяэнергетыч-ныястаныатама;z� сэнспастулатаўБора;

умець тлумачыцьпрацэсвыпраменьванняіпаглынанняэнергііатамам;

валодаць практычныміўменнямі:рашацьякасныяіразліковыязадачына вызначэннечастаты і даўжыніхвалі выпраменьванняатама прыпераходзе электрона ў атаме з аднаго энергетычнагастануўіншы.

7. ядзерная фізіка і элементарныя часціцы (23 гадзіны)Пратонна-нейтроннаямадэльбудовыядраатама.Дэфектмас.Энергіясувязіатамнагаядра.Ядзерныярэакцыі. законы захавання ў ядзерныхрэакцыях.

Энергетычнывыхадядзерныхрэакцый.Радыеактыўнасць. законрадыеактыўнага распаду. Перыяд

паўраспаду.Альфа-,бэта-радыеактыўнасць,гама-выпраменьванне.Дзеяннеіанізуючыхвыпраменьванняўнажывыяарганізмы.

Дзяленнецяжкіхядзер.Ланцуговыяядзерныярэакцыі.Ядзер-нырэактар.Рэакцыіядзернагасінтэзу.

Ядзернаяэнергетыка.Экалагічныяпраблемыяевытворчасці.Элементарныячасціцыііхузаемадзеянні.

Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліz� НазіраннетрэкаўукамерыВільсана.z� Фатаграфіітрэкаўзараджаныхчасціц.z� Ядзернырэактар.

229


Вучаньпавінен:мець уяўленне:z� пра ядзерную энергетыку і экалагічныя праблемыяе вы-творчасці;z� элементарныячасціцыі іхузаемадзеянні;z� дасягненні беларускіх вучоных у галіне ядзернайфізікі іфізікіэлементарныхчасціц;

ведаць/разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў:пратонна-нейтроннаямадэльядра,ядзернаярэакцыя,энергіясувязі,дэфектмас,энергетычнывыхад ядзернай рэакцыі, перыяд паўраспаду, ланцуговаяядзернаярэакцыядзялення;z� сэнсфізічных з’яў і працэсаў: радыеактыўнасць, радыеак-тыўныраспад,дзяленне і сінтэзядзер;z� сэнсфізічныхзаконаў:радыеактыўнагараспаду,захаванняўядзерныхрэакцыях;

валодаць практычныміўменнямі:рашацьякасныя,разліковыяіграфічныязадачынавызначэннепрадуктаўядзерныхрэакцый,энергіісувязіатамнагаядра,перыядупаўраспадурадыеактыўныхрэчываўзвыкарыстаннемзаконазахаванняэлектрычнагазарадуімасавагаліку,формулыўзаемасувязімасыіэнергіі.

8. адзіная фізічная карціна свету (3 гадзіны)сучаснаяфізічнаяіпрыродазнаўчанавуковаякарцінысвету.


Вучаньпавінен:

мець уяўленне прасучаснуюпрыродазнаўчанавуковуюкарціну

свету.

230

ХIмIЯ


змест адукацыі вучэбнагапрадмета«Хімія» арыентаванынаасваенне вучнямі кампетэнцый, неабходных для рацыянальнайдзейнасці ў свеце рэчываў і хімічных ператварэнняў на асновеведаўпра ўласцівасці найважнейшыхрэчываў, якія акружаюцьчалавекаўпаўсядзённымжыцці, і разуменне сутнасці хімічныхператварэнняў, а таксама нафарміраванне ў вучняў разуменняролі хіміі ў вырашэннінайбольшактуальныхпраблем,што ста-яцьперадчалавецтвамуXXIст.Адправільнагавырашэннягэтыхпраблемзалежыцьздароўелюдзей,узровень іхжыцця і станна-вакольнагаасяроддзя.

МэтавывучэнняхіміінаIIIступеніагульнайсярэдняйадука-цыі—фарміраваннесістэмыхімічныхведаўівопытуіхпрымянен-ня,якаязабяспечваеразуменнепрыродазнаўчанавуковайкарцінысвету, актыўную адаптацыюў соцыуме і бяспечныяпаводзіны,гатоўнасцьпрацягвацьадукацыюнанаступныхузроўняхіступе-няхпрафесійнайадукацыі.

задачывывучэнняхіміінаIIIступеніагульнайсярэдняйаду-кацыі:

zz фарміраванне сістэмных хімічных ведаў, якія ствараюцьасновудлябесперапыннайадукацыіісамаадукацыінаўсіхэтапахнавучання ібудучайпрафесійнайдзейнасці;zz фарміраванне і развіццё ключавых, агульнапрадметных іпрадметна-спецыяльныхкампетэнцый— ведаў, уменняў,спосабаў і вопытудзейнасці—зулікамспецыфікіхімііякфундаментальнайпрыродазнаўчайнавукі;zz фарміраваннеіразвіццёўвучняўсацыяльназначныхагуль-накультурныхіасобасныхкаштоўнасныхарыентацый,якіяпрадугледжваюцьрацыянальнае і бяспечнае выкарыстаннерэчываўупаўсядзённымжыцці;

231

zz фарміраваннепашыраных сістэмныххімічных ведаў, якіяствараюцьасновудлябесперапыннайпрыродазнаўчанавуковайадукацыіібудучайпрафесійнайдзейнасці,звязанайзхіміяй.

Дадзеная вучэбная праграмапа вучэбнымпрадмеце «Хімія»прызначана для вывучэння хіміі ўХІ класе ўстаноў агульнайсярэдняйадукацыінапавышанымузроўніваўмовахпрофільнаганавучання.

Вучэбнаяпраграмаскладзенаўадпаведнасцізвучэбнымпла-нам, які прадугледжвае для вывучэнняхіміі на павышанымуз-роўні4гадзінынатыдзень(усяго140гадзін).

Павышаныўзровень вывучэнняхіміі ўключае ў сябе базавыўзровень.Напавышанымузроўніажыццяўляеццабольшглыбокаяпадрыхтоўка вучняў за коштпашырэння тэарэтычнай інтэрпрэ-тацыі хімічных з’яў, пераліку эксперыментальных і разліковыхзадач,увядзенняўскладненыхзадач.

структура вучэбнай праграмы прадугледжвае вывучэннеагульнай і неарганічнай хіміі ўXI класе. Вывучэнне вучэбнагаматэрыялупачынаеццазтэмы«Важнейшыякласынеарганічныхрэчываў»,якаяпадрыхтуевучняўдазасваеннявучэбнагаматэрыя-лупаагульнайінеарганічнайхіміі.Далейвывучаюццараздзелыагульнайхіміі,прысвечаныяасноўнымпаняццямізаконам,уклю-чаючыперыядычнызакон;тэорыіхімічнайсувязі;заканамернасціпрацяканняхімічныхрэакцый;хімііраствораў.завяршаеццакурсвывучэннемхімііэлементаў.

Пры вывучэнні курса вучні будуць знаёміцца з залежнасцюўласцівасцейрэчываўадіхбудовы,ужываннемхімічныхзлучэн-няўііхператварэнняўурозныхсферахжыццядзейнасцічалавека.

Для кожнай тэмы ў праграме вызначаныпытанні, якія на-лежыць вывучыць, тыпыразліковых задач, пазначаныпералікідэманстрацый,лабараторныхдоследаў, тэмыпрактычныхработ.Настаўнікудаеццаправазаменыдэманстрацыйныхілабараторныхдоследаў на іншыя (раўнацэнныя), большдаступныя ва ўмовахдадзенайустановыадукацыі.Пасваіммеркаваннінастаўнікможапавялічыцьлік дэманстрацыйныхдоследаў.Прадугледжанычаснаправядзеннекантрольныхработ.

Пазначанаяўпраграмеколькасць гадзін,якія адводзяццанавывучэнневучэбныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Янаможабыць

232

пераразмеркаванапаміжтэмаміўразумныхмежах(2-4гадзіны).Рэзервовы час настаўнік выкарыстоўвае па сваім меркаванні.Акрамятаго,магчымазмяненнепаслядоўнасцівывучэнняпытан-няўумежах асобнай тэмыпрыадпаведнымабгрунтаванні такіхзмяненняў.

Упраграме ёсцьраздзел«Асноўныяпатрабаванні да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».Наасновегэтыхпатрабаванняўажыц-цяўляеццакантрольіацэнкавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў,якасцізасваенняведаўіўзроўнюсфарміраванасцікампетэнцый.


(4 гадзіны на тыдзень; усяго 140 гадзін, з іх 4 гадзіны — рэзервовы час)

Т э м а 1. важнейшыя класы неарганічных рэчываў (6 гадзін)Важнейшыя класы неарганічных рэчываў: аксіды, асновы,

кіслотыісолі.Іхкласіфікацыя,наменклатура,спосабыатрыманняіхімічныяўласцівасці.

Узаемасувязьпаміжкласамінеарганічныхрэчываў.

Дэманстрацыі1.Узорынеарганічныхрэчываў.

Т э м а 2. асноўныя паняцці і законы хіміі (10 гадзін)

Асноўныя паняцці хіміі.Атам,малекула, рэчыва.Хімічныэлемент.Простыя і складаныярэчывы.Рэчывымалекулярнай інемалекулярнайбудовы.Формульнаяадзінка.

Колькасныяхарактарыстыкірэчыва:маса,колькасцьрэчыва,малярнаямаса,малярныаб’ём(газаў).

Паняцце пра стэхіяметрыю. закон захаваннямасы рэчыва.законпастаянствасаставурэчыва.законаб’ёмныхадносін.законАвагадра.Малярныаб’ёмімалярнаяканцэнтрацыягазу.Адноснаяшчыльнасцьгазаў.

233

Разліковыя задачы1.Разлікаб’ёмныхадносінгазападобныхрэчываўпахімічных

ураўненнях.2.Вылічэннемалярнайканцэнтрацыігазу.

Дэманстрацыі2.Узорырэчываколькасцю1моль.3.Доследы,якіядаказваюцьвыкананнезаконузахаваннямасы

рэчываўухімічныхрэакцыях.

Т э м а 3. Будова атама і перыядычны закон (14 гадзін)Ядзернаямадэльбудовыатама.састаўатамнагаядра.Атамны

нумар,масавылік.Ізатопы.з’яварадыеактыўнасці.станэлектронаўатаме.Атамнаяарбіталь.Энергетычныўзро-

вень, энергетычныпадузровень. s, р, d, fарбіталі.Асноўны іўзбуджаныстанатама.Электронна-графічныясхемы,электронныяканфігурацыіатамаўэлементаўпершыхчатырохперыядаў.s, р, d, fэлементы.

Перыядычнасцьзмяненнярадыусаатама,металічныхінемета-лічныхуласцівасцей,электраадмоўнасцізпавелічэннематамнаганумараэлементаўА-груп.змяненнекіслотна-асноўныхуласціва-сцей аксідаў і гідраксідаў з павелічэннем атамнага нумара дляэлементаўА-груп.Узмацненнекіслотныхуласцівасцей аксідаў ігідраксідаў з павелічэннем значэння ступені акіслення элементаўзлучэнні.

ПерыядычнызаконіперыядычнаясістэмахімічныхэлементаўД.І.Мендзялеева.Фізічнысэнснумараперыядуінумарагрупы.Фізічнысэнсперыядычнагазакону.

Характарыстыкахімічнага элементапаяго становішчыўпе-рыядычнайсістэмеібудовеатама.значэннеперыядычнагазакону.

Дэманстрацыі4.табліцыперыядычнайсістэмыхімічныхэлементаў.

Т э м а 4. Хімічная сувязь і будова рэчыва (16 гадзін)Прырода і тыпыхімічнай сувязі (кавалентная, іонная,мета-

лічная).Абменны і донарна-акцэптарнымеханізмы ўтварэннякавалентнайсувязі.

234

Валентныямагчымасці і ступені акіслення атамаў элементаўА-груп.

Гібрыдызацыяатамныхарбіталейіпрастораваябудовамалекуларганічных інеарганічныхзлучэнняў (вуглевадароды,аміяк, іонамонію,вада).

Рэчывымалекулярнайінемалекулярнайбудовы.тыпыкрыш-талічныхструктур:атамная,іонная,малекулярная,металічная.

Міжмалекулярнае ўзаемадзеянне.Уплыўміжмалекулярнагаўзаемадзеяннянаагрэгатныстанрэчыва.Вадароднаясувязь іяеўплыўнафізічныяўласцівасцірэчыва.значэнневадароднайсувязідляпрыродныхаб’ектаў.

Дэманстрацыі5.Узорырэчываўзрознымітыпаміхімічнайсувязі.6.Крышталічныярашоткірэчываўзрознымітыпаміхімічнай

сувязі.

Лабараторныя доследы1.складаннемадэлеймалекулнеарганічныхіарганічныхзлу-

чэнняў.

Т э м а 5. Хімічныя рэакцыі (14 гадзін)Класіфікацыяхімічныхрэакцый.Цеплавыэфектхімічнайрэакцыі.Рэакцыіэкза-іэндатэрміч-

ныя.тэрмахімічныяўраўненні.скорасць хімічныхрэакцый. залежнасць скорасці хімічных

рэакцый ад прыроды рэагуючых рэчываў (энергія актывацыі),канцэнтрацыі (закон дзеючыхмас), тэмпературы (правілаВант-Гофа),плошчыпаверхнісудакранання,наяўнасцікаталізатара.

Абарачальнасць хімічныхрэакцый.Хімічная раўнавага.Па-няцце пра канстанту хімічнай раўнавагі.Напрамак зрушэнняхімічнайраўнавагіпаддзеяннемзнешніхфактараў(прынцыпЛеШатэлье).

Акісляльна-аднаўленчыяпрацэсы.Важнейшыяакісляльнікііаднаўляльнікі.састаўленне ўраўненняў акісляльна-аднаўленчыхрэакцыйна асновеметаду электроннага балансу.Акісляльна-ад-наўленчыяпрацэсыўпрыродзе,тэхніцы,побыце.

235

Разліковыя задачы3.Разлікіпатэрмахімічныхураўненнях.

Дэманстрацыі7.Экза-іэндатэрмічныяпрацэсы.8.залежнасцьскорасціхімічныхрэакцыйадплошчыпаверхні

судакрананнярэагуючыхрэчываў.9.Каталітычнаеінекаталітычнаераскладаннепераксідувада-

роду.10.Дзеянневоцатнайісернайкіслотнацынк(жалеза).11.Акісляльна-аднаўленчыярэакцыі.

Лабараторныя доследы2.Даследаваннеўплыву тэмпературы іканцэнтрацыікіслаты

наскорасцьузаемадзеянняцынку(жалеза)ісалянайкіслаты.

Практычныя работы1.Хімічныярэакцыі(1гадзіна).

Т э м а 6. Хімія раствораў (14 гадзін)Растворы.Растварэнне якфізіка-хімічныпрацэс.Цеплавыя

эфектыпрырастварэнні.Гідратыікрышталегідраты.залежнасцьрастваральнасцірэчываўадпрыродырэчыва,тэм-

пературыіціску.спосабывыражэннясаставураствораў:масаваядоля,малярная

канцэнтрацыярастворанагарэчыва.Электралітычнаядысацыяцыязлучэнняўзрознымітыпамі

хімічнайсувязі.ступеньэлектралітычнайдысацыяцыі.Моцныяіслабыяэлек-

траліты.Ураўненні дысацыяцыімоцных і слабых электралітаў.Канстантадысацыяцыі.

Умовынеабарачальнага працяканнярэакцый іоннага абменуўрастворахэлектралітаў.

Хімічныяўласцівасціасноў,кіслот,солейусвятлетэорыіэлектралітычнайдысацыяцыі.

Вадаякслабыэлектраліт.Вадародныпаказчык(рН)раствору.ХарактарыстыкакіслотныхіасноўныхуласцівасцейраствораўнападставевелічынірНраствору.

Гідролізсолей.

236

Разліковыя задачы4.Разлікмасабоаб’ёмаўрэчываў,неабходныхдляпадрыхтоўкі

раствору з зададзенаймасавайдоляй (малярнайканцэнтрацыяй)растворанагарэчыва.

5.ВылічэннерНраствораўмоцныхкіслотішчолачаў.

Дэманстрацыі12.Электраправоднасцьраствораўэлектралітаў.13. Рэакцыі іоннага абмену, якія працякаюць з утварэннем

газу,асадку,маладысацыіраванагарэчыва.14.Хімічныяўласцівасцікіслот,асноўісолей.

Лабараторныя доследы3.Рэакцыііоннагаабмену.4.Вызначэннекіслотна-асноўнагахарактарураствору з дапа-

могайіндыкатараў.5.Гідролізсолей(вызначэннерНраствораўсолей).

Практычныя работы2.Вывучэннеўласцівасцейкіслот,асноўісолейусвятлетэорыі

электралітычнайдысацыяцыі(1гадзіна).3.Рашэнне эксперыментальных задачпа тэме«Хіміяраство-

раў»(1гадзіна).

Т э м а 7. неметалы (36 гадзін)становішчанеметалаў у перыядычнай сістэме хімічных эле-

ментаў.Будова знешніх электронных абалонак атамаў неметалаў.

Электронна-графічныясхемы,электронныяканфігурацыіатамаўнеметалаў.Валентныямагчымасці, ступені акіслення атамаўне-металаўузлучэннях.

Вадарод.Вадародякхімічныэлементіпростаерэчыва.Ізатопывадароду.Фізічныяўласцівасці.

Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне з неметаламі,шчолач-ныміішчолачна-зямельныміметаламі,аксідаміметалаў,гідрыра-ваннененасычаныхарганічныхзлучэнняў.

Лятучыя вадародныя злучэнні неметалаў (састаў,фізічныяўласцівасці,змяненнекіслотныхуласцівасцейзлучэнняўугрупахіперыядах).

237

Гідрыдышчолачныхішчолачна-зямельныхметалаў(фізічныяўласцівасці,узаемадзеяннезвадой).

Пераксідвадароду:будовамалекулы,фізічныяі хімічныяўласцівасці: рэакцыя раскладання, узаемадзеянне з раствораміперманганатукаліюіёдыдаў.

Атрыманневадародуўлабараторыі і ўпрамысловасці.Выка-рыстанне вадародуяк экалагічна чыстагапаліва і сыравіныдляхімічнайпрамысловасці.

Галагены.Галагеныякхімічныяэлементыіпростыярэчывы.Фізічныяўласцівасці простыхрэчываў.Важнейшыяпрыродныязлучэннігалагенаў.

Атрыманне хлору ў лабараторыі дзеяннем акісляльнікаў наканцэнтравануюсалянуюкіслату.Атрыманнехлоруўпрамысло-васціэлектролізамрасплавухларыдунатрыю.

Хімічныя ўласцівасці галагенаў: узаемадзеянне зметаламі,вадародам,растворамісолейгалагенавадародныхкіслот;узаемадзе-яннехлорусашчолачамінахоладзеіпрынаграванні,хлараваннеарганічныхзлучэнняў.Галагеныякакісляльнікі.

Асаблівасці хімічных уласцівасцейфтору: узаемадзеянне зкіслародам,вадой.

Галагенавадароды.Атрыманне галагенавадародаў.Фізічныяўласцівасці.

Галагенавадародныякіслоты.сілагалагенавадародныхкіслот.Хімічныяўласцівасці галагенавадародныхкіслот: дзеяннена ін-дыкатары; узаемадзеянне зметаламі, асноўнымі і амфатэрныміаксідамі, гідраксідаміметалаў, солямі.Асаблівасці фторавада-роднайкіслаты:узаемадзеяннезаксідамкрэмнію(IV)(дзеянненашкло).

солі галагенавадародныхкіслот.Якасныярэакцыіна галаге-ніды.

Біялагічнаезначэннеіпрымяненнегалагенаўііхзлучэнняў.Кісларод і сера.Кіслародісераякхімічныяэлементыіпростыя

рэчывы.Простыярэчывыкіслароду і серы, алатропія (кісларод,азон;рамбічная,манаклінная,пластычнаясера).Прыродныязлу-чэннікіслародуісеры.

Фізічныя ўласцівасці кіслароду і азону. Будова малекулыазону.

238

Хімічныя ўласцівасці кіслароду: акісленне простых і скла-даных рэчываў (металаў, неметалаў, аксіду вугляроду(II), аксі-даўжалеза(II) і (II, III), сульфідаўжалеза і цынку, арганічныхзлучэнняў).

Асаблівасці хімічных уласцівасцей азону: узаемадзеянне зрастворамёдыдукалію.

Фізічныя ўласцівасці рамбічнай серы.састаў і будовамале-кулы.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезфторам,кіслародам,вадародам,металамі.

Прымяненнекіслародуісеры.Вадародныязлучэннікіслародуісеры.Вада.Будовамалекулы.Асаблівасціфізічных уласцівасцей,

абумоўленыявадароднымі сувязямі.Хімічныяўласцівасці вады:узаемадзеянне з актыўныміметаламі, кіслотнымі і асноўныміаксідамі,галагенамі,гідрыдаміметалаў,солямі(гідроліз).

серавадарод (будовамалекулы,фізічныя ўласцівасці, уплыўна арганізм чалавека).Хімічныя ўласцівасці: узаемадзеянне зкіслародам з утварэннем серы і аксіду серы(IV); узаемадзеянне заксідамсеры(IV).

серавадародная кіслата як слабая двухасноўная кіслата і яесолі— сульфіды і гідрасульфіды.Якасная рэакцыяна сульфід-іоны.

Кіслародныязлучэннісеры.Аксідсеры(IV):будовамалекулы,фізічныяўласцівасці.Хіміч-

ныя ўласцівасці: узаемадзеянне з вадой з утварэннем сернайкіслаты; асноўнымі аксідамі з утварэннем сульфітаў;шчолачамізутварэннемсульфітаўігідрасульфітаў.

Аксід серы(VI),фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезвадойзутварэннемсернайкіслаты,раскладаннепрынаграванні.

серная кіслата якмоцная двухасноўная кіслата.Хімічныяўласцівасціразбаўленайсернайкіслаты:дзеяннена індыкатары,узаемадзеянне з металамі, асноўнымі і амфатэрнымі аксідамі,гідраксідаміметалаў, солямі.Акісляльныяўласцівасці канцэнт-раванай сернайкіслатынапрыкладзе ўзаемадзеяння зметаламі(медзь,серабро,цынк,магній).Хімічныярэакцыі,якіяляжацьуасновепрамысловагаатрыманнясернайкіслаты.

239

сульфаты:калію,натрыю(бязводныікрышталічны,глаўбера-васоль),магнію;купарвасы(медны,жалезны,цынкавы).

Прымяненнесернайкіслатыісульфатаў(глаўберавасоль,суль-фатмагнію,медныкупарвас).

Азот і фосфар.Азотіфосфарякхімічныяэлементыіпростыярэчывы.Фізічныяўласцівасціпростыхрэчываў.Алатропіяфосфа-ру (белы,чырвоны,чорныфосфар).Хімічныяўласцівасціазоту іфосфару:узаемадзеяннезактыўныміметаламі(утварэнненітрыдаўіфасфідаў);узаемадзеяннезкіслародам(утварэннеаксідуазоту(II),аксідаўфосфару(III) і (V));узаемадзеяннеазотузвадародам.Бія-лагічнаяроляіпрымяненнеазотуіфосфару.

Аміяк.Будовамалекулы.Асаблівасціфізічныхуласцівасцей,абумоўленыявадароднымісувязямі.Хімічныяўласцівасціаміяку:узаемадзеянне з кіслародам (гарэнне і каталітычнае акісленне),вадой, кіслотамі. Хімічныя асновы прамысловага атрыманняаміяку.Гідратаміяку.соліамонію,рэакцыі іхузаемадзеяннясашчолачамі і раскладанняпрынаграванні.Якасная рэакцыянаіоныамонію.Прымяненнеаміякуісолейамонію.

Аксідазоту(II):састаў,фізічныяіхімічныяўласцівасці(узае-мадзеяннезкіслародам).

Аксідазоту(IV):састаў,фізічныяіхімічныяўласцівасці(асаб-лівасціўзаемадзеяннязвадой).

Азотнаякіслата.Будовамалекулы.Хімічныяўласцівасціазот-найкіслаты:дзеянненаіндыкатары,узаемадзеяннезасноўнымііамфатэрныміаксідамі,гідраксідаміметалаў,солямі.Акісляльныяўласцівасці канцэнтраванай і разбаўленай азотнайкіслатыпрыўзаемадзеяннізметаламі.

Нітраты:тэрмічнаераскладанне.Хімічныярэакцыі,якіяляжацьуасновепрамысловагаатры-

манняазотнайкіслаты.Прымяненнеазотнайкіслатыінітратаў.Аксідыфосфару(III) і (V), іх утварэнне ў выніку акіслення

фосфару.Узаемадзеянне аксідуфосфару(V) з вадой з утварэннемфосфарнайкіслаты;засноўныміаксідамі,шчолачамізутварэннемсярэдніхсолей.

Фосфарнаякіслата:асаблівасціэлектралітычнайдысацыяцыі.Хімічныяўласцівасці: дзеяннена індыкатары, узаемадзеянне зметаламі, асноўнымі аксідамі, асновамі, солямі, аміякам. солі

240

фосфарнайкіслаты:фасфаты, гідра- і дэгідрафасфаты.Якаснаярэакцыянафасфат-іон.

Прымяненнефосфарнайкіслатыіфасфатаў.Важнейшыямінеральныяўгнаенні: азотныя,фосфарныя,ка-

лійныя,комплексныя.Вуглярод і крэмній.Вугляродікрэмнійякхімічныяэлементы

іпростыярэчывы.Фізічныяўласцівасціпростыхрэчываў.Алатро-піявугляроду(алмаз,графіт,карбін,фулерэны,графен).Хімічныяўласцівасці вугляроду і крэмнію: узаемадзеянне з кіслародам іметаламі.Узаемадзеянневугляродузвадародамікрэмніем.

Прымяненневугляродуікрэмнію.Аксідвугляроду(II):хімічныясувязіўмалекуле,фізічныяўла-

сцівасці.таксічнасцьаксідувугляроду(II).Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезкіслародам,аксідаміметалаў;выкарыстаннедляатрыманняметанолуімурашынайкіслаты.

Аксід вугляроду(IV): будовамалекулы,фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезвадой,асноўныміаксідамі,шчолачамі(утварэннекарбанатаўігідракарбанатаў).

Аксідывугляродуякзабруджвальнікіатмасфернагапаветра.Вугальная кіслата як няўстойлівае злучэнне. Карбанатыі

гідракарбанаты.Хімічныяўласцівасці солей вугальнайкіслаты:узаемадзеяннезкіслотамі,тэрмічнаераскладанне,узаемаператва-рэннекарбанатаўігідракарбанатаў.

Карбанаты натрыю і калію: кальцыніраваная сода, пітнаясода, паташ, іх прымяненне ў быце.Прымяненне карбанатаў увытворчасцішкла.Карбанаткальцыюўпрыродзеўсаставемелу,вапняку,мармуру, іх выкарыстанне.Асноўныкарбанатмедзі(II)(малахіт):састаў,прымяненне.

Аксідкрэмнію(IV):немалекулярнаябудова,фізічныяўласціва-сці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннесашчолачамі(ураство-рах і пры сплаўленні), асноўнымі аксідамі, солямі, плавікавайкіслатой.

Крэмніевая кіслата: атрыманне дзеяннеммоцныхкіслот нарастворысілікатаў;дэгідратацыяпрынаграванні.сілікагель.

Вытворчасць будаўнічыхматэрыялаў (цэмент, бетон,шкло).Хімічныя рэакцыі, якія ляжаць у аснове вытворчасцішкла іцэменту.

241

Дэманстрацыі15.Узорырозныхнеметалаў.16.Атрыманневадародуўзаемадзеяннемцынкузсалянайкіс-

латой.17.Прыродныязлучэннігалагенаў.18.Якасныярэакцыінахларыд-,брамід-,ёдыд-іоны.19.Узорысульфатаў.20.Выяўленнесульфат-іонаўурастворы.21.Узорынітратаў.22.Узорымінеральныхугнаенняў.23.Крышталічныярашоткіграфітуіалмазу.24.Рэакцыяўзаемадзеяннякарбанатаўзкіслотамі.25.Узаемаператварэннігідракарбанатуікарбанатукальцыю.

Лабараторныя доследы6.Выпрабаваннеіндыкатарамраствораўвадародныхзлучэнняў

неметалаў.7.Даследаваннехімічныхуласцівасцейразбаўленагараствору

сернайкіслаты.8.Выяўленнеіонаўамоніюўрастворы.9.Выяўленнефасфат-іонаўурастворы.

Практычныя работы4.Рашэннеэксперыментальныхзадачпатэме«Неметалы»

(1гадзіна).5.Распазнаваннемінеральныхугнаенняў(1гадзіна).

Т э м а 8. металы (20 гадзін)становішчаметалаўуперыядычнайсістэмехімічныхэлемен-

таў. Электронна-графічныя схемы і электронныяканфігурацыіатамаўметалаў.ступені акіслення атамаўметалаў у злучэннях.Кіслотна-асноўныяўласцівасцікіслародныхзлучэнняўd-элементаўурозныхступеняхакіслення.

Распаўсюджанасцьметалаўузямнойкары.Фізічныяўласцівасціметалаў.Афарбоўваннеполымялятучымізлучэнняміметалаў(натрыю,

калію,стронцыю,барыю,рубідыю,медзі).

242

Агульныяхімічныяўласцівасціметалаў: узаемадзеянне зне-металамі,вадой,кіслотамі,воднымірастворамішчолачаўісолей.Радактыўнасціметалаў.

Асноўныяпрамысловыяметадыатрыманняметалаў (піраме-талургія,гідраметалургія,электраметалургія).

Электролізводныхраствораўірасплаваўсолей.Атрыманневажнейшыхметалаў(жалеза,цынк,медзь,свінец,

хром,тытан).сплавыметалаў:чыгун,сталь,бронза,латунь,мельхіёр,дзю-

ралюміній.Прымяненнеметалаўісплаваў.Металы IА-групы.Шчолачныяметалы:становішчаўперыядыч-

найсістэмехімічныхэлементаў.Будоваатама,фізічныяўласціва-сці. злучэнні натрыю і калію ў прыродзе.Атрыманне натрыюэлектролізамрасплаваўзлучэнняў.

Хімічныяўласцівасці літыю,натрыю і калію: узаемадзеяннез кіслародам, вадой, вадародам, неметаламі (азот,фосфар, сера,галагены).

злучэннінатрыюікалію:аксіды,пераксіды,гідраксіды,гідры-ды,солі,іхфізічныяіхімічныяўласцівасці.

Біялагічнаяроляіпрымяненненатрыю,каліюііхзлучэнняў.Металы IIА-групы.становішчашчолачна-зямельныхметалаўі

магніюўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў,будоваатама,фізічныяўласцівасці.знаходжаннекальцыюімагніюўпрыродзе.

Атрыманнекальцыюэлектролізамрасплавухларыдукальцыюі алюмінатэрмічна.Хімічныяўласцівасціметалаў IIА-групынапрыкладзекальцыюімагнію:узаемадзеяннезкіслародам,вадой,кіслотамі,вадародам,неметаламі(азот,фосфар,сера,галагены).

Важнейшыязлучэннікальцыю:аксід(нягашанаявапна),гідра-ксід (гашаная вапна), карбанат, гідракарбанат, сульфат (гіпс),карбід,іхуласцівасці,атрыманнеіпрымяненне.

Гідраксідмагніюякнерастваральнаяаснова,гідраксідыкаль-цыюібарыюякшчолачы.

Жорсткасцьвадыіспосабыяепамяншэння.Прымяненневажнейшыхзлучэнняўкальцыюімагнію.Алюміній. знаходжаннеўпрыродзе.Фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці алюмінію:узаемадзеянне зкіслародам,

галагенамі,вадой,кіслотаміішчолачамі.Алюмінатэрмія.

243

Аксід і гідраксід алюмінію.Амфатэрныяўласцівасці аксіду ігідраксіду алюмінію.солі алюмінію.Метаалюмінаты і гідракса-алюмінатыякпрадуктыўзаемадзеяння солей алюмінію сашчо-лачамі.

Вытворчасцьалюмінію.Прымяненнеалюмінію,ягозлучэнняўісплаваў.Металы В-груп.Асаблівасціэлектроннайбудовыатамаў.сту-

пеніакісленняатамаўузлучэннях.злучэнні марганцу і хрому ў розных ступенях акіслення.

Акісляльныяўласцівасцізлучэнняўмарганцуіхромуўвышэйшайступеніакіслення.

Агульная характарыстыка кіслотна-асноўных уласцівасцейаксідаўігідраксідаўметалаўВ-груп.

Жалеза.знаходжаннеўпрыродзе.Фізічныяіхімічныяўласцівасціжалеза.Важнейшыязлучэнні

жалеза:аксіды,гідраксіды,солі.Якасныярэакцыіна іоныFe2+ іFe3+.

Хімічнаяіэлектрахімічнаякарозіяжалеза,спосабызасцярогіадкарозіі.

ПрымяненнеметалаўВ-груп (жалеза, хром,медзь, цынк,ні-кель,марганец,тытан,серабро) і іхзлучэнняў.БіялагічнаяролязлучэнняўметалаўВ-груп.

Дэманстрацыі26.Калекцыяўзораўметалаўісплаваў.27.Узаемадзеяннеметалаўзвадой,кіслародам.28.Электроліз.29.Афарбоўваннеполымязлучэнняміметалаў.30.Акісляльныяўласцівасцізлучэнняўмарганцуўвышэйшай

ступеніакіслення.31.Атрыманнеіакісленнегідраксідужалеза(II).32.Доследыпакарозііжалеза.

Лабараторныя доследы10.Узаемадзеяннеметалаўзрастворамікіслот.11.Выяўленнеіонаўкальцыюўрастворы.12.Амфатэрныяўласцівасцігідраксідуалюмінію.13.Выяўленнеіонаўжалеза(II)іжалеза(III)урастворах.

244

Практычныя работы6.Рашэнне эксперыментальных задач па тэме «Металы»

(1гадзіна).

Т э м а 9. Хімічныя рэчывы ў жыцці і дзейнасці чалавека (6 гадзін)

Хімічныярэчывыўпаўсядзённымжыццічалавека.Хіміяісельскаягаспадарка.Хіміяіпрамысловасць.Ахованавакольнагаасяроддзяадшкод-

нагаўздзеянняхімічныхрэчываў.

Практычныя работы7.Рашэнне эксперыментальных задачпа тэме «Атрыманне і

ўласцівасцінеарганічныхзлучэнняў»(1гадзіна).

ЭкскурсіяЭкскурсіянапрамысловаеабосельскагаспадарчаепрадпрыем-

ства(зулікамасаблівасцейрэгіёна).

аСНоЎНыя патрабаваННІ да вучЭбНай дзейНаСцІ вучНяЎ

Вучніпавінны:даваць азначэнні паняццям:z� рэчыва; атам,малекула, хімічны элемент; простае і скла-данае рэчыва, хімічнае злучэнне; валентнасць; колькасцьрэчыва;адноснаяшчыльнасцьгазу;хімічнаярэакцыя;тыпыхімічных рэакцый (злучэння, раскладання, замяшчэння,абмену); рэакцыянейтралізацыі;класынеарганічных злу-чэнняў: аксіды, кіслоты, асновы, солі, амфатэрныя гідра-ксіды; індыкатар;каталізатар;z� амфатэрнасць; алатропія; перыядычная сістэма хімічныхэлементаў (перыяд,група);радыусатама; ізатопы;атамнаяарбіталь,энергетычныўзровеньіэнергетычныпадузровень,s, р, dарбіталі,электроннаяканфігурацыяатама;валентныяэлектроны;хімічная сувязь,кавалентная сувязь: палярнаяі непалярная, адзінарная і кратная (двайная, трайная),σ-сувязь і π-сувязь, спалучаная, пептыдная, вадародная;даўжыня сувязі, валентнывугал; хімічнаяформула (мале-кулярная, структурная, эмпірычная); электраадмоўнасць;іон, іонная сувязь; металічная сувязь; міжмалекулярнае

245

ўзаемадзеянне; дыполь; малекулярная і немалекулярнаябудова рэчыва;формульная адзінка; атамныя, іонныя,ме-талічныя, малекулярныя крышталі; ступень акіслення;аднаўляльнік,акісляльнік,аднаўленне,акісленне;z� сумесь; раствор; растваральнасць рэчыва;крышталегідрат;аніён,катыён;электралітыінеэлектраліты,моцныяіслабыяэлектраліты; ступень электралітычнай дысацыяцыі; вада-родныпаказчык (рН); рэакцыі іоннага абмену;жорсткасцьвады;z� скорасцьхімічнайрэакцыі;энергіяактывацыі,хімічнаяраўнавага; канстанта хімічнай раўнавагі; канстанта дыса-цыяцыі;гідролізсолей;z� сплавы;карозія,радактыўнасціметалаў.

Вучніпавінны ўмець:называць:z� рэчывыпахімічныхформулах;класынеарганічных іарга-нічныхзлучэнняў;прыметы і ўмовыпрацяканняхімічныхрэакцый;z� тыпхімічнай сувязі;катыёны і аніёны;умовыпрацяканнярэакцый іоннага абмену; хімічныя элементы—металы інеметалы;z� фармулёўкі законаў: захаваннямасы рэчыва, пастаянствасаставу,Авагадра, аб’ёмных адносін, перыядычнага, дзе-ючыхмас; правіла Вант-Гофа; фактары, якія ўплываюцьна скорасцьхімічныхрэакцый;прыкладынеабарачальныхіабарачальныххімічныхрэакцый;важнейшыяакісляльнікіі аднаўляльнікі; фізічныя і хімічныя ўласцівасці вывуча-ныхметалаў, неметалаў, кіслотных, асноўных, амфатэр-ныхаксідаў,асноў,амфатэрныхгідраксідаў,кіслот, солей,аміяку;моцныяіслабыяэлектралітыпаформулах;якасныярэакцыі на іоныCa2+,NH

4+,Ba2+, Cl–, SO

42–, CO

32–, Fe2+, Fe3+,

PO43–; будаўнічыяматэрыялына асновепрыродныхаксідаў

і солей,спосабызасцярогіметалаўадкарозіі;вызначаць:z� якасны і колькасны састаў злучэнняпахімічнайформуле;простыяіскладаныярэчывыпаформулах;прыналежнасцьрэчыва да вызначанага класа неарганічных і арганічныхзлучэнняўпахімічнайформуле;

246

z� рэчыва-акісляльнікірэчыва-аднаўляльнікпаўраўненніакі-сляльна-аднаўленчайрэакцыі;z� неарганічныя і арганічныя злучэнні (эксперыментальнапаякасныхрэакцыях);z� валентнасць і ступень акіслення хімічнага элемента паформуле злучэння; тып хімічнай сувязі (паміжметалам інеметалам;паміжатамамінеметалаўзрознымізначэнняміэлектраадмоўнасці;упростыхрэчывах);тыпхімічнайрэак-цыіпаўраўненні;z� прасторавуюбудовумалекул з пазіцыі гібрыдызацыі атам-ныхарбіталей;

адрозніваць:z� сімвалыхімічных элементаў і хімічныяформулы; неарга-нічныя злучэнні розных класаў па формулах; простыя іскладаныя рэчывыпаформулах; тыпыхімічных рэакцыйпаўраўненнях;z� рэчывызрознымтыпамхімічнайсувязіпаформулах;z� ураўненні хімічных рэакцый, запісаныя ўмалекулярнай,поўнай іскарочанай іонныхформах;z� карбанаты, хларыды,фасфаты, сульфаты, іоныFe2+ і Fe3+(эксперыментальна).

Вучніпавінныажыццяўляцьнаступныяспосабыдзейнасці:састаўляць:z� формулы электронных канфігурацый і схемы запаўненняэлектронаміэлектронныхслаёўатамаўхімічныхэлементаўпершыхчатырохперыядаўперыядычнайсістэмы;ураўненніэлектралітычнайдысацыяцыікіслот,шчолачаў,солей;ураў-ненні хімічных рэакцый умалекулярнай, поўнай і скаро-чанай іонныхформах; ураўненні акісляльна-аднаўленчыхрэакцыйнаасновеметадуэлектроннагабалансу;z� формулу неарганічнага злучэння па валентнасці (ступеніакіслення) хімічных элементаў; структурныяформулырэ-чываўмалекулярнай будовы; ураўненні рэакцый, якія ха-рактарызуюць хімічныя ўласцівасці вывучаных рэчываў іспосабыіхатрымання;

характарызаваць:z� фізічныя і хімічныяўласцівасці злучэнняўрозныхкласаў;узаемасувязьпаміжкласамінеарганічныхзлучэнняў;

247

z� міжмалекулярнае ўзаемадзеянне; раствор; растваральнік,растворанае рэчыва; растваральнасць; кіслоты,шчолачы,соліякэлектраліты;z� хімічныя элементыпа становішчыў перыядычнай сістэмеі будове атамаў; заканамернасці змянення ўласцівасцейхімічных элементаў і ўтвараемых імі рэчываў (простыярэ-чывы, вадародныя злучэнні, аксіды, гідраксіды)на асновестановішча элемента ў перыядычнай сістэме; галіныпрак-тычнагавыкарыстаннянеарганічныхрэчываў;

тлумачыць:z� фізічны сэнс атамнага нумара, нумара перыяду і нумарагрупы(дляА-груп);фізічнысэнсперыядычнагазакону;за-канамернасці змянення ўласцівасцей хімічных элементаўпершыхчатырохперыядаў; электраправоднасць раствораўэлектралітаў;z� механізмыўтварэнняхімічнай сувязі: іоннай,кавалентнай(абменны і донарна-акцэптарны), металічнай; уплыўміж-малекулярнагаўзаемадзеяннянаагрэгатныстанрэчыва;z� залежнасць скорасціхімічнайрэакцыіадрозныхфактараў(прыродарэагуючыхрэчываў,канцэнтрацыя, тэмпература,ціск,каталізатар,плошчапаверхнісудакранання);сутнасцьхімічнайраўнавагі і ўмовыяе зрушэння;механізмпрацэсуэлектралітычнай дысацыяцыі; прычыныкарозііметалаў ісутнасцьспосабаўяепапярэджання;

аналізавацьвынікілабараторныхдоследаў,практычныхработ;вучэбнуюінфармацыю;

прымяняць:z� вывучаныяпаняцціізаконыпрыхарактарыстыцысаставуіўласцівасцейрэчываў,хімічныхрэакцый,спосабаўатрыман-нярэчываў, рашэнні разліковых задач (у рамках вучэбнайпраграмы);z� правілыбяспечныхпаводзінпрыабыходжанні з рэчывамі,хімічнымпосудам,лабараторнымабсталяваннемінаграваль-ныміпрыборамі;

абыходзіцца з неарганічнымі рэчывамі, хімічнымпосудам,лабараторнымабсталяваннем,награвальныміпрыборамі;

праводзіцьматэматычныявылічэнніпрырашэнніразліковыхзадач;хімічныэксперымент;

карыстацца падручнікам, інструкцыяйпа правілах бяспеч-ныхпаводзін у хімічнымкабінеце, інструкцыяйпрывыкананніхімічнагаэксперымента.

Вучэбнаевыданне

вучЭбНыя праграМыпа вучЭбНыХ прадМетаХ

для ЎСтаНоЎ агульНай СярЭдНяй адуКацыІ з беларуСКай Мовай НавучаННя І выХаваННя

XI клас(павыШаны ўзровень)

Нач.рэдакцыйна-выдавецкагааддзелаГ. І. БандарэнкаРэдактарН. М. Мамчыц

ВокладкаЮ. М. ГалавейкаКамп’ютарнаявёрсткаЮ. М. Галавейка

КарэктарыК. В. Шобік, Д. Р. Лосік, Л. Г. Ганчарэнка

Падпісанаўдрук15.07.2016.Фармат60×841/16.Папераафсетная.

Друкафсетны.Ум.друк.арк.14,41.Ул.-выд.арк.12,3. тыраж1500экз.заказ

Навукова-метадычнаяўстанова«Нацыянальныінстытутадукацыі»МіністэрстваадукацыіРэспублікіБеларусь.Пасведчаннеабдзяржаўнай

рэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№1/263ад02.04.2014.Вул.Караля,16,220004,г.Мінск

ААт«Прамдрук».Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№2/21ад23.11.2013.

Вул.Чарняхоўскага,3,220049,г.Мінск

Documents

МІНСК · 2016-11-02 · 2016 ВУчЭбныя ... , лінгва-культуралагічны і кампетэнтнасны падыходы да арганізацыі аду-кацыйнага