Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудурМящяммяд Яли Ислами Нядушян

Бу мягаляни Мювлана Ъялаляддин Руминин иля башлайырам:«Инди йени сюз де ки, щяр ики дцнйа тязяляшсин.Ъащан юз щяддиндян чыхараг щядсиз вя юлчцсцз олсун». Дащи шаир тювсийя едир ки, тязя сюз дейяк. Нечя ил бундан

яввял мян беля бир фикир сюйлямишдим ки, Мювлана "Мясняви"си Иранын Исламлашмадан сонракы дюврцнцн тарихидир. Яэяр «Шащнамя» Исламдан яввялки епосдурса, «Мясняви»дя Исламын гябулундан сонракы епос йарадылмышдыр. Беляликля, демяк лазымдыр ки, «Мясняви» Иранын икинъи епосудур. Епос одур ки, бир фярд вя йа миллят юзцнцн сон баъарыг вя ирадясини топлайараг, инандыьы бир ишин иърасы цчцн сярф етсин.

Епос инсан гцдрятинин ишя салынмасынын сон щяддинин эюстяриъисидир. Аряш яфсанясиндя дейилдийи кими: О, уъа бир йердя дурду вя Иранын сярщядлярини мцяййян едян охуну атды. Оху атдыгдан сонра йыхылды вя юлдц. Бу иши етмяк цчцн о, ахырынъы эцъцнц топламышды. Юз щяйатынын сон ещтийатларыны ишя салмышды.

Яслиндя, демяк олар ки, бу, бир миллятин епос нцмунясидир. «Шащнамя» йахшылыг иля пислик арасындакы мцбаризядян бящс едир. Чцнки «Шащнамя»дяки мцщарибя йахшылыг иля пислик арасындакы мцщарибядир.

Бу, Исламдан яввялки вя юз хцсусиййятляриня малик олан Ирана аиддик. Ислам сонракы дюврдя, йяни тяхминян 200 илдян Моляви Иранын йени епосуну йаратды. Фяргляр нядя иди? Ики дювран вя ики ъяряйан арасындакы фяргляр иди. Йяни иранлы 200 илдя о гядяр дяйишмишди ки, йени бир епоса мющтаъ иди. Фярг бунда иди ки, «Шащнамя» Иранын ифтихарлы, гцдрятли дюврцнц тяряннцм едирди. Лакин «Мясняви» башга бир дюврдян данышырды.

Ютцб кечмиш вя Мювлявийя чатмыш бу дюврдя монголларын тяъавцзц баш вермишди. Ондан яввял ися Сялъуг вя Харязмшащ тцркляринин ишьаллары олмушду. Бунлардан да яввял Гязнявиляр щцъум етмишдиляр. Иран парчаланмыш вя мцхтялиф щюкмдарлар щюкмранлыг етмишдиляр. Бу дювр ярзиндя бир нюв пяришанлыг вя мяйуслуг йаранмышды. Иранын йени бир епосунун йаранмасына ещтийаъ вар иди. Молявинин демяк истядийи фярди бир епосун йаранмасына ещтийаъ дуйулурду. Йяни, щяр кяс юзцнц щяйат цчцн щазыр вя ислащ етмялийди. Яслиндя бир нюв инсан камиллийиня

йетишмяли иди. О, «Мясняви»нин яввялиндя дейир ки, йалныз ешгя архаланмагла бу иш баш веряъякдир.

Икинъиси, няфси, инсан няфсини юлдцрмякля. Башга сюзля, Исламдан яввялки няфси яммаря дейилян шейи, йяни юзцн юзлцйцнц вя мянин мянлийини ашаьылайан горхунъ гцввяни мящв етмякля.

Молявидян яввялки тарих эюстярир ки, бцтцн чятинликлярин йаранмасынын башында няфс дурур. Йяни, юлкяляри парчалайан дахили гаршыдурмалар монголларын щцъум етмяси цчцн щазыр бир щяддя чатмышды. Яэяр дахили зяифлик олмасайды, азсайлы халгын гядим тарихя вя эениш имканлара малик бир юлкянин цзяриня щцъум етмяси мцмкцн дейилди.

Беляликля, Молявинин йаратдыьы епос инсанын фярди епосудур. Онун ясас гайяси фярдин ислащ олунмасыдыр. Мцтяфяккирин нязяринъя, фярдляр юзлярини ислащ етсяляр, ъямиййят дя дцзэцн бир шякля дцшяр. Бундан башга, «Шащнамя» вя Исламдан яввялки дювр инсанын юзцня архаланырды. Чцнки, билдийиниз кими, атяшпярястлийин ясас шцары Ащурямязданын Ящримян иля мцбаризяси иди. Инсанын юзц бцтцн ишляря шярик иди. Зярдцштилик бцтцн инсанлары Ящримян цзяриндя гялябя чала билмяк цчцн йахшылыг йолунда чалышмаьа вязифяли билмишди. Йяни, баш веря биляъяк сонунъу гялябя цчцн онлары сяфярбяр етмишди.

Беляликля, бу дцнйанын адамлары сяма ишляринин дя иърасында шярик идиляр. Бцтцнлцкдя, йахшылыьы пислик цзяриндя галиб етмяк цчцн инсанларын цзяриня йердя бир ющдялик дцшмцшдц вя онлар бу йолда чалышмалы идиляр. Лакин, дювран юз низамыны ялдян вердикдя, йяни, бир цмуми гцввядян азад олдугда артыг инсанлардан щечня эюзлямяк лазым дейилди. Бу сябябдян эюйляря цз тутурлар. Буна эюрядир ки, щиъри-гямяри тарихи иля 5-ъи ясрдя бир шаираня ирфан йаранды. Башга сюзля, шаираня ирфан Сянаи иля башлады, сонра Яттар, сонра ися Моляви иля давам етди.

Ирфанын Иран халгы арасында эениш йайыла билмясинин сябябляриндян бири инсанларын йер цзцндяки цмидсизлийи вя эюйляря цз тутмасыдыр. Онлар цмид едирдиляр ки, бялкя эюйлярдян кюмяк эялсин вя мцшкцллярин ачылмасына йардым етсин. «Иранын Исламдан сонракы епосу Молявинин «Мясняви»синдя йерляшмишдир» дейимимин мащиййяти будур ки, сяма алямляриня цз тутмаг вя эюйлярдян чаря истямяк Мювланянин юз тювсийяляридир. Инсан бу ишляри щяйата кечиряркян няйя архаланыр? Ешгя. Билдийимиз кими Мяснявинин, еляъя дя мцяййян дяряъядя Щафизин йарадыъылыьынын вя ондан яввял Яттарын, Сянаинин вя Иранын башга бюйцк арифляринин йарадыъылыгларынын ясасы ешгдир. Бяс бу гядяр барясиндя сюз дейилян ешг нядир?

2

Билирсиниз ки, «Мясняви» ешг иля башлайыр. Щафиз дя диваныны ешг иля гялямя алыр. Щяр ики китабын ады фарс дилиндя ешг иля синоним тяшкил едирляр. Бунлардакы ешг щяйат гцввясидир. Каинаты айаг цстя сахлайан бюйцк бир щяйат гцввясидир. Йяни дцнйаны щярякятя эятирян гцввя ешгдир. Бу ешг бцтцн гцввятлярдян гцввятлидир вя каинатын фырланмасы ешгин кюмяйи иля баш верир. Вя ахыра кими дя беля олаъагдыр.

Щамынын билдийи «Мясняви»нин мцгяддимяси ней иля башлайыр:

«Бешноу яз ней чун щекайят миконядЯз чодайища шекайят миконяд»(Нейи динля, чцнки щекайя данышыр вя айрылыглардан шикайят

едир).

Яслиндя бу ней инсанын юзцдцр, юз яслиндян айры дцшмцш инсандыр.

Щяр кяси ку дур манд яз ясле хишБаз ъуйяд рузгар вясле хиш.(Юз яслиндян айры дцшмцш щяр бир кясБир эцн эяляъяк она говушмаг истяйяъяк).

Бу «ясл» юз «кцлл»цня, ясас эцъцня, бцтцн каината гайытмагдыр. Щямин айрылыг бяшяр вцъудунда нюгсан кими бцрцзя едир вя инсан щяйатында бцтцн чятинликлярин йаранмасына сябяб олур. Инсанын гоъалыьы вар, щиъраны вар вя айрылыьы вар. Бунлар да щяйатын нюгсанларындан сайылыр. Садалананларын олмамасы цчцн юз яслиня гайыдыш арзусу вардыр. Беля тясяввцр едирям ки, «Мясняви»нин мцгяддимясиндяки яслиня гайыдыш Адямин говулдуьу, вяд олунмуш бещиштя гайыдышдыр. О, йер цзцня эялди вя нятиъядя ондан тюрянянляр цчцн нюгсанлы бир йашайыш йаранды. Инди ися юз инсанлыг камиллийиня гайытмаг истяйир. Ялбяття, бу мцмкцн дейилдир. Лакин Мювляви тювсийя едир ки, инсан юзцнц ешг иля тярбийяляндирмякля, юз няфсини вя шящвятини тапдаламагла инсан камиллийинин астанасына йахынлаша биляр. Йяни, ахтардыьын шейи юз ичиндя ахтар, байырда ислащ олунмаьа цмид йохдур. Мювлананын тювсийяси одур ки, инсан юз ичиня пянащ апармалыдыр, йяни няфсани камиллийини юзцндян щасил етмялидир вя бу, ешг васитяси иля баш тутаъаг. Инсан юз варлыг гцввясини вя дахили эцъцнц щярякятя эятирмяк цчцн ону ахтармалыдыр вя ишя сала билмялидир. Няфсин юлдцрцлмясинин бу гядяр чох тювсийя едилмясинин, шяхсин мянлийинин тапдаланмасынын сябяби ъащанын пис олмасыдыр. Чцнки, эюрцрдцляр ки, бир мягам вя вязифядя, о ъцмлядян дювлят вязифясиндя дуранлар, дцнйайа малик олмаг вя щяддиндян артыг

3

сярвят топламаг истяйиндяки тамащкар адамлар щарда олурларса-олсунлар, дцнйанын писляшмясиня баисдирляр. Яслиндя, яксяриййяти язаб вя ещтийаъ ичиндя сахлайан мящз беля адамлардыр. Буна эюря дя няфсаны камиллик тювсийя олунур. Йяни, фярдлярин ислащ едилмяси иля ъямиййятин ислащ едилмясиня наил олмаг. Дедийимиз кими, бунун ешг васитяси иля щяйата кечяъяйи тювсийя едилир. Лакин, яввялъя Мювлананын юз китабыны башладыьы гамышын гамышлыгдан айры дцшмясиня бир даща мцраъият едяк.

Щяр кяси ку дур манд яз ясле хиш,Баз ъуйяд рузэары вясле хиш.Щяр ке у яз щямзябани шод чода,Бинява шод эяр че даряд сяд нява.(Юз яслиндян айры дцшмцш щяр бир кясБир эцн эяляъяк она говушмаг истяйяъякЩяр ким ки, юз щямсющбятиндян айры дцшдцЙцз сяси олса да сяссиздир)Дедийимиз кими, ешг инсанын ябяди ниъатына сябяб ола

биляъяк бир мящвярдир. Чцнки, ешг инсанын худбинлийини мящв етмяйя баис олур. Инсан юзцнц эюрмяйяндя бирбаша олараг цмуми яслиня говушур. Еля бир ясля ки, бцтцн каинаты ящатя едир. Артыг сизин шяхсиниз мящвяр дейил вя бцтцн мясяляляр сизин обйекти олмадыьыныз мясяляляр цзяриндя тямяркцзляшир. Йяни, бцтцн ъямиййят мцзакиря мювзусуна чеврилир. Бу сябябдяндир ки, Мювлявинин дцнйаэюрцшц бцтцн дцнйайа аид олан бир дцнйаэюрцшцдцр.

Мцасир дюврдя техники васитялярля дцнйа щюкумятиндян вя йа глобаллашмадан данышылыр. Лакин Мювляви бу мясяляни даща уъа, мяняви бир сявиййядя тяклиф етмишдир. Бир нюв дил, тайфа, миллят, дин фяргляри олмайан ващид бяшяриййят, бир-бириня гаршы щамынын щюрмятля, бярабяр йашадыьы бяшяриййят. Онун ясас тяклифи будур. Вя бцтцн чятинликлярин милли вя дини тяфригялярдян доьдуьуну билдирир. О, мцхтялиф дини мцщарибялярин шащиди олмуш, бязян ганлы гаршыдурмаларла гуртармыш ягидя ихтилафларыны да мцшащидя етмишдир. Буна эюря кцллц нязярдя тутур. Мювлананын дцнйаэюрцшц бцтцн бяшяр инсанларынын бирлийи вя цмумдцнйа топлулугда олмасы цчцн щярякят едир, бцтцн тяфригялярин арадан галхмасы цчцн чалышыр.

«Шащнамя» епосунун вя Мювляви епосунун адларыны гейд етдик. «Шащнамя»нин ясас гящряманы Рцстямдир. Рцстямин реал варлыьы йохдур, о бир яндишянин вя арзунун тяъяссцмцдцр. «Шащнамя»нин гящряманы Рцстямдир. Мовлананын ясас гящряманы ися Шямс Тябризидир. Нийя? Мювляви щяйатынын бу ъящяти айдынлашмалыдыр ки, Шямс ким иди? Неъя иди? Мювлявинин

4

щяйатына нийя бу гядяр тясир етмишди ки, о бюйцк гязял диваныны онун ады иля йазыр. Вя «Мясняви»нин юзцндя дяфялярля гярибя бир баьлылыгла ону йад едир? Ня баш вермишди вя онун барясиндя щансы фикирляр ола биляр?

Яслиндя, Шямс реал шяхсиййят олмушдур. Тябриздян чыхмыш, сонра бир гядяр дцнйаны эязмиш, Щяляб вя Шамда олмуш, ахырда Конйайа эяляряк Мювляви иля растлашмышдыр. Лакин Мювлявинин барясиндя сющбят ачдыьы фярдин реал варлыьы ола билмязди. О, бир хяйали тяъяссцм вя арзу едилян фярд иди. Чцнки, Мювляви онун еля бир хцсусиййятляриндян сющбят ачыр ки, беля инсанын йер цзцндя мювъуд олмасы мцмкцн дейилдир. Бу, Исламдан сонракы епосун ясас гящряманыдыр.

Мювляви иля Шямс арасында беля бир баьлылыьын йаранмасынын сябяби ня иди? Сябяби о иди ки, Мювляви бцтцн арзуларыны вя щяйат мягсядлярини бу шяхсин вцъудунда ъанландырмышды. Бир чох мцлащизяляря ясасян, юзцнцн тутдуьу мювгейя эюря дейя билмядийи шейляри Шямсин дилиндян ешидирди. Мялумат цчцн билдиряк ки, о заман ики бюйцк фикир ъяряйаны вар иди. Мювлявинин тяряфдары вя Шямсин гящряманы олдуьу ирфани фикир ъяряйаны вя алимлярин тяблиь вя тяшвиг етдикляри фикир ъяряйаны. Ялбяття, икинъиси еля ъяряйан иди ки, Мювляви ону гябул едя билмязди. Чцнки, щямин фикир ъяряйаны юзцня гапылырды вя бясит иди. Мювляви вя Шямс ачыг ъямиййят истяйирляр. Цмумиййятля, ирфан тяряфдарлары ачыг ъямиййят истяйирляр. Йяни бяшяриййятин мюъцзялярини бу ачыглыгда эюрцрляр. Буна эюря дя, Мювлявинин бир хяйали фярд олараг Шямся баьлылыьы онун бу мяктябин сюзчцсц олмасы иля ялагядар иди. Кяскин бир дили вар иди вя Мювляви мцхалифляриня гаршы ондан бир сипяр кими истифадя едирди.

Беляликля, эюрцрсцнцз ки, ъямиййятдяки дурум еля бир щала чатмышды ки, ъисмани вя психоложи гцдрятя малик олан «Шащнамя» гящряманы Рцстям Шямс кими сярэярдан бир гяляндяр дярвишя чеврилмишди вя Мювлявинин гящряманы олмушду. Яслиндя о, «пире Муьан»ын Щафизин йанында малик олдуьу мювгейя маликдир. Ялбяття ки, бир хяйали фярддир, инсанын бцтцн тярзанялийинин бу «пире Муьан»ын вцъудунда топлашдыьы бяшяри мцдриклийин нцмайяндясидир. Бу сябябдяндир ки, Щафиз щямишя ондан тялимат алдыьыны, «мяни дцшцнъялярдян» азад етдийини сюйляйир. Беля бир мювге Мювлананын йанында Шямс Тябризидя юзцнц эюстярир. Яслиндя ону демяк лазымдыр ки, цмумиййятля ешг Мювлявинин бцтцн юмрц бойу тювсийя етдийи вя баьландыьы бир нюв хцсуси узагэюрянлийидир. Онун васитяси иля инсанларын бирлийи ялдя едилмялидир.

5

Бу бахыш онун интуитив бахышларындан доьур. Ики нюв фикир тярзи мювъуддур; бунлардан бири аьыл васитяси иля инсана дахил олур, икинъиси ися гыьылъымлар, импулслар шяклиндя. Йяни щисси, сычрайышлы, габагъадан щесабланмамыш фикирляр васитяси иля. Бу, Мювлявинин дцнйа эюрцшц иля баьлы олан бир шейдир. Аьыл нийя мящкум олмалыдыр? «Мясняви»дя дяфялярля дейилир ки, аьыла диггят йетирмяйин. Онун гаршысында дуран интуитив тяфяккцрдцр. Сябяб будур ки, о фикри мящкум щесаб едир. Йяни, Иранын вя Мювлявинин ирфанлары аьылы мящкум щесаб едирляр. Мясяля бундадыр.

Фарс дилиндян тяръцмя етди:Салещ Достялийев

6

Мювлананын дцшцнъя карваныНясиб Эюйцшов

Гардашым, сян бцсбцтцн яндишясян,Йохса ки, бир сцмцк вя бир ришясян.(Руми)

Тякъя мцсялман Шярг халгларынын дейил, бялкя цмумбяшяр мядяниййятинин танынмыш сималарындан бири олан Мювлана Ъялаляддин Руминин (1207-1273) зянэин мирасы ичярисиндя ики ясяри – «Мясняви» вя «Диван» диггяти ъялб едир. Сонунъу китаб «Дивани-Кябир» (бюйцк диван) вя йа юз мцршиди Шямс Тябризинин шяряфиня «Дивани-Шямс» адланыр. Онун бцтцн дцшцнъя карваныны, щагг вя щягигят севэисини, ешг вя мярифят дцнйасыны истигамятляндирян рущи тялатцмляри вя бядии-естетик тяхяййцлц бу ики юлмяз сюз абидясиндя ифадя олунмушдур. Дцшцнъя чеврясинин эенишлийини, ягли-мяняви ахтарышларынын дяринлийини вя енсиклопедик зякасынын зянэинлийини нязяря алараг бир сыра арашдырыъылар Румини философ адландырырлар, лакин онун чохшахяли тяфяккцр вя хяйал цфцгляри дар фялсяфя чярчивясиня сыьмыр. Цмумиййятля, Ислам сивилизасийа мяканында елмлярин тяснифатында щикмят мяфщуму фялсяфядян даща эениш вя юнямли олмагла, бцтцн ягли фяалиййят сащялярини ящатя едир. Башга йандан Мювлана тясяввцф вя ирфан дцнйасынын парлаг шяхсиййятляриндян олуб ариф сяняткар кими диггяти ъялб едир. О, щямишя философлара тяня иля йанашмышдыр (1). Мювлананын язямяти вя дцщасы барядя тякъя ону хатырламаг кифайят едяр ки, Шяргдя вя Гярбдя кимсянин ясярляриня бу гядяр шярщляр вя тяфсирляр йазылмайыб, кимсянин ирси щаггында бу гядяр елми арашдырмалар апарылмайыб. Тякъя Доктор Садиг Гоущярин онун ишлятдийи ясас лцьят тяркиби барядя 9 ъилд, тясяввцф истилащлары щаггында 10 ъилдлик китаб йазыб няшр етдирмишдир. Ялламя Мящяммяд Тяги Ъяфяри 15 ъилдлик тяфсир вя тящлил, инэилис алими Николсон 8 ъилдлик ясяр (лцьят, тядгигат иши вя тяръцмя) щяср етмишдир. Онун дцшцнъя вя тяхяййцл карваны сюнмяз Гуран нуру вя Ислам маарифиндян, тцкянмяз елм хязиняси вя щикмят мцърисиндян, сонсуз ирфан дярйасы вя мярифят дцнйасындан файдаланмагла йцксяк зювг чешмяси вя интящасыз тяхяййцл шюляси иля бцллурлашыр вя айдынлашыр, бяшяри эерчяклийин тязадлы вя сярт сынаг мярщяляляриндян кечирмякля онун няфсини мадди щявяслярин сапынмаларындан горуйараг мютядил йюнцмя салыр, гялбини сафлашдырараг щаггын пак айнасына чевирир, рущуну ися ъилалайараг щагг вя щягигят йолуна – мялякут вя гейб аляминин

7

сейриня йюнялдир.Руминин дцшцнъя вя рущи карванынын ясас истигамятлярини бу

шякилдя цмумиляшдирмяк олар:1. Руминин дцшцнъя карванынын ясас гайнаьы Гуран маарифи вя

Пейьямбяр сцнняти (щядисляр) иля ъилаланан ирфандыр (2). Онун бядии ирси тясяввцфцн ишыглы вадиси сайылан мярифят тялиминин ифадясиня щяср едилиб. Мювлявинин ады иля тяригят дя йараныб, лакин онун тялатцмлц рущу щеч вахт тяригят чярчивясиня сыьмайыб. О, шярият вя Ислам маарифиня юз йолуну ишыгландырмаг цчцн бир елм кими сюйкяниб, тяригятин сынаг мярщяляляриндян кечяряк няфсини вя гялбини паклашдырыб, сонда ися батини мярифятя вя щягигят дярйасына говушан камил ариф кими таныныб. Мяшщур ариф Шямс Тябризи иля эюрцшдян сонра Руминин рущи тялатцмц башлайыр вя бу ъошгун дальалар юмрцнцн сонунадяк онунла галыр (3). Тясяввцф зющд вя шяриятля башласа да Руми щеч вахт бу мярщялядя мящдудлашмайыб, онун защири габыьында илишиб галан защид, абид, фягищ, мцтякяллими рядд едиб. Бу зцмряйя гаршы етиразын ясас сябяби ися онларын защиря уймаьы вя рийакарлыьы иди. Руми демишкян, защидин пишийи юзцнц йухулуьа вурур ки, хам овуну алдадыб тутсун. Арифлярин ян юнямли йашам дцстуру ямялдя сямимилик вя ихласдан ибарятдир. Ирфан вя мярифят няфси тякамцл йолу иля батини ишыгланма вя интуитив анлам тапмагдыр. Мютядил тясяввцф щинд, йящуди, хачпярястлик вя башга мистик тялимлярдя олан тяркидцнйалыьы гябул етмир. Гуран вя пейьямбяр сцннятиня уйьун олараг дцнйадан инсан кими файдаланмаьы юня чякир. Руми дя Ябу Щамид Гязали кими няфси тамам юлдцрмяйи дейил, ону тярбийя едяряк камала йетирмяйи тювсийя едир (4). Онун нязяриндя няфс су кимидир, эяминин алтында ону сахлайыр вя батмаьа гоймур, анъаг эяминин ичиня долараг аьырлыг ется ону батырар. Демяли, щяр шейдя илащи ядалят – таразлыг принсипини эюзлямяк лазымдыр.

2. Ирфанда ешг вя мярифят юнямли йер тутур. Руми юз арифаня бахышларыны ешг щикмяти ясасында тянзимляйир. Бу щикмятя ясасян каинат вя бцтцн варлыг алями ешг сайясиндя йараныр вя тякамцля уьрайыр. Дярйалары ъошдуран, даьлары гум тяк овхалайан ешгдир. Хилгятин йаранышы вя йашамы да ешг илядир:

Морде бодям зянде шодям, эерйе бодям, хянде шодям,Доуляте-ешг амяд-о-мян доуляте-пайяндя шодям.

(Юлмцш идим, дирилдим, аьлар идим, эцлдцм,Ешг дювляти эялди вя мян ябяди дювлят олдум).

Бу бахыша биз Низамидя дя раст эялирик. Йарадылышын сирри

8

ешгдядир. Ешг мяъази вя щягиги олмагла ики гисимдир. Мяъази ешг сурят вя защирдян башлайыр, лакин бурада мящдудлашмыр вя рущлар аляминя вя щягигятя доьру йюнялир. Ешг щяйат вя рущдур, рущ вя щяйат олмайан йердя ешг йохдур (5). Ян башлыъасы ися ешг инсанын батинини сафлашдырыр, ону ъисмани алямин гаранлыьындан рущлар дцнйасынын ишыглы цфцгляриня доьру йцксялдир. Ешгин уъа мягамы щагг севэисидир вя Гурана эюря бу илащи яманят йалныз инсана баьышланыб. Инсаны бцтцн башга варлыглардан фяргляндирян вя цстцн едян аьыл, ешг вя мярифятдир. Арифин ешги пак вя сямимидир, защид, фягищ вя бу кими зцмря саваб, гисмят вя йа ахирятдя ъяннят хатириня ибадят едир. Румийя эюря инсан камала йетишмяк цчцн защири елмдян, рущлар цчцн зиндан сайылан ъисим аляминдян кянара чыхмалыдыр. О, Шищабяддин Сющрявярди кими ъисим алямини «гярибя гцрбят» адландырыр. Ешг нуруна сюйкянян Мювлана философ, фягищ, мцтякяллим, мцняъъим вя рийазиййатчыйа тяня вурур, онларын идрак тялиминдя ясасландыьы дялил, бящс, тяглид вя мянтиг дцстурларыны йарымчыг сайыр. Арифя эюря бу васитяляр йалныз дцнйанын защири ъящятлярини вя щисси алями дяркетмяйя йарайыр. Аьыл, бящс вя мянтиг метафизик алямин сирлярини анламаьа гадир дейил. Она эюря о, Гцтбяддин Ширазини «гейлц-гал» ящли адландырараг билдирир ки, бизим йолумуз юлцм вя фяна йолудур, йяни няфсдян гуртармасан, щаггы гялб айнасында эюря билмязсян (6). Батини ишыгланма вя рущи айыглыг тапмадан тякъя защири алямля мящдудлашан аьыл корун ялиндяки ясайа бянзядилир. Руми Шяргин бцтцн мцтяфяккирляри иля йанашы аьылы бяшярин ян бюйцк фязиляти щесаб едир, лакин Низами, Гязали, Сющрявярди, Ибн Яряби вя Шямс Тябризи кими, билдирир ки, аьыл вя елм виъдандан гопарылараг няфсин истякляриня табе етдирилярся, бяшяр юз дцшцнъясини дцзэцн йола йюнялдя вя щягигяти таныйа билмяз. Ягли вя мянтиги дялил иля йанашы батини – интуитив ишыгланма вя пак виъдан айнасы да эярякдир. Елм ися ики гисимдир: чалышма йолу иля газанылан билэи; верэи, илщам вя вящй кими щагг тяряфиндян баьышланан батини эюрцм вя истедад (7). Бунлардан бири – кясб, бящс, дялил вя защир елми, икинъиси – ишраг, кяшф, шцщуд вя батин елми адланыр. Икинъи билэи гялб васитясиля бялли олур вя даща цстцн сайылыр, она эюря арифляр юз елмини гялб мярифяти адландырырлар. Перипатетик философлар арифляри мящз аьыл вя мянтигин гцсурларыны тянгид етдикляриня эюря севмямишляр. Арифлярин ъавабы будур ки, аьыл вя мянтигин ганунлары бцтцн бяшяр цчцн ейни олдуьу щалда, ъямиййятляр вя халглар арасында бц гядяр ихтилафлар, ганлы савашлар нийя баш верир? Бцтцн фикирляр, щай-кцйлц шцарлар, мцлащизяляр вя идеоложи ъяряйанлар бу мцяммалары щялл едя билмир. Чцнки аьыл вя мянтиг тякяббцр аляти

9

кими няфсин щюкмцня табе етдирилмишдир. Аьыл вя мянтиг йалныз виъдан, яхлаг вя пак иманла говушдугда бяшяр цчцн мцсбят ишляр эюря биляр.

3. Мювлананын дцшцнъя карваны вя мярифят йолу Ислам дцнйасынын танынмыш щикмят сащибляриндян олан Мцщйиддин Ибн Ярябинин вящдяти-вцъуд тялиминдян йетяринъя бящрялянмишдир. Истяр Гярбин вя истярся дя Шяргин бир сыра арашдырыъылары бу тялими йанлыш олараг пантеизм кими гялямя верирляр, лакин щяр ики бюлэянин мяшщур Исламшцнаслары конкрет дялиллярля сцбут етмишляр ки, бу тялим Авропада о гядяр дя эениш йайылмамыш пантеизмдян йетяринъя фярглянир вя бурада «Аллащ щяр шейдир, щяр шей Аллащдыр» тезиси йохдур (8). Ибн Яряби вя онун давамчыларына эюря варлыг бирдир, бу да щаггын йеэаня вя дяркедилмяз субстансийасындан ибарятдир. Бу, затын ящядиййят вя цлущиййят мяртябяси адланыр. Щаггын субстансийасы адлар, сифятляр (атрибутлар) васитясиля тяъялли едяряк варлыг аляминин йаранмасына сябяб олур. Она эюря эерчякликдя олан зярряъиклярдян тутмуш кящкяшанларадяк щяр бир шейдя щаггын камал, ъялал вя ъамал сифятляринин, Аллащын елм, щикмят вя гцдрятинин нишаняляри вардыр. Бцтцн мювъуд алям бир щягигятя баьлыдыр, цмуми бир низамын фярманы алтында йараныр, щярякят вя инкишаф едир, тякамцл тапыр вя йа мящв олур. Анъаг щаггын субстансийасы ябяди галандыр. Бурада инъя бир диалектика вардыр вя алман философу Щеэел юз тялимини ясасландыраркян Румидян бящряляндийини етираф етмишдир. Чешидли варлыг тязащцрляриня бахдыгда, мащиййятъя онларын щяр бириндя щаггын камал, гцдрят вя щикмят нишанялярини эюрцрсян вя она эюря бунлары щагг билирсян. Анъаг башга йандан, физики юлчцйя, заман вя мякана малик олан бу алям щагла бярабяр тутула билмяз (9). Варлыг алями бир йандан бахдыгда щагладыр, лакин башга йандан бахдыгда щагг дейил. Щаггын тяъялли рущу щяр шейдя вя щяр йердя вардыр, лакин щяр шей щагг дейил.

Асеманща вя зямин йек сиб дан,Кяз деряхте-годряте-щягг шод яйан.(Эюйляри вя йери бир алма кими бил,О щаггын гцдрят аьаъындан яйан олду.)

Бад-о-хак-о-аб-о-атяш бянде-яндБа мян-о-то морде ба щягг зенде-янд.(Щава вя торпаг вя су вя од бяндядирМян вя сянинля юлц, щагг иля диридир.)

10

Цмумиййятля, вящдяти-вцъуд тялиминин мютядил йюнцмц Исламын ясас сцтуну сайылан тювщид мяфщуму иля узлашан бир бахышдыр, башга сюзля десяк, тякаллащлылыг принсипинин арифаня шярщи вя дяркиндян ибарятдир.

4. Руминин дцшцнъя карваны щямин вящдяти-вцъуд тялими иля узлашан юзцнямяхсус дцнйа дцзяни, космоложи вя космогоник бахыш системи иля сяъиййялянир. Бу дцзяня эюря дцнйа ики гцтбдян ибарятдир: щисслярля бялли олмайан, аьыл иля дярк едилмяйян, гейри-мадди вя эизли алям, бунун мцгабилиндя щисслярля бялли олан, аьыл иля дярк едилян, мадди вя ашкар алям. Биринъиси Гейб алями, икинъиси Шящадят алями адланыр. Гейб алями юзцндя цч алями бирляшдирир – зат, сифят вя мялякут. Шящадят алями ися ики алямдян ибарятдир – мцлк вя насут (инсан). Зат – субстансийа, лащут вя йа цлущиййят адланан ян уъа илащи мягам вя щягигят дцнйасыдыр. Сифят ися Гейбля Шящадят, мялякутла мцлк арасында васитя (бярзях вя ващидиййят мяртябяси) сайылыр. Буна Ъябярут вя мисал алями дейилир. Мялякут рущлар, ямр, рцбуййят вя батини алямдир. Мцлк ися защир, щисси хялг алямидир. Насут ися хилгятин ян камил нцмуняси сайылан инсан алямидир (10). Ирфанда щямишя Гейб иля Шящадят, вящдят иля кясрят, батин иля защир, мяна иля сурят гаршылашдырылыр. Инсан ися бу дцзяндя бюйцк алямин мцгабилиндя кичик алям адланыр. Онун аьлы, рущу вя гялби мялякут аляминя, бядяни вя ъисмани варлыьы мцлк аляминя аиддир. Инсанын бцтцн варлыг аляминдян цстцнлцйц онун аьыл вя рущу иля юлчцлцр. Няфс ися бядянля рущ арасында бир васитядир. Няфс пакланарса вя камилляшярся, инсаны рущлар аляминя йцксялдяр, дцнйяви щявяслярля мящдудлашарса, ону башга ъанлылардан фярглянмяйян щейвани няфсин ясарятиндя сахлайар. Она эюря Ислам пейьямбяри няфсля мцъадиляни бюйцк ъищад адландырмышдыр вя Руми дя башга эюркямли шейхляр кими няфсин пилля-пилля паклашараг тякамцлцнц арифлярин сейр вя сцлук мянзилляринин башлыъа щядяфи кими сечмишдир. Варлыьын бцтцн тябягя вя мяртябяляри арасында баьлылыг вя ялагя вардыр. Щаггын субстансийасы вя лащут бцтцн варлыг мяртябялярини ящатя едир. Вящдят бахымындан каинатда щармоник бир дцзян вардыр. Бюйцк алям адланан каинатла кичик алям сайылан инсан арасында да баьлылыг вя щармонийа вардыр. Бюйцк алямдя еля бир хцсусиййят йохдур ки, о кичик алямдя юз мцхтясяр ифадясини тапмамыш олсун.

Цмумиййятля, Руминин дцшцнъя тярзиндя икили дцзян вя тязадлы гаршылашма чевик вя диалектик шякилдя верилир. Нур вя зцлмят, иман вя кцфр, лцтф вя гящр, мярифят вя ъящл, вящдят вя кясрят, батин вя защир, мяна вя сурят, мяъаз вя щягигят. Анъаг бунларын щамысынын кюкцндя бир варлыг дайаныр.

11

Гятре то-и, бящр то-и, лотф то-и, гящр то-и, Гянд то-и, зящр то-и, биш няйазар мяра.(Гятря сянсян, бящр сянсян, лцтф сянсян, гящр сянсян,Гянд сянсян, зящр сянсян, даща чох инъитмя мяни.)Гящряш щяме рящмят шод, зящряш щяме шярбят шод,(Гящри тамам рящмят олду, зящри тамам шярбят олду)

Щямин икили вя тязадлы дцзян Йунус Имря вя Фцзули сянятиндя диггяти ъялб едир.

5. Руминин мярифят тялиминдя ясас йерлярдян бирини камил инсан мясяляси тутур ки, бунун кюкляри Ибн Ярябинин тялиминдян гайнагланыр. Бу бахыша эюря, щаггын субстансийасынын илкин тяъяллисиндян кцлли ягл вя йа илкин ягл йараныр. Арифляр буна Мящяммядин нуру дейирляр ки, бу да метафизик бир анламдыр. Аллащын адларынын цмуми тимсалы камил инсанда йекунлашыб. Щягигят бирдир – батини лащут (илащи), защири ися насут (инсан) щесаб едилир. Варлыьын башланьыъы (мябдя) Аллащ, сону ися инсандыр. Гуран да Аллащын ады иля башлайыр вя инсанла (нас) битир. Инсан варлыьын ян мцкяммял нцсхясидир, щям щагдыр, щям дя хялг (хилгят). Инсан бюйцк алямин мцхтясяр вя камил нцсхясидир. Бцтцн щягигятлярин топлусу, Аллащын ад вя сифятляринин тимсалы инсанда ифадя олунуб (11). Гурана эюря, инсан Аллащын йер цзяриндяки хялифясидир. Дцнйанын йаранмасында мягсяд камил инсандыр вя щягигятляр онун васитясиля защир олур. О, Аллащын алямляря бюйцк рящмяти, щаггын мярифятинин дялилидир. Аллащын язямятли ады камил инсан, онун тямсилчиси ися Мящяммядин (с) нурудур. Мящяммяд (с) щягигяти бцтцн пейьямбяр вя ювлийаларын рущу вя гцтблярин гцтбц сайылыр. Ади торпагдан йаранан инсан юз рущи камалы иля фяляклярдян вя мяляклярдян цстцн олмагла щаггын уъа дярэащына йахынлашыр:

Ход зе фяляк бяртярим, вяз мяляк яфзунтярим,Зин до чера нягзярим, мянзиле-ма кебрийаст.Гоущяри-пак яз коъа? Алями-хак яз коъа?Бяр че форуд амядид? Бар конид, ин че ъаст?Бяхте-ъяван йаре-ма! Дадяне-ъан кар-е ма.Гафеле саларе-ма, фяхре-ъящан мостяфаст.(Биз фялякдян уъайыг, мялякдян дя юнъяйик,Икисиндян кечялим, кибрийа мянзилимиз. Бу пак эювщяр щарадан, ол гуру хак щарадан,Нийя ашаьы ендик, йцклянсин гафилямизЪаван бяхтдир йарымыз, ъан вермякдир карымыз

12

Дцнйа фяхри-Мустафа гафиля саларымыз.)

Камиллийя йетишмяйин ясас йолу фянадыр, инсан ъаныны вя няфсини фяда етмякля бу мягама йетишир вя ябядиййят газаныр. Фяна физики юлцм дейил, няфсани вя ъисмани сифятин фянасыдыр. Ариф цчцн бундан сонра бяга – ябядиййят мярщяляси башлайыр: фянафиллащдан бягабиллаща йетишмяк (12). Бяшярин ики щяйаты вар: ъисмани вя йа мадди йашам, мяняви вя рущани йашам. Камиллик мяняви-рущани йашамла тямин едилир. Бунун цчцн няфсдян гуртулараг бцсбцтцн ъан вя рущ олмаг эярякдир:

Байяд ке, ъомле ъан шяви, та лайиге-ъанан шяви.(Эяряк ъцмля ъан оласан, лайиги-ъанан оласан.)

6. Мювлананын дцшцнъя карваныны эюзялляшдирян вя цряйяйатымлы бичимя салан, онун инъя бядии зювгц вя шеириййят истедадыдыр. Бу дащи сяняткар ирфан, щикмят, яхлаг вя шеириййят арасында гырылмаз пейвянд йаратмышдыр. Онун рущунда олан ащянэдар дцзян вя мусигилик сюз вя мяна, щцняр иля гялиб арасында таразлыг йарадыр. О юз говьа долу рущундакы чырпынтылары юзцндян хябярсиз, илащи вяъд вя ъазибя щалында бащар лейсаны кими ахыдыр. Руминин арифаня тяхяййцлц чямянин йашыллашмасыны щаггын рящмят фейзиндя эюрцр. Лалянин ортасында олан гаралты да щаггын язяли цзцнцн нурундандыр. Онун дилиндя щикмят вя тясяввцфцн нязяри мцддяалары да шур вя щяйяъан долу шаираня бир тярздя бяйан едилир. Руминин бядии ирси башдан-баша чохгатлы рямзи йозумларла, эизли ейщам вя ишарялярля, инъя кинайяли дейимлярля вя йцксяк бядии зювгля ъилаланмыш тяхяййцл лювщяляри иля долу бир дцнйадыр.

Шямсин гязялляри цряк дюйцнтцляринин, ешг вя рущи тялатцмлярин, шур вя щяйяъанын садиг тямсилчиляридир. Бу эцълц вя тябии ахын вя бурульандыр, юз йолунда ня варса бир-бириня гатыб апарыр. Бир ариф кими онун бядии тяхяййцлцндя ян садя тябият вя щяйат щадисяляринин рущу вя ешги вардыр. Щямин рущун ъазибяси вя тялатцмц йени дюврцн паслы вя кирли гатларында уймуш прагматик ьафалар цчцн анлашылмаздыр. Бяшяр елмдя, сярвятдя, шан-шющрятдя ня гядяр уъалса да, юлцм мцяммасы гаршысында цмидсиз вя чарясиз галыр, кичиклийини вя аъизлийини анлайыр. Беля бир аъы мягамда онун рущунун сещрли дальалары лянэяр вура-вура бу аъылыьа ширинлик гатыр, она цмид вя тясялли верир. Инсан рущунун камалы гаршысында юлцмдян горху щисси чякилиб эедир.

Яз мярэ че яндиши, чон ъане-бяга дари,

13

Дяр эур коъа эянъи, чон нуре-хода дари.(Юлцмдян нийя яндишялянирсян, ахы ябяди рущун вар,Эора неъя сыьарсан, ахы сяндя Аллащ нуру вар.)

Щямин дуйьунун башга бир тярздя ифадяси Низамидя мцшащидя едилир:

Эяр мярэ рясяд чера щярасям,Кан ращ бе то-ст мишенасям.(Юлцм йетишся нийя горхум,Чцнки билирям, бу йол Сяня доьрудур.)

Йунис Имря ися: «Ат юлцм яндишясин, ъанлар юляси дейил» – сюйлямишдир.

Мцхтялиф ягидя вя тяяссцбляр, айрысечкилик, кин-кцдурят, пахыллыг вя щярислик, дарэюзлцк вя шан-шющрят няфсдян доьур. Бунлардан ися йалныз рущи ишыгланма вя мяняви мераъа йцксялиш сайясиндя хилас олмаг мцмкцндцр. Щягиги инсанын ешг вя ирфан нуру иля долу рущу бцтцн хырдалыглары йох едир:

Ня ябрям мян, ня бяргям мян, ня мащям мян, ня чярхям мян,Щяме ешгям, щяме яглям, щяме ъаням, бе ъан-е то.(Ня булудам, ня илдырым, ня айам, ня дя чярх,Тамам ешгям, тамам яглям, тамам ъанам, ъанын цчцн.)

Рущу бу гядяр щалдан-щала дцшян, дальаланан, чевик, щяссас вя тябии дуйьуларла тясирляня билян шаир аз тапылар. О, башдан-баша ешг, аьыл вя рущдан ибарятдир. Бцтцн идеоложи ъяряйанлар, фялсяфи мяктябляр, ягидя вя тясяввцрляр мцяййян бир гялиб вя систем щалында олмагла, конкрет йюнцмя маликдир, мцяййян бир хятт цзря щярякят едир. Тяк-тяк эютцрцлдцкдя бунларын щеч бириндя бцтюв вя щяртяряфли дуйум йохдур. Щятта аьыл да бу тязадлы вя долашыг бахышлар арасында бир узлашма вя щармонийа йарада билмир. Руминин рущу вя хяйалы дцнйанын бош щай-кцйцндян, говьа вя кешмякеш долу ниэаранчылыьындан узаглашараг эцндялик йашам гайьылары иля сярэярдан галан ади инсанлар цчцн эюзя эюрцнмяйян сещрли рюйалар аляминя доьру сейр едир. Онун рущи мераъы вя мяняви йцксялишинин сону йохдур. Мювланада о гядяр щяйат ешги вя цмид вар иди ки, йенидян дириляъяйинин шювгц иля тез айаьа галха биляъяк шякилдя дяфн едилмясини юз вясиййятиндя билдирмишди.

Бир сюзля, Мювлананын дцшцнъя карваны рущ, ешг, дуйьу вя тяхяййцл иля ъилаланараг ащянэдар бир тярздя щямишя щярякятдя вя йцксялишдядир. Бурада ара-сыра мцшащидя едилян сцкунят щаллары

14

ютяридир, илащи ешг олан йердя дурьунлуьа йер йохдур. Онун «Диван»ы башдан-баша щяйат, ешг вя шювг иля долудур. Шаирин гязялляри онун пак щяйяъан вя цряк дюйцнтцлярини сюзля бяйан едян мусигили тяхяййцл лювщяляриндян ибарятдир ки, бунлары фикирляшмядян рущани вяъд щалында сюйлямишдир. Башга дилляря тяръцмядя бу мусигили дцзян позулур. Бязи нцмуняляря мцраъият едяк (13).

Новбяте-вясл-о-лигаст, новбяте-щяшр-о-бягаст,Новбяте-лотф-о-ятаст, бящре-сяфа дяр сяфаст.(Вяслц лига нювбятидир, щяшрц бяга нювбятидир,Лцтфц ята нювбятидир, бящри-сяфа сяфадядир).

Ей нуре-ма, ей суре-ма, ей доуляте-мянсуре-ма,Ъуши бенящ дяр шуре-ма, та мей шявяд янгуре-ма.(Ей нурумуз, ей сурумуз, ей дювляти-Мянсурумуз,Ъошгунлуг вер шурумуз, гой мей олсун цзцмцмцз).

Ей делбяр-о-мягсуде-ма, ей гебле-во-мябуде-ма,Атяш зяди дяр уде-ма, няззаре кон дяр дуде-ма.(Ей дилбярц мягсудумуз, ей гиблявц мябудумуз,Атяшя дюндц удумуз, тамаша ейля дудумуз).

Щийлят ряща кон, ашега! Диване шоу, диваня шоу,Вяндяр деле-атяш дяра, пярване шоу, пярване шоу.Щям хиш ра бигане кон, щям хане ра виране кон,Ванэящ бийа, ба ашеган щямхане шоу, щямхане шоу.Чон ъане-то шод дяр щява, зяфсанейе-ширине-ма,Фани шоу-во-чон ашеган яфсане шоу, яфсане шоу.(Щийляни бурах, ей ашиг, диваня ол, диваня ол,Атяшин гялбиня йетиш, пярваня ол, пярваня ол.Щям юзцнц биэаня ет, щям ханяни вираня ет,Сонра эялиб ашиглярля щямханя ол, щямханя ол.Сянин ъанын щаваланыб, бизим ширин яфсанядянФани ол ашигляр кими, яфсаня ол, яфсаня ол).

Яндяк-яндяк ъяме-мястан мирясянд,Яндяк-яндяк мейпярястан мирясянд.Яндяк-яндяк зин ъящане-щяст-о-нист,Нистан ряфтянд-о-щястан мирясянд.(Бала-бала ъями мястляр йетишир,Бала-бала мейпярястляр йетишир.

15

Бала-бала бу вар-йох дцнйасындаЙохлар эетди, вар билянляр йетишир).

Руминин батини мярифяти вя Щагга йюнялян мцнаъаты бир сыра щалларда Низамидян тясирлянир ки, бу бахымдан онун бир гязяли диггяти ъялб едир.

Низами:

Бенямай рох ке, дидяне-голзарям арезуст,Дяр мян неэяр ке, нярэесе-хунхарям арезуст.(Цзцн эюстяр ки, эцлзар эюрмякдир аризум,Мяня бах ки, нярэиси-хунхардыр аризум).

Мювлана:

Бенямай рох ке, баь-о-голестаням арезуст,Бегошай ляб ке, гянде-фяраваням арезуст.Вяллащ ке, шящр би то мяра щябс мишявяд,Авареэи-во-кущ-о-бийабаням арезуст.Ъаням мялул эяшт зе Ферон-о-золме-уАн нуре-руйе-Мусайе-Омраням арезуст.(Цзцн эюстяр ки, баьц эцлцстандыр аризум,Додаг ач ки, гянди-фиравандыр аризум.Валлащ ки, шящяр сянсиз мяня зиндандыр,Аваря тяк кущу бийабандыр аризум.Фиронун зцлмцндян ъан мялул олду,Нури-руйи-Мусейи-Имрандыр аризум).

Фцзулидя бу руща уйьун бир гязял вардыр:

Бцлбцли-дил эцлшяни-рцхсарын ейляр аризу,Тутийи-ъан ляли-шяккярбарын ейляр аризу.

Мювлана бир ариф кими щямишя щаггын ъамалынын сораьында олан бир ашигдир:

Чо то пенщан шяви яз мян, щяме тарики-во-кофрям,Чо то пейда шяви бяр мян, мосялманям бе ъане-то.(Мяндян эизлин олсан, гаранлыг вя кцфрям,Мяня пейда олсан, ъанын цчцн мцсялман оларам).

16

Онун аляминдя щяр шей, эюйляр вя ай Щагга сяъдя едир, Она баьлыдыр:

Сяд чярх тяваф аряд бяр эерде-зямине-то,Сяд бядр сцъуд аряд дяр пише-щелале-то.(Йцз чярх торпаьын ятрафында фырланар,Йцз бядр (ай) гашын гаршысында сяъдя едяр.)

Пай тои, дяст тои, щястийе-щяр щяст тои,Болболе-сярмяст тои, ъанебе-голзар бийа.Ей зе нязяр эяште нещан, ей щяме ра ъан-о-ъящанБаре-деэяр рягсконан би дел-о-дястар бийа.(Айаг сянсян, ял сянсян, варлыг цчцн вар сянсян,Сярмяст бцлбцл сянсян, эцлзара тяряф эял, сян.Ей нязярдян олан нищан, ей щамыйа ъанц-ъащанБир даща да рягс едяряк гялбсиз-дястарсыз эял.)

Мювланада олан мястлик ади шярабдан дейил, мярифят ъамындандыр:

Мян яэяр мяст-о-хярабям, ня чо то мясте-шярабям,Ня зе хакям, ня зе абям, ня яз ин ящли-зяманям.(Мян яэяр мястц хярабям, ня сян тяк мясти-шярабям,Ня торпаг, ня дя суданам, ня дя бу ящли-заманам).

Инсаны мадди дцнйайа баьлайан вя ону ъисмани алямин гаранлыьында сахлайан бяшяри сифят фянайа уьрайарса, онда илащи сифятляр ашкар олар:

Щяме ъоурща вяфа шод, щяме тиреэи сяфа шод,Сефяте-бяшяр фяна шод, сефяте-хода дяр амяд.(Бцтцн ъюврляр вяфа олду, бцтцн гаранлыг сяфа олду,Бяшяри сифят фяна олду, илащи сифят ашкар олду.)

Мювлана бир ней кими юз яслиндян айры дцшмяйин дярдини йашайараг она говушмаьын шювгц иля наля едян щагг ашигидир, сирри бу налядян узаг дейил, она эюря бу бюйцк арифин бцтцн сирлярини онун батини аляминдян сораглашмаг эярякдир ки, ади эюз вя гулаг буну эюрмяк вя ешитмяк нурундан мящрумдур:

Щяр кяс яз зянне-ход шод йаре-мян,Яз дяруне-мян няъост ясраре-мян.Серре-мян яз налейе-мян дур нист,

17

Лейк чешм-о-гуш ра ан нур нист.(Щяр кяс юз зяннийля мяня олду йар,Сормады ичимдян нядир бу ясрар.Мяним сиррим налямдян дейил узаг,Мящрум галыб бу нурдан эюзля гулаг.)

Руминин рущуну щямишя тялатцмдя сахлайан вя сону битмяйян бу наля ешгдян доьур. Низамидя олдуьу кими, Мювланада ешг варлыьын ясасы, каинатын мещвяридир, нейин ичиндян гопан фярйад ешг атяшиндяндир, ешг дярйаны газан кими гайнадар, даьлары тоза чевиряр. Ъащаншцмул ешг ъазибясиня кюклянян щямин дцшцнъя тярзи Мянсур Щяллаъ, Низами, Ейнцлгцззат Щямяданидян тутмуш Нясими, Щафиз, Фцзули кими бцтцн ариф сяняткарларын ясас щяйат дцстуру олмуш, онларын дини етигады да бу пак илащи севэи цзяриндя гурулмушдур. Илащи ешг олан йердя рущ диридир вя Мювлана рущун туфанында сейр едян Нущун эямисидир:

Бемирид, бемирид, дяр ин ешг бемирид.Дяр ин ешг чо мордид, щяме рущпязирид.(Юлцнцз, юлцнцз, бу ешгдя юлцнцз,Бу ешгдя юлсяниз, рущ иля дирисиз.)

Бяшяринн Аллащла эюрцшц Кябядя дейил, юз гялбиндядир.

Ей говме-бе Щяъъ ряфте коъайид, коъайид,Мяшуг щямин ъаст, бийайид, бийайид.(Ей Щяъъя эедян гювм, щардасыз, щардасыз,Мяшуг бурдадыр, эялиниз, эялиниз.)

Бу йыьъам мягаляни ашаьыдакы цмумиляшмяляр иля битирмяк олар:

1. Руминин «Диван» вя «Мясняви»си онун ешг, щяйат вя мярифят долу гялбинин вя рущунун тязадлы дцнйасыдыр: бири ъошгун тялатцмляр, щямишя щярякятдя олан вя туфан гопаран дяйра, о бириси ися Гуран вя ирфан маарифини мютядил йюндя якс етдирян сакит бир дярйа.

2. Мювлананын бу ики ясяри Гуран вя Ислам маарифинин фарс дилиндя инъя зювгля ъилаланмыш бядии-арифаня шярщи вя рямзи йозуму кими дяйярляндирилир.

3. Руми бир йандан Мянсур Щяллаъ, Байязид Бистами, Ейнцлгцззат Щямядани кими вяъд, шур вя щяъяйан долу щагг ашиги, башга йандан ися мютядил тясяввцф мяктябинин давамчысыдыр вя бу йюндя Ъцнейд Баьдади, Ябцлгасым Гцшейри, Юмяр Сющрявярди вя Ябу Щамид

18

Гязалинин дцшцнъялярини пайлашыр.4. Онун бахышларында Мцщйиддин Ибн Ярябинин вя Шямс

Тябризинин тялими, о сырадан вящдяти-вцъуд, щагг севэиси вя батини мярифят, Мящяммядин (с) нуру вя камил инсан мясяляляри юнямли йер тутур. Бурада Платонизм, неоплатонизм, гностисизм вя башга ъяряйанларын якс-сядасыны да ешитмяк олар, анъаг Руминин тяхяййцлцндя щяр бир тясяввцр вя бахыш онун ешг вя мярифят дцнйасынын рущуна уйьун бир бичимя салыныр.

5. Руминин бядии ирсиндя щям Низами Эянъявийя хас щикмят вя яхлаг тялими, щям дя Сянаи вя Яттара хас олан мюизя, арифаня гиссяляр вя дидактик мятлябляр юз ифадясини тапыр.

Онун арифаня рущунун вя бядии тяхяййцлцнцн тясирини, Нясими, Щафиз, Хятаи, Ъами, Шащ Гасым Январ, Шейх Мащмуд Шябцстяри, Фцзули, Саиб Тябризи вя башга классиклярин ирсиндя мцшащидя етмяк олар.

ЯДЯБИЙЙАТ:1. Сирри-ней. Доктор Ябдцлщцсейн Зярринкуб. Тещран, 1378. ъ. 1, с. 458-460.2. Айати-Мяснявийе-мяняви. Низамяддин Нури Кутянаи. Тещран. 1380. с. 5-8.3. Сейри дяр-Диване-Шямс. Яли Дяшти. Тещран. 1372. с. 8-11.4. Ещйа улум вяд-дин. Ябу Щамид Гязали. Мисир чапы. ъ. 3. с. 55-56; ъ. 4, с. 412-418.5. Сирри-ней. с. 496.6. Мисбащцл-щидайя вя мифтащцл-кифайя. Иззяддин Мащмуд Кашини. Тещран. 1372. с. 426-428.7. Яварифцл-мяариф. Шищабяддин Юмяр Сцщрявярди. Мисир. 3-ъц баб. 285.8. А.Д.Книш. Учение Ибн Араби в поздней мусульманской традиции. Суфизм а контексте мусульманской культуры. М. 1989. с. 12.9. Ибн Яряби-чещрейи-бяръястейи-ирфани-Ислами. Доктор Мощсин Ъащанэири. Тещран. 1378. с. 153.10. Мяфатищцл-иъаз фи шярщи-Эцлшяни-раз. Шямсяддин Мящяммяд Лащиъи. Тещран. 1371. с. 114.11. Фцтущатцл-мяккиййя. Мцщйиддин Ибн Яряби. Гащиря. 1392. ъ. 2. с. 218.12. Мянагибцл-арифин. Шямсяддин Ящмяд Яфлаки. Тещран. 1378 (Анкар чапы ясасында). ъ. 1, с. 216.13. Гозидейе-гязяллийате-Шямс. Доктор Рза Шяфии Кядкяни. Тещран. 1382.14. Мювлана Ъялаляддин Мящяммяд Бялхи (Руми). Мяснявийе-Мяняви.

19

Николсонун дцзялиш етдийи мятн. Тещран-1384.

Насиб Геюшев

Джалаладдин Руми: духовное просветление и эзотерическое познание (Резюме)

В статье в обобщенном стиле проанализированы основные аспекты миропонимания знаменитого поэта-мистика Руми (1207-1273), где наблюдается сочетание мусульманского интеллектуализма и коранического монотеизма, духовного просветления и эзотерическо-интуитивного познания, художественно-естетического восприятия и мистического символизма.

В тончайщих образно-символических изображениях раскрыта взаимосвязь единства божественной субстанции и множественности проявлений имен и атрибутов Абсолюта, где зарождается идея о горманическом прекрасном мироустройстве и бессмертие.

Nasib Geyushov

Calaladdin Rumi: spiritual illumination and esoteric knowledge(summary)

In this work main aspects of Calaladdin Rumi’s – prominen moslem East poet-mystic perception have been analyzed; Where the combination intellectualizm and Holy Koranian monotheism; Spiritual illumination and esoterical-intuitively knowledge, artistical-aestetic perseption and mystic symbolizm are observed.

In the most delicate figaratively-symbolic port-rayals’, the light have been thrown to the correlation of the unity of essence and the plurality of manifestation of names and attributes of the Absolute, there is conceived idea about spiritual comprehension of the truth and immortality.

20

Əhli- beyt maarifi, təqiyyə və Mövlana Cəlaləddin RumiMusarza Heydərzadə

Sufi əqidəsində “Mövlana” (“ağamız”) nisbəsi ən`ənəvi olaraq Peyğəmbərin (s) vəsisi, canişini və elm şəhərinin qapısı Əli ibn Əbitalibə aiddir. Amma, həqiqət də öz varlığını tarixi reallığın qanunları əsasında yaşatmaq zorundadır.

İmam Məhəmməd Baqir (ə) buyurur: “Rəsulullahın (s) buyurduğuna görə: “Bizdən (Əhli-beyt İmamlarından) xüruc (qiyam) edən və sakit olan hər bir şəxs elm və agahlıq üzündən sakit olmuşdur.”(3,184).

Tarix rasixi elm sahibi olan Əhli-beyt imamlarının hikmət və əxlaqının bərəkəti ilə çoxlarının, o cümlədən Kərbəlada İmam Hüseynə (ə) qarşı duran Əməvi sərkərdəsi Hürr Dilavərin və Abbasilərin fe`lilə imam kimi məşhur edilmiş Hənəfi, Maliki, Şafei və Hənbəlinin İmam Cəfər Sadiqlə (ə) görüşdən sonra məzhəblərindən dönərək, şiə övlüyalarına çevrilməsi barədə XII əsrin təzkirəçi sufi şairi Şeyx Əttarın “Təzkirətül-övlüya” əsərində(4,13) qeyd olunmuş məlumatlara şahidlik edir. Abbasilərin hakimiyyəti dövrlərində VI şiə İmamı Cəfər Sadiqin (ə) və məzhəbi ardıcıllarının da “rafizi” və “sapqın şiələr” kimi tarixi gerçəklik olan təqiblərindən sonra (4,14-30; 6,80-106). VII şiə İmamı Musayi Kazımın (ə): “Təqiyyə etməyən bizdən deyil!”-deyə, Abbasilərin sünnə dövlətində vəzirlik edən xüsusi nayibi Əli İbn Yəqti təqiyyə etməklə şəriətin əsaslarını qorumağa vəzifələndirməsi sufi mənaqiblərində ifadəsini tapmışdır. VIII şiə İmamı Əli ibn Musa ər-Rzaya görə: “Şiə odur ki, ayaq izləri bizim ayaq izləimizin üstünə düşə!”

Abbasi xilafəti dövründə təqiyyə və sufizm əsasında Əhli-beyt imamlarını izləyənlər sırasında “Uyun əl-əxbar”, “Adab əl-katib”, “Kitab əş-şe`r və şüəra” əsərlərinin müəllifi, Azərbaycan şairləri haqqında da məlumat verən Əbu Məhəmməd Abdullah ibn Müslüm ibn Qüteybə əl-Mərvazi əd-Dinəvəri (828-889), İbn Kuleveyhi Qumi, Şeyx Səduq, İbn Vəlid Qumi Əbu Qalib Zirari, İbn Cüneyd İskafi, Əbu Əli Süli Bəsri, Əbu Abdullah Səfvani, şiə dünyasının parlaq simalarından olan, “Müqni”, “Fəraizüs-Şeyriyyə” və “Vücuhu icazil-Quran” əsərlərinin müəllifi, Cəfəri məzhəbin mərceyi təqlidi, Seyyid Mürtəzanın ustadı, IX şiə İmamı Mühəmməd Təqinin (ə) hərəminin ayaq tərəfində dəfn edilmiş, “İbn Müəllim” kimi məşhur olmuş Bağdadlı Şeyx Müfid Məhəmməd ibn Mühəmməd ibn Nöman (336h.q.=967m) və b. göstərmək olar. İflasa uğramaqda olan son Abbasi xəlifələrinin sufi Şeyxi Məhəmməd Həmid Qəzalini ələ alıb, ona “sufi imamlığı” ilhaq etməklə “ortodoksal islam” nəzəriyyəsi əsasında “dini vəhdət” adı altında sufizmi batil bir yola ürcah etmək istəklərinin Əhli-beytin xəlvəti təriqət məktəbi tərəfindən boşa çıxarıldığı erkən orta əsrlərin mürəkkəb fəlsəfi çəkişmələrini təhqiq edənlərə məlumdur.

Orta Asiya türk tayfalarının Amudəryadan İran körfəzinə və Əfqanıstandan Aralıq dənizinədək əraziləri işğal etməklə hüzur tapan dövlətçiliyi ilə müxtəlif cərəyanlara bölünmüş ərəb və Qərb xaçpərəst dövlətlərinin çarpışması ilə müşaiyyət olunan orta əsrlərdə xəlvəti təqiyyə məktəbinin yetişdirmələri olaraq “Nəhcül Bəlağə” mətnini yığıb kitab halına salan Seyyid Mürtəza Ələmül-hüda və Seyyid Rəzi qardaşları kimi yeni məktəb baniləri, astronomik cədvəllərə dəqiq düzəliş verən, Günəşin və ayın azimut cədvəllərni tərtibə salan İbn Yunis Əli ibn Əbdürrəhman (950-1009) kimi ədəbiyyatla da məşğul olmuş Qahirə astronomu, Tusdan Nəcəfə köçmüş və 1067-ci ildə vəfat etmiş Əbu Cəfər Nəsirəddin Məhəmməd bin Məhəmməd

21

bin Həsən Əbi Bəkr kimi fiqh və üsul alimləri, Əbul Fətih Kəraciki, Əbu Yalə Cəfər kimi zəmanə filosofları, İmam Əlinin beynəlmiləlçilik prinsipləri əsasında “Kitab ət-təcatib əl-uməm” kitabının müəllifi, filosof Əbu Əli Əhməd ibn Misqəveyh (?-1030), “Üsuli Kafi” müəllifi Şeyx Kuleyni, Şeyx Səduq, Əllam əl-Məclisi, Fərabinin yetişdirməsi, Bəhmnyarın isə müəllimi məşhur Əbu Əli Hüseyn ibn Abdullah İbni Sina (980-1037) kimi çoxsahəli biliklərə malik alimlər Əhli-beyt maarifinin dünyəviləşməsində böyük xidmət göstərmişlər.

Bu zaman Xəlvəti Sufizmin “Əd-də`vət əl-cədid”(“yeni çağırış”) təlimi ilə batilə yuvarlanmış İsmaililərin Fatimi xəlifəsi Müstənsirin (1036-1094) böyük oğlu Nizarin Misir şiələri tərəfindən dəstəklənən Nizarilər 1090-cı ildə İranın Elbrus dağ silsiləsində yerləşən Ələmut qalasını ələ keçirən Həsən ibn əs-Səbbahın təsis etdiyi cənnət vəd edən şəhidliklə “mənən xumarlanmış” fədai dərvişlərin “Həşşaşiyun” cəmiyyətində birləşdilər.

Qəzalinin dini-mistik dünyagörüşünə qarşı çıxdığı üçün Xilafət ruhaniləri tərəfindən zəhərləndirilən və əsərləri yandırılan İbn Bəcca Əbu Bəkr Məhəmməd İbn Yəhya (Avenpas) (1070-1139) kimi filosoflarla yanaşı, Qəznəvilərin sarayında xidmət edən, “Ağıl eşq diyarında kordur... İblis ağlına görə dərgahdan qovulmuşdur.”-deyən və Xaqani kimi əvvəl İbn Sinanı “ağılsız” sayan, sonra isə xəlvəti şiə maarifi ilə Xaqani kimi islah olunub Xorasana köçmüş Nişaburlu fars-tacik sufi şairi Əbdülməcid Məcdud bin Adəm Sənai (1070-1140) də bu zamanların mürəkkəb ideoloji dartışmalara məruz qalanlardandır.

Səlib yürüşləri yürüdən Qərbi Avropalılar Cəbəl Ənsariyyədə Məsiyaf dağ silsiləsindəki qalaları və Ələmut qalasını alan, onları və Şərq feodallarını dəhşətə gətirən həşşaşi başçılarını “dağlar başçısı” adlandıraraq, səlcuq işğallarından fasilə təmin edən amil kimi onlara rəğbətli idilər.(4,79).

Tezliklə Hələb şəhərində öz “Təbliğat evi”ni yaradan və fədai dərvişləri vasitəsiylə yerli hökmdarı onun bir neçə qvardiya başçısını, sonra da Dəməşqdəki Səlcuq hərbi rəisini öldürən “həşşaşilərin 1114-cü ildə Səbbahın xüsusi nümayəndəsi kimi Hələbdəki başçsı, iranlı zərgəri, köməkçiləri və bu təşkilatın 200-ə qədər üzvü ölümə məhkum edildi. Bu iş həşşaşilərin Suriyanın başqa məntəqələrinə və hətta deyilənlərə görə firənglərin, yə`ni avropalı səlbçilərin malikanələrində özlərinə sığınacaq tapması ilə nəticələndi” (4,78)

Beləliklə, Əhli-beytin Cə`fəri məzhəbinin şiə maarifi ərəb xilafətinin Rum-İran- Azərbaycan-Şirvan-Qafqaz sərhədlərini aşaraq xəlvəti əsaslarla Orta Asiyanın Monqol-Çingiz xanlıqlarına, Mavərünnəhr və Xarəzm əmirliklərinə və Şərqin başqa ölkələrinə yayıldığı kimi tədricən Avropa ölkələrində də intişar tapmağa başladı.

Böyük mənəvi və təriqəti əqidəyə malik ilk üç Ələmut Fatimi xəlifələri 12-ci “gizli imam”ın nümayəndəsi və iradəsinin icraçısı kimi tanındığı halda 1162-1166-cı illərdə Ələmutda xəlifəlik edən Şeyx II Həsən ibn Məhəmməd özünü “Allah tərəfindən təyin edilən” hökmdar elan etdi. 1164-cü ildə təriqətin əqidə sərhədlərini bidətçiliklə pozaraq, “dünyanın axıra çatmasını” və “ölülərin dirilməsini” e`lan etdiyi üçün il yarım sonra bir nəfər şiə feodal hakimi tərəfindən qətlə yetirildi. (4,71-81).

Amma, həşşaşilərin “neoislamizm” yayan və 12 İmamiyyəni qəbul etməyən, yalnız 7 imamlığa mötəqid, yenidən fəallaşdığı sonrakı İsmailiyyə təriqətinin batil dövlətçiliyinin süqutu üçün xəlvətiliyin gərgin əmək sərf edən nümayəndələri kimi “Nüzhət əl-əlba fi təbəqat əl- üdəba” əsərinin müəllifi, Bağdad “Nizamiyyə”sinin müdərrisi Xətib Təbrizi, Kəmal əd-din Əbu-l-Bərəkət Əbd ər-Rəhman ibn əl-Ənbari (1119-1181), “Əl-fütühat əl-Məkkiyə”, “Füsus

22

əl-hikəm”, “Muhazarat əl-əbrar və müsamərat əl-əxyar”, və “Təfsir əl-Quran” əsərlərinin müəllifi, ərəb şairi və Sufi filosofu İbn əl-Ərabi Mühiyyəddin Mühəmməd ibn Əli (28.7.1165-1240), Mosul Əmiri Zeynəddin mədrəsəsinin müəllimi, öz atası Yunis ibn Məhəmməddən təhsil almış Mosullu filosof-riyaziyyatçı Əbhəri Əsirəddin, Şeyx Şihabəddin Məqtul, Siracəddin Urməvi, İbn Yunis Kəmaləddin Musa (3.3.1156-17.2.1242), İbn Yünisin tələbəsi Xacə Nəsirəddin Tusi (1201-1274) və s kimi çoxsahəli biliyə malik filosoflar şiə maarifinin qaynaqlarına əsaslanaraq böyük ictihad göstərmişlər. Xəlvətiliyin Orta Asiyada Çingizxan dövlətində əl tapdığı gizli təbliğatına rəğmən İsmaililərin Ələmut qalasında həbs etdiyi Nəsirəddin Tusinin Hülakü xan tərəfindən azad edilərək hökümətində vəzir kimi etimadına uyğun əcəm-türk dövlətlərində Nizamülmülk, Şərufəddin və s dövlət xadimlərinin himayəsi şiə maarifinin xəlvətdən zahirə çıxmasına şərait yaratdı. Xəlvəti şeyx və sufi xəlifələrin Orta Asiya, Xarəzm və Azərbaycanda tədrici “atabəy” liyi ilə şiə meyilli dövlətlərin yaranması ən`ənəsinə başlandı.

Təqiyyənin ekstremal şəraitdə fəaliyyət göstərən cərəyanlarından biri də “Mövləvilik”dir desək, yanılmarıq. Bu məqsədlə “Mövlaviyə” təriqətinin spesifikliyini araşdırmaq üçün indiyə qədər qeyd olunmuş arayış məzmunlu məlumatların bəzi cəhətlərini incəliklərinə qədər nəzərdən keçirtməklə məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək istərdik.

Belə ki, bu təriqətin məşhurluğu XIII əsrin əvvəllərində Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya gəlmiş “Mövlana” ləqəbli Cəlaləddin Məhəmməd Ruminin (06/Rəbiüləvvəl-604/h=30.09-1207/m) atası “Mövlayi Bozorg” (Əslində “Böyük ağa” mənasına gələn bu nisbə ata və ana tərəfdən şəcərəsi Peyğəmbərin(s) qızı Fatimənin(s.ə) və İmam Əlinin (ə) İmam övladı İmam Hüseynə (ə) yetişən təba-təba (nur-ələn- nur) seyyidlərə şamildir-M.H.)) Şeyx Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin adı ilə bağlıdır. Öz zamanında bəzi cəhətlərinə görə sünnə məzhəb şeyx kimi tanınmasını bir çox cəhətlərinə görə təqiyyə, ya da təqiyyə qaydası ilə islah halı hesab etmək olar. Amma istənilən halda Mövlana Ruminin həqiqətən təqiyyədən keçən böyük bir Əhli-beyt şeyxi və şairi olması mübaliğəsizdir.

Zəmanəsində “Sultanül-üləma” (“Alimlərin Sultan”) kimi şöhrət tapmış məşhur alim və arif Bəhaəddin Məhəmməd Vəlid ibn Hüseynin ata tərəfindən nəsəbnaməsinin hz.Əbubəkrə (r.a) yetişməsi barədə bir çox əsərlərdə məlumat verilirsə də, bu nəsəbə oğlu Ruminin əsərlərində və onun da mənəvi irsinin layiqli davamçısı olan oğlu Sultan Vələdin 1291-ci ildə qələmə aldığı “İbtidanamə” əsərində işarə olunmur. (2,12-13).

Ruminin nəsəbnaməsini ana tərəfdən zikr etməyə daha çox üstünlük verənlərin yazdığına görə: “Mövlananın ana tərəfdən nənəsi Hənəfi fəqihlərinin tanınmışlarından olan Şəmsül-əimmə (şiə əqidəsinə görə “İmamət günəşi” -M.H) Mühəmməd Serahsiyə (?-1097), ata nənəsi isə Xarəzmşahlara mənsubdur.”(2,13).

Prof.Dr. Adnan Karaismailoğlunun yazdığına görə, “Mövlayi-Bozorg ləqəbi ilə məşhur Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin “atasının adı mənbələrdə zikr olunmayan” (bəlkə də seyyidə olduğu üçün-M.H) xanımı” Mömünə Xatundan iki oğlu və bir qızı dünyayə gəlmişdir. Böyük oğlunun adı Alaəddin Məhəmməd, kiçiyinin adı Cəlaləddin Məhəmməd (Rumi), qızının adı isə Fatimə (Bu ad Peyğəmbərin(s) pak nəslinin anası olan yeganə qızının adı kimi şiə və sufi aləmində xüsusi ikram olunandır-M.H) olmuşdur.”(2,13).

Ruminin vəfat etdiyi 1353-cü ildə “Mənaqibül-arifin” əsərini tamamlayan müridi Əhməd Əflakinin yazdığına görə: “Bəziləri, “Rumi uşaq ikən atasının Seyyidi-Sirdan (Sirli-Seyyid-

23

M.H.) ləqəbli Şeyx Bürhanəddin Mühəqqiqi-Tirmizini ona tərbiyyəçi-ata tutmasını və Seyyidin də xudavəndigarı (Rumini-M.H) lələ və ya atabəy kimi çiynində daşıdığını və gəzdirdiyini söylərlər”(2,17).

Ruminin doğulduğu, uşaqlıq və ilk gəncliyini yaşadığı “Bəlxin 1198-ci ildə Gurluların, 1206-cı ildə isə Monqol təhlükəsinə məruz qaldığı və Xarəzmşahların əlinə keçməsi ərəfəsində atası Bəhaəddin Vələdin ailəsi ilə birlikdə buralardan köçməsi... Bəlxdən ayrılarkən qızı Fatimənin evli olduğu üçün orada qalması” aşkar qeyd olunsa da; “bu köçün səbəbləri (Əhli-beyt maarifinin fədakar davamçısı,məşhur alim)Fəxrəddin Razini (?-1209) tənqid etdiyi və Xarəzmşah Məhəmmədin (?-1220) isə onun fikirlərini dəstəklədiyini öz “Maarif” əsərində qeyd etdiyinə və müxalif mövqeyinə rəğmən Xarəzmşahın qəzəbinə düçar olması ilə mənəvi, maddi və fiziki təsirlərə tuş gəlməsindən ehtiyatlandığına nisbət verilə bilər.”(2,15) kimi qeyd olunur.

Həccə getmək niyyəti ilə Bəlxi tərk edən Bəhaəddinin yol boyu xəlvəti şiə özəklərinin yerləşdiyi Nişabur və Bağdad şəhərlərinə baş çəkməsi, Həcc ziyarətindən dönərkən Şamdan adlayıb, Əhməd Əflakiyə görə “4 il qaldıqları Ərzincana, oradan 7-il qaldıqları Qaramana, orada 17 yaşlı Mövlananı karvan üzvlərindən olan Səmərqəndli Lələ Şərəfəddinin qızı Gövhər xanımla evləndirməsi (bu izdivacdan 1226-da Sultan Vələd ləqəbli Bəhaəddin Məhəmməd və 1227-də Sultan Çələbi ləqəbli Alaəddin Məhəmməd adlı iki oğlu olmuşdur. Gövhər xanımın vəfatından sonra evləndiyi Konyalı Kimya Xatundan da Müzafərəddin Əmir Alim adlı bir oğlu və Məleykə Xatun adlı bir qızı olmuşdur), Əhməd oğlu Firudin Sipehsalara görə isə Səlcuq Sultanı Əlaəddinin təkidi (çox ehtimal ki, ərazidə geniş yayılmış və hesablaşılması lazım gələn siyasi duruma çevrilən dərviş hərəkatını “İmam Qəzalinin “ortodoksal islam” nəzəriyyəsi misalında nəzarətdə saxlamaq üçün-M.H) dəvəti ilə Ərzincan yaxınlıqdakı Ağşəhərə gəlib qışı orada qaldıqdan sonra Səlcuq paytaxtı Koniyaya getməsi” (2,15-16) düşündürücü hadisələrdən-dir.

Rum ölkəsinin Anadolu civarının Konya şəhərində məskunlaşaraq sünni şeyxi kimi təkyə və ya sə`ma yaratdığı mənbələrdə bəyan edilən Bəhaəddin Vələdin 1231-ci ildə ölümündən sonra “24 yaşlı Ruminin atasının təkyəsində Şeyx seçilməsindən 1 il keçmiş, uşaqlıq atabəyi Seyyid-Sirdan Şeyxin Konyada peyda olması ilə ona mürşid kimi 9 ilə qədər bağlanması, həmçinin məsləhəti əsasında həşşaşi-şiə marifinin özəkləri olan Şam və Hələbə gedib “Hələviyyə mədrəsəsi”ndə Mövlana Kəmaləddin bin Adim (?-1262) kimi sufiyanə təriqət şeyxlərindən lüğət, ərəbiyyat, fiqh, təfsir, hədis, mə`dulat (təqdir, deyilməmiş sözə dəlalət edən mə`na, gizlin, batini əsrar) və mənqulat (deyilmiş, zahiri məntiq) elmlərini 4 və ya 7 il təhsil alıb, qayıdarkən Qeysəriyyədə olan mürşidini təkrar ziyarət edərək, nəzarətində çillə doldurması və 1241-ci ildə vəfat edən ustadını ziyarətə getməsi”(2,17-18) onun bir şiə Şeyxi kimi güclü təqiyyə etdiyinə dəlalət edir

Deməli, Sirrli-Seyyid vasitəsiylə xəlvəti təqiyyə mərkəzi və ya Məhəmməd Xarəzmşah arasında əlaqə saxlayan Ruminin arif bir şeyx olan atasının da təriqət sirrinin faş olmaması və dübarə təqiyyə ilə rəqib dövlətlər arasında kəşfiyyat məqsədli sığınacaq tapa bilməsi üçün Bəlxi “qorxudan tərk etməsi”nin də təqiyyə olması mümkündür.

Bu olaylar arasında C.Ruminin dövrünün Əhli-beyt maarifinin böyük hamisi və batil sufi cərəyanlarının islahçısı olan məşhur xəlvətiyyə şeyxi Şəms Təbrizi ilə görüşündən sonra qal (söz-söhbət) aləmindən hal (ruhaniyyət) aləminə inziva etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

24

Xəlvəti və ya təqiyyəvi sufizmdəki ən`ənəyə rəğmən: “Hər ke ra əsrari-həqq amuxtənd, Möhr kərdənü dəhanəş duxtənd”, (“Həqq sirrini kimə ki, öyrədərlər, Möhürləyib də, ağzını da tikərlər”)(7,37)-məntiqi nəzərə alınarsa, böyük ariflik məqamı olan Ruminin həyat hekayəsində 26-

cəmadüəl-axır-642= 29-noyabr-1244 cü il tarixdə Konyada birinci dəfə peyda olan Mövlana Şəms-əd-Din Mühəmməd Şəms (Günəş) Təbrizinin məxsusi bir yeri vardır. Mövlana Ruminin oğlu Sultan Vələdin sözləri ilə deyilərsə:

“Gözlənilmədən Şəmsəddin gəlib ona çatdı; nurunun işığında da kölgə yox olub getdi;... Bir zaman bərabər qaldılar; bir müddət rahat və hüzura daldılar;... Eşq dünyasının ardından dəfsiz, sazsız eşq səsi ərişdi. Məşuq hallarını anlatdı ona; beləcə də sirri ucalardan da ucalara çatdı. Dedi ki: “Sən batinə (görünməyən Tanrıya) əsir olmusan. Amma bunu bil ki, mən, batinin də batiniyəm!” Mövlananın tələbə və müridlərində qısqanclıq yarandı: “Bu adam kimdi ki, Şeyximizi, çayın bir saman çöpünü qırıb apardığı kimi qırıb bizdən apardı.” Arzuları əvvəlki şəraitə dönməkdi: “Şəms buradan getsəydi, padişahımız yalnızca bizə qalardı. Əvvəllər olduğu kimi ehsanına çatardıq, dodaqsız, damaqsız şəkərlərini yeyərdik.”(2,18-19).

Bu gileylənmələr səbəbiylə Şəms 21 şəvval 643/h= 10 mart 1246/m-da Konyadan ayrılır. Bu ayrılıq Mövlanaya son dərəcə təsir edir. Himayə gözləyən müridlər gördükləri işdən peşiman olub, fəryad edirlər: “Lütf et! Bilgisizliklə günah işlətdik, amma tövbələrimizi qəbul et”...Şeyx bu vəziyyətlərini görüncə, aralarını düzəltdi; o inciklikdən əl çəkdi” (2,20).

Mövlana oğlu Sultan Vələdi Şəmsi tapıb gətirmək üçün Şama göndərir. 15 aydan sonra-1246 cı ildə geri dönürlər. Əflakiyə görə Mövlananın xanımı “Kimiya Xatunun ölümündən 7 gün sonra, şaban-644\h =dekabr-1246/m-cı ildə Şəms təkrar Şama gedir.” Əflakinin məlumatından anlaşıldığına görə görünür Şəms yenidən geri dönmüş, lakin bu bərabərlik uzun çəkməmişdir: “İkinci səfərində tam 6 ay mədrəsənin hücrəsində Mövlana ilə söhbət etdilər... Şəmsəddinin qeyb olub gizləndiyi tarix 645/1247-ci ilin cümə axşamı (?!) günüdür.”(2,20).

Mənbələrdə Mövlananın oğlu Əlaəddin də qatıldığı və çox ehtimal ki, Əhli-beyt maarifinin intişarından ehtiyatlanan Səlcuqi hakimiyyətin himayə etdiyi bir qrupun Şəmsi öldürdüyü tərəddüdlə rəvayət olunsa da, qeybə çəkilmə ərəfəsində Şəmsin Mövlananın həmin vaxt 22 yaşlarında olan digər oğlu Sultan Vələdə belə söylədiyi qeyd olunur: “Bu səfər elə getmək istəyirəm ki, heç kimsə məndən bir nişan belə tapmayacaq; Beləcə bir çox illər keçəcək də, yenə kimsə izimin tozunu belə görməyəcək...”(2,20-21).

Konyadakıların könüllərindəki kədər keçib getsin deyə, Şəms beləcə hamının gözündən itib getdi. Arxasıyca da onu tapmaq eşqiylə Mövlana da Şama gedir və boş qayıdır. Bir neçə ildən sonra yenə Şəmsin eşqiylə Şama üz çevirən Mövlana onu bir ildən artıq arasa da, axtarışlardan üzüntülü qayıdır və Konyalı Zərgər Şeyx Səlahəddini özünə naib və xəlifə seçir.

Mövlana Səlahəddinin dediyinə görə: “Şeyxin coşqunluğu onunla (Şəmsin qeybi ilə) yatışdı; bütün o zəhmət, dedi-qodu fərəhliyə çevrildi.”(2,21)

Mövlana ömrünün son 10 ilini “Məsnəvilər”inin də yazılmasına səbəb olan Çələbi Hüsaməddinlə və naib seçdiyi Şeyx Səlahəddinlə bir yerdə söhbətlə keçirdir. Bu müddətdə oğlu Şultan Vələdi Şeyx Səlahəddinin qızı Fatimə ilə evləndirir və 5 cəmadüəlaxir-672/h=17/XII-

25

1253/m tarixində 66 yaşında vəfat edir. Oğlu Sultan Vələd isə atasının mənəvi irsinin layiqli davamçısı kimi 1312-ci ildə dünyadan köçmüşdür. (2,21).

Mövlananın ruhiyyəsinə əsər qoyan “mədlul”un (gizli sirr) mahiyyətini dərk etmək ariflərə və eşq əhlinə məxsus bir nemətdir. Amma onun “Çobannamə” və ya “Neynamə”si ilə tanış olanlar əsrarının “məqal”ını (zahiri mənas) dərk etməkdə çətinlik çəkməzlər.

Belə ki,“Kullu sirrun cavəzül isneyni şa” (Hər bir sirr ikinci bir həmraz istəyir) (5,289)-deyən Rumi, yadigar qoyduğu “Neynamə”sində İmam Əlinin (ə) “Cəlal”, “Cəmal” və “Kəmal” adı üç əsrarlı təfsir kitablarını “təlvin donu geyindirilmiş füsusun ayəsi” adlandırmaqla özünün və Mövlası Şəms Təbrizinin təqiyyə ilə “möhürlənmiş ağzı”nın sirrini zəmanəsindən sonrakı mə`na qəvvasları üçün faş etmişdir. AMEA M.Füzuli adına ƏYİ TƏŞ-nin müdiri f.e.d. professor Azadə Musayevanın gərgin tədqiqatlarının nəticəsi olan “Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar” kitabının Rumi “Neynamə”sindən tərcümə kimi təqdimat tapan bölməsində oxuyuruq:

“Bulupdur çoxlar anınla Həqqə yol, Ki, “beş yüz əlli toqquz bab” olur ol. Anın “bir cild edərlər altı babın” Nə dənlü cild olur bir gör kitabın?! Edən üç vəch ilə Qur`anı təfsir, Olan təfsir ilə hər qəlbə təf sir.... Dedi əvvəlki tə`vilə “Cəlal” ol, Deyib ikinci tə`vilə “Cəmal” ol. Təmam edüb “Cəlal” ilə “Cəmal”i, Dedi üçüncü tə`vilə “Kəmal”i... “Vilayət məndə xətm oldu!”-deyəndür, Nəbatü qənd ilə şəkkər yeyəndür!” (5,321). “Vilayət məndə xətm olundu!”-kəlamının Peyğəmbərin (s) vəsiyyətinə əsasən öz

canişinliyinə işarə edən müttəqilərin Əmiri İmam Əliyə (ə) aidliyi məlum ikən “Mövlayi Bozorg”un oğlu Mövlayi Ruminin başçılıq etdiyi “Mövləviyyə” dərviş ordeninin zəmanənin tələbi ilə təqiyyə əsasında təmamən Əhli-beyt marifinin xəlvəti tədris bazası kimi çıxış etdiyi qənaəti hasil olur.

Ruminin atasının “Hənəfi məzhəb şeyx”liyi isə tarixdə sünnü hakimiyyətinin gizlətməsinə baxmayaraq, Şeyx Əttarın qeyd etdiyi kimi Hənəfinin ömrünün sonlarında peşiman olub şiəliyi qəbul etməklə şiə övlüyalığına ehtiram əlaməti kimi də qəbul oluna bilər.

“Mollayi-Rumi” “Mövlana” və ya “Həzrəti-Pir” kimi məşhurlaşmış C.Ruminin “Mövlana xanəgahı”nda (2,14) Petpuşevskiyə görə:“Hündür papaq (“külah”) qoymaq, musiqi sədaları altında oynayaraq ucadan (cəhri) zikr etmək mövləvi dərvişləri üçün xarakterik idi. Mövləvilər xristian və yəhudi dinindən olan şəxslərə yaxşı münasibət bəsləyirdilər” (ASE,VII,79). Halbuki, klassik sünnə fiqhinin ehkamına görə İslamda musiqi və rəqsi hərəkət qadağan və haramdır. Amma tarix təqiyyəyə əsaslanan sufi-dərviş adabından qaynaqlanan “Mövlaviliyi” zahiri əlamətlərinə rəğmən “sünni təriqətli dərviş ordeni” kimi təqdim etmişdir.(ASE, VII,79). Təbii ki, ciddi təqiyyə əsasında Avropaya, əcəmə, xüsusən də

26

Orta Asiyaya yeridilmiş sufi xəlifələrinin İslama qədərki monoteist dinlərin təsiri altında olan əhali arasında maariflənmənin əlaqələndirici məntəqələrindən biri kimi çıxış edən “Mövlana xangahı”nda Petruşevskinin təsvir etdiyi kimi müvafiq “beynəlmiləl” əhal-ruhiyyli məclislərin tə`sis olunması həmin zamanlarda fövqəldövlət titulu uğrunda mübarizə aparan Səlcuq Sultanlığı üçündə məqbul idi. Amma, hər hansı bir gizli və ya aşkar cərəyan kimi Əhli-beyt maarifinin təlim bazası üçün nəzərdə tutulmuş “Mövləvi məclisləri”nin də müəyyən müddətdən sonra hakim zümrə tərəfindən “təhlükəli amil” kimi qiymətləndirilməsi və ya bir sıra ideoloji təsirlərə məruz qalmaqla təqiyyə əhəmiyyətini itirməsi və ya yanlış bir cərəyan xarakteri alması da təbiidir. Bu mürəkkəb ictimai-siyasi-ideoloji çarpışmalar əhatəsində mövcud olmuş “Mövləvi məclisləri”nin batini əsrarını və mahiyyətini tarixi gerçəkliyin siyasi rənglərindən və təqiyyədən təsəvvürü olmayan ümumi (mühəqqiq və tədqiqatçı olmayan) kütləyə aşılamaq isə əlbətdə asan başa gələn iş deyil.

Belə ki, Mövlananın Konyadakı məqbərəsi yanındakı “Mövlana xangahı”nda sonralar ciddi ictihad edərək Əflaki, Sultan Vələd və b. kimi bir çox şair və musiqiçilər yetişmişdir (ASE, VII,79). Əhli-beyt maarifi ilə Şərqin mənəvi-əxlaqi bazasında mühüm bir cərəyan kimi çıxış etsə də, XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində yoxsullar və sənətkarlar arasında daha geniş yayılmaqda olan Mövləvilik Osmanlı hökumətinin və Qərb dövlətlərinin xəfiyyə orqanlarının təsiri ilə “ifrat panteist dünyagörüş xarakteri aldığı üçün” Mövləvi dərvişləri Səfəvi hökümdarı I Təhmasib tərəfindən ölkədən qovulmuşdur (ASE, VII,79).

Amma, lkin məqsəd və əsil təqiyyə məzmunlu mahiyyətinə görə “Mövlana təkyəsi” və ya “Mövlana məclisləri” kimi tarixə düşmüş bu irfan məktəbinin məşhur şeyxi Mövlana Rumi və

“Rumi xangahı” bəşəriyyətin həyatında oynadığı rol və kəsb etdiyi müqəddəs əhəmiyyət müqabilində İslam dini, ərəb, fars və türk dilli ədəbiyyat var olduqca var olacaq, məşhurluğunu saxlayacaq və bəşəri öz humanizmi ilə mərifətləndirəcəkdir.

ƏDƏBIYYAT:1.Seyyid Cəfər Şəhidi, İslam tarixi və təhlillər,Tərcüməçi, Arif Əliyev,İSBN 964-92642-4-8, Məhdiyyə nəşriyyat., 2000,s.305.2. Mevlana Cəlaləddin-i Rumi, Konya Valiliyi İI Kültür və Turizm Müdürlüyü Yayınları, Yayın N%139, 2006, s.64.3. Əlizadə M, Əhli-beytin matəmində, Bahar, 2001, s.236.4. Y.A.Belyayev,Müsəlman təriqətləri, Bakı,1991, s 102.5.Musayeva A., “Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar”, Bakı, 2003, s-475.6.İbrahimov.A, Müsəlman hüququnda dövlət məsələləri, Bakı,1998, s-120.7.Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri, Məsum imamların həyatına bir baxış, Qum, 1995.

27

Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin yaradıcılığı və rus tədqiqatçıları

Şərqin təsəvvüf tarixində öz əsərləri və irfani həyatı ilə böyük maraq doğurmuş şairlərdən biri olan Mövlana Cəlaləddin Bəlxi h.604-cü il, rəbiül-əvvəl ayının 6-da (=m.1207-ci ilin 30 sentyabrı) indiki Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya göz açmışdır.

Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin atası Məhəmməd İbn Hüseyn əl Xatibi Əl-Bəlxi (1148-1231) daha çox Bəhaəddin Vələd kimi tanınmışdır. Dövrünün müsəlman ilahiyyətçiləri içərisində ən tanınmışlarından biri olan və müsəlman mistiklərinin nümayəndələrinə, sufilərə rəğbət bəslədiyini heç vaxt gizlətməyən Bəhaəddin Vələd özünü məşhur sufi mütəfəkkiri Əhməd Əl-Qəzalinin mənəvi ardıcılı hesab edirdi.

Həmin dövrdə səltənət Xarəzmşah Məhəmmədin əlində idi və Xarəzmşah Məhəmmədlə yaxşı münasibətlərdə olmayan Bəhaəddin Vələd ailəsi ilə birgə müqəddəs Məkkəni ziyarət etmək məqsədi ilə 618/1221-cü ildə (bəzi mənbələrdə 610/1213) Bəlxi tərk edir. Səfər zamanı Bəhaəddin Vələd Nişaburda məşhur sufi şairi Şeyx Fəridəddin Əttar ilə görüşür. Şeyx Əttar o zaman 6 (və ya 14) yaşında olan Mövlananın zehninə, istedadına heyran qalaraq, onun çox yaxın zamanda kimliyini sübut edəcəyindən əmin olduğunu bildirir və öz “Əsrarnamə” (Sirlər kitabı) məsnəvisinin bir nüsxəsini kiçik Cəlaləddinə bağışlayır.

Məkkədən qayıdan Bəhaəddin Vələd öz yolunu Kiçik Asiya və Rum ölkəsindən salır. Həmin dövrdə burada Səlcuq Sultanı Əlayəddin Keyqubad hökmranlıq edirdi. O, Bəhaəddin Vələdi və ailəsin çox böyük hörmətlə qarşılayır, onların orda yaşaması üçün hər cür şərait yaradır.

Həmin vaxtlar isə Bəlx şəhəri, Xarəzm və o cümlədən onun ətrafı, İranın böyük bir hissəsi monqollar tərəfindən işğal edilmiş və dağıdılmışdı. Bu səbəbdən də Bəhaəddin Vələd vətəninə qayıda bilmir, bir qədər Larəndədə yaşayır sonra isə Konyaya köçür.

Mövlana Cəlaləddin atasından, müxtəlif şeyx və ustadlardan elm və bilik alaraq, dövrünün bir çox elmlərinə yiyələnmiş, ədəbiyyat, fəlsəfə, İslam tarixi, fiqh, hədis və Quranın təfsirində böyük bilik nümayiş etdirmişdir. Bu dahi sufi mütəfəkkirin poetik yaradıcılığı və fəlsəfi-dini baxışları Yaxın və Orta Şərqin ədəbi baxışları sistemində dərin iz buraxmışdır.

Hələ yaşadığı dövrdə canlı əfsanəyə çevrilən, müqəddəslərdən biri elan edilən Mövlana Cəlaləddin ömrünün xeyli hissəsini Rum adlanan Kiçik Asiyada keçirmişdir. Bu səbəbdən də onun ədəbi təxəllüslərindən biri də “Rumi”dir.

Mövlana Cəlaləddin Malanya, Sivas, Ağ şəhər, Larenda və s. şəhərlərdə olmuşdur. Bəhaəddin Vələd vəfat etdikdən sonra o, mədrəsədə atasının yerini tutur və bununla da yerli dini simaların sırasına daxil olur. 24 yaşlı Cəlaləddinin nüfuzu surətlə artmağa başlayır və çox keçmir ki, öz elmi və biliyi ilə şöhrət qazanır.

Mövlananın həyatı sufi şairi Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan sonra tamamilə dəyişir. O, Şəmsəddin Təbrizini mənəvi müəllimi, özünü isə onun dinləyicisi və şagirdi elan edir.

A.Şükürov və R.Eminlinin “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Mənəviyyat məsnəviləri” adlı kitabından aldığımız məlumata görə, 1244-cü ilin 26 noyabrında şair Şəmsəddin Təbrizi Dəməşqdən Konyaya gəlir və şəhər alverçilərinin qaldığı karvansarada qalmalı olur. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra o, küçəyə çıxaraq darvazanın qarşısında əyləşir. Bu zaman şəhərin qazisi Mövlana Cəlaləddin oradan keçirmiş. Müridləri və şagirdləri tərəfindən müşaiyət olunan

28

Mövlana Şəmsəddin Təbriziyə çatarkən o ayağa qalxır və soruşur: “Mənə de! Allahın qullarından kim, - Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) yaxud da, Bistamdan olan Bəyazid böyükdür?” Cavabında eşidir ki, “əlbəttə ki, Hz. Məhəmməd (ə.s.) böyükdür. Çünki Qurani–Kərimdə Məhəmmədin (ə.s.) sonuncu peyğəmbər olması haqqında fikirlər vardır”. Bu cavabın müqabilində Şəmsəddin Təbrizi yenidən belə bir sualla müraciət edir: “Bəs o zaman peyğəmbərlərin bu sözünü necə başa düşək ki, buyurmuşlar: “Ey Allahım! Biz sənin haqqında biləcəyimiz qədər bilmirik”. Bəyazid isə belə demişdir: “Mən məşhuram, mən məşhuram! Gör mən nə qədər qüdrətliyəm!”. Bu sözlərdən sarsılan Mövlana bu qeyri-adi insanı öz evinə dəvət edir və həmin vaxtdan başlayaraq onun xarici aləm ilə əlaqəsi kəsilir. 16 ay Şəmslə söhbətlər aparır, səbrli dinləyici kimi onun dediklərinə qulaq kəsilir. Şəms Təbrizi onun üçün məhəbbət mücəmməsi, odlu alovlu dostluq, mənəvi yaxınlıq rəmzi idi. (4, 5)

Mövlana Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan sonra mədrəsədə məşğələləri buraxır, şagirdləri və ailə üzvləri ilə çox nadir hallarda görüşür və bu da olduqca böyük narazılıqlara səbəb olurdu. Konyada bu hadisə böyüklər və alimlər tərəfindən yaxşı qarşılanmadı. Əvvəlcə sakit pıçıltılar, sonra isə Şəmsəddin Təbrizinin əleyhinə açıq-aşkar hədələr başlandı. Müridlərin sakitləşməyəcəyini hiss edən Şəmsəddin Təbrizi 11 mart 1246-cı ildə gizlicə Konyadan çıxaraq Dəməşqə gedir. Əhvalı pozulmuş Cəlaləddin yeganə inandığı oğlu Sultan Vələdi Şəmsəddin Təbrizinin arxasınca Dəməşqə göndərir və ona məktub yazaraq acizanə surətdə geri qayıtmasını xahiş edir. Sultan Vələd Şəmsəddin Təbrizini tapır və onlar birgə Konyaya qayıdırlar. Mövlana Cəlaləddin Şəmsəddin Təbrizinin geri qayıtmasına çox sevinməsinə baxmayaraq, şagirdlərin onu düşməncəsinə qarşılaması və fiziki hədələrin davam etməsi birdəfəlik yox olmasına səbəb olur. Bu hadisə 1247-ci ilin dekabrında baş vermişdir. Mənbələrə görə Mövlana bir neçə dəfə Şama (bəzi mənbələrə görə Dəməşqə) getsə də orada onu tapa bilmir.

Ümumiyyətlə, Şəmsəddin Təbrizinin şəxsiyyəti ətrafında çoxlu sirlər dolaşır. Bir çox tədqiqatçılar onun Cəlaləddinin həyatında böyük dəyişikliklər yaradan insan olduğunu nəzərə alaraq, bu yoxolmanı maraqlı əfsanə səviyyəsinə qaldırmışlar. O, hər bir ritual və kult prinsiplərinə, mənəvi saflığa çağırmış, xalqla ünsiyyəti zəruri hesab etmişdir. Sufi Şəms teologiyanın və sxolostik fəlsəfənin üzərinə amansız hücuma keçmiş, dini fərqləri qəbul etməmiş, müxtəlif dinə etiqad edənləri sülhə çağırmış və belə hesab etmişdir ki, hər bir dinin mahiyyəti ritualların keçirilməsində deyil, dinə inanmaqdadır. (5, 4)

Şəmsəddin Təbrizi Mövlana Cəlaləddin üçün yeni bir aləmin qapısını açır. Onunla görüşdən sonra Mövlananın daxili və mənəvi aləmində böyük bir dönüş və inqlab baş verir. Şəmsəddin Təbrizinin müəmmalı şəkildə yoxa çıxması onun halsızlığı və məyusluğunu günü-gündən artırır. Hətta bir sıra rəvayətə görə Mövlananın vəziyyəti elə ağırlaşır ki, ailəsi onun tezliklə dəli olacağını düşünür. O, divanə bir aşiqə çevrilir, saf insani hisslərlə mistik mövzuda şerlər yazmağa başlayır.

Mövlana Cəlaləddin Bəlxinin istedadının ayrılmaz cizgilərindən biri onun musiqi qabiliyyəti, ritmi qeyri-adi şəkildə duyma bacarığı olmuşdur. Şəmsəddin Təbrizi qeyb olduqdan sonra Mövlana tez-tez yığıncaqlar keçirir, yazdığı qəzəlləri musiqi sədaları altında ritual səviyyəsində oxunmasını, rəqslər edilməsini təşkil edirdi. O, 672-ci il, Cəmadi-ül-əvvəl ayının 5-də (=1273-cü il, 17 dekabr) dünyasını dəyişmiş, vəsiyyətinə görə Konyada atası ilə bir məqbərədə dəfn edilmişdir.

29

Mövlana Cəlaləddin Bəlxi özündən əvvəlki sufizm cərəyanlarını, böyük sufi mütəfəkkirlərini yaxşı öyrənmiş və onların yaradıcılığından bəhrələnmişdir. O, Sənai və Əttarın, Əl-Mütənabi və Əl-Həllacın, Bəyazid Bistaminin, Əl-Qəzalinin əsərlərini və mistik görüşlərini dərindən bilirdi.

Mövlana şeirlərinin birində, iki beytlə Sənai və Əttarın yaradıcılığını nə dərəcədə yüksək qiymətləndirdiyini belə ifadə edir:

کوچه یک خم اندر هنوز ما گشت عطار را عشق شهر هفت ایم

و سناعی پی از ما او چشم دو سناعی و بود روح غطارآمدیم عطار(Əttar eşqin yeddi şəhərini gəzdi. Biz hələ bir küçənin döngəsində qalmışıq; Əttar ruh

idi, Sənai onun iki gözü. Biz Sənai və Əttarın ardınca gəlmişik). (2, 83)Mövlana öz yaradıcılığında dünyəvi və ideal, real və mistik cəhətləri birləşdirməyə

çalışmış və özünün xüsusi fəlsəfi baxışlar sistemini yaratmışdır. O eyni zamanda müxtəlif xalqların folkloruna müraciət etmişdir və əsərlərində dialektik janra üstünlük vermişdir. Mövlananın əsərlərindəki təmsil və hekayələrin əksəriyyətinin mənbəyi şərq ədəbiyyatının qiymətsiz nümunələridir. Amma ən çox o, Şeyx Fəridəddin Əttarın yaradıcılığına müraciət eymiş, öz “Məsnəvi-ye Mənəvi”sində Şeyx Əttarın “Əsrarnamə” və “Müsibətnamə” əsərlərindəki hekayətlərdən bəhrələnmişdir.

Mövlananın qəzəlləri həm forma, həm də məzmun etibarıilə özündən qabaqkı sufiyanə qəzəllərdən fərqlənir, oynaqlığı, sadəliyi, dəlicəsinə eşqin ehtiraslılığı, şövqü, həvəsi, fəryadları və nalələri ilə seçilir.

“Divani Kəbir” təsəvvüf qəzəlləri və rübailəri birləşdirən böyük mənzum əsərdir. Mənbələrdə bu kitabdakı qəzəllərdə Şəmsəddin Təbrizinin adını tez-tez çəkdiyinə görə həmin əsəri “Divani Şəmsi Təbrizi” və ya “Qəzəliyyat-e Şəmsi Təbrizi” adlandırırlar. Y.Rüstəmovun “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi” kitabındakı qeyddə bildirilir ki, “Divani Kəbir”də beytlərin sayı 44834-dür, həmin saya 1765 rübaini, yəni 3530 beyt də əlavə edilsə, beytlərin ümumi sayı 48364 olur. Ümumiyyətlə əsərdəki beytlərin ümumi sayı müxtəlif cür göstərilir. Mövlananın Şəmslə başladığı söhbətlərdən sonra coşğun duyğularla öz ruhi halətlərini bəyan etdiyi, qəzəl, qəsidə, tərcibənd, müstəzad, rübailəri və divan ədəbiyyatının digər nəzm ilə söylənmiş mənzumələri yığılaraq bir divan şəklinə salınmışdır və ilk dəfə əsər Ə.Gölpınarlı tərəfindən tərcümə edilmişdir.

“Fihi-ma fihi” (Onun içindəki içindəkidir) Mövlananın xüsusi ev məclislərində, mədrəsədə, təkkədə və digər yerlərdə etdiyi söhbətlərin və oxuduğu moizələrin birbaşa oğlu Sultan Vələd və ya başqa yaxın müridlər tərəfindən toplanılaraq kitab halına salınan bir əsərdir ki, yalnız Cəlaləddinin vəfatından sonra tərtib edilmişdir. Əsərin əsas mövzusunu təşkil edən hissələrin yanında, fəsillər verilmişdir və bu fəsillərdə dahi sufi şairinin ətrafına yığışan insanların verdiyi suallar və mütəffəkkirlərin cavabları yer tutur.

“Fihi-ma fihi” əsərinin bəzi hissələri Mövlananın yaxın dostu, Səlcuqilər dövlətinin vəziri və sonra başçısı, elm və maarifə böyük maraq göstərən Müinəddin Süleyman Pərvanəyə xitabən söylənmişdir. Türk dilinə isə Ə. Gölpınarlı və M.Ambarçıoğlu tərəfindən tərcümə edilmişdir. (4, 59)

30

“Məcalesi-Səbəə” əsəri Cəlaləddin Bəlxinin etdiyi vəzlərdən yeddisində söylədiyi sözlərin bir tələbə və ya müridi tərəfindən yazılması nəticəsində meydana gəlmişdir. Burada dini-əxlaqi, xüsusən sufi mövzular əsas yer tutur. Tanrının qüdrəti, ululuğu tərif edilir, Qurandan ayələr, hədislərdən misallar gətirilir və bəzi hekayələr, şerlər söylənilir. “Fihi-ma fihi” əsəri kimi bu əsər də Cəlaləddin Bəlxin vəfatından sonra tərtib edilmiş, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur.

“Məktubat” əsəri Cəlaləddin Bəlxin yaşadığı dövrdə Səlcuq dövlətinin rəhbərlərinə, başda sultan olmaqla vəzirlərə, əmirlərə, dostlarına hər hansı mövzu ətrafında, müxtəlif şəxslərə yazdığı 145 məktubdan ibarətdir ki, şairin vəfatından sonra müxtəlif mənbələr və qaynaqlar arasından seçilib toplanmışdır. Burada ayələr, hədislər, öyüd-nəsihətlər verilir.

Cəlaləddin Bəlxi son şah əsəri olan “Məsnəvi-ye mənəvi”ni 1285-1270-ci illərdə yazmış, ömrünün 12 ilini bu əsərin yaradılmasına həsr etmişdir. Altı cilddən, iki misralı eyni qafiyəli beytlərdən ibarət olan bu əsər Hüsaməddin Çələbinin dövründə yazılmış, Şərqin böyük şairi Əbdürrəhman Cami onu “Fars dilində Quran” adlandırmışdır. Mövlana bu əsərdə özünün dini-fəlsəfi görüşlərinin şərhini vermiş, bütün zəmanələr və dövrlər üçün qəbul edilən bir əsər ortaya çıxarmışdır. O bu əsərdə Şərq əfsanə, təmsil və rəvayətlərindən geniş istifadə etmişdir. Məsnəvilərin əksəriyyəti dini rəvayətlərdir və bu rəvayətlər “Qurani-Kərim” dən götürülmüşdür.

Məlumata görə, Cəlaləddin Bəlxi “Məsnəvi-ye mənəvi”nin ilk on səkkiz beytini özü yazmış, qalan hissələrini Hüsaməddin Çələbiyə söyləyərək yazdırmışdır. Mənbələrə əsasən, birinci cild təqribən 656-cı ildə yazılmışdır, ikinci cildə isə 662-ci ilin rəcəb ayının 15-də başlandığı bildirilir. Y.Rüstəmovun “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi” adlı kitabında verilən məlumata görə 26 beytdən ibarət olan bu əsər tamamlanmamış və yalnız orijinalın dilində 500-dən çox əlyazma bizim vaxta qədər gəlib çatmışdır.

O, əsərinə şərq ədəbiyyatında bir janr olan “Məsnəvi” adını vermiş və bütün cildlərdə bunu yeri gəldikcə qeyd etmişdir. Cəlaləddin Bəlxinin əsərindən əvvəl və sonra onlarla “Məsnəvi” yazılmışdır, ancaq heç biri bu əsər kimi geniş yayılmamışdır. Ümumiyyətlə “Məsnəvi-ye mənəvi” əsəri yazıldığı tarixdən etibarən böyük bir şöhrət qazanmış, Mövləvilər olmaqla, bütün təsəvvüf və ədəbiyyat aşiqləri tərəfindən sevilmişdir. Bir sözlə bu əsər sufi poeziyasının zirvəsi hesab olunur.

Mövlana Cəlaləddin Bəlxi və onun əsərləri haqqında müxtəlif tədqiqatçılar, çoxsaylı şərhlər yazmışlar, “Məsnəvi-ye mənəvi” əsərini müxtəlif dillərə tərcümə etmişlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Şərq ölkələrində Mövlana hamının tanıdığı və sevdiyi sufi şairidir. Pakistan şairi Məhəmməd İqbal (1873-1938) Cəlaləddin Bəlxini öz müəllimi hesab etmişdir. Qərb dünyası XIX yüzilliyin əvvələrindən Mövlana Cəlaləddini tanımağa başlamışdır. A.Y.Arberri, Y.Burgel, E.Meyeroviç, A.Şimmel kimi tədqiqatçılar Mövlana yaradıcılığını araşdırmışlar. Avsrtiyada tarixçi Yozef fon Hammer Mövlananın bəzi şerlərini almancaya çevirmişdir. Fridrix Pikkert “Divani Kəbir”dən seçmələri mənzum olaraq, Q.Rozen “Məsnəvi-ye mənəvi”ni yenə mənzum şəkildə almancaya tərcümə etmişdir. İngilis şərqşünası R.Nikolson “Məsnəvi-ye mənəvi”ni ingilis dilinə tərcümə etmişdir, A.Arberri isə davam etdirmişdir.

İngilis şərqşünası R.Nikolson göstərir ki, Bəlxi şair və mistikdir, o filosof deyil, onun sistemi yoxdur, “lakin elə estetik atmosfer yaradır ki, analiz ondan qaçır”. Əlbəttdə, R.Nikolsonun bu fikri ilə axıra qədər razılaşmaq olmaz. Doğrudur, Cəlaləddin Bəlxinin öz

31

fəlsəfi sistemi yoxdur. Lakin təsəvvüf fəlsəfəsi var və Mövlana da həmin fəlsəfənin böyük təmsilçisidir. Dahi şair və mütəffəkkir kimi onun fikir dünyası təhlil edilməlidir. (4, 6)

Türkiyədə F.Göprülü, H.Yücel, Ə.Atəş, A.Karaxan, G.Evliyaoğlu, Z.Yılgen, A.Kabaklı, M.Öndər, A.Gölpınarlı, Ə.Yeniterz, gürcü alimi E.Cavelidze, tacik alimi H.Adilov və İranda Bədiüzzaman Füruzanfər, Əbdülhüseyn Zərrinkub, Azərbaycanda isə M.F.Axundov, R.Sultanov, H.Məmmədzadə, A.Şükürov, R. Eminli, Y.Rüstəmov və başqaları Mövlana haqqında müxtəlif tədqiqatlar aparmışlar.

Rusiyada da Cəlaləddin Bəlxi haqqında bir çox tədqiqatlar aparılmışdır. A.Krımski, İ.P.Petruşevski, U.E.Bertels, V.A.Qordlevski, R.Fiş, O.F. Akimuşkin, İ.Selvinski, E.Dunaevski, A.Starikov, L.Yakovlev, U.K.Çittik, N.Qrebnev, D.Samoylov, və başqaları. V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı kitabı 1957-ci ildə nəşr edilib. Bu kitabın müqəddiməsində N.Osmanov yazır: Sənai, Əttar, Bəlxi kimi böyük sufilərin, şairlərin ədəbiyyat tarixindəki rolunu yalnız sufizm ilə məhdudlaşdırmaq lazım deyil. Onlar öz şerlərində hökmdarların zülm və qəddarlığını ehtirasla tənqid edir, zəngin insanların acgözlüyünı, tamahkarlığını, dini riyakarlığı və ikiüzlülüyü pisləyir insanları dostluğa və qardaşlığa çağırırlar.

V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı kitabında qeyd olunur ki, fars dilində əvəzlik və fel qrammatik nöqteyi-nəzərdən bir-birindən fərqlənmədiyi üçün, Mövlananın bir çox qəzəlində onun Allaha, və ya öz sevgilisinə müraciət etdiyini müəyyən etmək çox çətindir. Ancaq yeganə bir qəzəlində onun Allaha müraciət etdiyi açıq-aydın görsənir ki, bu da qəzələ ərəb dilində əlavə edilmiş qrammatik baxımdan fərqlənən bir beytdir.

Kiçik Asiyada müxtəlif millətlərdən və dindən olan insanlar sülh şəklində yaşayırdılar, bu isə Cəlaləddin Bəlxinin yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Onun əsərlərində dini ziddiyət mövzusu nəzərə çarpmır, əksinə o bütün dinlərə böyük hörmətlə yanaşır. Mövlana “Məsnəvi-ye mənəvi”dəki hekayətlərin mənbəyini farsların, taciklərin, türklərin, ərəblərin, yunanların, məşhur hind məcmuəsi olan “Kəlilə və Dimnə” və bir çox xalqların folklorundan götürmüşdür. Onun yaradıcılıq fantaziyasının təfərrüatı fabulalarla məhdudlaşır. “Yolçu və ayı”, “Aslan, canavar və tülkü” adlı təmsillərin süjeti rus oxucularına Lafontenin və Krılovun yaradıcılığından tanışdır. Cəlaləddin Bəlxinin hekayə və təmsillərinin bir çoxunda monqolların hücumundan sonrakı ağır vəziyyət təsvir olunmuşdur. Məsələn, “Джуха и мальчик” hekayəsində atası vəfat etmiş oğlan ağlayaraq məzarı bu cür təsvir edir. (7, 11)

حصیر وی در نه و قالی او در نی زحیر و تنگ خانه برندت مینشان نه و طعام بوی او در نی نان روز نه و شب در چراغی نی

پناه باشد کاو همسایه یکی نی راه بام در نی و معمور درش نی

Там никогда не светит белый свет, Там ни ковра и ни подстилки нет! Там не кипит похлебка над огнем, Ни лампы ночью там, ни хлеба днем! Там ни двора, ни кровли, ни дверей, Там ни соседей добрых, ни друзей! (Tərc. V.Derjavinindir)

32

Mövlananin rus dilinə ən yaxşı tərcümə olunmuş əsərləri orijinalın dilini bilməyən insanlar tərəfindən tərcümə edilmişdir. Məsələn, Naum Qrebnev və David Samoylov tərəfindən edilmiş tərcümə. Amerkalı şair Kolman Barksın “The Essential Rumi” kitabını Sergey Seçiv rus dilinə tərcümə etmiş və “Суть Руми” adlandırmışdır. Sergey Seçiv Detroydda yaşayan amerkalı rusdur hansı ki, 6 ilini bu işə həsr edərək iri həcimli ədəbi əsər ortaya çıxarmış və nəticədə Mövlananin bütün bədii irsinin zənginliyindən və müxtəlifliliyindən məlumat verən bu kitabda rus oxucuları ilk dəfə olaraq son dərəcə dolğun bir antologiyaya sahib olmuşlar.

ƏDƏBIYYAT: 1. Azadə R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Bakı, 2005.2. Məmmədzadə H. Mirzə Fətəli Axundov və Şərq. Bakı, 1971. 3. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2002 .4. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2006 .5. Şükürov A, Eminli R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Mənəviyyat məsnəviləri. (I kitab). Bakı, 2002.6. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. Москва, 1965. 7. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1957.8. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1969.9. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1972.10. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1985.11. . الدین جالل محمد موالنا معنوی مثنوی

33

Молла Сядра (Сядряддин Ширази 1571– 1641)Аьайар Шцкцров

Молла Сядра (Сядряддин Ширази) варлы иранлы аилясиндя анадан олмушдур. Онун дюврц I шащ Аббасын щакимиййяти илляриня тясадцф едир. Щямин дюврдя шиялик щакимиййяти шярият ганунларынын нуфузу, дини фялсяфя вя теолоэийанын популйарлыьы юз апоэейиня чатмышды. Молла Сядра юзцнц интеллектуал фянляри, о ъцмлядян Ибн Синанын, яс-Сцщрявярдинин, неоплатониклярин, хцсусиля Ибн ял-Ярябинин фялсяфясини юйрянмяйя щяср етмишдир. Онун фялсяфяйя олан эцълц мараьы бязи ортодоксал ящвал-рущиййяли гцдрятли сийаси щакимиййятя малик вя фялсяфяни тяригятчи мяшьяля щесаб едян фягищляри гыъыгландырырды. Дцшмянчилик едян бязи ортодокслара эюря, бу сащядяки наилиййятлярини (о, няинки фялсяфяни юйрянирди, щям дя уьурла тядрис едирди) бурахыб елмля мяшьул олдуьу Исфащаны тярк едяряк, Гум шящяри йахынлыьындакы кяндлярин бириня кючмяли олур. Бурада Молла Сядра 12 ил йашамыш, дцшцнъяляря далмыш, аскез практикасыны дадмышдыр. Бу ися юз нювбясиндя онун интеллектуал интуисийасынын кяскинляшмясиня эятириб чыхармышдыр.

Молла Сядра бир сыра сябябляря эюря Ислам фялсяфяси тарихиндя мцщцм йер тутур. Биринъиси, онун ясярляри буну сюйлямяйя бизя имкан верир. Хцсусиля, башлыъа чохъилдлик ясяри – «Аьылын дюрд сяйащяти» бир нюв Ислам фялсяфясинин енсиклопедийасыдыр. Юз сяляфляринин идейаларыны олдугъа ятрафлы ифадя едян Молла Сядра ейни заманда онларын фялсяфи идейаларынын дярин тянгиди тящлилини вермишдир. Икинъиси, Молла Сядра мцяллими Мир Мящяммяд Бакир Дамад тяряфиндян ясасы гойулмуш Исфащан фялсяфи мяктябини даща да эцъляндирмишдир. Бу фялсяфи мяктябин мейдана чыхмасы Иран Ислам фялсяфясинин тарихиндя дюнцш олмушдур. Ислам дцнйасына бир сыра нящянэ философлар бяхш етмишдир. Ян истедадлы адамлар, о ъцмлядян Молла Сядра кими философ тяряфиндян камиллийя чатдырылан Исфащан фялсяфи яняняляри «трансендент мудриклик» ады иля мяшщурлашмышдыр. О, дискурсив дцшцнъянин интуитив нурланманын вя практики мцдриклийин йахынлашмасынын нцмуняси кими юзцнц эюстярмишдир.

Молла Сядра цч дягиг фярглянян мцхтялиф типли ясярлярин мцяллифидир. Бунлар Гурана вя щядисляря йазылан шярщляр, полемик ишляр вя фялсяфи трактатлардыр. Гуранын бир сыра айяляриня, хцсусиля ишыьа щяср олунмуш айяляря шярщляри мцгяддяс китабын Молла Сядра тяряфиндян езотерик охунмасындан

34

хябяр верир. Ейни заманда шия имамларынын фикирляриня шярщляр – монументал ясярляр йазараг онлардакы езотерик мянаны айдынлашдырмышдыр. Онун полемикасы суфи антиномистляря, онларын дини ганунлары позмасына гаршы чеврилмишдир. Нящайят, цчцнъцсц, Молла Сядранын еля ясярляри дя вардыр ки, онларын яксяриййяти интеллектуал елита вя ерудисийалы алим–билиъиляр цчцн нязярдя тутулмушдур.

Цмумиййятля, щямин ясярляр ясаслы шякилдя яняняви Ислам фялсяфяси мювзусунда щазырланмышдыр. Молла Сядра юз дцнйаэюрцшцндя схоластик теолоэийанын диспут идейаларыны Ибн Синанын метафизикасыны вя Ибн ял- Ярябинин мистик дцшцнъялярини синтезляшдирмишдир. Нятиъядя мцдриклик яняняляри тязащцр етмишдир ки, о да юз кюкцнц щяр йердя – теолоэийанын яняняви перипетийаларында, философларын дискурсив дцшцнъяляриндя вя билаваситя суфилярин тяърцбясиндя тапа билмишдир. Молла Сядра ики бюйцк философун тясири алтында олмушдур. Бу философлар Ибн Сина вя ишыг фялсяфяси, «Шярг нуру» (Ял-ишрак) мяктябинин баниси яс-Сцщрявярдидир. Молла Сядра Ибн-Синанын фялсяфясини яс-Сцщрявярдинин мювгейиндян шярщ едир. О, ейни заманда яс-Сцщрявярдинин онтолоэийасыны фундаментал сурятдя нязярдян кечирмишдир.

Молла Сядра йашадыьы дюврдя теолоэийа йахшы инкишаф етмиш елм иди вя фялсяфянин истифадя етдийи лцьятдян теолоэийа да истифадя едирди. Молла Сядра техники терминлярин вя фялсяфя иля теолоэийанын методолоэийасынын идентиклийиня диггят йетирмишдир. Молла Сядранын чыхардыьы нятиъя ондан ибарятдир ки, Ислам фялсяфяси диэяр интеллектуал елмляр кими мцстягил елми фянн шяклиндя инкишаф етмямишдир, яксиня башлыъа шярият мясяляляринин щялли иля ялагядар инкишаф едян фянн олумушдур.

Ял-Кялама мцнасибятя эялдикдя ися Молла Сядра икили мювге тутур, бир тяряфдян теоложи методолоэийайа гаршы чыхыр, диэяр тяряфдян теолоэийанын предмет обйектинин щягигилийини етираф едир. Молла Сядра теологларын аргументлярини сцбут едя билмямясинин сябяблярини эюстярмяйя ъящд едир, диэяр тяряфдян о ещтийатлыдыр вя теоложи инамла баьлы дяйярлярин шцбщя обйекти олмасыны истямир. Заманда йарадылышла баьлы ябядиййят вя юлцляр дцнйасындан, гайытма (дирилмя) мясялялярини шярщ едян ясяриндя Молла Сядра фялсяфя вя теолоэийанын бир-бириня уйьун эялмяйян бязи мювгелярини йахынлашдырмаьа чалышыр. Молла Сядра Ибн Сина фялсяфясинин ясас мцддяаларыны, о ъцмлядян, зярури мювъуд оланын ишыг вермяси, зярури мювъуд оланын варлыьы мцддяаларыны сахлайырды. Лакин о юзц цчцн ютяри олмайан фялсяфи принсиплярин ачыгланмасына апаран шяхси интиусийасыны ортайа чыхарараг Ибн

35

Синадан ял чякирди. Ибн Сина принсипляринин мянбяйи дискурсив фялсяфядя вя онун мянтигиндядир. Бу мянтиг фялсяфи категорийаларын расионаллашмасына ясасланыр. Молла Сядранын «трансендентал мянтиги» онун шяхси вя абстракт интуисийасы сайясиндя йараныр. Молла Сядра бу принсипляри «шярг фялсяфясинин принсипляри» вя «трансендент принсипляри» адландырыр. Молла Сядра Ислам мистикасынын эцълц тясирини – суфизмин щям нязяри, щям дя практики тяърцбясинин тясирини эюрмцшдцр. Нязяри планда она Яндялус мистики Ибн ял-Ярябинин дцнйаэюрцшц эцълц тясир эюстярмишдир. Яслиндя Молла Сядранын истифадя етдийи чохсайлы терминляр Ибн ял-Ярябинин Ислам гносиси мювзусунда йаздыьы шярщляриндян эютцрцлмцшдцр. Молла Сядра Аллащын мащиййятинин инсан тяряфиндян баша дцшцлмясини вя диэяр мясялялярин шярщини Ибн ял-Ярябидя тапыр. Суфи йолунун практики аспектиня эялдикдя ися Молла Сядра аскези идрак йолунун зярури щиссяси кими эюрцр вя практиканын антиномик вя ифратчылыьыны рядд едир. Идрак йолларынын сырасына эялдикдя ися Молла Сядра билийи ики типя бюлцр: щисси гаврайышын вя йа эюстяришлярин кюмяйи иля ялдя едилянляр вя интиутив ишыгланманын васитясиля (медитасийасынын олмасы модели) ялдя едилянляр. Щисси гаврайышын вя эюстяришлярин ясасында йаранан билийи дя яняняви тяснифатдан истифадя едяряк бюлмяйя мяъбур олур (буну перипатетикляр дя едирдиляр). Бу бюлэцдя ики щисся нязяри вя практики щисся мцщцм йер тутур. Нязяри елмляря мянтиг, рийазиййат, натурфялсяфя вя метафизика, практики елмляря ися, етика, сийасят вя игтисадиййат дахилдир.

Елмлярин тяснифаты просесиндя Молла Сядра универсал билик системини тяртиб етмяк истяйир. Онун сащяляринин чохсайлы олмасына бахмайараг, Молла Сядранын бцтцн фялсяфясинин гялби Вящдятин дярк едилмясиня доьру апарыр. Билийя бу ъцр йанашма, практики мцдриклийи дя дахил етсяк, идракын мцхтялиф моделлярини юзцндя бирляшдирир. Молла Сядра цчцн билик тякъя информатив функсийа иля дейил, щям дя трансформатив функсийайа маликдир.

Молла Сядранын мювъудиййят, дяйишиклик вя идрак нязяриййяляри сащясиндя дя мараглы фикирляри олмушдур. Молла Сядра енсиклопедик билийя малик олдуьундан юзцндян яввял йашайыб йаратмыш мцтяфяккирлярин идейа, нязяриййя, фикир вя консепсийаларынын дярин вя дягиг тящлилини веря, бунун сайясиндя дя Ислам фялсяфясини нязяря чарпаъаг дяряъядя зянэинляшдиря билмишдир. Молла Сядранын Ислам фялсяфясиня вердикляри: 1) Варлыг проблемляриня даир шярщляр, бунун да сайясиндя Варлыьын бирлийи тялимини йаратмышдыр; 2) щярякятдя нисби дяйишикликлярин йаранмасынын тядгиги (бу «субстансиал щярякят»

36

ады иля мяшщурдур), даща дягиг десяк, Аллащы чыхмаг шяртиля тябиятдя вя дцнйада даими щярякят нязяриййяси, 3) Идракын, дярк едилян вя дярк едянин бирлийи консепсийасы.

«Шярг нурлары» (ишрагиййя) мяктябинин ясасыны гойан яс-Сцщрявярдинин вя юз мцяллими Мир Дамадын терминолоэийасындан истифадя едяряк, Молла Сядра мащиййятин мювъудлуьу цзяриндя цстцнлцйцня ясасланан йухарыда адларыны чякдийимиз мцтяфяккирлярин варлыг схемлярини дцзэцн баша дцшцр вя юзцнцн нурларын метафизикасы кими шяхси версийасыны формуля едир. О тясдиг едир ки, мювъудиййят мювъуд олан шейлярин ясас принсипиал аспектидир вя о Варлыьын аксиденисийасы кими чыхыш едир. Бундан башга мювъудиййят вя йахуд варлыг (яксяр Ислам философлары, о ъцмлядян Молла Сядра цчцн онлар ейни шейдир) мцстягил мювъуддур, лакин яслиндя Варлыгдан асылыдыр вя юзц хцсуси реаллыгдан мящрумдур. Мювъудиййятин классик бюлэцсцнц нязярдян кечирян Молла Сядра зярури, мцмкцн вя мцмкцн олмайан бюлэцсцнц гябул едир. Буну Ибн Сина да гябул етмишдир. Молла Сядра копулйатив1 мювъудиййят вя гейри-копулйатив мювъудиййят аспектлярини ишляйиб щазырлайыр. Копулйатив Варлыг субйекти предикатла ялагяляндирир. Ашаьыдакы фикря нязяр йетиряк «Сократ философдур» кимдир, нядир суалынын ъавабы ялагяляндириъи функсийа философла Сократы ялагяляндирир. Философун варлыьы Сократла ялагялянир, икинъи щалда ися екзистенсиал функсийаны, даща дягиг десяк, мювъуд олан шейлярин мювъудиййяти иряли сцрцлцр. Бизим нцмунядя Сократын философ кими мювъудлуьу дедикляримизя сцбут ола биляр. Молла Сядра «Малик олмаг» вя «олмаг» фелинин ишлянмясиня хцсуси диггят йетирир. Икинъи щалда тясдиг едир ки, «олмаг» мадди дцнйада Аллащы чыхмаг шяртиля, копулйативдир, чцнки Аллащ саф категорийа кими мащиййятдян кянардадыр.

Молла Сядра Платонун «нювлярин щакими» кими архетипляр щаггында консепсийасыны гябул едир. Молла Сядранын фикринъя, мадди дцнйа варлыьын сявиййясидир вя юз характеристикасыны архетип дцнйадан эютцрцр. Мадди дцнйанын архетипликдян айрылмасы «йцксякдя олмаг имканы» принсипиля (Каида имкан ал-Ашраф) апарылыр. Щямин принсип Молла Сядранын танынмасында щялледиъи рол ойнамышдыр. Бу принсип ашаьыдакы мцддяалары ящатя едир: мадди дцнйада щяр шей гейри-мцкяммялликдян камиллийя доьру щярякят едир, щямин щярякят гейри- мадди дцнйада синхрон космик дубла маликдир.

Молла Сядранын илйуминистляри «Шярг нурлары» (ишрагиййя) тялиминин тяряфдарларыны тянгид етмишдир. Онларын мцбащисяси 1 Копулйасийа (лат. Copuklatiio)– бирляшмя сюзцндядиндир.

37

мювъудиййятин мащиййяти цзяриндя цстцнлцйц вя принсипиаллыьы щаггында мцбащисядян кянара чыхыр вя «щилеморфизм»2 нязяриййясини дя юзцня дахил едир. Беляликля, обйектляр дцнйасы материйанын ян ашаьы сявиййясиня мцнъяр олунур, рущ материйанын ян йцксяк сявиййясиня уйьун эялир. Бу фасилясиз вя йцксялян просес интеллиэибел дцнйада – мювъудлуьун материйадан тамамиля азад олундуьу шяраитдя юзцнцн кулминасийа нюгтясиня чата билир. Молла Сядранын фялсяфяси Ислам фялсяфяси тарихиндя уникал щадисядир, чцнки о щярякятя субстансийада мювъуд олмаг имканы верир. Бу, Ибн Сина мювгеляриндян кянара чыхмаг демяк иди. Чцнки Ибн Сина субстансийада щярякятя даими дяйишикликляря вя иткиляря апарыб чыхаран кими бахырды. Итки ися шейлярин идентиклийини тяшкил едирди. Молла Сядра тябиятдя даими щярякят нязяриййясини ясасландырмагдан ютяри бир сыра аргументлярдян истифадя едир. Алма йетишян заман тякъя аксиденисйасы дейил, ейни заманда щямин алманын тябияти дя дяйишмялидир. Мащиййятъя, потенсийа актуаллашан заман Молла Сядранын, фикринъя, щям аксиденсийаларда, щям дя тябиятдя дяйишиклийи эюстярир. Молла Сядра елан едир ки, аксиденсийада йаранан щяр бир дяйишиклик цчцн тябиятдя мцвафиг дяйишикликляр баш вермялидир. Чцнки аксиденсийалар юз хассяляриня эюря тябиятдян асылыдыр. Беляликля, алмада ямяля эялян дяйишикликляр бир йарадылыш нцмуняси кими ашаьыдакылары ифадя едир: Биринъиси, дцнйа чайа бянзяйир, даим ахыр дяйишир; икинъиси, дяйишиклик зярурятдян йараныр. Чцнки Аллащдан башга щеч ня даими вя дяйишилмяз ола билмяз; цчцнъцсц, дцнйадакы бу дяйишиклик аксиденсийа дейил, онун юз тябиятинин бир щиссясидир.

Молла Сядранын дцнйаэюрцшцня эюря бу дяйишикликляр каинаты щярякятя эятирян гцввя кими чыхыш едир. Щярякят садяъя, мювъуд олмур, дцнйада йеэаня реаллыг олдуьуну бир даща сцбут едир. Анъаг дяйишиклик вя тябиятин йеэаня мцщцм хассяси даими щярякятдир.

Молла Сядра субстансионал щярякят щаггында тялимдян истифадя едяряк заман консепсийасына ишыг салмаг истяйир. Щям Аристотеля эюря, щям дя Молла Сядрайа эюря заман щярякятин кямиййятидир. Лакин фярг ондадыр ки, Молла Сядрайа эюря кямиййятдя дяйишиклик тябиятдяки дяйишиклийин кямиййятидир. Замана тякъя кямиййят дейил, щям дя онтоложи аспектдя бахмаг лазымдыр. Тябиятдя щярякят щям камиллийин юлчцсцдцр, щям дя мягсяд вя истигамятя маликдир вя ону зярурят фактору мцшаийят едир.2 Щилеморфизм– XIX ясрин сонунда йарадылмыш терминдир. Аристотелин варлыьын ясас принсипляри кими форма вя материйа щаггында тялиминя эедиб чыхыр.

38

Щяр шейин щярякятдя олмасы вя щярякятдя аз камилликдян мцкяммяллийя доьру эетмяси факты Молла Сядра цчцн ону ифадя едир ки, бцтцн дцнйа мцтляг Али Камиллийя, Аллаща доьру ъан атыр. Бу мцддяадан чыхан ясас нятиъя будур ки, дцнйа бязи анламларда юзцнцн варлыьынын вязиййятини дярк едир вя юзцнцн мянбяйи иля бирляшмяйя доьру щярякят едир. Тябиятдяки щярякят ону ифадя едир ки, обйектин идентиклийи щямишя дяйишир. Молла Сядра фикрини беля йекунлашдырыр ки, щярякятин бу типи щяр бир мягамда йарадылыш типини дашыйыр. Башга сюзля десяк, Аллащ тябиятдя щярякят васитясиля щяр мягамда бир ан ичиндя дцнйа йарадыр. Аллащын реаллыьы онун йаратдыьы иля юзцнц эюстярир. Молла Сядра дцнйаны ябяди щесаб едян перипатетикляри дцнйанын щеч нядян йарадылмасыны иряли сцрян илащиййатчыларла йахынлашдырмаг истяйир. Молла Сядрайа эюря дцнйа Аллащын «давамы» кими ябяди мювъуд олмушдур. Бир щалда о заманда йаранмышса, мювъудлуьа малик олмадан тязядян йарадылыр. Дярк едянин, дярк едилянин вя идракын вящдяти Молла Сядранын фялсяфясиндя дярин кюк салмышдыр. Бир щалда ки, Аллащын мащиййяти вя варлыг ейни шейдирся, бцтцн шейляр ондан йаранырса, о ейни заманда дярк едяндир, дярк едиляндир вя Билийин юзцдцр.

Дейилянлярдян беля чыхыр ки, йухарыда гейд етдийимиз билийи газанмагдан ютяри мцтляг Аллащла вящдятя наил олмаг лазымдыр. Якс истигамятдя дя бу мянтиги нятиъя йенидян ишляйир, кимся вящдятин дярк едилмясиня чатыбса, юз мащиййятиня эюря дярк едян дярк едилян вя билик олур. Биликля вящдятдя инсан универсал олур. Бу сябябдян Молла Сядра юзцнцн чохъидлик «Яглин дюрд сяйащяти» ясяриндя яглин «мяняви сяфяриндян» данышыр. Онун Аллащдан «айрылмасындан» башлайараг «Аллащла» вящдятя наил олмасына гядяр бу гябилдяндир3. Молла Сядра тякъя мцряккяб фялсяфи аргументляри ъялб етмир, ейни заманда Аллащын мащиййятинин эюрцндцйц гностик образла мянзярядян дя истифадя едир. Бурада Аллащ бцтцн шейлярин мащиййятини дярк едир. Молла Сядра щеч вахт бирбаша елан етмямишдир ки, Аллащла бирляшмя идракын зярури шяртидир. Онун бцтцн фялсяфясинин ясас мащиййяти ондан ибарятдир ки, бу щал юз- юзцня баш верир.

3 Биринъи сяйащят дцнйада башланыр вя Аллащда гуртарыр. Бурада шейлярин, материйанын вя форманын гурулушу проблемляри щаггында данышылыр, сяйащятин йолу зийарятчилярин илащи реаллыьын фювгялщисси дцнйасына чатмагдыр. Икинъи сяфяр «Аллащла Аллащда» баша чатыр. Бурада мягсяд аьыл васитясиля илащи биликлярин Аллащын атрибут вя адларынын ялдя едилмясидир. Цчцнъц сяфяр Аллащын мяхлцгат дцнйсына гайыдышыдыр. Лакин бу гайыдыш артыг «Аллащла» гайыдышдыр, илащи ишыгдан фювгялщисси дцнйанын дяркидир. Дюрдцнъц сяйащят «Аллащла бирликдя мяхлуг дцнйасына олан сяфярдир. Аьыл юз рущуну, есхатолоэийаны, сонсуз дцнйанын перспективини, щцдудлары архасында йер щяйатыны дярк едир.

39

Молла Сядранын тялими Ислам фялсяфясиндя чеврилиш етмишдир. Онун мцяллим кими фяалиййяти дя бюйцк файда вермишдир. Бюйцк мцтяфяккирин шаэирдляриндян бязиляри юзляри эюркямли философ олмушлар. Щям дя онлар юз мцяллимляринин эцълц тяблиьатчылары кими дя фяалиййят эюстярмишляр.

Молла Сядранын фялсяфясинин популйарлыьы тяняззцлцн ня олдуьуну билмямишдир. Онун фялсяфяси XVIII–XIX ясрлярдя Иранда йенидян эцълц сурятдя ъанландырылмышдыр.

Мцасир дюврдя Иранда вя Ислам дцнйасынын шярг реэионларында фялсяфя щяля дя Молла Сядранын вя онун шаэирдляринин тялимляринин тясири алтындадыр.

Молла Сядранын ясас идейаларындан бири Варлыьын вящдятинин мювъудлуьу идейасыдыр. Варлыг юзцнцн хцсуси, мцстягил мювъудлуьуна маликдир, варлыгдан асылы олан мащиййятляр юз шяхси реаллыгларына малик дейилдир. Тябиятдя щярякят мювъуддур. Ейниййят аз камил оландан даща мцкяммял олана доьру мяняви (рущани) сяйащятдир. Молла Сядра даща сонра гейд едирди ки, Аллащ-мцтляг, сон камилликдир. Ейни заманда эюркямли философ дярк едилянин, дярк едянин вя билийин вящдятинин мювъудлуьуну хцсуси вурьулайырды.

40

Ислам сивилизасийасында расионализмЩцсейн МясудиМювляви дили щягигятин кюлэяси щесаб едир. Юзц бу фикри

бяйан едян заман санки дилин гейри-мцяййянликляриня вя гаранлыг ъящятляриня диггят йетирмишдир.

Цмумиййятля, о, дили сирли вя ейни заманда щягигятлярин цзяриндяки пярдяляри ачан адландырыр. Лакин, бязян бу дил щягигятлярин цзяриня пярдя юртцр вя щягигятя чатмаьын щиъабина чеврилир. Инсанлар диля мющтаъдырлар. Чцнки дил фязайа маликдир, фикир вя мягсядлярин ялдя едилмясини тямин едир. Лакин, бу фяза гаранлыгларла вя кцляклярля бцрцняндя фикирляр артыг юз щядяфляриня чатмырлар. Мцбадиляляря, мцъадиляляря чеврилирляр. Дилдя ясас ролу дашыйан вя мяналарын юз йериндя йерляшмясинин сябябкары олан сюзляр бязян мянанын анлашылмасында чохлу чятинликляр вя яйинтиляр йарадырлар. Хцсусян фикирляри алдатмаьы даща чох баъаран вя бунун цчцн истедада малик олан ейни мяналы синоним сюзляр. Алдатмаьы баъаран беля сюзлярдян бири дя ягл сюзцдцр. Фикир тарихиндя бу гядяр чох истифадя едилиб ишляня билян «ягл» кими аз сюз тапылар. Мин иллярдир ки, инсан юзцнц «ягл» кялмяси иля мяналандырмышдыр. Инсанын данышыьы вя данышыьын расионаллыьы щямишя малик олдуьу няфс анлайышына даща чох бянзяйир. Бир чох фикир ъяряйанларында «ягл» щям инсан тярифиня, щям дя «ъащан» тярифиня мяна вермишдир. О, щям щягигятин нярдиваны, щям щягигятин щакими, щям дя щягигятин юзц олмушдур. Бязи фикир ъяряйанларында ону ъащанын рущу адландырмышлар. Бязян ися ону илащиляшдирмишляр. Мцасир дцнйайа нязяр салсаг эюряъяйик ки, яглин йеэанялийи, аргументлийи вя мцтляг етибарлылыьы цчцн даща чох инад эюстярирляр. Бцтцн тярязиляри ягл тярязиси иля таразлашдырырлар вя бцтцн проблемляри яглин эцъц иля щялл етмяк истяйирляр.

Тарихи тящлиллярдя дя ягл бцтцн сивилизасийаларын ясас нцвяси сайылмышдыр. Беля дейилир ки, сивилизасийалар идракчылыьын орбитиндя йаранырлар вя онларын мящв олмасы иля арадан чыхырлар. Эюрясян бу белядирми?

Ягл бизим динимиздя дя уъа вя сечилмиш бир мювгейя маликдир. Йараданын илк йаратдыьыдыр. Онун васитяси иля рящман олан Аллаща пярястиш едилир, онун кюмяйи иля бещишт ялдя едилир.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар! Хцсусян адайа охшайан сюзляр. Бу аданын щяр бир ъящяти бир мяна цфугцня доьру ачылыр вя онларын ъоьрафи мювгейи фикир сящнясиндя Шярг, Гярб, Шимал вя Ъянуб мядяниййятляринин кясишдийи йеря бянзяйир. Щамы бу сюзляря сюйкянир. Лакин мцхтялиф истяк вя мягсяд иряли сцрцрляр.

41

Бу ъящятдян конструктивист философларын вя мцасир дилчилярин «сюзляри аид олдуглары структур вя дцзцмляриндя мяналандырмалы» фикирляри дцзэцн дейилдирми? Йяни онларын мядяни вя иътимаи кюкляриня уйьун шякилдя, синоним вя ейни мяналы сюзлярин мцхтялиф мядяни гурулушларда мцхтялиф мяналар ифадя етдиклярини гябул етмяк олмазмы? Сюзлярин «сярэяштя» вя аидиййятсиз олмадыглары дцздцр. Лакин йадда сахламаг лазымдыр ки, биз щямишя онлары бир хцсуси мядяни фязада тяняффцс етмишик вя о мядяниййятин эюрцнмязлийи яламятлярини онларын мяна сябябляриндя излямишик.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар!Бизим ясримиздя щамы дилдян вя сюзлярдян бящс едир.

Аналитик философлар бир ъцр, екзистенсиалистляр бир ъцр, постмодернистляр бир ъцр, щармонистляр бир ъцр, конструктивистляр бир ъцр, дилчиляр ися башга ъцр. Бцтцн бу дейимлярин мцштяряк мяхряъи одур ки, дил мювзусу бизим бир чох фикир проблемляримизин щялл едилмясинин ачарыдыр. Фикир чадырыны дил юлкясиндя гурмаг эярякдир вя фикри дилин эюрцшцня эюндярмяк лазымдыр. Дилин инъяликлярини, юйрянмяли, дил вя сюз дящлизляриндя ися щягигяти ахтармалыйыг. Дилин гаранлыгларындакы дяринликляр бизя фикир айдынлыгларына доьру йол эюстярир. Ола билсин ки, ъцмлянин бу шякилдя гябул едилмяси фялсяфи бящслярдян узаг оланлар цчцн чятиндир. Лакин фикир тарихини изляйянляр цчцн бу айдын мясялядир. Щяр щалда, дил бящсляринин анализи вя тящлили мядяниййятлярин тящлил едилмясини вя юйрянилмясини истяйир. Мядяниййятляр ися фикирлярин цзя чыхмасынын ясасыны тяшкил едир.

Дили мядяниййятлярля бир йердя юйрянирик ки, бизим арашдырмаларымыздан фикирляр цзя чыхсын.

Йени тярздя фикирляшянлярин яксяриййяти вя дини зийалылыьын нцмайяндяляри дя дини щяйатын йениляшдирилмяси мягсяди вя бу мювзулар цзяриндя тякид етмишляр: тарихин щяр бир дюврцндя дини дил вя данышыглара мцраъият етмякля дини мяфщумларын ачылмасы, Ислам сивилизасийасынын йарадылмасы вя инкишафы. Ислам сивилизасйиасы аспектиндя яглин талейини бу ясас цзяриндя изляйяк. Ягл вя ягланиййят (идракчылыг) дини фикря аид йазыларда таныш мяфщумлардыр. Лакин бунлар еля бир танышлардыр ки, яслиндя нязярлярдян узагда йерляширляр. Биз анъаг онларын сораьыны ешидирик, цзляриндяки нигабы ися галдыра билмямишик.

Ислами мятнлярдя вя йазыларда ягл вя идрак иля дяфялярля растлашырыг. Бу ягли дини, йахуд Ислами ягл адландырмаг олар. Чцнки, нязяря чарпаъаг хцсусиййятляря маликдир. Биз щямчинин инсанларын щяйатдакы ади яглляри иля дя растлашырыг вя бу ягл

42

фярди вя йа иътимаи ишлярин тядбирлярини тюкцр. Бу ягл ола билсин ки, дини йюнцмлц олмасын вя щятта дин ялейщиня йюнялсин. Ясасян, баъарыглы вя чятинликляри щялл едян цнсцрдцр. Вя юзцнцн фяал вя ритмик структуру чярчивясиндя ямял едир. Юзлцйцндя гиймятли бир цнсцр дейилдир вя мцяййян гиймятли хцсусиййятляря дя малик дейилдир. Бязиляри бу ягли «мааш ягли» адландырырлар ки, дцзэцн вя анлашыглы ифадя дейилдир.

Бу шякилдя фикир вя фялсяфя тарихи бойунъа башга яглляри дя таныйырыг. Бу ягллярин щяр бири мцхтялиф фикир ъяряйанларынын эюстяриъиси олмушлар:

- Аристотел вя Платон ягли;- Декарт ягли;- Кант ягли;- Щеэел ягли;- Ибн Сина вя Ибн Рцшди ягли;- Яшраьи ягли;- Сядрайи ягли (ялбяття, эцман етмирик ки, бцтцн бу

ъяряйанларда яглин ейни мяналары олмушдур).Бунларын щамысынын мцштяряк хцсусиййяти ондан ибарятдир

ки, онлар талейя фялсяфи вя нятиъяси олан бир мцнасибят ясасында реалдырлар. Онлар формал мянтигдян файдаланырлар, фикир маддялярини тяртиб едилмиш бир низама салырлар вя еля эцман едирляр ки, ола билсин бу структурдан нятиъядя щягигят эювщяри ялдя етсинляр. Бу мягсядля эащ рийазиййаты юзляриня ясас мейар эютцрцрдцляр (Декарт кими, о рийази ягли вя математизми даща цстцн гиймятляндирирди), эащ Евклид щяндясясини (Спипоза кими), эащ физиканы (Кант кими) вя эащ да халис мянтиги (орта яср философлары вя онларын мцсялман давамчылары кими). Лакин бцтцн бу нятиъяли ягллярин щяр бири юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдирляр вя яслиндя яглин вя йа ягл апаратынын анлардан айрылмасы бязян даща чох дил аналоэийасына охшайыр. Бу ягл плцрализмини гейд етмякля ян азы бир мятляб юзцнц даща шяффаф эюстярир. Мятляб ондан ибарятдир ки, сюзляри даща чох ъилаламаг лазымдыр, онларын дашыдыглары мяна вя мяфщумларын шяффафлашмасына даща чох ъящд эюстярилмялидир.

Йухарыда гейд етдийим дини идракчылыьымыз дини щяйатымызын тарихи бойу чохлу дяйишилмя вя чеврилмяляря мяруз галмышдыр. Гейд етдийимиз башга ягллярля полемикайа отурмуш, онларла гаршылыглы ямякдашлыг етмяк цчцн йени сурятляр кясб едяряк «йени палтарлар» эейинмишдир. Мцтякяллимляр, фягищляр, мцфяссирляр, цсулчулар бир тяряфдян вя философлар, зийалылар, модернистляр диэяр тяряфдян щяр бири бу ягли дяйишилмя вя чеврилмялярдя мцхтялиф роллар ойнамышлар. Онларын ялдя

43

етдиклярини гиймятляндиряндян сонра бир шей юзцнц даща дцзэцн эюстярир: дини идракчылыьын йени ягли тязащцрляри иля онларын илк тязащцрляри арасында бюйцк фасиля вя фяргляр эюрцнмякдядир. Гуранда вя дини мятнлярдя идрак анлайышы щеч вахт Аристотел идракы, йахуд рийази идрак кими ишлянмямишдир. Гуран идракчылыьы щятта цсулчуларын вя фягищлярин анлашылан идракчылыьы иля дя фяргляря маликдир. Гуран идракынын црякля дярин бир баьлылыьы вардыр, онда хейир вя шяри айырд етмяк гцввяси вардыр. Онда щейсиййятин гиймяти вардыр вя ондан яхлаги ниййят вя ямял тюрянир. Даща чох ямяли идрака охшайыр вя субйектляри айырд етмяйин садя вя дяйярли хцсусиййятиня биэаня вя етинасыз гала билмир. Щеч бир шцбщя йохдур ки, диндарлыг давраныш цсулларынын бир нювцдцр вя диндарлыьын реаллашмасы цчцн бир нюв давраныш идракчылыьына ещтийаъ вардыр. Гуранын сцннялярин вя динля баьлы бцтцн йазыларын юйрянилмяси щягигятдя беля бир идракчылыгдыр. Лакин диндарлар арасында, хцсусян дини мцтяфяккирляр арасында щягигятя чевриляряк реаллашан шей тяркиб идракчылыьыдыр. О идракчылыг ки, ямяли хцсусиййятлярдян даща чох нязяри хцсусиййятляря маликдир. Даща чох оланлары юйрянир, ондан даща аз давраныш вя метод тюрянир. Дини анлайышы долашыг шякилляря салыр. Бир дястянин ишини мящдудлашдырыр, юзц конфликт, рягабят вя фикир айрылыглары йарадыр. Йени фиргяляр ямяля эятирир мцнагишя вя мцбащисяляря ряваъ верир. Беля бир расионализм, бязиляринин иддиа етдикляри дини щямфикирлиликдян сапмалар дейилми? Бу диндарлары халис дини идракчылыьа эятирмирми? Диэяр тяряфдян, идеал вя халис дини идракчылыьын башда идракчылыгларла ямякдашлыгдан, мцбадилялярдян вя онларла тяркиб йаратмагдан башга бир сечими вармы? Бу идаркчылыг башга идракчылыгларла гоншулугда олуб, тякликдя гала вя гоншуларла щеч бир ялагядя олмайа билярми? Бу гябилдян олан суаллар бизим дини фикир вя ямялляримиз цчцн талейцклц суаллардыр. Дини иътимаиййят вя онун фикир сащибляри щямишя динин дцзэцн анлашылмасына вя она дцзэцн йанашылмасына тякид етмишляр. Лакин бу анлайыш щеч вахт бош йердя йаранмамышдыр. Яксиня, о щямишя дини иътимаиййятдя мцхтялиф мядяни ирсляр зямининдя мейдана эялмишдир. Ислам иътимаиййяти тясис олундуьу андан индийя кими мцхтялиф мярщяляляри баша вурмуш вя мцхтялиф мядяни пилляляри кечмишдир. Щяр бир пиллядя хариъи мядяниййятлярля мцбадиляляря эирмиш вя бу мцбадилялярин наилиййятляри кими дини мядяниййят вя дини расионализм (идракчылыг) цчцн йени характер вя сурятляр пейда олмушдур. Щесаблама техникасы мядяниййяти ъямиййятин бцтцн щярякатларына чеврилдийиндян, расионализм щяр бир ъямиййятдя цмуми вя характерик бир шей олдуьундан, бцтцн мядяниййятлярин

44

юзцлц сайылмаьа башламышдыр вя беля нязяря чарпыр ки, щяр бир ъямиййяти танымаг вя йенидян гурмаг цчцн онун ягли вя мядяни тямяллярини ахтармаг лазымдыр. Ислам ъямиййяти Ислам пейьямбяринин (с) щяйаты заманы ясил мядяниййяти вя расионилзми вящй чешмясиндян вя пейьямбярин биликляриндян бирбаша гайнагланмыш хцсуси форма вя гайдайа малик иди. Бу ъямиййят йарымаданын (Ярябистан йарымадасы – мцяллиф) сярщядлярини кечдикдян вя башга мядяниййятлярля тоггушдугдан сонра ишьал едилмиш юлкяляр вя онларын халглары цчцн йени тяърцбяляр йаратды вя юзц дя цмуми фикир вя ямял щювзяляриндя йени тяърцбяляри юйрянмяйя башлады. Халгларын вя миллятлярин мядяниййятляри иля гарышды вя инсан ъямиййяти щяйатынын вя фикирляринин йени формаларыны йаратды. Бу эцн Ислам ъямиййятинин дцшцнъя сащибляри вя онун тяряфдарлары дини ъямиййяти йенидян гурмаг вя тикмяк цчцн Ислам ъямиййятинин мядяни кюкляринин дяринликлярини, дини идракчылыьын инъяликлярини, хцсусиййятлярини, нятиъялярини вя онларын мцхтялиф дюврлярдяки файдаларыны юйрянмяйя ещтийаъ дуйурлар.

Ислам сивилизасийасында идракчылыьы тянгид етмяк лайищяси ялбяття йени лайищя дейилдир. Бюйцк фикир сащибляринин щяр бири, о ъцмлядян Гязали, Ибн Сина, Мола Сядра вя щямчинин бир чох фягищляр, шярият сащибляри, арифляр вя башгалары – щяр бири юз яняняви ролларыны бу лайищядя ойнамышлар. Лакин Ислам мядяниййятинин Гярб мядяниййяти иля эюрцшмяси, сцннят вя модернизм мясялясиндя дини мцтяфяккирляр арасында йаранмыш бюйцк мцбащися бу лайищянин йенидян ъанландырылмасыны вя она ъидди йанашылмасыны зярури етмишдир. Мящяммяд Абид Ялъабири, Мящяммяд Аркун вя онларын диэяр йени дини дцшцнъяли ардыъыллары бу мяна истигамятиндя Ислам сивилизасийасында яглин, онун инкишаф вя чеврилмялярини юз арашдырмаларынын обйекти етмишляр. Онлар бу инамдадырлар ки, Ислам тарихинин мцхтялиф дюврляриндяки (хцсусян мцасир дюврдя) идракчы (расионалист) зийалылыгла Ислам ъямиййятини йенидян гурмаг олар, ону бяшяри сивилизасийанын йени шяраити иля уйьунлашдырмаг олар. Фикримизъя, бу ъцр сюзляр вя етигадлар мцяййян дяряъядя бизим йени йаранмагда олан Ислам ъямиййятиндяки мцбащисяляри бир гядяр бязяйир. Бир дини гурулушун тясис едилмяси, илк мярщялядя беля суала сюйкянир ки, бу ъямиййятин дини юзэцнлцйц щансы амиллярля баьлыдыр?

Дини юзэцнлцйцн варлыьындан хябярдарлыг онун зати вя сабит цнсцрляринин нядян ибарят олмасыны вя бу юзэцнлцйцн ня дяряъядя уйьунлашмаг габилиййятиня маликлийини билмяк бу гурумун тясис едилмясиня тясир едян ян щялледиъи мясялялярдяндир. Бизимля

45

пейьямбяр сялаватуллащын зцщур етдийи вя йашадыьы мядяниййят арасындакы тарихи фасиля, бизимля о дювр арасында чохлу мядяни гатларын йаранмасы вя бу арада мядяниййят, сивилизасийа вя Ислам идракчылыьында баш вермиш мцряккяб чеврилмяляр – бцтцн бунларын щамысы дини вя имани юзэцнлцйцн варлыьыны юйрянмяйимиз цзяриндя бир щиъаб ролуну ойнайыр. Щягигятдя, бизим вязиййятимиз о азмыш шяхслярин вязиййятиня бянзяйир ки, йол ахтаран заман юзлярини хатырлайырлар, лакин онларын ясил юзэцнлцк сурятини бцрцмцш бюйцк щиъабларла цзбяцз дурмушлар. Дини идрак вя идракчылыьы, онун илк вя сонракы формаларыны, ямякдашлыг вя мцбадиляляр цчцн дартышмаларын вя имканларын юлчцсцнц вя онларын дяйишилмяк габилиййятини билмяк еля бир лайищядир ки, юзцмцзц танымагда, йаддашларымызы йениляшдирмякдя вя юз варлыьымызы йенидян гурмаьымызда бизя йардым едяъякдир. Ялбяття ады чякилян бу лайищянин гаршысында узун бир йол вардыр вя бу ишдя ямякдашлыг вя иштирак цчцн истедадлар вя зяка сащибляр тяляб едир. Ислам ъямиййятинин идрак мирасынын юйрянилмяси бу ирсин чохалдылмасы щямин мирасын йарадылмасында чохлу хидмяти оланларын цзя чыхардылмасыны, диггятли арашдырмалар апарылмасыны вя ялдя едилмиш нятиъялярдян дини идракчылыьын хоша эялян тясвиринин йарадылмасында лайигинъя истифадя едилмясини тяляб едир. Бу иши даща кичик лайищяляри щазырлайыб щяйата кеирмякля башламаг олар. Фялсяфи ъяряйанларын вя Ислам ъямиййятиндя онлардан галмыш мирасын мащиййятляринин ачылмасы бу кичик лайищялярдян сайыла биляр.

Сонракы аддымлары бу лайищядян алынмыш нятиъяляр ясасында эяляъяйя даща ятрафлы вя даща узаг бахмагла атмаг олар. Бцтцн чатышмамазлыгларына бахмайараг, мяъмуядя тягдим едилянляр яслиндя бу истигамятдя атылан кичик аддымлардыр вя цмидварыг ки, тякмилляшдирмякля онун инкишафыны вя йцксялмясини тямин етмяк мцмкцн олаъагдыр.

Фарс дилиндян тяръцмя етди:Салещ Достялийев

46

Vəhdət - din alimlərinin islahatçılıq təfəkkürlərinin inikasıMəcid Kamranimədəniyyət müşaviri

Allahın adı iləBu məqalədə vəhdət və İslami birlik mövzusu onun müasir dövrdə zəruriliyi nəzərə

alınaraq təhlil olunacaq. Müsəlmanların birliyi məsələsi hələ İslamın meydana gəlməsinin ilk illərindən bəri din rəhbərlərinin və alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Məsum imamlar (ə) və Əhli-Beyt (ə) məzhəbindən olan alimlər tarix boyu Qurani-Kərim, hədis, sünnə və əqldən (Allahın insana verdiyi ən üstün nemət) bəhrələnərək məzhəb və məsləkindən asılı olmayaraq bütün müsəlmanların Allahın ipindən yapışıb bir-birinin yanında yaşamaları üçün çalışmışlar. Onlar bu məsələyə bir şüar kimi yanaşmamış, həm də əməli şəkildə sübuta yetirmişlər. Bəzi şiə alimlərinin tarix boyu bu yolda olan səylərinə qısa şəkildə toxunacaq, Əhli-Beyt (ə) alimlərinin vəhdət mövzusuna qəlbi və əməli etiqadlarını sübut etməyə çalışacağıq.

Əsas mövzuya keçməzdən öncə yaxşı olar ki, həmin alimlərin tarix boyu bu yolda çəkdikləri əzab-əziyyətə və qarşılaşdıqları problemlərə qısaca nəzər salaq. Din alimləri, islahatçıları və ziyalıları həmişə böyük çətinliklərlə üzləşmişlər.

Dardüşüncəlilik və quru müqəddəslikTarix boyu dardüşüncəli və quru müqəddəs insanlar həssas məqamlarda özlərinin

cahillikləri ilə düşmən dəyirmanına su tökmüşlər. Din düşmənləri də bu fürsətdən istifadə edərək onların dini mövzulara səthi yanaşmalarını din alimlərinin və islahatçılarının islahatçı təfəkkürlərinə qarşı yönəltmişlər. Dinə bu cür səthi yanaşmalar hələ İslam Peyğəmbərinin (s) vəfatından sonra başlamış və bu gün də özünü müasir forma və surətlərdə göstərməkdədir. Həzrət Əlinin (ə) mübarək və bərəkətli xilafəti dövründə bu növ insanlar xəvaric adı ilə tanınmışlar. Onlar dini qorumaq adı ilə dünyanın ən kamil, şücaətli, təqvalı, ədalətli və mömin insanı olan İmam Əliyə (ə) qarşı çıxdılar. Xəvariclər özlərinin dardüşüncəli və zülmət dolu təfəkkürləri ilə Bəni-Üməyyə sülaləsinin hakimiyyəti üçün zəmin yaratdılar və əllərini İmam Əlinin (ə) qanına buladılar.

Dardüşüncəlilik, quru müqəddəslik, məsələlərə birtərəfli yanaşma və durğunluq İslam dininin yenilik və islahatçı təfəkkürünün bəlalarındandır. İslamın nurani təlimlərinin dardüşüncəliliyə, durğunluğa və geriliyə gətirib çıxaran bu bəlaların kökünü aşağıdakı kimi sadalamaq olar:

Nəfsani istəklər və kin-küdurət. Özgə və yad mədəniyyətlərə vurğunluq.Siyasi rəqabətlər.İslam dininin doğru-düzgün öyrənilməməsi.Dini mövzularda dərin araşdırmaların aparılmaması.Quranın ayələrinə, hədislərə və şəriət hökmlərinə səthi və zahiri yanaşma.Dinin şəxsi mənafe üçün istifadəsi.Məsələlərə birtərəfli yanaşma.İnsanın dardüşüncəlilik və durğunluq toruna düşməsi üçün bu bəlalardan birinə giriftar

olması kifayət edər və giriftar olduqda özü öz dardüşüncəliliyini təbliğ edəcəkdir. Bu proses o

47

qədər cəlbedicidir ki, insan heç bir vəchlə ondan ayrıla bilmir və ömrünün sonuna qədər bu yolu getməyə, namübarək yükü daşımağa məcbur olur.

Hakimiyyət ələ gətirməkDin alimləri və islahatçıları tarix boyu bir məsələ haqqında danışdıqda hakimlər tərəfindən

hakimiyyət ələ gətirməkdə ittiham olunurdular. Onlar bu vasitə ilə din alimlərinin və islahatçıların təfəkkürlərini boykot edib, özlərinin hakimiyyətə gəlmələrini və ya hakimiyyətdə qalmalarını təmin etmişlər. Bu metod digər metodlar kimi İslam dinin zühurundan indiyə qədər dardüşüncəli insanlar və din düşmənləri tərəfindən dəfələrlə istifadə olunmuşdur.

Həzrət Əlinin (ə) xilafəti dövründə, o həzrət dəfələrlə bu cür insanlar tərəfindən hakimiyyət ələ gətirməkdə ittiham olunmuşdu.

Müasir dövrdə İmam Xomeyni Rza şah rejiminə qarşı mübarizə apardıqda dəfələrlə rejim mollaları, quru müqəddəs və dardüşüncəli insanlar tərəfindən bu ittihamlarla üzləşirdi.

Din alimləri və islahatçıları tarix boyu çəkdikləri əzab-əziyyətə və çətinliklərə rəğmən mübarizəyə qalxmış, azad düşüncəlilik, yenilik və islahatçılıq carçısı olan İslam dininin müqəddəs təlimlərini yaymışlar. Bu islahatçı təfəkkürlərdən biri də İslami birlik və vəhdət məsələsidir.

Şiə alimləri İslami birlik məsələsinin banilərindən hesab olunurlar. Onlar İslam dininin məzhəbləri arasında barışığın və birliyin yaranmasında əllərindən gələni etmişlər. Şiə alimlərinin sünnilərlə birlikdə yaşadıqları sülhsevər və iftixarlı həyatları həmin həqiqəti sübut edir. İndi isə bəzi tarixi faktlar əsasında bu barədə olan nümunələrə nəzər salaq.

Hamının təsdiqlədiyi kimi İslam Peyğəmbəri (s) özündən sonra Həzrət Əlini (ə) xəlifəliyə seçmişdi. Lakin məlum hadisələrdən sonra İmam Əli (ə) İslamın və müsəlmanların birliyi xətrinə hər üç xəlifənin xilafətinə dözdü və səbir etdi. Bir rəvayətə əsasən üçüncü xəlifə Osman Həzrət Əlidən (ə) qorxduğu üçün onu Mədinədən ixrac edir. Lakin sonra yenidən qaytarır. Bir müddətdən sonra yenə də onu şəhərdən xaric edir və yenə də qaytarır. İmam Əli (ə) bu məsələdə müsəlmanların birliyi naminə səbir edir və buyurur: And olsun Allaha, qorxuram bu cür davranmağıma və oxşar məsələlərdə Ömərlə mülayim rəftarıma görə günaha batım, və Allah məni bağışlamasın. Əhli-Beyt (ə) məzhəbinin rəhbərinin İslami birlik məsələsinə yanaşması bu cür idi.

Dünyada Əhli-Beyt (ə) məktəbinin və mədəniyyətinin geniş şəkildə yayılması bu məktəbin əqli və əməli yenilikləri və mötədilliyi sayəsində olmuşdur. Bu məktəb gəldiyi hər yerə və millətə inkişaf və asayiş ərməğan etməklə bərabər daima digər məzhəblərin hüquqlarına hörmət etmiş və İslam qardaşlığı və vəhdətini əsas şüar bilmişdir. Bu, xüsusilə onların hakimiyyətdə və iqtidarda olduqları zaman açıqcasına hiss edilir. Əhli-Beyt (ə) davamçıları daima öz müxalifləri ilə münasibətdə söz və əqidə azadlığı prinsiplərinə riayət etmişlər. Həmin məktəbin geniş yayılmasının və davamlılığının sirri də məhz bu məsələdə gizlənmişdir. Tarixdən məlum olduğu kimi bir çox şiə alimləri sünni ustadlarının yanında şagirdlik etmiş və əksinə, şiə ustadlarının çoxlu sünni tələbələri olmuşdur.

Hicri qəməri tarixinin 4-cü və 5-ci əsrlərində Bağdadda hənbəlilərin şiələrə divan tutmalarına rəğmən şiə alimləri onlara qarşı mötədil və insaflı olmuşlar. Əzdud-dövlə Deyləminin müşaviri, böyük şiə alimlərindən olan Şeyx Müfidin, həmçinin Fəxr əd-Dövlə Deyləminin vəziri, şiə alimi Sahib bin İmadın sünnilərə və bütün İslam alimlərinə qarşı rəftarları və hörmətləri, həmçinin Rey şəhərinin şiələrin elmi mərkəzinə, eyni zamanda sünni-şiə dialoqu

48

mərkəzinə çevrilməsi şiə alimlərinin İslam qardaşlığı və birliyi məsələsinə baxışlarının bir nümunəsidir. Bu tərz-təfəkkür digər şiə məmləkətlərində də hakim idi. Qazi Nəman adlı böyük şiə alimi tərəfindən idarə olunan Misirdəki Fatimilər höküməti də bütün İslam məzhəbləri və firqələri üçün bərabər şəkildə fəaliyyət aparmaq üçün geniş imkanlar açmışdı. Fatimi hakimlər müxtəlif məzhəblərdən olan alimləri Misirə dəvət edərək onlara tədris etmək, fitva vermək və qazilik etmək üçün şərait yaratmışlar. Buraya Əhli-Beyt (ə) məktəbinin barışmaz müxaliflərindən olan Qəzzali də böyük ehtiramla dəvət olunmuşdu. Təbii ki, bu rəftar Misir Fatimi hakimlərinin Əhli-Beyt (ə) bulağından sirab olmalarından irəli gəlirdi. Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Al-Buye və Suriyanın şimalında yerləşən Al-Həmdan höküməti də digər məzhəblərə qarşı eyni rəftarları edirdi. Bu gün Misirin ən böyük elmi mərkəzi olan Əl-Əzhər Universiteti Fatimilər höküməti dövründə Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarının islahatçı təfəkkürünün mirasıdır ki, bir İslam ölkəsində cilvələnib. O zaman bu elmi mərkəzdə bir şeyx Fatimi məzhəbini, digəri Maliki, üçüncüsü Hənəfi və dödüncüsü Şafii məzhəbini tədris edirdi. Təqribən belə əməkdaşlıq, vəhdət və fikir azadlığı hətta günü bu gün də müəyyən bir elmi mərkəzdə qeyri-mümkündür, hansı ki, hakimiyyət və ya ictimai təhlükəsizlik də buna şərait yaratsın. Bu təhlükəsizlik o dövrkü cəmiyyətdə Fatimi hakimlərinin vahid İslam ümmətinə və digər məzhəblərə hörmətindən qaynaqlanırdı.

Hicri qəməri tarixinin yeddinci əsrində yaşamış Əhli-Beyt (ə) məktəbinin əvəzsiz alimi Əllamə Hilli adı ilə tanınan Cəmaləddin bin Mutəhhər İslamın və ümmətin şərəfini qorumaq məqsədilə çox dəyərli addımlar atmışdır. Belə ki, o, əsl Əhli-Beyt (ə) maarifindən və təlimlərindən istifadə edərək, Sultan Məhəmməd Xudabəndənin dövründə İslam dini şiddətli böhranla üzləşdikdə məzhəblər arasında yaranan ixtilafları asanlıqla aradan qaldırmış və nurlu İslam dininin öz həyatını davam etdirməsinə səbəb olmuşdur. Bu ixtilaflar o yerə çatmışdı ki, məzhəb böyükləri və tərəfdarları digər məzhəbi rədd və özünün doğruluğunu sübut etmək üçün hətta Qurani-Kərim kimi müştərək və danılmaz əsasları belə inkar edirdilər. Bu məsələ yenicə İslam dinini qəbul edənlərin (monqolların) dindən uzaqlaşmasına səbəb olurdu. Məhz belə bir böhranlı dövrdə Əllamə Hillinin bu problemlərin həllində oynadığı tarixi və mühüm rol heç kimə gizli deyil. Sultan Məhəmməd Xudabəndənin Əllamə Hilli ilə tanışlığı sayəsində İslamı qəbul etməsi bu böyük alimin uzaqgörən və müdrik rəftarının bir nümunəsi idi. Bu dövrdə çoxlu sünni və şiə alimləri Əllamə Hillinin meydana gətirdiyi sağlam mühit sayəsində yenidən özlərinin dini fəaliyyətlərini davam etdirdilər.

Səfəvilər dövrünün bütün alimləri, o cümlədən Mühəqqiq Kurki, Şeyx Bəha, Molla Sədra, Əllamə Məclisi və Xansari kimi alimlər digər İslam firqələrinin başçıları ilə sağlam və elmi dialoqların aparılmasını vurğulayır və bunu ən düzgün yol hesab edirdilər. Onlar Səfəvi dövlətinə qarşı düşmənçilik ideologiyasına görə Kiçik Asiya və Diyarbəkrdə minlərlə Əhli-Beyt (ə) tərəfdarlarını öz qanına qəltan etmiş Osmanlı dövlətinin o dövrdəki başçısı İkinci Sultan Səlimin cinayətləri müqabilində müsəlmanlar arasında qardaş qırğınına yol vermədilər. Bu da din alimlərinin İslam məzhəbləri arasında birliyin qorunmasını vacib sayan islahatçılıq ideyalarının və öz xalqına və millətinə varid olmuş zülm və təzyiqlərə baxmayaraq İslami vəhdət məsələsinə önəm vermələrinin bariz nümunəsidir.

Müasir dövrdə də şiə alimləri İslami birliyi və məzhəblər arasında yaxınlaşmanı özlərinin əsas prinsiplərindən hesab edirlər. Ayətullah Burucerdi, Ayətullah Kaşani, Ayətullah Hayeri, Ayətullah İmam Xomeyni, Ayətullah Xamneyi, Ayətullah Sistani və digər alimlər və təqlid

49

mərcələri bütün dünyada İslami birliyin bayraqdarlarıdır. İran xalqı və dövlətinin sünni olmalarına baxmayaraq məzlum Fələstin xalqını hərtərəfli dəstəkləməsi, İran İslam Cümhuriyyətinin dahi rəhbəri Həzrət İmam Xomeyni tərəfindən mübarək Ramazan ayının axırıncı cümə gününün Ümumdünya Qüds günü elan edilməsi, həmçinin İranın dini lideri Ayətullah Xamneyi tərəfindən 2007-ci ilin İslami birlik ili elan edilməsi şiə alimlərinin vəhdət, sülh şəraitində birgəyaşayış və İslami vəhdət məsələsinə qəlbən olan etiqadlarının göstəricisidir.

Bu islahatçılıq və yenilik baxışları dövrü problemlərin və məsələlərin düzgün dərk edilməsindən irəli gəlir və yalnız İranlı din alimlərinə aid deyil. İraqda, Livanda və digər İslami ölkələrdə olan Əhli-Beyt (ə) tərəfdarları və alimləri də vəhdət və İslami birlik məsələsinə tamamilə eyni mövqedən yanaşırlar. Seyid Həsən Nəsrullah və digər Livan alimlərinin rəhbərliyi ilə Cənubi Livanda yaşayan müsəlmanların sülhsevərlik və humanist rəftarları, həmçinin Ayətullah Sistaninin İraqı işğal edən qüvvələr və terroristlər müqabilində tədbirli rəftarlarını da bu baxımdan araşdırmaq olar. Belə ki, İslam düşmənləri İraqın Samirra şəhərindəki və digər şəhərlərdəki müqəddəs ziyarətgahları hücuma məruz qoymaqla və İslam məzhəbləri arasında təfriqə salmaqla özlərinin şeytani məqsədlərinə çatmaq istəyirdilər. Lakin Ayətullah Sistaninin müdrik tədbirləri və fətvaları sayəsində baş verə biləcək fitnənin qarşısı alındı. Eyni zamanda bu şiə alimi bütün sağlam və dindar qüvvələrin birləşib istismarçılara və sionistlərə qarşı mübarizə aparmağına icazə verərək Əhli-Beyt tərəfdarlarını səbrə və dözümə dəvət etdi. Böyük İslam aliminin bu uzaqgörən və müdrik hərəkəti təkcə müsəlman ziyalıları, alimləri və insan hüquqları tərəfdarları tərəfindən dəstəklənmədi, həm də Səudiyyə müftiləri və Qərzavi kimi məşhur sünni alimləri də bu hərəkəti alqışladılar. Bu gün İraq xalqı və dövləti bu məsələdə, yəni ixtilaf və təfriqələrdən ən böyük zərbələrə məruz qalmışdır.

Sadaladıqlarımız İslam tarixi boyu din alimlərinin islahatçılıq fəaliyyətlərinin yalnız kiçik bir hissəsi idi. Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarından olan alimlərin iftixarlı həyatları bu qəbildən həqiqətlərlə doludur. Bu həqiqətlərin hər biri müsəlmanlar arasında vəhdət və birliyin qorunmasına xidmət etmişdir.

Vəhdət və İslami birlik ideyası əsil İslam mədəniyyətindən qaynaqlandığı üçün özünün həyatı boyu dardüşüncəlilik, durğunluq, gerilik, zahirpərəstlik, məsələlərə birtərəfli yanaşma, kin-küdurət, qudrət tələblik, həsəd və siyasətbazlıq kimi bəlalarla və çoxlu qanlı fitnələrlə qarşılaşmışdır.

Müsəlmanların hər birinin, xüsusilə azadfikirli alimlərin və ziyalıların İslam dünyasının müştərək məsələlərində dialoq və həmrəyliyi İslam ümmətinin birliyi sütunlarını daha da möhkəmlədəcək, müqəddəs İslam dininin düşmənlərinin bütün hiylə və məkrlərini alt-üst edəcəkdir.

50

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятляриАбуталыб Мяммядов

Щяъъ - Мяккядяки Аллащ евинин, Кябянин зийарят едилмяси Ибращим (я) пейьямбяр вя онун оьлу Исмаил (я) пейьямбярля ялагядар бир ибадят олса да, Ислам бу ибадятя йени, даща эениш иътимаи вя фялсяфи мязмун вермиш, ону Аллащла бяндяси инсан арасында ящдя вяфадарлыг кими йцксяк мяняви вя яхлаги дяйяр ещтива едян бир ибадят сявиййясиня галдырмышдыр.

Исламагядярки ярябляр бабаларындан галмыш Щяъъ ибадятляринин бюйцк бир гисмини унутсалар да, Тярвийя эцнцнц (зилщиъъянин 8-ъи эцнц, зявварлара Минайа йола чыхмаздан габаг су пайландыьы эцн), Яряфя эцнцнц (зилщиъъянин 9-ъу эцнц, зявварларын Яряфат даьында вцгуф етдикляри эцн) билир, гурбанларыны зилщиъъянин 10-да кясирдиляр. Лакин унутганлыглары цзцндян гурбаны бцтляря кясирдиляр. Бир груп гябиляни, башлыъасы Мяккя гцрейшилярини Кябяйя ситайиш ягидяси бирляшдирирди вя бу бирлийя дахил оланлары «ящмяс» (ъями – щцмс) адландырырдылар ки, бу да «ягидясиндя мющкям оланлар» мянасы дашыйырды. Ящмясляр Кябяни юз палтарларында зийарят едирдиляр, «щилля» (ъями – щулул), йяни эялмяляр адланан диэяр зявварлар ися зийарят цчцн йа ящмяслярдян палтар кирайя алыб эейир, йа да чылпаг зийарят едирдиляр. Сонра бу палтарлар Сяфа иля Мярвя тяпяляри арасында атылырды. Гадынлар ясасян эеъяляр тяваф едирдиляр (1, 347-374).

Гцрейшилярин тягиби цзцндян Мядиняйя щиърят едян вя бир нечя ил Щяъъ зийарятиня йолланмаг имканы олмайан Мящяммяд пейьямбяр (с) мцсялманларын гялябяляриндян рущланараг вя она назил олан вящйя ямял едяряк щиърятин 9-ъу илинин Щяъъ мювсцмцндя Щязрят Ялини (я) Мяккяйя эюндярди ки, гурбанкясди эцнц (йяум ян-нящр) Тювбя сурясинин (бу сурянин Бярая, Мцгяшгишя, Бцщус, Мцбя’сиря, Мцняггиря, Мцсиря, Щафизя, Мухзийя, Фадищя, Мцняккиля, Мцшярридя, Мцдямдимя, Язаб суряси адлары да вардыр – бах: 2, Ы/394) мюминлярин нифагдан вя мцшриклярдян узаг олмалары барядя айялярини инсанлара чатдырсын. Бейзави (вяфаты – 1286) тяфсириндя йазыр ки, щязрят Яли (я) Пейьямбярин (с) дявясинин белиндя Ъямрятцл-ягябяйя йетишди вя орайа топлашанлара отуз вя йа гырх айя, о ъцмлядян ашаьыдакы айяляри охуду: «Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян сазиш баьладыьыныз мцшрикляря (онларла олан ящдлярин позулмасы, ялагялярин кясилмяси барядя) хябярдарлыгдыр. (Ей мцшрикляр!) Йер цзцндя дюрд ай сярбяст эязиб долашын вя билин ки, сиз Аллащы аъиз гойа билмязсиниз. Аллащ кафирляри рцсвай едяъякдир! Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян бюйцк Щяъъ эцнц

51

(зилщиъъя айында ваъиб, фярз олан Щяъъ; Гурбан байрамы вя йа Яряфя эцнц) билдиришдир! Аллащын вя Онун Пейьямбяринин мцшриклярля щеч бир ядагяси йохдур. Яэяр (кцфрдян вя ширкдян) тювбя етсяниз, бу сизин цчцн хейирли олар. Яэяр (иман эятирмякдян) цз дюндярсяниз, билин ки, Аллащын язабындан гачыб ъанынызы гуртара билмязсиниз. (Йа Пейьямбяр!) Кцфр едянляри шиддятли бир язабла мцждяля!» (Тювбя, 1-3). Сонра охудугларыны ачыглайараг деди: «Мяня дюрд шей ямр олунуб (ки, сизя чатдырым): бу илдян сонра Бейтя мцшрик йахын дурмайаъаг, Кябя еви чылпаг тяваф едилмяйяъяк, ъяннятя анъаг мюмин няфс эиряр, ким (Пейьямбярля) ящд баьлайыбса – ящди (дюрд айдан сонра) битир» (2, Ы/395). Бу щадися Ислам фикри, Ислам мядяниййяти тарихиндя мцщцм вя яламятдар бир щадися, дюнцш нюгтяси олду, чцнки Мяккя торпаьында тювщидин бяргярар олмасындан хябяр верирди. Щяъъ юз илкин мязмун вя формасында бярпа едилирди.

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятлярини дцзэцн баша дцшмяк цчцн Ислам мядяниййятинин, Ислам дцнйаэюрцшцнцн тямялиндя дуран вя Гуранда да юз яксини тапан бир щадисяни нязярдя тутмаг эярякдир: Аллащ язялдян, йер вя эюйляр хялг едилмямишдян габаг, заман вя мякан хариъиндя Гийамятядяк бцтцн эяляъяк инсан нясилляри иля ящд баьламышдыр: «Будур, Ряббин Адям оьулларынын белляриндян (эяляъяк) нясиллярини чыхардыб онлары юзляриня (бир-бириня) шащид тутараг: «Мян сизин Ряббиниз дейилямми?» – сорушмуш, онлар да: «Бяли, Ряббимизсян!» – дейя ъаваб вермишдиляр» (Я’раф, 172). Бу о демякдир ки, инсаниййят щяля хялг едилмямишдян габаг юз ирадяси вя сечкиси иля, зор вя мяъбуриййят олмадан Аллащ гаршысында тяящщцд эютцрмцшдцр ки, Ону Рябб, Халиг вя Бир тутаъаг, Она щеч кяси вя щеч няйи шярик гошмайаъаг, ирадя азадлыьыны сахламагла юз талейини Аллащын ихтийарына веряъяк вя Гийамят эцнцнцн эялишини эюзляйяъяк ки, йахшы ямялляриня эюря савабыны, эцнащ вя гябащятляриня эюря ъязасыны алсын. Щяъъ еля бир ибадятдир ки, инсанлара илбяил Аллащла баьладыглары щямин ящди хатырладыр, онлары ящдляриня вяфа етмяйя чаьырыр.

Щяъъ ибадяти иля баьлы бцтцн йерлярин – Мяккейи-мцшярряфя вя Мядинейи-мцняввярянин, Кябя евинин, Мягами-Ибращимин, Сяфа вя Мярвянин, Мина вадисинин, Яряфат даьынын, Мцздялифя вадисинин юз фязилятляри вардыр. Кябянин фязилятляриндян бири ъяннят йагуту сайылан Гара дашла баьлыдыр вя беля бир ягидя вардыр ки, о, Гийамят эцнц бясят едиляндя ики эюзц вя дили олаъаг, диля эялиб щагг вя сидг иля она цз сцртцб юпянляря шащидлик едяъяк.

Щяъъ ейни заманда бир сынаг йеридир. Аллащ инсанлары Щяъъя чаьырыр: «Инсанлары щяъъя чаьыр ки, сянин йанына (истяр) пийада вя

52

(истярся дя) щяр узаг йолдан йолланан щяр ъцр арыг (йорьун-арьын) дявяляр цстцндя (сцвари олараг) эялсинляр» (Щяъъ, 27). Лакин Щяъъ инсанлара Аллащла баьладыглары ящди хатырладыр, одур ки, шейтан Мяккяйя апаран йолун цстцндя отуруб онлары Щяъдян сахламаг истяйир: «Сянин дцз йолунун цстцндя отуруб онлара (Сяня ибадят вя итаят етмяйя) мане олаъаьам» (Яраф, 16). Айяни йухарыда гейд етдийимиз мянада тяфсир едян Ябу Щамид Гязали (вяфаты – 1111) Пейьямбярин Щяъъин фязилятляри иля баьлы щядисляриндян мисал эятирир: «Шейтан щеч вахт Яряфя эцнц олдуьундан кичик, голу-ганады сынмыш, щягир вя гейзли эюрцнмяз» вя щядиси беля изащ едир ки, шейтан Щяъъ едян инсанлара Аллащын ня дяряъядя мярщямят эюстярдийини, онларын эцнащларыны неъя баьышладыьыны эюрцб гязябляняр, рянэи саралар, бели бцкцляр. Шейтан истяр ки, инсанлар Аллащын йолунда дейил, онун йолунда олсунлар, Аллаща дейил, она итаят етсинляр, йахшы вя салещ ишлярдя дейил, пис вя эцнащ ишлярдя ял-яля версинляр (3,Ы/374).

Мцсялманын шяхсиййяти онун Аллащын ямр вя гадаьаларына ямял етмяси просесиндя формалашыр. Бунларын щяр икисиня ейни дяряъядя ямял едян мцсялман камил инсан кими йетишир. Щяъъ мцсялмана юмрцндя щеч олмаса бир дяфя имкана эюря ваъиб буйурулмуш ибадят олдуьу цчцн она ямял едян инсанда камиллик сифятинин формалашмасына кюмяк едир. Кябяни тяваф едян мцсялман санки мцгяддяслийя тохунур, мянян сафлашыр. Сяфа вя Мярвя тяпяляри арасында сяй едян щаъы эцнащларынын баьышланмасыны диляйир, чцнки бу йерляр дуаларын даща чох ешидилдийи йерлярдир. Минада гурбан кясян зявварын мягсяди ган ахытмаг дейил, щяр шейдян яввял юзцнцн Аллащын щюкмцня табечилик, Аллаща хош эетмяйян ямяллярдян, чиркин вя гябищ ишлярдян узаг олмаг язмини нцмайиш етдирмякдир.

Щяъъ едян инсан ещрама эирмякля юзцнц няфсинин истякляриндян, дцнйайа баьлылыгдан тяърид едир, Аллащдан башга щяр шейи унудур, Аллаща йахынлыг ахтарыр. Онда бяндялик щисси эцълянир вя о даща айдын шякилдя дярк едир ки, мяхлугдур, ятрафындакыларла бир мяншядян тюрямядир, щамы иля бярабярдир, щамы кими о да бир вахт юляъякдир вя Аллащ гаршысында индики кими бир палтарда дураъагдыр, одур ки, дцнйа малына дцшкцнлцйцн, шящвятлярин гулу олмаьын, кин-кцдурятин, дцшмянчилийин ахыры йохдур. Инсана галан вя ахырда щесаба алынан мяняви тямизлик, сафлыг, доьрулугдур. Бу щисс ону ниййятлярини тямиз сахламаьа тящрик едир. Сящаби Ибн Мясуд (вяфаты – 652) Гуранын «Орада зцлмя, щагсызлыьа мейл етмяк истяйянляря дя шиддятли язабдан даддыраъаьыг» (Щяъъ, 25) айясиня истинадян дейирди ки, Мяккя

53

кими икинъи бир шящяр тапмазсан ки, бурада инсана ямялляриндян габаг ниййятляриня эюря ирад тутулсун (3, Ы/379).

Мяккяни шяряфляндирян Мясъидцл-щярамдырса, Мядиняни мцняввяр едян Пейьямбярин мясъидидир. Щядислярдя дейилир ки, Пейьямбяр мясъидиндя бир намаз Мясъидцл-щярамдан башга щяр щансы мясъиддя гылынан мин намаздан артыгдыр. Пейьямбяр ону сямимиййятля зийарят едян щяр кяс цчцн шяфаятчи олар.

Щяъъ язямятли бир топлантыдыр. Бу топлантыда инсанлар арасында ирг, рянэ, дил, сосиал мягам, мцлкиййят, миллиййят фяргляри арадан галхыр, ейни палтарда, ейни ибадятляри йериня йетирян, ейни дуалар едян инсанлар ващид бир кцтляйя чеврилир, бир олурлар. Сонра топланты иштиракчылары бу бирлик ящвал-рущиййясини юзляри иля вятянляриня апарыр вя газандыглары тяърцбяни, эюрцб-эютцрдцклярини, Ислам дяйярлярини башгаларына да ютцрцрляр. Бу дяйярлярин ясасында ися йахшылыг ямр етмяк вя пис ямяллярдян чякиндирмяк принсипи дурур, чцнки буйурулмушдур: «Сиз инсанлар цчцн защиря чыхарылмыш ян йахшы цммятсиниз, йахшы ишляр эюрмяйи ямр едир, пис ямяллярдян чякиндирир вя Аллаща иман бясляйирсиниз» (Али-Имран, 110).

ЯДЯБИЙЙАТ:1. Ъавад Яли. Ял-Мцфяссял фи тарих ял-яряб гяблял-Ислам. Ъ.ВЫ. Бейрут-Баьдад, 1970. 2. Тяфсир ял-Бейзави. Ъ.Ы-ЫЫ. Бейрут, 1408/1988.3. Ищйа цлум яд-дин. Тясниф ял-имам Яби Щамид Мцщяммяд бин Мцщяммяд ял-Ьязали. Ъ. Ы-В. Гащиря, 1413/1992.

54

İmam Hüseyn (ə) qiyamının səbəb və nəticələri

Bismillahirrəhmanirrəhim لى يدعون أمة منكم ولتكن  المعروف  ويأمرون الخير  إ عن  وينهون ب

 ك المنكر   حون هم وأولـئ المفلİçərinizdə (insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr edən və pis əməlləri

qadağan edən bir camaat olsun! Bunlar (bu camaat), həqiqətən nicat tapmış şəxslərdir. (Ali-İmran 104)

Əhli-beytin (ə) hər bir nümayəndəsi öz dövründə İslam dinini böyük təhlükələrdən qorumuşdur. Amma İmam Hüseyn (ə) qiyamının bu işdə xüsusi yeri və əhəmiyyəti vardır. Bu əzəmətli qiyam İslamı yox olma təhlükəsindən qorudu və müsəlmanların itmiş izzətini və heysiyyətini onlara qaytardı. Buna görə İslam alimləri İslam dini barədə belə buyururlar:

البقاء حسینی و الحدوث محمدی االسالم"İslamın banisi Məhəmməddir (s), əbədiləşməsini isə Hüseyn (ə) təmin etmişdir."Hər bir tarixi hadisəyə dəyər verdikdə üç şey nəzərə alınmalıdır: 1) onun səbəbləri, 2)

hədəfləri, 3) tarixdə buraxdığı izlər və nəticələri.Kərbəla hadisəsinə bu cür yanaşsaq, əvvəlcə onun səbəblərini araşdırmalıyıq.İmam Hüseyn (ə) qiyamının əsl səbəbi ümmətin Allahın əmrindən çıxıb Peyğəmbərin (s)

vəsiyyətinə əməl etməməyidir. İmam Əli (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra xilafətdən uzaqlaşdırılıb haqqının qəsb olunması və nəticədə Əlinin 25 il səbir etməsi bu qiyamın əsl amilidir. Əli (ə) hakimiyyətə gəldikdən sonra 25 ilin nəticəsi olaraq daxili müharibələr başlandı. Bir tərəfdən Təlhə, Zübeyr və Aişənin başçılığı ilə Cəməl müharibəsi, digər tərəfdən isə Şam valisi Əbu Süfyanın oğlu Müaviyyənin Əliyə (ə) tabe olmamağı, xəvaricin yaranması və Əlinin (ə) şəhidliyə qovuşması sonrakı hadisələrə təkan verdi.

Həzrət Əlidən (ə) sonra İmam Həsənin (ə) dövrü çox həssas bir dövr idi. Münafiq və xəvariclər, qoşunun yorulması və sərkərdələrin xəyanəti İmam Həsəni (ə) Müaviyyə ilə sülh bağlamağa məcbur etdi. Sülhün bağlanmasında digər bir səbəb də Rum imperiyasının İslam dövlətinə hücum etməyə hazırlaşması idi. Əgər bu sülh olmasaydı, İslam tamamilə aradan gedib məhv olardı. Həmçinin bu sülh İmam Hüseynin (ə) qiyamına zəmin və şərait yaratdı. Sülhə əsasən İmam Həsən (ə) hakimiyyəti müvəqqəti olaraq Müaviyyəyə verdi. Müaviyyə İslam qanunlarını və dəyərlərini dəyişdirməyə başladı. İslam cəmiyyətini dəyişdirmək üçün Müaviyyənin istifadə etdiyi əsas üsullar aşağıdakılardan ibarət idi:

1. Peyğmbərin (s) əqidəli səhabələrini və Əlinin (ə) dostlarını öldürmək.2. Bəzi səhabələrə pul verib Peyğəmbərin (s) dilindən yalan hədislər uydurmaq.3. Bu yolla sünnə və qanunları dəyişdirmək.4. Cəbrilik məzhəbini yaratmaq.5. Azacıq nüfuz sahiblərini təqib və təhdid etmək.6. Şeir və ədəbiyyat. Müaviyyə öz fikirlərini təsdiqləmək üçün şeir variantından istifadə

edirdi. Müasirləri olan nüfuzlu şairləri onun dövlətini tərifləməyə, bu dövlətdə Allahın razılığı olduğunu və Allahı sevən heç bir imanlı şəxsin dövlətinə qarşı qiyam etməyəcəyini söyləməyə məcbur edirdi.

55

7. Özündən sonra oğlu alçaq Yəzidi hakimiyyətə gətirmək üçün İmam Həsəni (ə) zəhərlətdirmək.

Bütün bu və digər vasitələrlə Müaviyyə müsəlmanların hakimiyyətini, qeyrətini, haqq uğrunda canından keçmək və mübarizə aparmaq ruhiyyəsini aradan apardı. İş o yerə çatdı ki, müsəlmanlar Yəzidə beyət etdilər və Yəzid kimi nadürüst xəlifə oldu.

Yuxarıda qeyd olunan amillər İmam Hüseyn (ə) qiyamının səbəblərini yaratdı.Aşura qiyamının əsas səbəbləri bunlardır:1)Yəzidin hakimiyyətə gəlməsi və İmam Hüseyndən (ə) beyət istəməsi.2)Kufə camaatının İmam Hüseyni (ə) Kufəyə dəvət etməsi.3)Əmr be məruf və nəhy əz munkər amili (insanları yaxşı işə dəvət etmək və pislikdən

çəkindirmək prinsipi).Beyət məsələsiTarixçilərin dediyinə əsasən hicri qəməri tarixinin 60-cı ilində Müaviyyə öldükdən sonra

Yezid Mədinənin valisi Vəlid bin Ütbə bin Əbu-Süfyana məktub yazdı ki, İmam Hüsyndən (ə) onun üçün beyət alsın və bu işi əsla yubatmasın. (Əl-İrşad, səh. 200)

Hələ Müaviyyənin dövründə bu işlə müxalif olan İmam Hüseyn (ə) təbii ki, Yezidə beyət etməkdən boyun qaçırtdı. Əsas iki səbəbə görə Yəzidə beyət etmək düzgün deyildi:

1) Yezidin açıq-aşkar günah edən, şərab işən, qumarbaz, günahsız insanları öldürən və s. (İmam Hüseynin (ə) öz kəlamına əsasən) çirkin şəxs olduğuna görə .

2) Əsasını Müaviyyə qoymuş diktatura rejimini və irsi hakimiyyəti təsdiqləməmək üçün.Bu iki səbəb İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməsinə mane oldu.Kufəlilərin dəvətiBəni-Uməyyə hakimiyyəti küfəlilərə qan uddurmuşdu, digər tərəfdən də Əlinin (ə) ədalətli

hakimiyyəti onların yadından çıxmamışdı. Buna görə də İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməməsini və Məkkədə əleyhinə təbliğata başlamasını eşitdikdə İmama məktub yazıb Kufəyə dəvət etdilər. İmam da məktubların cavabı olaraq Müslim bin Əqili öz nümayəndəsi kimi oraya göndərdi. Kufəlilər isə əhdlərinə sadiq qalmayıb üz döndərdilər.

Əmr be məruf və nəhy əz munkər (yaxşılığa dəvət, pislikdən çəkindirmək)Bu prinsip İmam Hüseynin (ə) qiyamında əsas rolu oynayırdı. İmam ilk gündən

Mədinədən əmr be məruf və nəhy əz munkər şüarı ilə hərəkət etmişdi. Buna sübut İmamın vəsiyyətnaməsidir:

"Mən Mədinədən özümü qorumağa, azğınlığa, həvayi-nəfsə tabe olmağa, fəsad və zülm törətməyə görə çıxmıram. Mənim bu hərəkətdə məqsədim babamın ümmətinin fəsadını islah etmək, əmr be məruf və nəhy əz munkəri icra etməkdir. Mən babamın və atamın sünnəsi ilə hərəkət etmək istəyirəm. Kim haqqın hörmətini qorumaq xətrinə bu yolda mənə qoşularsa, mən öz yolumla hərəkət edəcəyəm. Qoy Allah mənimlə bu qövm arasında hakim olsun. Həqiqətən O, hakimlərin ən yaxşısıdır." (Biharül-ənvar, c.44, səh.329)

Qeyd edək ki, bu üç səbəbin İmam Hüseynin (ə) inqilabında rolu olmuş, hər biri İmam Hüseyn (ə) üçün yeni bir təklif və vəzifə irəli çıxartmışdı. İmamın bu üç amilə nisbət mövqeyi bir-birindən fərqli olmuşdur.

-Birinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) müdafiə rolunu oynayırdı. Çünki ondan zorla beyət istəyirdilər, o həzrət də bundan imtina etdi.

56

-İkinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) köməkçi rolunu ifa edirdi. Çünki, onu (Kufə camaatı) həmkarlığa dəvət etmiş, o da bu dəvətə müsbət cavab vermişdi.

-Üçüncü amil baxımından isə İmam Hüseyn (ə) etiraz edərək hücuma keçmişdi. Çünki, imamdan heç beyət istəməsəydilər də o, hökumətə qarşı inqilab edib onu qeyri-islami hökumət adlandıracaqdı.

Burada həmin amilləri xülasə olaraq qeyd etdik, maraqlananlar Şəhid Murtəza Mütəhhərinin "İmam Hüseyn qəhrəmanlığı" kitabına müraciət edə bilərlər.

Aşura inqilabının nəticələriİmam Hüseynin (ə) inqilabı İslam cəmiyyətinə böyük təsir və nəticələr bağışladı. İndi

həmin nəticələrin bir neçəsini nümunə üçün qeyd edək:1.Hakim dairələrin rüsvayçılığıBəni-Üməyyə sülaləsi öz hakimiyyətinə din adı verib İslam hökuməti adlandırdığı,

həmçinin Peyğəmbər (s) canişini adı ilə insanlara hakim olduqları və öz dini mövqelərini cəmiyyətdə qoruyub saxlamaq, müxtəlif üsullardan (yalançı hədislər qondarmaqla, şair və tarixçiləri özlərinə cəlb etməklə, cəbriyyə kimi əqidələri yaymaqla) istifadə etdikləri üçün İmam Hüsynin inqilabı onların hakimiyyətinə ağır zərbə vuraraq rüsvay etdi. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Yezidin qoşununun Aşura hadisəsində suyun yolunu bağlamaq, uşaqları öldürmək, Peyğəmbərin (s) ailəsini, qadınları və uşaqları əsir götürmək kimi insanlıqdan uzaq olan bir sıra işləri onların rüsvayçılığında böyük rol oynadı və bununla da Yezid insanların nifrətini qazandı. Belə ki, həmin dövrün şəxsiyyətlərindən biri olan Mücahid deyir: "And olsun Allaha, müsəlmanlar hamı bir nəfər kimi Yəzidi lənətləyib söydülər və eyb tutub ondan üz döndərdilər". (Təzkirətul-xəvass, səh. 262)

2.Şəhadət sünnəsinin dirçəlməsiİslam Peyğəmbəri (s) Allaha iman əsasında müsəlmanlara şəhadət sünnəsini aşılamışdı.

Müsəlmanların tarix boyu qələbəsinin əsas səbəbi şəhadət ruhiyyəsinin sayəsində olmuşdu. Amma Peyğəmbərdən (s) sonra İslamın məcrası yavaş-yavaş dəyişdirildi. İş o yerə gəldi Müaviyyə xilafətə çatdı ki, və şəhadət ruhiyyəsini tamamilə müsəlmanlardan aldı. Artıq müsəlmanlar haqsevərlik, insanpərvərlik və bu kimi dəyərlərə laqeyd yanaşırdı və hətta Yəzid kimi alçağa belə beyət etdilər.

İmam Hüseyn (ə) bu ruhiyyəni dirçəltdi və müsəlmanları biganəlikdən ayıltdı. 3.İslam ümmətində qiyamİmam Hüseynin (ə) hünər yaradan qiyamı İslam cəmiyyətində baş vermiş çoxsaylı qiyam

və hərəkatların başlanğıcı oldu. Bu qiyamlardan bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdırırıq:a)Təvvabin qiyamı: Kufədə baş vermişdir. İmam Hüseyni (ə) Kufəyə dəvət edən və onu

müdafiə etməyənlərin qiyamı. Bu şəxslər İmamın şəhadətindən sonra etdikləri əməllərinə görə peşman olub tövbə etdilər. Buna görə "təvvabin" (tövbə edənlərin) qiyamı adlandı. Bunlar söz verdilər ki, İmamın qatillərini öldürsünlər, yaxud bu yolda şəhid olsunlar.

b)Muxtarın qiyamı: Bu qiyam Muxtar bin əbu Ubeydə Səqəfinin başçılığı ilə baş verdi. Məqsəd İmam Hüseynin (ə) qatillərindən intiqam almaq idi. Qeyd edək ki, bu qiyam da Kufədə baş vermişdi.

4.Bəni-Üməyyənin süqutu.

57

İmam Hüseynin (ə) qiyamından sonra İslam aləmində baş qaldırmış arasıkəsilməyən qiyamlar Bəni-Üməyyənin süqutuna gətirib çıxartdı. Çünki Bəni-Üməyyəyə qarşı olan qiyamların əksəriyyəti İmam Hüseynin (ə) qatillərindən intiqam almaq məqsədini güdürdü.

İmam Hüseynin (ə) qiyamının təsiri təkcə həmin dövrü əhatə etmirdi. Dövrümüzə kimi baş vermiş qiyamların yaranmasında əsas rol oynamışdır. Nəinki İslam aləmində, hətta qeyri-islami cəmiyyətlərdə baş vermiş qiyamlar öz töhfəsini vermişdi. Misal üçün Hindistan azadlıq hərəkatını qeyd etmək olar. İslam aləmində baş vermiş qiyamlara gəlincə isə bunların fövqündə İran İslam İnqilabı durur. Bu inqilab Aşuradan sonra baş vermiş inqilabların ən əzəmətlisi və təsir dairəsinin ən geniş olduğu bir inqilabdır. İran İslam İnqilabının əzəmətli rəhbəri Ayətullahül-uzma Seyid Ruhullah Musəvi Xomeyni (r) İmam Hüseyndən (ə) ilham alaraq xalqı ayıltdı və dövrün zalımlarına qarşı mübarizəyə qalxdı. Bu inqilabın ərsəyə gəlməsində Məhərrəm və Səfər aylarında İmam Hüseynin (ə) Aşurasını yad etmək və əza məclislərini keçirtmək xüsusi rol oynamışdır.

İmam Xomeyni (r) bu barədə buyurur:"Güman etməyin ki, əgər əza məclisləri, sinəzən və növhə dəstələri olmasaydı, 15 xordad

qiyamı (İslam inqilabı) baş verəcəkdi.""İran İslam inqilabı Aşura və böyük İlahi inqilabdan saçan bir şüardır.""Qələbəmizin qaynağı olan söz birliyi əza və matəm məclisləri, İslamı təbliğ edən

yığıncaqlardan irəli gəlir.""Bizim vəzifəmizi Seyyiduş-şühəda (İmam Hüseyn (ə)) müəyyən etmişdir. Döyüş

meydanında sayınızın azlığından qorxmayın, şəhadətdən qorxmayın. Əzəmətiniz qədər, ideyanızın yüksəkliyi qədər zəhmətə qatlaşmalısınız."

Bütün bunları nəzərə aldıqda Aşura qiyamının təsir dairəsinin müəyyən zaman və məkana aid olmadığını anlayarıq. Hansı ki, Aşura hadisəsi yarım gündən çox davam etməmişdir.

Burada sözümü İmam Sadiqin (ə) kəlamı ilə tamamlamağım yerinə düşərdi:کربالء ارض کل و عاشورا یوم کل

"Hər gün Aşura və hər yer Kərbəladır"Allah-Təala Əhli-beyt xətrinə bizləri həqiqi Hüseynçilərdən qərar versin. Amin!

58

Urmiya şairləri(Məhəmməd Deyhimin "Təzkireye-şüəraye-Azərbaycan" kitabından)

Urmiya şəhəri Qərbi Azərbaycan əyalətinin mərkəzi və məşhur şəhərlərindən biridir. Şərq tərəfdən Urmiya gölü və qərbdən Türkiyə ərazisi ilə həmsərhəddir.Urmiya Tehrandan 921 km şimal-qərbdə, Təbrizdən 293 km cənub-qərbdə, Xoydan 144 km cənubda və Məhabaddan 132 km şimal-qərbdə yerləşmişdir. O dəniz səviyyəsindən 1342 m yüksəklikdədir və Tehranla saat fərqi 15 dəqiqə 20 saniyədir. Bu tarixi şəhər keçmişdə dəfələrlə güclü tufanlara düçar olmuşdur və hər dəfə çoxlu tələfat və dağıntılar vermişdir. Yadların müdaxilələri, qarətçilərin və əcnəbi nökərlərin basqınları bu gözəl şəhəri viran etmişdir, lakin namuslu və vətənpərvər əhali şəhəri qarətlərdən qurtarmış və göründüyü kimi bölgəni abad saxlaya bilmişdir. Bölgədə aparılan qazıntılar nəticəsəndə qədim dövrlərin abidələri tapılmışdır ki,onlardan bəziləri miladdan 2 min il əvvələ aiddir,bu da bölgənin tarixi olduğunu sübut edir. Urmiyanın məşhur şairləri və söz ustadları olmuşdur. Burada biz Azərbaycan türkcəsində yazmış şairlər haqqındaki biblioqrafik məlumatlardan seçmələr təqdim edirik.

Pərişan Urmiya Adı Mirzə Hüsynəli, hicri qəməri 14-cü əsr Urmiya şairlərindən idi və şeirdə Pərişan təxəllüsünü götürmüşdü. Bir neçə qitədən başqa şeirləri yox idi, bəzən vəzn və ahəngi də pozurdu. Bəzi təzkirələrdən məlum olur ki, 80 yaşında da şeir deyirdi, lakin onun doğum trixindən heç nə əldə yoxdur. Pərişanın azəri ləhcəsində yazdığı türkcə şeirlərindən nümunə: Saqi, təəllül eyləmə, cami-billurin al ələ Dur bir ayağə, tut əlim, rəhm eyləyib himmət elə. Mən hicr evində münzəvi,yarəb rəvadır bu məgər Yarım verə əğyarla, seyri-səfada əl-ələ. Eldən uzaqda düşmüşəm,qürbət evində ağlaram Mən nə edim, çarəm nədir, karım düşübdür müşkülə. Cahangiri O, şəmsi 1247 hicri-qəməri 1285-ci ildə Urmiyada anadan olmuşdur. Cahangirin adı Hüseyn idi. O, təhsilini bitirdikdən sonra hərbi xidmətə getmişdir. Əcdadları da hərbi xidmətdə olmuşdular və onlardan bəziləri Səfəvi və Qacar hökmdarlarının adlı-sanlı və məşhur sərkərdələrindən idilər. Mərhum Hüseyn xanın “Etezade-nezam” ləqəbi var idi və general rütbəsini almaq şərəfinə nail olmuşdu. Dünya müharibəsi dövründə Urmiyanın bələdiyyə rəisi və həmin ildə polis rəisi təyin olundu.O,dəfələrlə şəhər məclisinin üzvü,rəisi,seçki komissiyasının üzvü idi və sonra Urmiyanın Qırmızı Aypara cəmiyyətinin rəisi oldu və həmişə ictimai işlərdə iştirak edirdi və dəyərli xidmətlər göstərirdi.Mərhum Hüseyn xan şair idi, yaxşı şeirlər yazırdı və çox vaxtlar öz övladları ilə şeirləşirdi. O, şeirdə “Pərvin” və ya “Cahangiri” və bəzən “Rəhi” təxəllüsünü götürürdü. Bu da onun Azəri ləhcəsində bir qəzəli: Suzi-ahımnən yanar hər ləhzə min pərvanələr

59

Eşq odu yapmış əcəb sinəmdə atəşxanələr. Gər sevər divanələr divanəni amma nədur Bu cununi-eşqdən yeksər qaçur divanələr. Rönəq yaquti ol ləli-ləbün gözdən salub Əqdi-mirvaridi həm ağzundəki dürdanələr. Gül gülüstan içrə bir rəftareyi-can mayəsi Ta səni görməklə can tapsun hami cananələr.

Rəşid Əfşar Adı Əbdürrəşid, Mirzə Məhəmməd Şəfi Mahmud Ləvi Əfşarın övladı və hicri qəməri 13-cü əsr şairlərindəndir. O, savadlı və bilikli adam idi və "Əfşar tarixi" onun əsərlərindəndir ki, hicri qəməri 1283-şəmsi 1245-ci ildə yazmışdır. O, hərtərəfli biliyə malik, ustad və məşhur şairlərdən biri idi, türkcə və farsca şeirlər yazırdı və şeirdə Rəşid təxəllüsünü götürmüşdü. Onun şeirləri məzmun cəhətdən orjinal, mənalı, mükəmməldir və ələlxüsus rəvanlığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu da azəri ləhcəsində bir şeir: Gər sönsə eşq odu olur könlüm qərarsız Dözməz belə səməndər və pərvanə nəsarsız. Yarəb, nədur bu eşq ki, afaqı doldurub Hər kimdə yoxdu eşq olur etibarsız.

Güldə nə ab və rəng var, ol məhigülzarə bax Var nə səfası gülşənin, baği-camali-yarə bax. Törrə müşkbardur, dövri-röxəndə çin beçin Məst göz ilə qıl nəzər, qəmzeyi-cani-şekare bax.

Aciz UrməviMüəlliflərin əlində olan təzkirələrdə bu şair barəsində bir məlumat yoxdur, lakin “Bozorqan və Soxənsorayane-Azərbaycane-qərbi” kitabının müəllifləri onun tərcümeyi-halı haqqında geniş tədqiqatlar və dəqiq məlumatlar əldə etmişlər:“Təxəllüsü Aciz olan Şeyx Cəlil Ədibül-Üləma Urmiya şairlərindəndir ki, Fətəlişah Qacar dövründə İran-rus müharibələrində sağ idi.Şairin bəzi şeirlərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, o, bir müddət səfərdə idi və Məkkə ziyarətinə malik olmuşdu. Bəzən özünün qürbət əzabından və yoxsulluğundan şikayət edərək vətəni xatıtlayır. Başqa bir yerdə isə Qəzvin və Zəncandan söz açır və bu diyarın gözəllərini vəsf edir. Bu da azəri ləhcəsində kiçik bir qəzəli: Düşsün yerə məşşatə görüm şanə əlinnən. Səd parə olubdur dəli divanə əlinnən. Çeşmi-siyahun kaseyi-xun ilə dolubdur, Qorxum budi düşsün yerə peymanə əlinnən. Əl çək bu səri-zülfdən axır edərəm ərz, Sultani-Kərəmpişə Kərimxanə əlinnən.

Aşiq Urməvi

60

Adı Mustafa idi, Urmiyanın Şeytanabad kəndində anadan olmuşdu. O, uşaqlıqdan çobanlıq edirdi və 25 yaşında ikən ailə qurdu.Aşiq Mustafa doğrudan da aşiq və əzab çəkmiş sənatkardır, onun savadı yox idi, lakin bayatılar qoşmuş və qəmli səslə öz sazı ilə kəndlərdə oxuyurdu və xalqın marağına səbəb olmuşdu. Aşiq Mustafa hicri qəməri 1290, şəmsi 1252-ci ildə Urmiyanın “Barənduz” kəndində vəfat etdi. Türk dilində şeirlər yazırdı. Bir neçə beyt: Qadir allah budur səndən diləyim Altmış min gülşənim, bağım olaydı. Hay-hay deyib düşmən üstə gedəndə Dalımca altmış min dəlim olaydı.

Altmış min oğlanım kəkili dəstə Altmış min gəlinim dodağı püstə. Altmış min toyuğum yumurta üstə Ona görə ördək, qazım olaydı.

Altmış min naxırım, atlmış min quzum Altmış min qoyunum, altmiş min quzum Altmış min gəlinim, altmış min qızım Altmış min incə bel yarım olaydı.

Mayıl Əfşar Adı Mirzə Həsən, hicri qəməri 13-cü əsr şairlərindəndir ki, Şeyxüşşüəra ləqəbli və Mayıl təxəllüslü idi. O, Nəsrəddin şahın hökmdarlığı dövründə xarici işlər nazirliyində vəzifə sahibi idi və Lənge limanında yaşayırdı. Mayıl Lənge limanında narahat idi və dəfələrlə xahiş etmişdi ki, onun iş yerini dəyişsinlər, lakin xahişinə cavab olmamışdı. Bir gün iş yerini tərk etdi və Tehrana getdi, onu qiyamçı kimi tanıyıb, sözlərinə cavab verməyə hazır olmadılar. Çarəsiz qalaraq, əlinə qələm alıb, məsuliyyət daşıyanlara öz qara bəxtindən söyüş və nalayiq sözlər demiş və doğulduğu yer Urmiya yadına düşmüşdür. Mərhum Mayılın Tehranda rüzgarı kasıbçılçq və işsizliklə keçib. Onun türkcə şeirlərindən bir nümunə: Bivəfa dilbər giriftari-cəfa eylər məni Dəhrdə rüsvayi-xəlq və bivəfa eylər məni. Gəh mənilə düşmən eylər yüz mükərrəm dostu, Gah min biganə ilə aşina eylər məni.

Mühit Adı Hacı Mirzəli Əsgər, Hacı Mirzəli Sədrəzakirinin övladı idi. O, Mühit təxəllüsünü götürmüşdü və şəmsi 1251 hicri-qəməri 1289-cu ildə Urmiyada anadan olmuşdu. Olduqca şirin söhbət idi,ərəb və fars dillərində şeir deyirdi. Əsrinin əksər şairləri və nüfuzlu adamları ilə dost idi və onlarla əlaqəsi vardı. Mühit ərəb və fars ədəbiyyatında ustad və kifayət qədər dərin məlumata malik idi.Mömin idi və dini adət-ənənələri və mərasimləri yerinə yetirərkən ən kiçik qüsura belə yol verməzdi və bəzən fəsad və yaramazlıqlarla kəskin mübarizə edirdi.Mühitin türkcə şeirlərindən bir nümunə:

61

Bu şəhərdə var bir neçə biman köpək oğlu. Zahirdə bəşər,batini şeytan köpək oğlu. Olsaydı əgər kərb və bəla içrə verərdi, Yetmiş iki nahəqq qana fərman köpək oğlu. İnsaf deyil söyləmə Mərvan o xəbisə, Etməz o edən işləri Mərvan köpək oğlu. Bir ayə Quran oxusa can verir amma, Yüz səhfə cəridə oxur asan köpək oğlu. Gahi başına görk qoyar, gah əmmamə, Axırda qoyar şapqa o biman köpək oğlu. Məscid qabağın istəyir dükan edə yəni, Allah qabağında aça dükan köpək oğlu.

Məxfi Əşyar Adı Mirzə Əsədulla, Məhəmməd Cəfərin övladı hicri-qəməri 1231, şəmsi 1253-cü ildə Urmiyada anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini zəmanəsinin müəllimlər divanxanasında almış və sonra mütaliə sayəsində şeir və ədəbiyyatda dərin biliyə yiyələnmişdir. Məxfi Mirzəli Əsgər Mühit, Mir Cəlal Sabir, Hacı Abbas Məhzun və bir neçə başqa şairlərlə səmimi dost olmuşdur və çox vaxtlar birlikdə yığıncaq və görüşlər keçirirdilər. O, Həzrət Hüseyni ziyarət etmək üçün Kərbəlaya səfər etmiş və qayıtdıqdan sonra tənhalığa çəkilərək tərkdünya olmuşdur. Məxfi şəmsi1333-cü ildə vəfat etmişdir. Divanının nüsxəsi oğlu Hacı Firuzda vardır. Onun türkcə şeirlərindən bir nümunə: Səndən sənəma etməm giley mən, Etsəm düşərəm dildən dilə mən. Sənsiz iki gün tab etməz idim, Nə növ dözüm ildən-ilə mən. Sən get gecələr əğyarlə yat, Qoy sübh eyləyim min ahlə mən. Az qaldı sənin dərdindən olam, Divanələrə sərselselə mən. Dəryayi-qəmun qərq etdi məni, Müşküldi yetəm bir sahilə mən. Barı-qəmini dayim çəkərəm, Bəlkə yetişəm bər mənzilə mən.

Neşati Əfşar Adı Məhəmməd Hüseyn, təxəllüsü Neşatidir ki, Urmiyanın əfşar tayfalarındandır və Urmiyada anadan olmuşdur. Peşəsi misgərlik və mis alveri idi. O, şair idi, ahəngli təbə malik idi və yaxşı şeirlər deyirdi. Qəzəl, məsnəvi və qəsidədən geniş biliyi və məlumatı vardı. Türk və fars dilində, azəri ləhcəsində şeir deyirdi və Sədiyə çox marağı olub. Məhəmməd Hüseyn Neşati hicri qəməri 1337- şəmsi 1297-ci ildəki ümumi qiyamda kədərli vəziyyətdə həyatla vidalaşdı. Onun şeirləri çap olunmayıb və toplanmayıb və pərakəndə vərəqlərdən ibarətdir. Neşatinin azəri ləhcəsində bir qəzəli: Ey müstəqim əlif kimi can içrə qaməti.

62

Bər cilvə qili-qiyamlə göstər qiyaməti. Bərpa edər qiyaməti baği-baheşt ara, Tuba görə bu qaməti,bu eşteqaməti. Cari edər o nəxli-məlahət əyağınə, Giryan gözüm bulağı, sereşk nədaməti. Can nəzrdur pəyaminə cananın, ey səba, Ver müjdeyi-rəsaləti al bu ğəraməti. Müştaqəm el məlamətinə, çün əzəl güni, Nuş etmişəm reza ilə zəhri-məlaməti.

Adsız Urmiya Adı Əli Şərif Delenyidir ki, şeirdə Adsız təxəllüsünü götürmüşdür. O, şəmsi 1334, hicri-qəməri 1375-ci ildə anadan olmuş və orta təhsilini Urmiyada almışdır. Sonra Tehranda universitetə daxil olmuş və təhsillə məşğul olmuşdur və hal-hazırda peşəsi vardır. Adsız 16 yaşından şeir yazır, bir neçə cild şeir dəftəri vardır ki, çap etdirmək istəyir. O, satirik şeirlərdə də özünü göstərmişdir və bu qəbildən olan şeirlərdə təxəllüsü (Bacadan baxan) və ya (Mirzaqdır)Adsızın şeirləri çox vaxt “Varlıq” məcəlləsində və “Turuğe-azadi”qəzetində çap olunur.Onun şeirlərindən bir nümunə:Divaneye-puləm mən zəncir, eləyin zəncir.Bimare-çek vəsəftə, tədbir eləyin tədbir.Əmlaki-varım hədsiz, banklarda varım milyon.Tülkü kimi insanı, sərmayə edər çün şir.Göydən mənə pul yağsa, nemətlərə qərq olsam,Pul içrə boğulsam da, ölsəm demərəm bəsdir.Bir ömür kələkbazlıq etdım ki,qazandım mən,Fikr etmə ki,mən müftə, oldum belə bir tacir.Lazımdı bu dünyada həm pulsuz və həm pullu,Qayda belədir qardaş, olma belə çox delgir.Puldan sonra bir ayrı söz anlamaram hərgiz,Qoy eyləsin ariflər: hər yerdə məni təkfir.

Tənha Urmiya Adı Əbdülhüseyn Şirpəncə Rezayidir ki, şeirdə Tənha təxəllüsünü götürüb. O, şəmsi 1325 (1365)-ci ildə Urmiyada anadan olmuşdur. Tənhanın şeir və ədəbiyyata çox marağı vardır. O, ibtidai təhsilini Urmiyada almış və sonra təhsili tərk etmişdir və tikintidə nəqqaşlıq peşəsi ilə məşğul olmuşdur. Tənha 10 yaşında ikən şeir deyir və kitab mütaliəsinə maraq göstərir. İndiyə qədər “Yaşil yarpaq” və “Həyat nəğmələri” adlı iki cilddə şeirlər divanı çap etdirmişdir. Onun bir rübaisi: İstər mənə fərzanə de, istər də dəli. İstər məni cəbri tanı, ya mötəzəli. Bir əl gəlir ixtiyarımı əldən alır, Hər göz ki, görər, görünməz o gizlin əli.

63

Şadlıq tükənib cahanda, qəm qurtulacaq. Var-yox nə ki, vardı biş və kəm qurtulacaq. Zalım yetəcək cahanda öz keyfərinə, Məzlum da çatıb həqqə, setəm qurtulacaq.

Aşiq odu, göydə ulduzu-mahi görə. Yerdə sinələrdə ucalan ahi görə. Allah eşidəndə, canına rəşə düşə Yarpaqda, ağacda, daşda Allahi görə.

Tilim Xanlı Urmiya Tilim Xanlının adı Həmid Əhmədzadədir ki, şeirdə Tilim təxəllüsünü götürüb. Şəmsi 1332-ci ildə Urmiyada yoxsul və kasıb bir ailədə doğulmuşdur. Ailəsi o, 5 yaşında ikən Təbrizə getmiş və orada yaşamışlar. Tilim ibtidai məktəbin 5-ci sinifinə qədər dərs oxumuşdu. Maliyyə imkanı olmadığından təhsilini davam etdirə bilmədi və şəmsi 1347-ci ildə “Məhde-azadiye-Təbris” qazetində işə qəbul olunaraq, mətbəə işlərilə məşğul oldu. Tilimin şeirə çox marağı vardır. Onun şeirlərindən bir nümunə: Qalx yenə keçmiş təki, Həqqini al, Təbrizim. Zülmü kökündən qazıb, Lərzəyə sal, Təbrizim.

Günlərini birbə-bir, Yad eləyir övladım. Sən əbədi bir ocaq, Dünyada qal, Təbrizim.

Baxma ki, düşmən baxır, İndi də var xor sənə. Bir uca baş sən kimi, Yoxdu misal, Təbrizim.

Sən gətiribsən bu gün Ellərə azadlığı. Qurtuluşun marşını Dur yenə çal, Təbrizim.

Şeyx Məhəmməd hanı? Bəs niyə nitq eyləmir? Olmuya düşmən onu Eylədi lal, Təbrizim.

Cəfəri Urmiya

64

Adı Beytulla olan Cəfəri ki, şeirdə Cəfəri təxəllüsünü götürüb, Lur Balacuq kəndində bir kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Cəfəri təhsil üçün şəhərə getmiş və təhsillə məşğul olmuşdur, təbiət sahəsində təhsil almışdır və sonradan təhsilini davam etdirmək üçün Tehrana getmiş və tərcümə məktəbində ərəb dili sahəsində yüksək diplom almışdır. Cəfərinin epik şeirlərə marağı vardır və çox vaxt bu janrda şeirlər yazır.”Qan bayramı” adlı divanı Tehranda nəşr edilmiş və hal-hazırda on mindən artıq şeirləri vardır ki, çap olunacaqdır. Onun şeirlərindən bir nümunə: Allah-allah çağırır ta ki, sümük, qan, ətimiz Allahın rəhmətinə bağlıdı heysiyyətimiz. Heç qələt eyliyə bilməz nə qədər şeytan ola. Çün böyük şeytanı heyrətdə qoyub qeyrətimiz. Hamı millət götürüb əsləhəsin oldu bəsic, Şərq və qərbi edəcək fəth bizim millətimiz. Kargər ölkədə çün bağladı himmət kəmərin, Bundan artıq rüşt edəcək sənətimiz. Dirilik birlik iləndir, budu hər fəthə dəlil, Hər nəmiz hiç zad olar, olmasa gər vəhdətimiz. Cəngi heç vəqt unudub keçmə ki, rəhbər buyurub: Bağlıdır cəngə bu gündə şərəf və izzətimiz. Biz Hüseyn aşiqiyik din və şərəf məftunu, Qandı meydanda bizim zivərimiz, zinyətimiz.

HamədAdı Mirzəli Musəvi Makuyi.Mir Həmidin övladıdır ki, şəmsi 1308-ci ildə Makuda anadan olmuş, 9-cu sinifə qədər təhsil almış və mədəniyyət idarəsində xidmət etmiş, sonradan orta təhsil diplomu da almışdır. Mirzəli şeirdə Haməd təxəllüsünü götürür, türkcə və farsca şeir yazır.1356-cı ildə təqaüdə çıxmış və hal-hazırda şeir divanlarının mütaliəsi ilə məşğuldur. Ondan bir şeir nümunəsi: Yarəb, fəraq dərdini cananə kim desin. Döndü bu qüssədən ürəyim qanə, kim desin. Zülmət sərayi qəmdə, pərişana kim desin. Əhvalımı o zülfi-pərişana kim desin. Pərvanə tək fəraq odu yandırdı canımı, O sərv boylu, şəmi-şəbestanə kim desin. Vüsalə çatmağa yoxdur məcali-ömr, Bu qissə qorxuram yetə payanə, kim desin. Çoxdandı mən də qıssə və dərd aşinəsiyəm (Vurğuna) ya bu dərdi (Süleymanə) kim desin. Könlümdə var görüş eləyim qəbri (Vahidi), Bu həsrəti o piri-soxəndanə kim desin. (Haməd) xəzani-hicrə yetişdi, bahari-ömr, Döndü xəzanimiz dəzamestanə, kim desin.

65

Şami Urmiya Adı Mahmud Sadeqpur, şeirdə Şami təxəllüsünü götürmüşdü. Şəmsi 1327-ci ildə Urmiyanın Bəkəşlu mahalının Barcuq kəndində bir kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Onun şeir və musiqiyə çox marağı vardır və bəzi vaxtlarda şeirləri radio və televizya ilə oxunur. Şami Sabir, Fizuli və Möcüzə çox maraq göstərir və şeirlərində onlardan ilham alır.Ondan bir şeir nümunəsi: Hər yerindən duran şair olmaz, Şairin fikrində zərafət gərək. Təbi coşqun ola, baxışı dərin, Sözündə gül kimi lətafət gərək. Böyük ruhu ola, incə xəyalı, Yazdığı şeirində tərabət gərək. Sözləri seçilmiş, kəlmələr təmiz, Bütün işlərində əsalət gərək. Şairlik sənətin oxuyub bilə, Gördüyü işində məharət gərək. Sevə ölkəsini, sevə elini, Yurduna etməyə xəyanət gərək. (Şami)nin sözləri hamı məclisdə- Hər zaman oluna qiraət gərək.

FərhəngiAdı Mirzə Həsən, müdrik insan və qiraət əhli idi, fars və ərəb ədəbiyyatından kifayət qədər məlumatı var idi, Urmiya məktəblərində tədrislə məşğul idi,fürsət düşəndə türkcə və farsca şeir yazırdı. Onun türkcə qəzəlindən bir nümunə: Məstanə gözün gözlər, sərməstəm və divanə, İçməm dəxi mey billah, çəkməm qəmi-peymanə. Mey nəşəsi bir dəmdur, ondan sonra min qəmdur, Bu nəşə dəmadəmdur, ey gözləri məstanə. Könlüm quşu ey dilbər, hər şam və səhər titrər, Pərvanədu pərvanə, dönməz qəmi-hicranə. Yüz min deli-biçarə, aşüftədi avarə, Bir şanə əgər vursan, bu zülfi-pərişanə. Əhd eyləmişəm ey can, kim istəmərəm rizvan, Bir ləhzə qədəm qoysan,bu külbeyi-əhzanə. Ey aşiqi-divanə, çox sevilmə əfsanə Can verməyə cananə, pərvanə də mərdanə.

Məryəm CahangiriHüseyn xan Bəylərbəyinin qızıdır ki, hicr-qəməri 1335 şəmsi 1295-ci ildə Urmiyada anadan olmuş və təhsilini bu şəhərdə tamamlayaraq, mədəniyyət idarəsində və daha sonra kənd təsərrüfatı bangında xidmət etmişdir. O, şəmsi 1331-ci ilin şəhrivər ayında qəflətən yatağa

66

düşmüş və bədəninin yarısı iflic olmuşdur və yeddi gün bihuş halında qaldıqdan sonra 1331-ci ilin şəhrivər ayının yeddinci günü dünyasını dəyişmişdir.Məryəmin şeir dəftəri itmişdir və yalnız şeirlərinin bir qismi qardaşında qalmışdır ki, sonradan kiçik kitab şəkilində ətraflı şərh əlavəsilə (Bayade-Məryəm) adı ilə çap olunub. Musiqini də bilirdi və məlahətli səsi vardı, mehriban, vəfalı və səmimi xanım idi. Onun şeirlərindən bir nümunə: Gəl dolaşmaginan ol zülfi-pərişanə könül. Səbr elə döz bu qaranlıq şəbi-hicranə könül. Baxma nakəs kimi dilbərimin çöhrəsin, Yanma pərvanə kimi atəşi-hicranə könül. Olma namərd və məhəbbət eləmə naəhlə, Bağlamaz aqil olan ülfəti nadanə könül. Vətən eşqində gərək əl çəkəsən canından, Çün səməndər yanasan atəşi-suzanə könül. Firqətə bais olandan alaram qani qisas, And olsun o gözəl pərçomi-İranə könül.

Fars dilindən çevirəni: Afət Rüstəmova.

67

Nəhcül-bəlağə Ayətullahül-üzma Seyyid Əli Xamneyinin baxışlarındaSeyyid Əliəkbər Ocaqnejad

Allahın adı iləNəhcül-bəlağə əzəmətli və bənzərsiz insanın bəşəriyyətə bəxş etdiyi əzəmətli və bənzərsiz

bir kitabdır. Bu nəfis və dəniz tək dərin kitab İslam aləmində Qurandan sonra ən mötəbər və sanballı elmi mənbədir. Kitabın içindəkilər kainatın ən şərəfli şəxsiyyəti Həzrət Məhəmməd Müstəfadan (s) sonra İslam dünyasında ən şərəfli insan olan Həzrət Əli bin Əbu-Talibə (ə) məxsusdur. Nəhcül-bəlağə hicri-qəməri tarixinin dördüncü əsrində məşhur alim mərhum Seyyid Rəzi tərəfindən toplanmışdır. Əllamə Seyyid Rəzi bu kitabı toplamaq üçün iyirmi il çalışıb. Nəhayət o, yüzlərlə kitabı araşdırdıqdan və keçmişdə yazılmış pərakəndə əsərləri topladıqdan sonra hicri-qəməri tarixinin 400-cü ilində bu dəyərli və nurani əsəri 241 xütbə, 79 məktub və 480 qısa kəlam olmaqla "Nəhcül-bəlağə" adı ilə elm, təfəkkür və mərifət aləminə təqdim etdi. Nəhcül-bəlağənin toplanması tarixindən keçən 1000 il ərzində böyük alimlər, məşhur xətiblər, bacarıqlı yazıçılar və çoxlu mütəfəkkirlər bu əsər barəsində gözəl sözlər deyib və ya dəyərli mətləblər yazıblar. Bu sözlər və mətləblər pərakəndə halda müxtəlif kitablarda, bəzən də məcmuə şəklində oxucuların və maraqlananların ixtiyarındadır.

Lakin mən bu dəyərli və əzəmətli kitabı, yəni Nəhcül-bəlağəni və onun əsl müəllifini, yəni İmam Əlini (ə) möhtərəm fəqih və arif, bacarıqlı yazıçı və xətib, tanınmış din alimi və müfəssiri Həzrət Ayətullahül-üzma Hacı Seyyid Əli Xamneyinin baxışlarında araşdırıb əziz oxucuların hüzuruna təqdim etmək istədim.

Həzrət Ayətullahül-üzma Xamneyi Nəhcül-bəlağə haqqında dəyərli fikirlər və kəlamlar buyurmuşdur. Aşağıda onların bəzilərinə işarə edirik:

Nəhcül-bəlağə həyatın keşməkeşlərindən, həqiqətlərindən və hər hansı bir cəmiyyətdə baş verə biləcək mümkün problemlərdən uzaq olub İslam maarifini bəyan edən bir alimin kəlamları deyil. Əksinə, bu əsərdə qeyd olunanlar böyük bir cəmiyyətin məsuliyyətini öz çiyinlərində daşıyan, dini yaxşı bilən, İslam və Quran maarifinə bələd olan, mərifət dolu geniş bir qəlb və böyük ruhla, ən yüksək məsul məqamda insanlarla ünsiyyətdə olan, onlarla söhbət edən və suallarına cavab verən bir insanın kəlamlarıdır. Budur Nəhcül-bəlağənin əsl mövqeyi.4

Nəhcül-bəlağənin üzərinə bir nur və şüa düşməlidir ki, siz şiələr və Əli (ə) tərəfdarları onun əsl mahiyyətini başa düşəsiniz.

Qəlblərinizi Quranın və Nəhcül-bəlağənin yalnız adı ilə şad etməyin. Bəzi insanlar öz fikirlərini bizə təlqin etməməlidirlər. Qərb mədəniyyətinin təsiri altına düşmüş insanlar bu bəşəri, ictimai, tarixi və incəsənət əsərinə diqqət yetirmək əvəzinə, başqalarının yazdıqlarına və dediklərinə uyurlar.

Əgər biz azacıq Nəhcül-bəlağə ilə tanış olsaq və yolumuzu bu kitaba tərəf salsaq, daxildə olan kiçik düşmənlərimizin və daima pusquda duraraq qəflətimizdən yararlanan böyük düşmənlərimizin sui-istifadə yolları bağlanacaq.5

Pak insanlar (məsum imamlar) özlərinin məqbul hesab etmədikləri hakimiyyət və hərc-mərclik dövrlərində yaşayırdılar. Onlar cəmiyyətin və hakimiyyətin problemlərini bir hakim və

4 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışdan - 13635 Ayətullah Xamneyinin Dar əl-İslam məscidində etdiyi çıxışından - 1359

68

məsul şəxs kimi bəyan edə bilmirdilər. Lakin əmirəl-möminin Əli (ə) cəmiyyətin ən yüksək məsul şəxsi və bir İslami hakim kimi danışırdı. Nəhcül-bəlağənin çox hissəsi İmam Əlinin (ə) öz hakimiyyəti dövründə buyurduğu bəyanat, xütbə və kəlamlarından ibarətdir. Lakin burada bəzi kəlamlar vardır ki, o həzrət onları hakimiyyətdə olmadığı vaxtlarda buyurub.6

Nəhcül-bəlağə Məhəmmədin (s) vəhyinə iman gətirən ilk möminin və Peyğəmbər (s) xəlifəsinin kəlamlarıdır. Bütün müsəlmanlar bu xəlifənin xəlifəliyini qəbul edirlər. Nəhcül-bəlağə elə bir insanın kəlamlarıdır ki, bütün şiələr və bəzi sünnilər onu ən şərəfli və ləyaqətli səhabə hesab edirlər. Bu əzəmətdə bir insanın çıxışlarının, xütbələrinin, məktublarının və kəlamlarının olduğu kimi qalması İslam maarifindən orijinal və əzəmətli bir mətnin bizə gəlib çatması deməkdir.

Biz içərisində əxlaq, zahidlik, irfan, imamət, siyasət və ictimaiyyət haqqında dəyərli kəlamlar olan bu kitabda İslamın hərtərəfli və kamil etiqad əsaslarını tapa bilərik.7

Nəhcül-bəlağə hər bir müsəlmana və İslam cəmiyyətinə lazım olan dinin ən əsas və mühüm prinsiplərini özündə birləşdirən məcmuədir. Burada həmin prinsiplər barəsində bir söz, bir kəlam, bir işarə, bir bəhs və ya tövsiyə vardır. Nəhcül-bəlağədə tövhid, İslam əqidələri və üsuliddindən tutmuş əxlaq, pərhizkarlıq, nəfsi paklıq, idarəetmə siyasəti, böyük ictimai fəaliyyətlərin və ailə münasibətlərinin tənzimlənməsi, müharibə, siyasət, hikmət və elm məsələlərinə qədər hər şey haqqında məlumat vardır.8

Əlinin (ə) simasının Nəhcül-bəlağədə təsviriNəhcül-bəlağənin digər dəyərli və əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də onun Həzrət Əlinin

(ə) simasını və xüsusiyyətlərini təsvir etməsidir. Doğrudan da bizim indi buna çox ehtiyacımız var.

Tanınmış şəxsiyyət, uca insan və kamil müsəlman nümunəsi olan Əmirəl-möminin Əli (ə) – elə bir şəxsiyyət ki, İslam dini bütün insanların onun kimi olmalarını istəyir – Nəhcül-bəlağənin vərəqlərində və sətirlərində tam şəkildə tanıdılır.

Nəhcül-bəlağə əslində Əli bin Əbu-Talibi (ə) tanıdan kitabdır. Mərifətin sirli və cəzbedici üfüqlərinə qalxmayan və müxtəlif idrak vadilərinə girməyən bir insan bütün bunları belə gözəl və cəzbedici tərzdə vəsf və bəyan edə bilərmi?

Nəhcül-bəlağədə yüksək insani şəxsiyyətə xas olan bütün keyfiyyətlər mövcuddur. Bu kitabda kamil bir insan təcəssüm olunur və həmin kamil insan Əmirəl-möminin Əlinin (ə) özüdür. Bu məsələ yalnız Əlinin (ə) xüsusiyyətlərinin tanıdılması cəhətindən deyil, həm də İslamın tanıdılması və İslam dininin necə insan yetişdirmək istəyi baxımından, çox əhəmiyyətlidir.

Bu gün müasir insan bizdən soruşur: haqqında danışdığınız və onun bütün dünya xalqları üçün göndərilmiş bir din olduğunu iddia etdiyiniz İslam necə insan yetişdirmək istəyir? Bu sualın cavabında Əli bin Əbu-Talibdən (ə) daha əfzəl, daha yaxşı, daha gözəl və kamil bir insan göstərmək olarmı? İmam Əlinin (ə) siması Nəhcül-bəlağədəki kimi başqa heç bir yerdə aşkar olmur.9

6 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 13637 Ayətullah Xamneyinin beşinci Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 13648 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 1363 9 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 1363

69

Əslində Nəhcül-bəlağə əmirəl-möminin şəxsiyyətini bütünlüklə tanıtdıran bir kitabdır. Yəni Əli (ə) özü canlı Nəhcül-bəlagədir və bu əmirəl-mömininin (ə) digər xüsusiyyətlərindən biridir. Əli (ə) öz dediklərinə əməl edir və həyatını özü istədiyi kimi idarə edir.

İmam Əlinin (ə) şəxsiyyəti Nəhcül-bəlağənin və Quranın kəlmə-kəlmə, sətir-sətir izahıdır. Buna görə də siz Nəhcül-bəlağəni oxuyanda həm Əlinin (ə) həyat tarixini, həm də İslamı öyrənirsiniz.10

Quran və Nəhcül-bəlağəƏgər Nəhcül-bəlağəni Quranın yanında qərar versək, sözsüz onun davamı sayılacaq.

Çünki biz İslam mətnləri arasında bu həddə mötəbər, qədim və hərtərəfli bir kitaba rast gəlmirik. Buna görə də Nəhcül-bəlağəni diriltmək təkcə biz şiələrin deyil, həm də bütün müsəlmanların vəzifəsidir. Belə ki, müsəlman olan və Əli bin Əbu-Talibi (ə) tanıyan hər şəxs (çünki İslam aləmində onu tanımayan bir kəs tapılmaz) bənzərsiz İslam mirasını diriltmək istədikdə Nəhcül-bəlağəni önə salmalıdır. Bu diriltmə təkcə çoxlu sayda Nəhcül-bəlağə kitabını çap etdirmək mənasında deyil, həm də bu kitabda yazılanlara əməl etmək və bu zəmində araşdırma aparmaq deməkdir.

Quran haqqında çoxlu təfsirlər, şərhlər və araşdırmalar olduğu kimi, Nəhcül-bəlağə də müxtəlif cəhətlərdən araşdırılmalıdır. Quran oxunduğu kimi Nəhcül-bəlağə də oxunmalıdır. Ona görə ki, bu kitab Quranın davamıdır. Müsəlmanlar daim Quranla ünsiyyətdə olmaq istədikləri və Quranı bilməməyi özləri üçün eyb hesab etdikləri kimi, Nəhcül-bəlağə ilə də ünsiyyətdə olmaq lazımdır və onu bilməmək eyb sayılmalıdır.11

Nəhcül-bəlağənin İslam dünyasında roluMüsəlmanların sayının çox, İslam dünyasının geniş coğrafi əraziyə malik olduğu, müxtəlif

əqidələrin və məktəblərin müsəlmanların təfəkkür və ruhlarına hakim kəsildiyi indiki dövrdə əgər biz ilk İslam mənbələrini yenidən dirildə bilsək, bu müxtəliflik üçün bir mehvər və mərkəz təyin etməyə kömək etmiş olarıq.

Nəhcül-bəlağəyə bu baxımdan nəzər salaq. Bu kitab hicrətdən əlli, altmış, yüz və ya 140 il sonra yaşamış filan səhabənin və ya tabeinin hədis kitabı ilə müqayisə edilə bilməz.12

Nəhcül-bəlağə yalnız bizim ölkəyə məxsus deyil, o həm də bütün müsəlman dünyasınındır. İslam dünyası da bu gün İslamın yenidən oyanışına çatmaqdadır.13

Bu gün İslam ölkələrində olan bəzi İslam iddiaçıları dinimizin ən aşkar və aydın həqiqətlərinə göz yumurlar. Bu gün şüarların vahid, lakin yönəlmələrin şiddətli dərəcədə bir-birindən fərqləndiyi o gündür. Bu günün şəraiti Əmirəl-möminin (ə) dövrünün şəraitidir. Deməli dövran, Nəhcül-bəlağə dövranıdır. Bu gün İmam əlinin (ə) dəqiq və cəlbedici baxışı ilə dünyanın və cəmiyyətlərin həqiqətlərinə nəzər salsaq, çoxlu həqiqətləri görmək, tanımaq və mövcud xəstəliklərə çarə tapmaq olar. Elə buna görə də zənnimcə biz həmişəkindən daha çox Nəhcül-bəlağəyə möhtacıq.14

10 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136311 Ayətullah Xamneyinin beşinci Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136412 Ayətullah Xamneyinin beşinci Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136413 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136314 Ayətullah Xamneyinin dördüncü Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 1363

70

Nəhcül-bəlağə dərdlərə dərmandırBiz bu gün Həzrət Əlinin (ə) dövrünə bənzər bir dövrdə yaşayırıq. Bizi həm

dünyapərəstlik, həm də təkəbbürlük və ayrıseçkilik kimi xəstəliklər təhdid edir. Digər tərəfdən ictimai problemlər və tufanlar da hədələyir. Buna görə də biz bu xəstəlikləri sağaltmaq üçün Nəhcül-bəlağəyə həmişəkindən daha çox möhtacıq. Mən kimsənin bu baxışla Nəhcül-bəlağəni araşdırmasını müşahidə etməmişəm. İndi siz Nəhcül-bəlağə aynasından dünyamıza baxın və görün hazırki vəziyyətinizdən onda nəyi görürsünüz? Hansı xəstəliyi, hansı təhlükəlini görürsünüz? Bizə nə kimi xəbərdarlıq ünvanlanıb? Bilin ki, bütün bunların dərmanı Nəhcül-bəlağədədir.

Bu gün tədqiqatçılar Nəhcül-bəlağəni bu cəhətdən araşdırmalı və təfsir etməlidirlər.Nümunə üçün İmam Əlinin (ə) müalicə etmək istədiyi o dövrün bir neçə xəstəliklərinə

işarə edirik. Bu xəstəliklərdən biri dünya məsələsidir. Nəhcül-bəlağədə dünya, dünyapərəstlik,

dünyaya aldanmaq və dünya təhlükələri haqqında xəbərdarlıqlar kifayət qədər çoxdur. Nəhcül-bəlağənin mühüm bir hissəsi də zöhd haqqındadır.15

Biz əlində və ya otağının taxçasında təcrübəli həkimdən kamil bir nüsxəsi olan, lakin heç vaxt həmin nüsxəyə əməl etməyən və daim xəstəlikdən əziyyət çəkən bir insana bənzəyirik. Uzun əsrlər Nəhcül-bəlağə aramızda idi, lakin ona əməl etmir, maariflərindən bəhrələnmir, fərdi və ictimai xəstəliklərimizi müalicə etmirdik. Bu Nəhcül-bəlağə ilə tanış olan hər bir kəsin təəssüf edəcəyi bir həqiqətdir.16

İmam Əlinin (ə) Nəhcül-bəlağədə "Qasiə" adında çox əhəmiyyətli, məzmunlu və heyranedici bir xütbəsi vardır. Bu xütbənin ən mühüm özəlliklərindən biri burada təkəbbürlüyün məzəmmət edilməsidir. İmam Əli (ə) bu xütbədə peyğəmbərlər haqqında danışarkən buyurur:

"Lakin sübhan Allah peyğəmbərləri təkəbbürlülük və öyünməkdən çəkindirərək, onların təvazökarlıq etmələrini bəyənib. Beləliklə onlar üzlərini yerə qoyub sifətlərərini torpağa sürtdülər (son dərəcə təvazökar olduqlarını bildirir)...".

Sonra buyurur: " Və öz qanadlarını möminlər və Allaha ibadət edənlər üçün aşağı saldılar ("xəfz cinah"17 edirdilər)." Peyğəmbərlər möminlərlə bu cür rəftar etdiklərinə görə möminlər daima onların ətrafına toplaşardılar. Lakin peyğəmbərlər və ya möminlər məzlum idilər (hər iki mənada bizim məqsədimizi ifadə edir: ya peyğəmbərlərin özü məzlum idi ya da möminlər. Peyğəmbərlər onların arasında idilər və qarşılarında bu cür təvazökarlıq göstərirdilər, onlar məzlum insanlar idilər). Buna görə də peyğəmbərlərə irad tutur və deyirdilər ki, peyğəmbərlərin ətrafına alçaq və cəmiyyətin aşağı dərəcəli insanları toplaşır.

Əmirəl-möminin (ə) Nəhcül-bəlağədə buyurur: Peyğəmbərlər möminlərin qarşısında təvazökarlıq edirdilər və bu möminlər məzlum insanlar idilər. Peyğəmbərlər cəmiyyətin çox hissəsini təşkil edən adi insanlarla ünsiyyətdə olurdular".18

Nəhcül-bəlağədə dəfələrlə təkrar olunan digər mövzulardan biri də "təkəbbürlük"dür. "Qasiə" xütbəsinin əsas prinsipini də bu mövzu təşkil edir. Əlbəttə, mövzu yalnız "Qasiə" xütbəsinə aid deyil, Nəhcül-bəlağənin çox yerində buna rast gəlinir. "Təkəbbürlük", yəni insanın özünü başqalarından üstün tutması. Bu bəla İslamın və İslamın siyasi quruluşunun yolunu

15 Ayətullah Xamneyinin beşinci Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136416 Ayətullah Xamneyinin Nəhcül-bəlağə müsabiqəsində iştirak edən şagirdlərlə görüşdə etdiyi çıxışlarından - 136517 Mehribanlıqla göstərilən təvazökarlığın son dərəcəsinə deyilir18 Nəhcül-bəlağə, xütbə 234

71

azdırdı, xilafəti sultanlğa çevirdi və ümumiyyətlə, İslam Peyğəmbərinin (s) zəhmətlərinin nəticələrini müəyyən zaman ərzində aradan apardı. Elə buna görə də Əmirəl-möminin Nəhcül-bəlağədə bu məsələyə böyük əhəmiyyət verir.19

Nəhcül-bəlağədə vəhdətİmam Əli (ə) öz xütbələrində keçmiş xalqların xöşbəxtliyini, izzət və şərəfini onların

pərakəndəlikdən və ayrıseçkilikdən uzaq, dostluq və vəhdət şəraitində yaşamalarında bilirdi. O insanları birliyə, vəhdətə, dostluğa və mehribanlığa dəvət edirdi. İmam Əli (ə) insanların bir-birinə qarşı olan kin-küdurətini, dava-dalaşını, bədxahlığını, arxa çevirmələrini və həmkarlıq etməmələrini onların süqutunun səbəbi kimi izah edir.

İmam Əli (ə) Nəhcül-bəlağədə cəmiyyətin rəhbərini vəhdətin əsası hesab edirdi. Buna görə də o həzrət öz dövrünün müsəlmanlarına təkidlə buyururdu ki, vəhdətin əsası rəhbər və imamdır.

Elə bu əsasə görə idi ki, Rəsuli-Əkrəm (s) dövründə müsəlmanlar izzətə və şərəfə nail oldular, lakin Həzrət Əlinin (ə) hakimiyyəti dövründə insanlar rəhbərə, yəni vəhdətin mehvərinə etinasızlıq etməklə təfriqəyə düşdülər, o zamandan etibarən İslam dünyası zəifləməyə başladı və əsrlərlə özünə gələ bilmədi. Bu gün qarşılıqlı anlaşma və birlik bir vəzifədir. Bu həqiqəti Nəhcül-bəlağədə aparılan bir elmi-etiqadi araşdırma bizə göstərir. Biz gözümüzü bağlayıb Nəhcül-bəlağənin açıq-aydın həqiqətlərinə göz yuma bilmərik.20

Bu gün müsəlmanların izzəti və başıucalığı üçün vəhdət və həmrəylik vacib, təfriqə isə zərərlidir. Əli (ə) Nəhcül-bəlağədə buyurub: keçmiş dövrlərdə hansı cəmiyyətdə vəhdət, birlik və həmrəylik vardısa, həmin cəmiyyətdə izzət, böyüklük, qüdrət, şərafət də var idi. Hər yerdə ki, qəlblər və yollar bir-birindən uzaq idi, insanlar arasında vəhdət yox idi, insanların həyatı pisləşir, onların izzəti zillətə çevrilirdi. Onlar inkişaf etmək əvəzinə günü-gündən zəifləyir və geriləyirdilər.21

Bu konfransda maraqlı məqalələr oxundu və dəyərli fikirlər səsləndi. Lakin Nəhcül-bəlağənin, xüsusən də onun əsl müəllifi olan Həzrət İmam Əlinin (ə) haqqı bu çıxışlar və kəlmələrlə (hərçənd hər biri öz yerində elmi, sənədli və məntiqli məqalələr və fikirlərdir) əda oluna bilməz. Ümid edirəm biz ki, və bütün İslam xalqları İslam mətnləri ilə, xüsusən də Quran və Nəhcül-bəlağə ilə daha çox və yaxından tanış olaq və hər bir yerdə, hər işdə və hər zaman İslamın iyini və rəngini onlardan hiss edək. Bu konfransın təşkilində zəhmət çəkənlər, iştirakçılar və çıxış edənlər üçün böyük Allahdan müvəffəqiyyətlər arzu edirəm.

19 Ayətullah Xamneyinin beşinci Nəhcül-bəlağə konfransında etdiyi çıxışından - 136420 Ayətullah Xamneyinin Nəhcül-bəlağənin minillik konfransında etdiyi çıxışından - 136021 Tehranda qılınan cümə namazının xütbələrindən, 25/01/1368 , Cumhuri İslam qəzeti 26/01/1368

72

Рущуллащ ял-Мусяви Хомейни дцнйа мцтяфяккирляри вя сийасятчиляринин бахышларындаРювшян Фятишоьлу

Орта ясрлярин ъянэавярлик рущунун мадди символу олан гылынъ ерасы баша чатды. Йени тарих бяшяр ювладынын гцрур рущунун сянэимяси иля мцшайият олунса да, идраки эцъцн мадди символуну - нцвя бумуну йаратды. Лакин тарихин бу ъящди дя баш тутмады. Дцнйа гопур, вахт тялясирди. Гоъа тарих ону мяняви-яхлаги чиркинликлярдян вя мцгяддяс рущун буланышлыьындан хилас едиб щидайят едя биляъяк бир кясин интизарында иди.

Дцнйанын сону олмадыьындан инсанлар ону щялялик юз араларында ахтарырдылар.

Бяшяриййят ону хилас едя биляъяк дащи ахтарышында икян, дцнйа сивилизасийасынын шащяншащ бешийи олан Иранда Щцсейн Ъавидин дили иля десяк, инсанлар

Кясся щяр кяс тюкцлян ган изини,Гуртаран дащи одур йер цзцнц! фялсяфясини бюйцк наращатлыг

вя мясулиййят щисси иля идрак едиб дцшцндцкляри заман ХХ ясрин алтернативи олмайан сийаси вя дини нящянэи эюрцнмяйя башлады.

Ким иди бу дащи – бюйцк Ъавидин идеалы? Бу киши тякъя ХХ яср Ислам дцнйасынын дейил, ейни заманда

щагсевяр, ядалят вя щцманизм дцшцнъяли бцтцн инсанларын шяхсиййятиня щюрмят етдийи вя бяшяр дцшцнъясинин ян бюйцк лидер дцщаларындан олан Айятуллащ Хомейни (р) иди.

Имам Хомейни йени яср Иран тарихиндя дини демократийаны динин юз идеоложи платформасы ясасында игтидара эятирмякля дцнйада алтернативи олмайан щакимиййят структуру йаратды. Дювлят щакимиййятинин Ислам инкишаф йолу принсип етибариля дцзэцн инкишаф стартеэийасы иди. Ингилабын идеоложи юзцлц сийаси идаряетмядя "мещдичилик", сосиал-игтисади планда ися Гуранын иряли сцрдцйц инкишаф вя идаряетмя консепсийасына сюйкянирди.

Ислам идарячилийи о демяк иди ки, али сийаси щакимиййят рущанилярин сялащиййятляри чярчивясиндя щяйата кечирилир, ъямиййятдя ися йалныз илащи ганунлар ишляйир. Иътимаи щяйатын бцтцн сащяляриндя Ислам ещкамлары вя илащи щуманизм ганунлары реал сийаси эцъя чеврилмякля Иран ъямиййятинин щяртяряфли инкишафынын динамикасы тямин едилмяли иди.

73

Дини демократийа щакимиййятинин бяргярар олдуьу ъямиййятдя синифляр - щаким вя мящкумлар йохдур, йяни принсип етибариля щакимиййят вя мцлкиййят илащи ганунлар васитясиля щяйата кечирилир: щюкм Аллащын щюкмцдцр, мцлк Аллаща мяхсусдур.

Ислам иъмасынын бирлийи вя вящдяти принсипи Гурани-Кяримин: "Щамылыгла Аллащын ипиндян бярк-бярк йапышын вя бир-бириниздян айрылмайын" щюкмундя тясбит олунмушдур.

Мящз бу гябилдян олан чаьырышлар ясасында формалашан топлумда игтисадиййатын базис принсипляри ишляниб щялл олунмалыдыр.

Ислам цмуми рифащ вя сосиал тяминат мясялялярини ня сосиализмдя, ня дя капитализмдя олдуьу кими щялл етмир. Щяр бир фярдин вя цмумян ъямиййятин зярури тялябатына илащи ядалят принсипляри нюгтейи-нязяриндян йанашылыр. Щязрят Яли (я) "Нящъцл-бялаья"дя буну беля изащ едир: "Аллащ касыб тябягянин рузисини зянэинлярин вар-дювлятиндя йарадыб". Бу о демякдир ки, Аллащын сяхавят вя мярщямяти инсанлар арасында бир-бириня мцнасибятдя адекват ъавабландырылмалыдыр.

Ъямиййятдя йашайыб онун ишляриндян кянарда галмаг олмаз. Зянэинляр касыб тябягянин кюнцллц щимайячиляри олмалыдырлар. Бурада дювлятин щяйата кечирдийи дцзэцн вя ядалятли верэи сийасяти дя истисна дейил вя мцщцм игтисади ящямиййят кясб едир.

Рущуллащ ял-Мусяви Хомейнинин (р) дащилийи вя дини-сийаси лидер кими бянзярсизлийи ондадыр ки, о, Ислам щакимиййяти, дини-демократийа цсул-идарясини сечмякля тарихдя илк дяфя олараг инсаны лайиг олдуьу ъямиййятя гайтарды вя щямин ъямиййятин цстгурумуну йарадараг, ону щям мянявиййатча касыб Гярбя, щям дя сыхынтылар ичярисиндя йашайан Шяргя тягдим етди.

Имам Хомейнинин (р) сийаси хадим кими бюйцклцйц щям дя онда иди ки, сяляфляринин гылынъла эюрдцкляри иши о, дцшцнъя иля эюрдц вя сцбут етди ки, Ислам эцълц сийаси платформа, мцкяммял вя ардыъыл идеолоэийадыр.

Хомейни (р) Иранын ян йени тарихиндя, цмумиййятля эютцрцлдцкдя ися цмумдцнйа тарихиндя илк дяфя идеолоэийасы Ислам дини олан мцсялман иъмасынын иътимаи-сийаси фяаллыьыны тяшкил етди, рущаниляри ингилабын щярякятвериъи гцввясиня чевирди.

Ислам ингилабынын инкишаф темпиндян, сонракы мярщялялярдя газандыьы щяртяряфли наилиййятлярдян йазмаг кичик бир мягалядя имкан хариъиндядир.

Лакин щягигят ондан ибарятдир ки, бу эцн Иран Ислам Республикасы инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында ян лайигли йерлярдян бирини тутур. Щазыркы наилиййятляря эюря, Иран

74

ъямиййяти вя дювляти юз мцдрик вя узагэюрян лидери гаршысында щямин инкишаф вя наилиййятляри горумаг нюгтейи-нязяриндян мясулдур.

Охуъулара тягдим олунан бу арашдырмада ясас мягсядимиз ъащаншцмцл хидмятляри фонунда дцнйа иътимаиййятинин Имамын феноменал шяхсиййяти щаггындакы фикир вя дцшцнъялярини тящлил етмякдир.

Беляликля, ИИР вя онун гуруъусу Айятуллащ Хомейни (р) щаггында дцнйа яфкари-цмумиййясини шярти олараг беш група бюлмяк олар:

1. Имам Хомейни дцнйанын сийаси вя дювлят хадимляринин эюзц иля.

2. Имам Хомейни дцнйа алимляринин эюзц иля3. Имам Хомейни дин хадимляринин эюзц иля.4. Имам Хомейни дцнйа шющрятли шаир вя йазычыларын эюзц

иля. 5. Имам Хомейни дцнйа мятбуатынын эюзц иля."Аллащын дястяйи бизя йетяр, чцнки о ян эюзял вякилдир" (Г-К)Ислам ингилабынын лидери Аллащдан эялян дястяйя,

Мящяммядин (с) щюкмляриня вя Имам Заманын (я) байрагдарлыьына архаланмагла али мягсяд вя мярамларына наил олурду. О, Мещдичилик консепсийасыны йаратмышды. Бу дини-сийаси доктрина онун кяламларында да юз яксини тапмышдыр.

"Нур сящифяси" рисалясинин 21-ъи ъилдинин 108-ъи сящифясиндя йазырды: "Бизим ингилабымыз Иранла мящдудлашмыр. Иран халгынын ингилабы Щязрят Щюъъятин (рущумуз она фяда олсун) байрагдарлыьы иля Ислам дцнйасынын бюйцк ингилабынын башланьыъ нюгтясидир. Аллащ-Тяала бу барядя бцтцн мцсялманлара вя бяшяриййятя хябярдарлыг едяъяк вя онун гуртулушуна щазыркы ясрдя гярар веряъяк".

Имам Хомейни (р) дцнйа иътимаи фикриндя шяхсийятиня вя дини-сийаси фяалиййятиня хас щансы хцсусиййятляри иля якс-сяда доьурмушдур?

Щязрят Яли (я)-ын кяламынын ишыьында бу мясяляйя айдынлыг эятирмяйя чалышаг.

Яли (я) юйрядирди: "Ряйляри бир-бириня чырпын ки, онлардан щягигят гыьылъымы чыхсын".

Цмуммилли лидеримиз, дцнйа шющрятли сийаси хадим, мярщум президентимиз Щейдяр Ялийев "Мцстягиллийимиз ябядидир" чохчилдлийиндя (В китаб, сящ. 324-326) ИИР-ын йарадыъысы Имам Хомейнинин рящбярлийи алтында баш вермиш Иран Ислам Ингилабынын Иран халгы цчцн бюйцк сямяряляр эятирдийини, нятиъяляр вердийини билдирир.

75

Бюйцк юндяр ики дост вя гардаш юлкя арасындакы мцнасибятлярин сийаси сялнамясини цмумиляшдирир вя бизя юйрядирди: «Бизи Иранла баьлы щяр шей марагландырыр – онун щям гядим мядяниййяти, тарихи абидяляри, бюйцк ядяби, мядяни ирси вя бизим бир-бириня бянзяйян, йахуд ейни олан адят вя яняняляримиз марагландырыр. Бундан ялавя, Иранда азярбайъанлылар да йашайыш. Онлар Иранын вятяндашларыдыр, онун халгынын бир щиссясидир, ейни заманда азярбайъанлы кими бизим сойдашларымыздыр, биз дя онларын сойдашларыйыг. Бунлар щамысы юлкяляримизин бир-бириня даим дост, гардаш олмасынын ясасыны йарадыбдыр вя бизим дя боръумуз бунлары инкишаф етдирмякдян ибарятдир».

Имам Хомейнинин сийаси вариси ИИР-ын индики дини-сийаси рящбяри Айятуллащ Яли Хаменейинин Щязрят Имам барясиндя дедикляри олдугъа орижинал сяслянир: «Ингилаб вя Имам Хомейни (р) ики айрылмаз тязащцрлярдир. О бюйцк рящбяр шяхсиййяти танымадан Ислам ингилабынын тящлили мцмкцн дейил. О еля бюйцк бир шяхсиййят иди ки, дцнйа вя тарихин дащиляри вя рящбярляри арасында пейьямбярляр вя мясум ювлийалардан (я) савайы бу кейфиййятляр вя хцсусиййятляря малик кимися тясяввцр етмяк чох чятиндир».

Али рящбярин бахышларында Имамын симасы олдугъа дягиг ачыгланмышдыр. Нятиъя етибариля, Имамын пейьямбярляр вя мясум имамлардан ашаьы, диэяр бяшяр ювладларынын фювгцндя олмасы фикри щягигятя там уйьун шякилдя ифадя едилмишдир.

Йухарыдакы игтибасы йцксяк политоложи усталыгла тамамлайан ашаьыдакы сюзляр зярэяр дягиглийи иля йери-йериндя ишлядилмишдир: "Айятуллащ Хомейни (р) доьрудан да щаглы олараг бцтцн мцсялман цммятинин имамыдыр. Имам щямин яманяти Яли (я)-дан ирс олараг алмышдыр. Мян о ягидядяйям ки, бу эцн Ислам дцнйасында щямин ада лайиг олан йеэаня инсан Хомейнидир. Чцнки о, мцасир Ислам дцнйасынын бцтцн рящбярляринин цзцндян алчаглыг, зялалят вя мискинлик нишанялярини силиб йох етмишдир. Айятуллащ Хомейни Щязрят Яли (я)-ын ъанлы тяъяссцмцдцр".

Бунлар ади сюзляр дейилди, ади адамлар тяряфиндян дя дейилмямишди. Бу сюзлярин мцяллифи Ялъязаирин сабиг президенти Ящмяд Бен Белла иди.

Инэилтярянин сабиг баш назири, дцнйада дямир леди кими танынан Маргарет Тетчер йазырды: "Биз гярблиляр 1980-ъы иллярдя Совет Иттифагынын щярби-техники гцдрятиндян вя сцни пейкляриндян горхмурдуг. Чцнки яэяр Шярг блоку щярби силащларла, даьыдыъы вя виранедиъи васитялярля силащланмышдыса, биз дя

76

модерн силащларла силащланмышдыг. Биз Иранда йалныз Исламын ингилаби дцшцнъя тярзиндян горхурдуг".

Мяшщур франсыз щярби сяркярдяси вя дювлят хадими Напалеон Бонапарт дейирди: "Ики шей дцнйада щюкм едяр: гылынъ вя дцшцнъя. Гылынъ да яввял-ахыр дцшцнъяйя мяьлуб олар".

Имам Хомейни (р) эцълц идеолоэийайа сащиб дцшцнъя адамы иди. О, тарихдя илк дяфя олараг дини сийасятля бирляшдиряряк дини демократийа щакимиййятини йаратды.

Гярб дипломатийасынын Ислам дцшцнъя тярзи гаршысындакы наращатлыьы бу эцн дя сянэимяк билмир. Аллащын дястяйи вя хейир-дуасы иля гурулмуш дювлятя гаршы дцнйанын шяр мяркязляринин яли бу эцн дя тятикдядир. Шяргя гаршы дцнйанын империалист эцъляринин апардыглары давакар дипломатийанын ясас сябяби М.Тетчерин гейд етдийи кими, бир тяряфдян реал эцъя малик Ислам щягигятляридирся, диэяр тяряфдян демографик факторлардыр десяк, бурайа Исламын иллик, щятта эцндялик бой артымыны, о ъцмлядян дцнйа енержи ещтийатларынын шяргин тябии инщисарларында олдуьуну да ялавя етсяк, еля билирям ки, мясяляйя там айдынлыг эятирмиш оларыг.

Даща ики иътимаи-сийаси вя дювлят хадиминин дя фикирлярини бюлцшмяйи мягсядяуйьун щесаб едирик.

Пакистан Республикасынын кечмиш президенти Гулам Исщак хан бцтцн Ислам дцнйасынын имама борълу олдуьуну гейд едир: "Чцнки о, Исламы дирчялтди".

Кечмиш ССРИ президенти Михаил Горбачов Имам Хомейнини "заманындан даща цстцн дцшцнян вя мякан мигйасына сыьмайан" шяхсиййят адландырырды.

Имам Хомейни юзцнцн щягиги гиймятини дцнйанын елми иътимаиййятиндян дя лайигинъя алмышдыр.

Лондон Университетинин бейнялхалг щцгуг цзря мцтяхяссиси Фрейд Щалейди Иран щаггында йаздыьы китабда гейд едир ки, "Ислам ингилабы тарихин ян бюйцк ингилабыдыр вя щамымыз билирик ки, бу бюйцк иш Имам Хомейни (р) шяхсиййятинин мющтяшямлийи сайясиндя баш верди. Онун гцдрятли вя щаким ялляри бу бюйцк инсан дальаларыны щяйяъан вя тялатцмя эятирди".

Эюркямли франсыз алими вя сосиологу Мишел Фоукаут йазыр: "Мян гябул едирям ки, ХВЫЫЫ ясрдян сонра баш вермиш щяр бир иътимаи дяйишиклик мцасирляшмя зямининдя олмушдур. Амма Имам Хомейнинин рящбярлийи иля гялябя чалмыш Иран ингилабы йеэаня щярякатдыр ки, мцасирляшмя гаршысында дайанмышдыр".

Яъняби алимин гянаятляриндя бюйцк щягигят вардыр. Доьрудан да Имам няинки Иранын эерчяк щяйатында, щятта чохясрлик сийаси

77

дцшцнъядя дя чеврилиш етди. Нятиъядя дцнйа мцасирлийи тамамиля башга дяйярлярдя ахтармаьа башлады.

Авропалы алим, Алманийанын Бремен Университетинин Исламы йениъя гябул етмиш профессору Йавес Усвес Имамын бейнялхалг нцфузуна ишаря едяряк билдирмишдир: "Имам Хомейни ясримиздя бцтцн монотеистляри ойандырды. Мящз о вя Ислам ингилабынын достлары мадди дяйярляр щакимиййятинин, мадди дяйярлярин вя мянявиййата зидд дцшцнъялярин бяшяр ъямиййятини бцрцдцйц бир дюврдя дин вя мянявиййатын дирчялишиня шяраит йаратдылар".

Франса Ислам Тядгигат Мяркязинин директору юз бяйанатында демишдир: "Имам Хомейни (р) он дюрд ясри юз ямялляриндя йекунлашдырды. Биз чох хошбяхтик ки, бу дюврдя йашайырыг, санки Мящяммяд пейьямбярин (с) ясриндя йашайырыг".

Алим даща сонра дейир: "Дцнйа дяйишмя щалындадыр. Гярбин дяйишмяси нятиъясиндя дцнйа дяйярляри тядриъля арадан галхаъаг вя Ислам бцтцн дцнйада юзцнц бариз шякилдя эюстярмякдядир".

Афстрийалы профессор Ленсер "Ящли-бейт" мяктябинин йетирмяси олан Имамын ХХ яср тарихиндя тутдуьу мювгейи гысаъа беля шярщ едир: «Ислам ингилабынын рящбяри инсанын Аллаща йахынлашмасында йени бир дюврцн башланьыъыны гойду вя инсанларын щимайядарлыьы иля ХХ яср тарихиндя мцщцм дюнцш нюгтяси олан Ислам ингилабыны галибиййятя чатдырды".

Дцнйа шющрятли алимляринин Имам Хомейни (р) щаггында дедиклярини Шяргин мяшщур философу, Имамын юз саьлыьында йцксяк гиймятляндирдийи шящид Айятуллащ Мцтящщяринин ингилабын рящбяри щаггында йаздыьы ашаьыдакы сюзлярля йекунлашдырырыг.

Ислам философу йазыр: "Имам щязрятляри бизим бюйцк устадымыз, эюзцмцзцн нуру иди. Онда дюрд хцсусиййят эюрдцм:

- Мягсядиня чатмаг цчцн бюйцк инам;- Юз сюзцня дярин инам;- Аллаща мцтляг инам;- Тутдуьу йола сядагят вя инам.Айятуллащцл-цзма ял-Мусяви Хомейни (р) эюркямли дин хадими

кими дцнйа динлярини тямсил едян щямкарларынын дцшцнъяляриндя даща айдын эюрцнмякдядир. Беля ки, бязи христиан теолог вя аналитикляри, мясялян, инэилис Робин Вуд Ъоръ Имамы мцасир Мясищ, йахуд Иса Ибн Мярйямин (я) мющкям вя халис шцасы адландырыр.

Йухарыда ады чякилян австрийалы дин алими профессор Мящяммяд Ленсер гейд едир ки, "Имам Хомейнинин (р) Ислам ингилабы няинки Авропада Исламын йени тясвирини тягдим етди, щятта гейри мцсялманларын да дини щяйатыны дяйишдирди. Башга

78

сюзля десяк, бу эцн Авропада да диндар олмаг артыг йени дяйяр вя мяна кясб етмишдир".

Ъянуби Африка мцсялманларынын дини рящбяри Абдуллащ Дидат Хомейнини (р) беля сяъиййяляндирир: "Имам Хомейни йалныз сиз иранлылара мяхсус дейилдир. Ъянуби Африка йохсуллары Имамын адыны ешидяндя гялбляри щяйяъанла титряйир. Гой дцнйа билсин ки, Имам Хомейни дцнйа йохсулларынын цмидидир".

Бинясиб вя мязлумларын хиласкар щесаб етдикляри Имамын эцъц тякъя онун нцфузу иля мящдудлашмайыб, даща чох тямсил етдийи динин, ягидянин ясасларына баьлы иди. Щязрят Имам бу щягигяти етираф едир вя дейирди: "Мян бу ингилабда вя баш верян щадисялярдя Аллащын ялини айдынъа щисс едирям".

Имамын бу вя йа диэяр ишыглы фикирляринин ъыьырлары иля аддымлайан эюркямли алим, дин вя мядяниййят хадими Сеййид Ялиякбяр Оъагнежад йазыр: "Имам Хомейни (р) она эюря бяшяриййятин вя Ислам тарихинин нящянэ сималарындандыр ки, о щязрят бюйцк Аллащын гцдрят вя язямятини цзяриндя эяздирян бир инам эцъц иля 53 иллик Пящляви режимини йерля-йексан етмишдир. О, Аллащ-тяаланын мющтяшям рущу вя Гурани-Шярифин язямят сачан гцдряти иля дцнйайа щюкм едян империйа эцъляриня мейдан охумуш, Иран халгларыны щцрриййятя говушдурмуш, истибдад режиминин хярабяляри цзяриндя мющтяшям сивилизасийалы Иран Ислам дювляти парлада билмишдир".

Имам Хомейнинин (р) тямсил еитдийи мцгяддяс миссийа дцнйа шющрятли шаир вя йазычыларын да нязяр-диггятиндян кянарда галмамышдыр.

Инэилис йазычысы Рубен Варс Карлсон Имамын шяхси кейфиййятляри, мющкям ягидяси вя мювгейи иля баьлы йазырды: "Имам Хомейни гцдрятли вя мяьлубедилмяз иди. Мян онунла эюрцш заманы бир анын ичиндя ингилабын бцтцн тяканвериъи сябяблярини, шащын деврилмяси тарихини, шящидлик щикмятини вя Исламын кечмиш мядяниййятини онда эюрдцм. О еля бир мядяниййятдир ки, Гярби юз тясири алтына алмышдыр".

Испан йазычысы Антонио Мидрано: "Бяшяриййят инди дя онун мяняви ингилабынын тясири алтындадыр".

Франсыз йазычысы Гаруди Гярбин Имама мцнасибятиндяки щягигяти беля ачыр: "Иран Ислам ингилабы инсан вя ъямиййят тякамцлцнцн йени бир нцмунясини нцмайиш етдирмишдир ки, бу цлэц миллятлярин рущи ирси иля уйьун эялир вя бу да Гярбин онунла дцшмянчилийинин ясас сябябидир. Хомейни иранлыларын щяйатына йени бир мяна бяхш етмишдир".

Эюркямли рус йазычысы Дмитри Жуков Имам Хомейнинин кечмиш ССРИ президенти Горбачова йаздыьы фялсяфи мяктубгтдакы

79

фикирляря мцнасибятини беля шярщ едир: "Яэяр бу эцн биз Гярбдян нцмуня эютцряряк щяйатымызы гярбсайаьы гуртармаьа чалышырыгса, Имам Хомейни 1989-ъу илдя Горбачова цнванладыьы мяктубда, щяля щеч кясин бу мясялялярдян хябяри олмайан вахт, узагэюрянликля йазмышды ки, сизин Гярбдян нцмуня эютцряъяйиниздян горхурам. Бу ися сизин башга бир сящвиниз олаъагдыр, амма инди арадан тяхминян 7-8 ил кечдикдян сонра эюрцрцк ки, щагг Имам иля имиш вя о, дцз дейирмиш".

Диэяр бир рус гялям устасы Николай Мишин ясярляринин бириндя эяляъяйя бюйцк инам ящвали-рущиййяси иля йазырды: "Шцбщя йохдур ки, Имам Хомейнинин (р) фялсяфи ирси рус вя Иран халглары арасында достлуг теллярини даща да мющкямляндиряъякдир. Хцсусян, буна эюря ки, иранлыларын вя славйанларын яъдады арийалы олубдур. Инди дя Русийада бир яхлаги ингилабын баш веряъяйи тамамиля щисс олунур вя биз чалышаъаьыг ки, юзцмцзцн йени ингилабымызда Имам Хомейнинин (р) фикир вя дцшцнъяляриндян илщам алаг".

Рущулла ял-Мусяви Хомейнинин (р) сийаси вя дини фяалиййяти бейнялхалг медиа мянсубларынын фикир вя дцшцнъяляриндя даща айдын эюрцнмякдядир.

Мяшщур италйан журналисти Масимо Фини Италийанын «Ел-Ъорно» гязетиндя йазырды: «Ислам ингилабынын щягигяти вя Имам Хомейнинин (р) тяфяккцрц чох дяриндир вя Гярб дцнйасы ону дяриндян дярк етмякдя аъиздир».

Исламы дяриндян юйрянмяк истяйян Гярбин ъанфяшанлыьы щаггында Авропа мятбуаты, хцсусиля дя «Таймс» гязети йазырды: «Иранда шащын Хомейни (р) тяряфиндян кянарлашдырылмасындан сонра дин вя ингилабын дирчялиши просеси баш верди вя бцтцн дцнйаны эязиб долашды. 1357-ъи илин пайызында ися Гярб дцнйасы Иран ингилабына эюря Исламы бир даща кяшф етди…

Биз гярблиляр чох тез баша дцшдцк ки, «Аллащу якбяр» яряб дилиндя «Аллащ ян бюйцкдцр» мянасындадыр».

Бюйцк Британийанын сюзчцсц кими чыхыш едян «Лондон таймс» гязети Имама аид фикирлярини беля цмумиляшдирир: «Имам Хомейни (р) кцтляляри юз кяламы иля мяфтун едян бир шяхс иди. О, ади адамларын дилиндя данышырды, касыб вя мящрум тяряфдарларында юзцня инам щисси ашылайырды. Бу щиссляр онлара йолларынын цстцндя дайанан щяр кяси арадан эютцрмяйя имкан верирди. О, ъамаата эюстярди ки, щятта Америка кими дювлятин гаршысында да дайаныб горхмамаг олар».

Мювзу иля баьлы фикримизи тамамламаздан юнъя, Инэилтярянин «Обезрур» гязетинин политоложи нюгтейи-нязярдян чох гиймятли бир етирафыны охуъуларын нязяр-диггятиня чатдырмаг мараглы оларды. Гязет йазыр: «Гярб щеч вахт шащын ня цчцн сцгут етдийини вя бир

80

рущанинин нийя юлкяни ингилаб вязиййятиня эятириб чыхара билдийини вя Исламын ясасларыны дирчялтмякля Гярби сартсытдыьыны дярк етмяди».

Сон олараг фикримизи алманийалы мцсялман профессор Йавес Усвесин мювзу иля баьлы шярщи иля йекунлашдырмаг истяйирик. Алим бюйцк узагэюрянликля вя там яминликля демишдир:

«Мян Гярб щюкумятляри ъямиййятиндя эюрдцйцм ашкар щягигятлярля Айятуллащ Яли Хаменейинин пейьямбяръясиня вердийи ишаря вя эюстяришляриндян алдыьым илщамлара ясасян там инанырам ки, щиърятин он дюрдцнъц ясри Имам Хомейни (р) вя Имам Хаменейи ясридир. Бу дащиляр йердя щакимиййяти Сащибяззамана (яъ) тящлил веряъякляр. Бундан сонра бцтцн ясрляр Пейьямбяр (с) Ящли-бейтинин адыны дашыйаъаг».

81

Сяфир Микеле Мембре щюкмдар Шащ Тящмасиб Сяфявинин сарайындаШащин Фазил Фярзялибяйли

АМЕА Ядябиййат Институтунун елми ишляр цзря директор мцавини олан алим вя шаир достум Мящяррям Гасымлынын (Орхан Пашанын) йазы масасынын цстцндя цстц рянэли бир миниатцрля бязянмиш китаб эюрдцм: «Венесийалылар Шащ I Тящмасибин сарайында». Доьрусу, тарих елмляри доктору, профессор, АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевин – щяля 1970-ъи илдя мяним елми рящбярим олмуш (мян еля инди дя ону юз елми рящбярим сайырам) бу шяргшцнас тарихчинин чохдан бяри еля бир китаб цзяриндя ишлядийини билирдим, лакин китабын чап олунмасындан хябярсиз идим. Бяли, 577 ил бундан габаг Азярбайъана эялмиш ики сяфир вя Шащ Тящмасиб. Венесийа вя Азярбайъан, щюкмя табе елчиляр вя щеч кимя табе олмайан щюкмдар. Микеле Мембре вя Винченсо Алессандри. Бу ики сяфирин сяфярнамяляри вя Огтай Яфяндийевин гялями.

Китабы (1) эюрдцйцм эцнцн ертяси Огтай мцяллимин йанына эедиб, ону тябрик етдим. Ялини йазы масасынын сол тяряфиндяки китаб шкафына узадыб дярщал мяним мараьымы тямин етди. Диггятля охуйаъаьыма сюз вердим. Вя бир нечя эцн кечди. Сюзцмцн цстцндя дурдум, няинки охудум, щятта китабда сяфярнамяляри эедян ики мцяллифин биринъисинин – Микеле Мембренин ясяриня ряй дя йаздым (иншаллащ икинъисиня дя йазарам).

Китаб вя юн сюз. Еля илк сящифядя Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля дипломатик ялагяляри тарихинин юйрянилмясинин мцасир дюврдя хцсуси ящямиййят кясб етдийини вурьулайан Огтай мцяллим, бу фикринин ардынъа дцзэцн гейд едирди ки, XVI ясрин яввялляриндя йениъя йаранан Авропа капиталист сянайеси мануфактура малларынын сатышы цчцн эялирли базарларыны вя щямчинин уъуз хаммал мянбяляринин яля кечирилмяси зярурятини доьурду (1, с.3). (Нефтимиз мяэяр бу эцн уъуз хаммал мянбяйи дейилми?). Бундан башга «щямин дюврдя Авропа дювлятляринин игтисади мараглары онлар цчцн аз ящямиййят кясб етмяйян щярби-сийаси вя стратежи ниййятляри иля цст-цстя дцшцрдц» (1, с.3). Тамамиля доьрудур. Шяргин сийаси щадисялярля долу олан бир дюврц. Язямятли Османлы империйасы вя мющтяшямляшян Сяфяви дювляти. Башга сюзля десяк, Азярбайъан-Тцркийя зиддиййятляри. Профессор Йагуб Мащмудлу демишкян, о заман «Азярбайъанла Османлы империйасы арасында кяскин тиъарят вя сийаси зиддиййятляр варды» (2, с.57). Беля ки, «сяфяви-османлы

82

мцнасибятляринин даим мцщарибя щяддиндя олмасы Гярби Авропанын мцстямлякячи дювлятляринин… мющкямлянмяси цчцн ялверишли шяраит йарадырды» (2, с.184). Бяли, сяфявиляр вя османлылар. Арада ися бир сыра Гярб дювлятляри вя Венесийа. Сяфявиляр дювлятинин тяряфини тутан, лакин ейни заманда османлыларла да мяхфи ялагя сахламаьа чалышан Венесийа Республикасы. Венесийанын икили сийасяти варды вя бу республика щям сяфявиляр, щям дя османлыларла эизлин данышыглар апарырды (1.с.5-6). Бир-бирляри арасында бцтцн XVI яср бойу вахташыры давам едян 6 саваш (1514, 1534, 1535, 1548, 1554, 1578) вя нятиъядя гаршылыглы зяифлямя. Гярбин Шяргя гаршы «Зяифлят вя гцввятлян!» сийасяти. «Бунунла да Гярб дювлятляринин стратежи сийасяти баш тутду» (2, с.235-236). «… яэяр мцхтялиф Гярб дювлятляринин тящрики иля Османлы империйасы вя мцхтялиф Азярбайъан дювлятляри арасында XV-XVI ясрлярдя тез-тез баш вермиш ганлы мцнагишя вя ихтилафлар олмасайды, щямчинин бу дювлятляр арасында гаршылыглы мцнасибятляр дцзэцн истигамятя йюнялдилсяйди, бялкя дя дцнйанын бу эцнкц хяритяси башга эюрцнцш алмыш оларды» (3, с.210).

1539-ъу ил март айынын 1-дя Сяфяви сарайына йолланан Венесийа сяфири Микеле Мембре бир нечя айдан сонра нящайят Азярбайъанын ъянубуна эедиб чатды вя Шащ Тящмасиб тяряфиндян гябул едилди. «Онун гаршысында гойулан вязифя Сяфяви шащыны Османлы султанына гаршы щярби ямялиййатлара тяшвиг етмяк иди» (1, с.5).

Кипрдя йашайан вя Венесийа тябяяси олан Микеле Мембре бу сяфяринядяк дяфялярля Тцркийя вя Сурийада олмуш, Кипр щакими Бернардо Бенедеттинин ишэцзар тапшырыгларыны йериня йетирмишди (1, с.22). О, тцрк дилини кифайят дяряъядя билирди (1, с.22-23) вя Венесийа дожунун мяктубуну Шащ Тящмасибя чатдырмалыйды.

Орта ясрлярин щямин дюврцндя истяр гуру, истярся дя су йолларыйла сяфяря чыхмаг чох тящлцкялийди. Дожун мяктубунун йолда гулдурларын ялиня дцшмяк ещтималыны нязяря алан М.Мембре мяктубу эедяъяйи эяминин щяр ики тяряфиндяки йешиклярдя олан псалтырлар китабынын (Библийанын бир щиссяси – Ш.Ф.) ичярисиня гойараг йола дцшдц (1, с.24).

Гейд олунмалыдыр ки, венесийалы бу сяфир тяърцбяли вя ещтийатлы бир шяхс олмушдур. Ясярдя охуйуруг: «Суфийя (Шащ Тящмасибя – Ш.Ф.) олан мяктубун щарада олдуьуну билмяк гейри-мцмкцн иди… Кимсянин мяним сяйащятимдян хябяри олмамасы цчцн гощумларыма Критя тахыл сатмаьа эедяъяйими сюйлядим. Беляликля… тахыл алдым, пулумун бир щиссясини тцрк гийафясиня

83

эирмяк цчцн палтарлара хярълядим, галаныны ися юзцмля эютцрдцм.. Бу дюврдя Крит адасында дящшятли аълыг олдуьундан щамы мяним орайа тахыл сатмаг цчцн эетдийимя инанды» (1, с.25). Будур сяфир М.Мембренин илкин нязяря чарпан ещтийаткарлыьынын илк нцмуняси.

Критя эялиб чатан, дярщал оранын «бюйцк щерсогунун» йанына эедиб юз сяфяриндян щали едян вя щерсогдан ещтирам эюрян М.Мембре ону тярк едян кими юзцнцн защири эюрцнцшцнц дяйишир, «тцрк торпагларында мяскунлашан йунанлар кими саггалы гырхылмыш, башында йунан папаьы вя кюйняйи ъорабларынадяк олан гийафясини бир нюв тцркляшдирир» (1, с.25-26).

М.Мембре сонра «щям зийарят, щям тиъарят» шцарына риайят едяряк Критдя сатмаг цчцн алдыьы тахылы «чюрякбиширянляря мцвафиг газанъла сатараг» пулуну ялдя едир (1, с.26).

Венесийа елчисинин мягсядя йетишмякдян ютрц сонракы щийляэярлийи онун нювбяти конспиратив аддымыдыр. О, Хиоса эедян бир бригантина (йцк эямиси – Ш.Ф.) тапыр, онун сащибиня эуйа «Ъанин Калофронун оьлу афиналы Эеорг олдуьуну билдирир» (1, с.26).

Щюрмятли охуъу, XVI ясрдя Азярбайъана сяфяр етмяйин чятинлийинин шащиди олдунузму? Бизим «ниййятин щара-мянзилин ора» кими зярбцлмясялимизи ялиндя мящарятля дяставцз едян М.Мембре артыг афиналы Эеорг Калофро олур. Елчинин йаздыьына эюря, щягигятян дя 20 ил бундан яввял бу адда бир оьлан олмуш, щансы сябябдянся евлярини тярк етмиш вя бир даща онун барясиндя хябяр-ятяр ешидилмямишди. Бяли, ещтийатлы М.Мембре щямин Эеоргун «бцтцн гощумларыны, евлярини вя ня лазымса щяр шейи дяриндян юйряняряк» юзцнц щямин иткин адам кими гялямя верир (1, с.27). Сяфярнамядя охуйуруг: «Онун (Эеоргун – Ш.Ф.) 10 йашы оланда евдян эетдийини вя о вахтдан 20 ил кечдийини нязяря алараг, бу мяним щал-щазырдакы йашым олан 30-а уйьун эялирди» (1, с.28).

Мян М.Мембренин бу ъцмлясини охудугдан сонра онун кими дирибаш бир шяхсин юзцнцн бцтцн ниййят вя мягсядляриня чата биляъяйиня инандым. Еля юзц дя етираф едир ки, ещтийатлылыьы цчцн «бюйцк Танрынын мярщямяти сайясиндя щямишя тящлцкядян узаг» олмушдур (1, с.28). О, сонра ися сяфяринин эедишаты барядя беля йазыр: «Беляликля, мян Хиос шящяриндя тяхминян 10 эцн галдым вя бу заман бюйцк сяйля Анадолунун Вурулла (Измир йахынлыьындакы Урла шящяри – О.Я.) шящяриндян эялян христиан таъирляри иля достлуг ялагяляри гурмаьа чалышдым. Мян чох вахт бу таъирляри юз щесабыма мейханайа апардыьыма эюря, онлар мянимля йолдаш олмаьа щазыр идиляр. Биз Критдя тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына алдыг. Крит ящалиси хынаны Хиоса йоллайыр вя ону орада сатырлар. Беляликля, биз бир гайыг

84

тапдыг вя ону хына иля йцкляйяряк, тцрк таъирляри иля бирликдя Анадолу торпаьына, Чешмя адланан йеря эялдик» (1, с.28).

Еля бу ъцмлядян сонра сяфярнамянин «Анадолу, Крым, Эцръцстан» адланан II фясли башлайыр. «1539-ъу илин апрел айы иди» сюзляри иля юз щекайятиня башлайан М.Мембре эялиб чыхдыьы Чешмядя «карвансара» адланан гонаг евинин олдуьуну вя щямин карвансаранын солундакы тяпянин цстцндя ичярисиндя 50 няфярдян ибарят йеничяринин (тцрклярин ясир эютцрдцкляри авропалы эянълярдян тяшкил олунмуш гошун нювц – Ш.Ф.) олдуьу даш бир галадан хябяр верир. Чешмяни тярк едян М.Мембре тезликля Маниса вилайятиня эялиб чатыр (1, с.29).

Сонра … Сонра ися, Султан Мустафа! Мяшщур османлы щюкмдары Султан Сцлейманын оьлу (бюйцк оьлу!) Султан Мустафа. «Гарайаныз, уъабойлу вя саггалсыз» Султан Мустафа. «Онун быь йери йениъя гаралмаьа башламышды» йазан венесийалы елчи бу шащзадяни ъцмя эцнляринин бириндя мясъидя эиряндя эюрмцшдц. «Ону юндя эедян, йахшы эейимли, тяхминян 35-40 атлы мцшайият едирди, юзц ися аь саггаллы ляляси вя йа гяййуму иля эедирди. Ондан габагда щяр бири чох узун вя эен аь кюйняк эейинмиш 9 няфяр пийада эедирди. Онларын щяр бири башларында лялякляр, 50-60 охла йай эяздирирди. Беля ки, сипащи адланан атлылар мясъидин дарвазасына йетишдикдя кечид йарадараг щяр ики тяряфдян дцзцлдцляр. Сонра Султан Мустафа ляляси вя нюкярляри иля бирликдя мясъидя дахил олду. О кечяркян щяр ики тяряфиндя дуран сипащиляр «Аллащ, Аллащ. Дювляти-Хандиэар юмрцнц зийаде елясин» йяни, «Аллащ атасынын юмрцнц узун елясин» (онун атасына Хандиэар дейирдиляр) дейя гышгырырдылар. Онлар Султан Мустафа кечянядяк баш яйирдиляр. О, ибадятини битирдикдян сонра айаьа галхды вя ящатясиндя оланларла евиня йолланды» (1, с.29).

Венесийалы елчи олдугъа айыг-сайыг адамдыр. Венесийалы елчи щяр шейя диггят йетиряндир. Венесийалы елчинин эюзцндян щеч ня йайынмыр. Венесийалы елчи щятта Султан Сцлейманын евинин дя тясвирини верир: «Онун еви щяр тяряфи торпаг диварларла ящатя олунмуш баьын ичярисиндя йерляшир. Баьын шимал-гярбиндя гапычылар, йяни эюзятчилярин олдуьу бюйцк дарваза йерляшир. Дарваза иля цзбяцз ат йарышлары цчцн мейдан дейилян бюйцк сащя вар. Бу мейданын ортасында башында зярля юртцлмцш мисдян алма олан чох узун вя щцндцр аьаъ диряк вар. Онлар ат чапан заман бязян щямин алмайа ох атырлар» (1, с.29-30).

Диггят йетирдинизми? «щцндцр аьаъ диряк». Доьрусу, мян мянбялярдя «щцндцр аьаъ диряк» барядя мялумата тясадцф етмишдим, лакин о щцндцр аьаъ диряйин «гапаг» адландыьыыны, гапаьын цстцндяки алмайа ися ох атылдыьыны вя мящз беля охатма

85

йарышынын «гапагяндази» адландыьыны билмирдим. «Гапагяндази» йарышынын мащиййятини алим Огтай Яфяндийевин васитясиля Микеле Мембредян юйряндим.

Инди гайыдаг йеня алверя. Шярикляри олан таъирлярля бирликдя Критдя мянфяятля тахыл сатан, еля орадаъа «тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына» алан, малыны Хиосдан чыхарыб Манисайа эятирян, Султан Мустафайа мяхсус бу шящярдя хына пайыны сата билмяйян Венесийалы елчи юз шярикляриндян айрылыр. Лакин, тябии ки, хына пайындан пул да ялдя едир вя йазыр: «Шяриклярим мяним майамы, эялир кими ися кичик бир халча вя 50 аспра (бу пул ващиди османлыларда ахча адланыр вя 4 ахча I дирщям мябляьиндядир – О.Я.) вердиляр» (1, с.30).

Беляликля, М.Мембре Манисада да газанъ ялдля етмяйи баъарыр, лакин османлыларын Гаращисар адланан шящяриндя зийана дцшцр вя Манисада тиъарят мягсядиля алдыьы памбыьыны дяйяр-дяймязя сатыр. «Гулдурлара эюря йолларын тящлцкяли олдуьу вя щеч кимин мяндян шцбщялянмямяси цчцн Маниса шящяриндя 8 тай тямизлянмиш памбыг алмаг гярарына эялдим, чцнки эетмяк истядийим шящярдя памбыг йохдур вя таъирляр орайа адятян Манисадан памбыг эятирирляр… Памбыьы алдыгдан сонра ону гатырлара йцклядим, гатырчылар вя диэярляри иля бирликдя 8 эцня Гаращисар шящяриня чатдыг … Мян памбыг кисялярими памбыг вя диэяр маллар юлчян бюйцк аьаъ тярязинин олдуьу карвансарада гойдум. Юзцм ися биткилярин сатылдыьы Песекан адланан карвансарада галдым. Дюрд-беш эцндян сонра бу памбыьы 6 дукат зийанына сатдым» (1, с.30).

Сонра М.Мембре «даь ятяйиндя йерляшян» Гаращисар шящяриндян, щямин даьын зирвясиндяки даш галадан, бу шящярдя ахчанын дяйяринин «чох ашаьы» олмасындан, ешшяк алмаьындан, нящайят Анкарайа йолланмаьындан данышыр. «Биз Сиврищисар адланан шящяри кечяряк, ятрафында чохлу баьларын олдуьу бюйцк Анкара шящяриня дахил олдуг» (1, с.30-31).

М.Мембре Анкаранын тясвирини вердикдян сонра, орадакы монастырда бир франсызын, онун ятрафындаса башга яънябилярин «мярмяр гябирляри олдуьуну билдирир» (1, с.31). «Сонра мян Чанкыры адланан шящяря эетмяк цчцн диэяр тцрк таъирляринин мцшайияти иля Анкара шящярини тярк етдим. Алдыьым 25 топ камлот (йун парча нювц – Ш.Ф.) вя мохери (тцклц парча – Ш.Ф.) гатырчыларын биринин гатырына йцкляйиб, юзцм ися ешшякдя эетдим. Биз беш эцн йол эетдик вя Чанкыры шящяриня дахил олдуг. Дейилян шящяр кичик иди вя баьлары иля бирликдя дцзян йердя йерляширди» (1, с.31) йазан елчи артыг Яъям дийарына (Азярбайъана – Ш.Ф.) кечмяйя щазырдыр, лакин ортайа бир янэял чыхыр. Мембре «Яъям сярщяди олан Ярзинъан истигамятиндян эялян карвандан юйрянир ки, «Яъямин ичяриляриня

86

карван кечирмяйя иъазя верилмир. «Еляъя дя, османлылар Яъямин бу йерляриндян эялянлярин малларыны гаъаг мал кими мцсадиря едирляр, щям таъирляр, щям дя заваллы гярибляр о сярщяддя эюрцнян кими онлардан зяманят истяйирляр. Бу зяманяти веря билмяйянляри щябсханайа салырлар, беляликля, бу торпагларда бюйцк гарышыглыг щюкм сцрцр. Онлар щямчинин Синйорун (Венесийа кралынын – Ш.Ф.) иъазяси олмадан Яъямя эетмяк истяйянляря бяйан етмишдиляр ки, тутулса, бойну вурулаъаг, онун мцлкиййяти ися вуранын ихтийарына кечяъяк. Бу сюзляри ешитдикдян сонра бу йолла эетмяйин гейри-мцмкцн олдуьу гярарына эялдим. Лакин бюйцк Танры мяним цчцн ян тящлцкясиз Гара дяниз йолуну ачды» (1, с.31).

Чанкырыдан Намиссойа (индики Самсун – О.Я.) эялян М.Мембре бу шящярин чох кичик олдуьуну, евлярин йарысынын аьаъ евляр олдуьуну, онун гярб тяряфиндя «йунан христианларына мяхсус аьаъ дцканлар вя шяраб сатылан мейханаларын олдуьуну» билдирир (1, с.31-32).

Елчи Намиссода Кяфя шящяриня эетмяйя щазырлашан вя дянизчиляри йунанлар олан памбыгла йцклянмиш бир эями тапыр, Анкарада алдыьы камлоту эямийя йцкляйир, ешшяйини ися сатыр вя ийун айында Кяфя истигамятиня йолланыр. 18 эцн дянизля йол эетдикдян сонра Кяфяйя эялиб чатан венесийалы орада юз камлотуну башга бир эямийя йкцкляйяряк, нящайят Мингрелийа (Эцръцстанын бир щиссяси – Ш.Ф.) краллыьына эялиб чатыр. Мингрелийанын крал Дадиана («Дадиан» шяхс ады дейил, титулдур вя Мингрелийа шащзадяляри бу титулла танынмышлар – О.Я.) мянсуб Анаклийа адлы бир бюлэясиня эялиб чатан М.Мембре орада дузун тапылмадыьыны, эюн, гойун дяриси вя диэяр малларын баща олдуьуну юйрянир. «Мингрелийанын бу яразисиня чохлу сары, мум, кятан сап вя Зяйямдян кянар ипяйи (Гарабаьда истещсал олунан ипяк парча нювц – О.Я.) эятирилир вя онлар (мингрелийалылар – Ш.Ф.) еляъя дя чохлу гул сатырлар» йазан елчи о ъамаатын олдугъа йохсул эейиндиклярини, яйинляринин гыса памбыг палтары, айагларынынса йалын олдуьуну сюйляйир, лакин буну да гейд етмяйи унутмур ки, Мингрелийа ясилзадяляри чох узун палтар, тямиз гойун дярисиндян чякмя эейир, башларына бойанмыш кечядян папаг гойурлар, щямчинин саггал сахламырлар вя онларын иберийалылар (эцръцляр – Ш.Ф.) кими узун быьлары вар (1, с.33).

Беля етнографик мялумат верян елчи сонра Иберийанын Башы Ачыг (азярбайъанъа «башы баьлы олмайан» мянасындадыр вя гызылбашлар пайтахты Кутаиси олан Имеретийа чарларыны беля адландырырдылар – О.Я.) кралына мяхсус Кутаиси шящяриня чатдыьыны сюйляйир. «Бу шящярдя парчанын щяр беш топундан бирини верэи кими верирляр. Бу шящярин сиккяляри тцрк аспралары

87

кими иди вя «тянэя» («тинэя» – Ш.Ф.) адланырды. Дейиляня эюря крал «азнавур» адланан 7 мин атлы сахлайа биляр… Азнавурлар бизим чохумуздан иридир вя онларын узун гара быьлары вар, саггаларыны гырхырлар… Силащлары гылынъ, низя, галхан, ох, йай, дямир топпуз, зирещли эейим, жилет, йарымдябилгя, дямир ялъяк иди» (1, с.34-35).

Кутаисидян Горийя эялян венесийалы елчи бу ярази кралынын Луарсаб олдуьуну дейяряк, орада да дузун олмадыьыны вя Суфинин торпагларындан эятирилдийини билдирир. Сонра крал Луарсабын Тифлис адланан шящяриня эялян елчи оранын чох бюйцк олдуьуну, лакин бюйцк щиссясинин иберийалыларын юз араларында апардыглары чохсайлы мцщарибяляр нятиъясиндя даьылдыьыны демяйи дя унутмур (1, с.35).

М.Мембре сяфярнамясинин III фясли «Азярбайъан. Шащ I Тящмасибин дцшярэяси» адланыр. «Ертяси эцн биз …. Суфинин Иберийа иля щямсярщяд олан илк шящяри Лорийя йола дцшдцк, Бурадан (Тифлисдян – О.Я.) биз ъянуб-шяргя вя йа ъянуба доьру чохлу гулдурларын, даьларын вя мешялярля юртцлц тяпялярин олдуьу йолла 7 эцн йол эетдик. Крал Луарсаб щяр ил Суфийя 1000 дукат хяраъ верир. Лори шящяри даш галадыр вя шималында гярбиндян шяргя чай ахыр… Лори галасына чатан кими, мян юзцмц галанын ряиси Шащ Яли Султан Чяпнинин (Чяпяни олмалыдыр – Ш.Ф.) оьлу Мящяммяд Хялифяйя тягдим етдим вя мцщцм нятиъяляр веря биляъяк эюрцш цчцн мяни щюкмдары Суфийя мцмкцн гядяр тез эюндярмяси цчцн йардым етмясини риъа етдим. Бу сюзляри ешидян кими галабяйи дярщал 7 няфярин мяни Суфинин сарайына мцшайият етмясини ямр етди вя атым чох йорьун олдуьундан мяни апара билмядийи цчцн башга ат верди» (1, с.36).

Беликля атыны йени атла явяз едян сяфир эеъя галабяйинин гонаьы олур: «О эеъя галабяйи мяни чох бюйцк шяряф вя хейирхащлыгла гонаг етди вя ертяси эцн сящяр мяни йухарыда дедикляримля йола салды. Биз бцтцн йолу мешялярля юртцлц чох уъа даьларла тяхминян 3 эцн эедяряк, диэяр бир йола чыхдыг вя тяхминян 2 эцн тяпялярин арасындакы йолла эетдик. Сонра биз даща 4 эцн дцзянликлярля сяфяр етдик. Бу сяфяр заманы Нахчыван адлы шящярдян дя кечдик. Бу заман Иряванда (Равана) Султан Мянтяша цчцн Нахчыванда бир нечя ев инша едилирди. Бу шящярдян чохлу баьлары олан, Мярянд адланан кичик бир шящяря эялдик» (1, с.36).

Венесийалы елчи тяряфиндян адлары чякилян гызылбаш ямирляри бизя танышдыр. Шащ Яли Султан Чяпяни, Мящяммяд Хялифя, Мянтяша Султан – Шащ Тящмасибя чох йахын яйанлар олмушлар.

М.Мембре нящайят Мярянддя юз мягсядиня чатыр вя Азярбайъан Сяфяви дювлятинин икинъи шащы I Тящмасибля эюрцшцр: «Щямин

88

вахт шащы Мярянд шящяриндян тяхминян ики лиг аралы юз ордусу, йяни гошуну иля бирликдя чямянликдя чадыр гурдуьу йердя тапдыг. Мяни мцшайият едян шяхсляр Лоринин щакими Мящяммяд Хялифянин атасы Шащ Яли Султанын мянзилиня апардылар. Мяни эюръяк Яли Султан чох шад вя мямнун олду. О, дярщал ат белиня галхды, эялишими Шащ Тящмасиб Суфийя билдирмяк цчцн сарайа йолланды. Суфи бу хябяри ешитдикдя чох мямнун олду вя Шащ Яли Султана мяни 3 эцн сахламаьы, сонра ялащязрят Синйорлуьун мяктубу иля бирликдя она тягдим етмяйи вя юз адятляриня уйьун олараг гонагпярвярлик эюстярмяйи тапшырды. Бу щадися 1539-ъу илин август айында баш вермишди» (1, с.37).

М.Мембренин Сяфяви щюкмдарынын Мярянддяки ордусуна йетишдийи вахт орайа Анадолунун Ярзинъан яйалятиндян «Яли тцркманларынын тяхминян 800 аиляси вя мал-щейванлары иля бирликдя» эялиб чатдыьы мялум олур (1, с.37). Йягин ки, сяфир «Яли тцркманлары» дедикдя о вахтларда Османлы дювлятиндя йашайан Ялайиляри (Ялиаллащиляри) нязярдя тутур: «Беляликля, Суфинин сарайынын гаршысында силащлы вя низяли 600 бу ъцр тцркман атлысы дайанмышды. Онлар даиряви шякилдя чапараг, щамысы бирликдя «Аллащ, Аллащ» гышгырырдылар. Бу мян «Суфинин сарайына чатан эцнцн сящяриси баш вермишди. Дедийим кими, Яли тцркманлары шащ чадырдан чыханадяк «Аллащ, Аллащ» дейя гышгырдылар. Сонра о, бюйцкляриня топлашмаг ямрини верди вя онлар бир-бир эялиб шащын айагларындан юпдцляр. Беляликля, щамысы эялди. Шащ онларын щяр бириня «таъ» адланан папаг вя палтарлыг парчалар верди. Сонра тцркманлар шаща щяр бири юз имканына эюря чохлу щейван бязиляри атлар, бязиляри гоч, бязиляри ися дявяляр щядиййя етдиляр. Сонра шащ онлара торпагларынын цч тяряфиня – бир щиссясинин Хорасан яйалятиня, бир щиссясинин Ширван, диэяр бир гисминин ися Ираг яйалятиня эетмялярини ямр етди» (1, с.37).

Кючцрмя сийасяти! Кючцб эялянляр цчцн кючцрмя сийасяти! Шащ Тящмасиб эялянляри эери гайтара билмязди, еля буна эюря дя онлары цч йеря тяйин етди.

Мярянддя Шащ Тящмасиби мцшайият едянлярин чадырлары М.Мембренин «эюзяйары» саймасына эюря 5000 ядяд, сцварилярся 14000 няфяр оларды. «Онун о гядяр аты вя гатыры вар иди ки, саймаг гейри-мцмкцн иди. Бцтцн дцзянлик щейванла долуйду» (1, с.37-38).

Нящайят йухарыда гейд олунан 3 эцн ютдц вя Сяфяви щюкмдары Венесийа сяфирини гябул етди. «Шащ Яли Султан мяни Суфийя тягдим етди вя мян дя Ялащязрят Синйорлуьун мяктубуну Суфийя вердим… Сонра Шащ Тящмасиб Суфи бураны тярк едиб, ордусу иля бирликдя Мараьа истигамятиндя йола дцшдц» (1, с.38).

89

Венесийа дювлятинин бу Кипрли елчисинин шащын сяййар сарайы барядя вердийи мялумат фарс вя османлы дилляриндяки китабларда олмадыьындан биз щямин мялуматы еля йазылдыьы кими дя охуъулара тягдим етмяк ниййятиня дцшдцк. М.Мембре йазыр:

«Суфи сарайынын адят вя яняняляри щаггында даща мцфяссял мялумат цчцн демялийям ки, бурада диварла дюврялянмиш щяйят кими, бармаг йоьунлуьунда кяндирля ящатя олунмуш, ики эиришли даиря йарадылмышдыр. Бу диряклярин башында кяндирин кечдийи дямир щалга вар. Диряйин ашаьысында ися йеря бяркидилмиш дямир уълуг вар. Бу дирякляр йарым род (тяхминян 5 метря бярабяр олан узунлуг ващиди – О.Я.) узунлуьунда иди. Беляликля онун сарайы бу ъцр гурулушда иди. Бу кяндирин ичярисиндя онун чадырлары йерляширди. Бу кяндирдяки эиришдян кечяркян юн щиссядя вя онунла цзбяцз онун диванхана адланан рясми йери йерляширди. Бу йер 3 чадырдан ибарятдир. Бири диэяринин архасында йерляшян чадырлардан икинъиси чох бюйцкдцр. Онун ичярисиндя таьтаван формасында зярли аьаъ парчаларындан дцзялдилмиш вя цзяри ал-гырмызы парча иля юртцлмцш «отаг» адланан йер вар. Парчанын цзяриндя ипякля тикилмиш йарпагвари нахышлар вар. Йеря йун щашийяли гырымызы кечя сярилмишди вя бу кечянин цстцня чохлу щейван вя аьаъ йарпагларынын тясвири олан зяриф ипяк халчалар салынмышды. Сарайын цчцнъц чадырында о, щава сойуг олмайанда йатыр. Цчцнъц чадырдан сонра онун узун отаг формасында олан мцхтялиф чубуглу парчалардан ибарят шяхси отаьы йерляширди. Беляликля, онун сарайы бу ъцрдцр» (1, с.38).

Венесийа сяфиринин ня гядяр диггятли олдуьуну эюрдцнцзмц? Ола билсин ки, сяййар шащ сарайыны дяфялярля эюрмцш фарс вя тцркдилли мцшащидячилярдян ютрц еля тясвир лцзумсуз эюрцнмцшдцр, лакин хариъи юлкядян эялмиш гярб мцшащидячиси цчцн, йягин ки, мараг кясб етмиш, нятиъядя онун гейдляриндян биз дя мялуматланмышыг.

М.Мембренин сонракы мцшащидяси: «Гябул цчцн нязярдя тутулмуш биринъи чадырда о, вассаллары иля бирликдя яйляшир. Бириниъи, чадырын дюрд тяряфиндя бир ъярэядя султанлардан ян шющрятли оланлар отурурлар. Бу султанларын архасында азаъыг мясафядя диэяр даща ашаьы мянсябли султанлар, бу султанлардан да архада ъярэя-ъярэя сцвариляр олан горчиляр (шащ гвардийасы ясэярляри – Ш.Ф.) яйляширляр. Бу гайда иля диванхана йердя яйляшян адамларла там ящатя олунурду. Бунлардан ян шющрятлиляри эцнцн шцаларындан горунмаг цчцн «сайебан» адланан бюйцк чятир тутурдулар. Диэярляри ися шащ отаьына эедянядяк бцтцн эцнц йердя яйляширдиляр. Онун ящатясиндя, чадырын байырында, ялляриндя бармаг йоьунлуьунда, 2 дирсяк вя даща узун, эцмцшц уълуьу вя

90

азаъыг зярли вя йа рянэлянмиш дястяйи олан чубуг тутан вя йасавул адланан гапычылар дайанырды» (1, с.39).

Дягиг тясвирлярдир, дейилми? Сяфирин сонракы мцшащидяляри дя мараглыдыр вя бир сыра истилащларын мяналарыны дягигликля ачыр: «Бунларын (йасавулларын-Ш.Ф.) арасында шаща даща йахын дайанан мяним таныдыьым 6-7 йасавул вар ки, эиришин аьзында дурур вя шащ кимляся сющбят етмяк истядикдя, онлар щямин адамы чаьырмаьа эедирляр. Буна эюря дя бу 6-7 няфяр «мцсащиб» адланырлар, йяни шащын досту вя севимлиси» (1, с.39).

Инди эюряк шащын достлары вя севимлиляри олан щямин мцсащибляр кимлярдир. М.Мембре йазыр: «Бунлар ашаьыдакылардыр: Гара Хялифя Шамлу адланан шяхс гара саггаллы, гарайаныздыр. О, йахшы ат чапыр вя ъясур адамдыр. Шащ она бюйцк ряьбят бясляйир. Гара Хялифянин шащын гардашы Бящрам Мирзянин гуллуьунда олан 2 гардашы вар. Гара Хялифянин чалмасы цзяриндя ох эяздирян гардашынын бири Бящрам Мирзянин йасагиси, диэяри ися онун горчисидир. Гара Хялифянин бири Тябриздян, диэяри ися Ширвандан олан ики арвады вар. Тябриздян олан арвадындан ики оьлу, горчи вя йасавул оьлуна яря эетмиш бир гызы вар» (1, с.39). Бяли, Гара Хялифя бир йана, бу да онун арвадлары, оьланлары вя «яря эетмиш бир гызы». Беля адамдыр М.Мембре. Щеч ня йайынмыр бу кишинин эюзцндян. Сонра йенидян «арвад» мясяляси эялир, бу дяфя – Ширванлы арвад: «Ширванлы арвадындан бир йашлы оьлу вар» (1, с.39). Инди ися йеня арвад. Бу дяфяки арвад ися яри тяряфиндян бошанмышдыр: «Гара Хялифянин яввялляр диэяр арвады да вармыш, лакин ондан айрылмышдыр» (1, с.39-40).

Инди ися йеня сарайын тясвири: «Беляликля, онун (шащын-Ш.Ф.) евинин щяйятиндя гапыдан эирдикдя гябул отаьы, архасында мятбях йерляшир. Мятбяхдян сонра карвансарайа битишик дивар, солда ися атлар цчцн тювляляр йерляшир, щяйят кичикдир, онун кичик баьы да вар. Диэяр тяряфдя ися эцнорталар йатдыьы отаг йерляшир» (1, с.40).

М.Мембренин сонракы мцшащидяляриндян: «Дедийим кими, йасавуллар, диванханада дайанырлар. Бу чадырлардан 30-35 аддым архада онун йатдыьы отаглар йерляшир. Щамамдан башга бу отагларын щамысы эцнбязли олараг бир-бириня охшардыр. Бу эцнбязин цстцнц бязян аь, бязян дя гырмызымтыл кечяйля юртцрляр. Эиришин аьзында тяхминян 5 няфяр йашлы кишилярдян ибарят гапычылар дайанырлар. Гярбя доьру ичярисиндя ряссамлар олан вя йухарыда тясвир етдийим кими, ал-гырымызы юртцклц диэяр эцнбяз йерляшир. Шащын сарайынын чюлцндяки мятбяхдян башга чадырлар тяъщиз едилир. Онлардан сонра ян севимли яйанларын гардашлары Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин, Цскц сейидляринин вя диэярляринин

91

чадырлары йерляшир. Эюз ишлядикъя узанан бу чадырлар кцчялярля низамлы шякилдя дцзцлмцшдцр» (1, с.40).

Мян бунлары охудугъа бир даща эюрдцм ки, шащ сарайыны беля тяфяррцатла анъаг гярб сяййащлары тясвир едя билярляр, о ки, галды юз тарихчиляримизя, сарай, чадыр вя эцнбязлярин тясвири онлар цчцн чох да бюйцк ящямиййят дашымамышдыр вя буна, ялбяття, чох ади йанашмышлар.

Сяфяви шащынын сарайы, диванхана, йасавул, мцсащиб, йасаги /йасагчы-Ш.Ф./, мющрдар, пярпанячи вя с. барядяки гейдляриндян сонра М.Мембре бир даща юзцнцн шащла эюрцшцня гайыдыр вя бу дяфя щямин эюрцшц тяфсилатла верир. Ясярдя охуйуруг: «Юз щекайятимя гайыдараг, гейд етмялийям ки, гайыдаркян шащ тяряфиндян тяйин олунан цч эцн кечян кими Шащ Яли Султан мяни юз щцзуруна апарды. Щямин вахт о, ичярисинин щамысы аьаъ йарпаглары формасында кясиляряк бязядилмиш вя дюшямяси чох гиймятли халчаларла дюшянмиш, эюзял чадырлары олан диванханада иди. Шащ Хорасанын чох гиймятли кечяси олан тякйанямяд цзяриндя отурмушду, онун йанында гыны шир дяриси шяклиндя бязядилмиш гылынъ, каман вя 4-5 ох варды. Онун бир тяряфиндя вассаллары, диэяр тяряфиндя, яэяр йанылмырамса, гардашы Бящрам Мирзя, Цскц сейидляри, Гази Ъащан, Эюкчя Султан, Шащгулу Хялифя вя Горчибашы яйляшмишдиляр. Диэярляри ися йадымда дейил. Йасавуллардан Таъиатан Мансур /?/, Гара Хялифя, Сцлейман Чяляби орада иди» (1, с.41). Елчи бу гейдлярдян сонра адларыны садаладыьы шяхслярин бязиляри щаггында даща эениш мялумат вермяйи мцнасиб биляряк йазыр: «Таъиатан Мансур гыса саггаллы, эцълц адамдыр. Онун тяхминян 36 йашы олар. Бурада Кюпяк гыран адлы бир йасавул да варды. О, чох эцълц, гыса бойлу, гыса саггаллы вя йекягарын иди. Диэяр бир йасавул Кечял Шащверди адланыр. Йасавулларын башчысы чалсаггаллы, эцълц Фяррухзад бяйдир. Гыса, гара саггалы олан Нарынъы Султан адланан бир киши арыг вя гарайаныздыр. О, кцрддцр, нарынъы либаслар эейинир, йахшы охумаьы вя чалмаьы баъарыр. Онун Бящрам Мирзянин хидмятиндя олан Шащ Хцррям адлы 19 йашлы бир оьлу вар. Шащ инди ону юзцня пярванячи эютцрмцшдцр, щаггында данышылан Нарынъы Султан йасавулдур» (1, с.41). Бу йердя М.Мембре юзцнц йеня гадынлар барядя данышмамагдан сахлайа билмир: «Онун оьлу вя гызы олан баъысы вар. Онун баъысынын Шащ Гулу бяй адланан 20 йашлы оьлу Бящрам Мирзянин пярванячисидир. Нарынъы Султанын баъысынын яри Иряванда олан Мянтяша Султандыр, баъысы ися Нарынъы Султанын йанында йашайыр» (1, с.41). Венесийалы елчи гадынлар барядяки бу гейдиндян сонра йенидян «нарынъы рянэя» гайыдыб йазыр: «Нарынъы Султан бцтцн эейимлярини, чадырларыны, дявялярини, гылынъларыны, дяйяняклярини, йаздыьы каьыза гядяр

92

щяр шейи нарынъы рянэя бойатмышдыр» (1, с.41). Шащ Тящмасибин йанындакылардан ашаьыдакылар да М.Мембренин гяляминя дцшцр: «Диэяр бири Шащ Тящмасибин горчи-мцсащиби олан Щцсейн бяйдир. Бурада узун, аь саггаллы Шащгулу да вар. Онун еви Цскц сейидляринин евиня тяряфдир вя о Гара Хялифянин гайынатасыдыр. Диэяр йасавуллара эялдикдя, мян онларын адларыны йадыма сала билмядим. Бунлардан бири дя Тябриз шящяринин даруьяси Шащверди бяй иди» (5, с.40-41).

Нящайят елчи юзцнцн Шащ Тящмасибля эюрцшцнцн тясвириня башлайараг йазыр: «Беляликля, йухарыда гейд етдийим кими, Султан Шащ Яли Чяпнинин мцшайияти иля шащын сарайына дахил олдум вя она лазыми гайдада тязим етдим. Мян яйляшмяк ишаряси алдым вя щамы артыг яйляшмишди. О, отурмаг иъазяси веряндян бир ан сонра мяндян ня мягсядля эялдийими сорушду. Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг, достлуг мцнасибяти гурмаг арзусундадыр. Бу мягсядля (йяни Ялащязрят Синйорлуг –Ш.Ф.) мяни мцяййян тялимат вя тапшырыгла вя онун сяадяти наминя, дцшмянляри османлыларын ися дармадаьын олунмасына йюнялмиш мялуматларын мцфяссял шякилдя тясвир олундуьу мяктубу Сизя чатдырмаг цчцн Сизин щцзурунуза эюндярмишдир» (5, с.39).

Венесийа сяфиринин Шащ Тящмасибя дедийи бу фикря диггят йетирин, щюрмятли охуъулар: «Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг…» Демяли, Венесийа Республикасы артыг Шащ Тящмасиби гануни император кими таныйыр. Бяс башга дювлятляр? Мясяля бундадыр ки, бцтцн орта ясрляр бойу щям Шярг, щям дя Гярб дювлятляриндя кимин падшащ (щюкмдар) олмасы хцсусунда щцгуги статуслу бир гайда мювъуд иди: Шащ йалныз шащ оьлу ола биляр! Еля буна эюря дя, Сяфявиляр шащлыьынын ясасыны гоймуш Шащ Исмайыл Сяфявинин шащлыьы онун щакимиййятдя олдуьу 23 ил ярзиндя башга дювлятляр тяряфиндян танынмады, чцнки о ъаван шащ щансы бир шащынса дейил, щакимиййятя эцъ вя тязйиг йолу иля эялмяк истяйян дюйцшкян бир шейхин оьлу иди. Мящз еля буна эюря дя, эянъ сяфяви щюкмдарына эюндярилян мяктубларда о, шащ дейил, Шейхоьлу, Ярдябилоьлу, Кака Исмайыл Мирзя, Исмайыл Даруья вя с. мцраъиятлярля дамьаланырды. Мясялян, Османлы щюкмдары I Султан Байазид ону «Ямир Исмайыл», юзбяк Мящяммяд хан Шейбани «Исмайыл Даруья», алман императору V Карл «Иран шащы Кака Исмайыл Суфи», Султан Сялим Йавуз «Ямир Исмайыл, Исмайыл бащадыр» адландырыр. Султан Сялим сяфяви шащына цнванладыьы

93

мяктубларында юзцнц тез-тез «султан оьлу султан» адландырмыш, щакимиййятин османлылара «талейин яли иля» йазылдыьыны, шащяншащлыг ишляриня даир щюкмлярин верилмясинин» асиманын ирадяси иля она /Султан Сялимя-Ш.Ф./ «щяваля олундуьуну» ачыг-ашкар вурьуламышдыр (1, с.42). Бу Османлы дювлят башчысы йениъя йаранмыш Сяфяви дювлятинин Шащ Исмайыл тяряфиндян гейри-гануни йолла фяалиййятя башладыьыны гейд едяряк йазыр: «…Сян Байандуриййя /Аьгойунлу-Ш.Ф./ ящалиси арасында тяфригя йаранан заман, ашаьыдакы бейтдя дейилдийи кими:

Мешядян кясился ширин нярясиСямайа уъалар чаггалын сясиЗцлмкарлыг йолу иля Шярг мямлякятляриндя ямирлийи /диггят

йетирдинизми, «шащлыьы» йох, «ямирлийи» !/ яля алдын, фярмана табе оланларын /йяни Ярдябил шейхляринин Ш.Ф./ зиллятли бир кцнъцндян чыхыб, фярман верянлярин щяшямятли мяртябясиня галхдын» (1, с.42).

Зяннимизъя, Исмайыл Сяфявинин шащ олмаг щцгугу щеч дя йох дейилди, ахы о, тякъя Ярдябил мцлкцнцн шейхи йох, щям дя бюйцк Аьгойунлу щюкмдары Щясян бяй Аьгойунлунун (Узун Щясянин-Ш.Ф.) нявяси иди. Щятта бу шащ даща узаьа эедяряк юзцнц хялифя Ялинин вариси сайырды вя щакимиййятя эялишинин щеч дя эюйдяндцшмя олмадыьыны дюня-дюня нязяря чатдырырды. Ня ися, бу мясяля хцсуси тядгигат иши тяляб едир. Гайыдаг М.Мембрейя. Сяфир йазыр:

«Беляликля, Суфи мяним ниййятими баша дцшян кими чох шад олду вя дярщал цзяри тахта лювщя кими ъилдлянмиш, ичярисиндя мяктуб олан китабы она эюстярдим, мяктубун бу китабын ичярисиндя олдуьуну билдирдим. Онун гардашы Бящрам Мирзядя Гара Хялифянин вердийи китаб варды. Цзлцклярин икиси дя ейни олдуьуна эюря мяндян мяктубун щансы тяряфдя олдуьуну сорушду. Мян онун йерини эюстярдим. Гара Хялифя кичик бычаг эютцрдц вя цстдяки дярини вя лювщяни кясди. Йапышганла мющкям йапышдырылмыш мяктубу эюрянлярин щамысы чох шад олдулар вя мяктубу китабдан айырдылар. О, китабын диэяр лювщясиндян бир щиссясини кясмяйя башлады, орада да диэяр бир мяктубун ола биляъяйини фикирляшди, лакин орадан тахта лювщя чыхды. Сонра, китабы мяня верди, мяктуб ися онда галды. Бу вахт Горчибашы деди: «Бцтцн халгларын бир, франкларын /фирянэлярин, йяни авропалыларын – Ш.Ф./ ися ики эюзц вар» дейянляр йанылмайыблар» (1, с.43).

Будур венесийалы сяфирин Азярбайъана миссийасынын уьурлу нятиъяси. Нящайят ки, Авропадан Шярг юлкясиня конспиратив йолла эюндярилян вя китаб цзлцйцня йапышганла мющкям йапышдырылан мяктуб узаг йоллардан кечиб-эяляряк Сяфяви сарайына йетишди.

94

М.Мембре сяфярнамясинин III фяслинин сону бу сяфярнамя мцяллифинин Шащ Тящмасибля давам едян сющбятинин йекуну кими мараглыдыр. Фяслин сонлуьунда охуйуруг: «Беляликля, Суфи мяндян щансы йолларла сяйащят етмиш олдуьуму сорушду. Она мяним сярщяди неъя кечя билмяйим вя бу ъцр тящлцкялярдян йайына билмяйим чох бюйцк иш кими эюрцнцрдц, хцсусиля она эюря ки, Тцркцн /авропалылар османлы султаныны «Тцрк», йахуд «Бюйцк Тцрк» адландырырдылар-Ш.Ф./ сярщядиндян бир няфяр дя олсун бурахмамаг цчцн етдикляри сяйлярдян хябярдар иди. Беляликля, мян сяйащятими данышдым вя о, чох мямнун галды. Сонра мяндян ким олдуьуму сорушду. Мян венесийалы олдуьуму дедим. О, мяндян ата-анамын, баъы - гардашымын олуб-олмадыьыны сорушдугда она ата, ана вя гардашымын варлыьыны, Венесийа ясилзадялийими вя эюркямимдян дя сезиля билян 30 йашым олдуьуну сюйлядим. Сющбятимиз гуртаран кими о евя эедиб, истиращят етмяйимя изн верди вя мяни Шащ Яли Султана тапшырды. Сонра мяня палтарлар, 80 дукат пул вя ат верилмясини ямр етди» (1, с.44).

«Мараьадан Тябризя доьру» адланан IV фяслин яввялиндя М.Мембре «орду» адланан гошундан, «ишыг» адланан мяшяллярдян, «няфт» адланан йаьа щопдурулмуш яскилярдян сющбят ачыр. Онун нефтля ишыгланан мяшял барядя сюйлядийи епизод мараг кясб едир. Венесийа елчисинин мцшащидясиня эюря, орду бир йердян башга йеря эеъя йарысы кючцр вя кюч заманы уъуна «дямир шябякя» тахылмыш аьаъын бюйцк ролу олур. Беля ки, «онун ичиня мянбяйи Ширванда олан вя «няфт-» адлланан йаьа щопдурулмуш кющня яски парчалары гойурлар. Онлар бу парчалары одлайырлар вя эцълц алов сачараг 3-4 саат йаныр. Мяшял эеъя эюрцнян кими щамы ъялд йцклянир вя алову мцшайият едяряк, бир биринин ардынъа эедирляр» (1, с.44).

Венесийа сяфири сонра Шащ Тящмасибин эцнорта истиращятини тясвир едир: «Шащ эцнорта бир вя йа ики саат йатыр. Бцтцн орду айагда олур вя шащын дявяляринин ардынъа эялир. Сонра ямирляр силащлары иля бирликдя, горчилярся ат белиндя шащын чадырынын йанында дайанараг, онун чыхыб ата минмясини эюзляйирляр. О, ата минмяк цчцн чадырдан чыхдыгдан сонра тябярряйи адланан адамлар дюйцш щавасы чалыр вя османлылара лянят йаьдыра-йаьдыра ирялидя пийада эедирляр вя Шащ гурулмуш диэяр чадырлара дахил оланадяк гышгыра-гышгыра эязиб долашырлар. Бундан сонра онлар эеридя гойдуглары диэяр чадырлары йыьышдырырлар вя ахшама доьру юз рцтбяляриня эюря эялиб чыхырлар. Бу тярздя орду сарайла бирликдя щярякят едир» (1, с.44-45).

М.Мембренин гызылбаш ордусу барядяки мялуматы да мараглы вя ящатялидир: «Бу орду эцндян-эцня онун бцтцн яйалятляриндян

95

эялянлярин щесабына артыр вя щяр шейляри, арвад-ушаглары иля бирликдя эялирляр. Онларын щамысынын цзяриндя ун, арпа, пий-йяни йаь, мятбях аваданлыьы, чадырлар, халчалар, палтарлар вя силащларыны дашыйан дявяляри вар. Онлар щяр шейи юзляри иля апарараг, евлярини бош гойурлар. Щяр яйанын 20-дян 30-а гядяр гатыры, 50-60 дявяси вар. Лакин сцвариляр олан горчилярин ян заваллысынын 4 вя йа даща чох дявяси, 3-4 аты вя гатыры вар. Бу ордуда сайсыз-щесабсыз мал-гара вя нюкярляр вар» (1, с.45).

Орду щаггындакы бу гейдляриндян сонра мцяллиф шащын йола чыхма мярасимини тяфяррцатла веряряк охуъулара мараглы мялуматлар тягдим едир: «Шащ атла эедян заман шатыр адланан 10 няфяр пийада онун юнцндя эедир. Онларын щяр бири дизляриня гядяр аь мащуд туман эейинир вя башларына ляляк, кямярлярин юнцня зынгыров тахырлар. Беля адамлар щямишя онун вязири Гази Ъащаны, Цскц сейидлярини, Горчибашыны, бязян дя онун гардашы Бящрам Мирзяни мцшайият едирляр. Юндя онларын «ялям» адландырдыглары, низяйя ики уъдан баьланмыш гырмызы, енли парча вя низянин уъунда йерляшян, ичярисиндя мисдян кясилмиш зярли щярфлярля «Яли вяли Аллащ, ла илащ илла Аллащ; Яли вяли Аллащ ва Аллащу якбяр» /йяни, «Яли вялийуллащ, ла илащя ил-лаллащ; Яли вялийуллащ вя Аллащу якбяр-Ш.Ф./ сюзляри йазылмыш даирянин олдуьу байраглар апарылыр. Онлары ялляриндя ат белиндя эяздирирляр вя адамларын щамысы эедир, тяхминян 5 вя йа 6… ня гядяр байраглар апарылырса, орада о гядяр краллыг иштирак едир /бурада йягин ки, тайфа байрагларына ишаря олунур, ахы щяр тайфанын юз байраьы олурду-Ш.Ф./ вя бу йазынын алтында ики уълу гырмызы ипяк парчадан байраглар вар. Онларын ардынъа пийадалар, сонра йухарыда гейд етдикляримин мцшайиятиндя шащ, сонра яйанлар, сцвариляр олан горчиляр вя дейилян орду кечб эедир» (1, с.45).

Шащын ящали тяряфиндян гаршыланма мярасими: О, щяр щансы бир кяндин йанындан кечяркян, 100 вя йа 200 кяндли юз арвадлары иля бирликдя шащы чальы алятляри иля гаршылайыр вя Танрыны мядщ едяряк «Ла илащ илла Аллащ», йяни «Аллащдан башга Танры йохдур» дейирляр. Онлар кяндин башчысы вя рущаниси олан хялифя иля бирликдя диэяр мярасимляри дя иъра едирляр» (1, с.45).

Индися щярямхана гадынлары: «Ордунун йарысындан чоху кечдикдян сонра шащын щярямляри эюзял атларда кечиб эедирляр. Онлар кишиляр кими ат чапыр, онлар кими эейинир, лакин башларына папаг дейил, аь юрпяк юртцрляр. Бу щярямляри 10-12 ешикаьасы адланан гоъа кишиляр мцшайият едир. Мян тяхминян 14-15 няфяр олан бу щярямлярин цзлярини там эюря билмясям дя /М.Мембре щяр щалда эюзлярини щярямлярин цзляриня зилляйиб-Ш.Ф./, эюзял олдугларынын шащиди олдум. Эюрцня билян щяр шей /ъанын йансын

96

ей Микел Мембре/ эюзял вя ъазибяли иди. Бязян онлар сцрятля чапыр, атларыны тулландырмагла вя башга бир чох мящарятли фяндляр едяряк, мюъцзяляр эюстярирдиляр. Гадынлар шащын чадырлары олан сарайын архасында эедирдиляр» (1, с.45).

Венесийалы елчинин Шащ Тящмасибин йахын гощумлары вя башга тябяяляри барядяки гейдляри дя дювр яйанларына хас олан хцсусиййятляри юзцндя якс етдирир. Мясялян мцяллиф онун гардашлары Бящрям Мирзя вя Сам Мирзя барядя беля бир цмуми мялумат верир: «Яйанлардан бязиляри шащинлярдян бярк хошланырлар. Хцсусян шащын ики гардашы-Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин чохлу шащинляри вар» (1, с.45). Мцяллифин сяфярнамясиндя сонраса бу гардашлар барядя айры-айры гейдляр дя йох дейилдир. М.Мембре Бящрам Мирзя барядя йазыр: «Бящрам чох яйлянян вя щямишя евиндя шянлик гуран гярибя бир адамдыр. О, чохлу су, дарчын вя ядвиййат спирти ичир. Онун чохлу йарашыглы вя эюзял эейинмиш пажлары (щямсющбят оьланлары-Ш.Ф./ вар. Онлардан Ялиъан адлы бирисинин чалмасы цзяриндяки даш-гашы о гядяр чохдур ки, гиймятляндирмяк гейри-мцмкцндцр» (1, с.45). Мцяллифин «гярибя бир адам олан» Бящрам Мирзяйя юзцняхас мцнасибяти олмушдур. М.Мембре хатырлайыр: Нойабрын 16-да шащын гардашы Бящрам ондан /Шащ Тящмасибдян-Ш.Ф./ ова эетмяси цчцн иъазя истяди вя буна иъазя алды. О, Цскц сейидляринин ящатясиндя йолланды. Йола чыхдыгдан сонра шащ вассаллары иля диванханада олан сющбятиндя деди ки, «Бюйцк Аллащдан арзум одур ки, сабащ еля чох гар йаьсын вя сойуг олсун ки, Бящрам ов едя билмясин». Беляликля, Бящрам ова эедян заман, щягигятян, еля бир гар йаьды вя сойуг дцшдц ки, о, бу ъцр кяскин сойугдан вя дящшятли гардан аз гала донмушду. Бящрам яйлянмядян эери гайытды вя сойуглар цч эцн давам етди» (1, с.48).

Шащ Тящмасиб цмумиййятля гардашы Бящрам Мирзяйя гаршы юз гялбиндя шцбщя йашатмышдыр вя бу гардашынын онун тахт – таъына эюз дикдийини эцман етмишдир. Лакин, нядянся Бящрам ялейщиня ъидди бир тядбир эюрмямиш, мцхтялиф идман йарышларында щятта онунла тяряфи-мцгабил дя олмушдур. М.Мембре йазыр: «Шащ феврал айынын илк эцнляриндя байрам тяшкил едир вя бу, цч эцн давам едир. Бунун цчцн онлар шащ сарайынын йерляшдийи мейданда эириш гапылары шяргя бахан чадырлары сыра иля гурурлар. Бунун цчцн сцтунлары зярли вя сых нахышларла бязядилмиш чох эюзял чадырлар вар. Чадырлар хариъдян аьдыр, лакин ичяри щиссясиня (1, с.53) чохлу ямяк сярф олунуб вя онлар зяриф халчаларла дюшянмишдир. Шащ ат белиня галхыр, мейданда дюрднала чапараг, ялиндяки тахта дяйянякля тахта топа вурур. О, мейданда ики диряйи щядяф кими басдырырлар. Гардашы /Бящрам Мирзя-Ш.Ф./ тяряфдя 4 няфяр вя юзц тяряфдя дя 4 няфярин мцшайияти иля ойнайырлар.

97

Беляликля, щяр биринин щядяф кими юз диряйи олур, щямчинин топун онун диряйиндян кечмясини щядяфя алыр. Онлар ат чапараг йумуртадан бир гядяр бюйцк олан кичик тахта топу вурурлар. Онлар бу гайда иля чапараг ики саат ойнайырлар вя сайсыз-щесабсыз дюйцшчцляр вя йерли ящали диварларын йанында вя кцчялярдя дайанырлар. Шащы эюрярякян башларыны яйяряк «шащ, шащ» дейирляр» (1, с.53).

Шащ Тящмасибин «гушларла вя итлярля ова эетмякдян» хошланмадыьыны вя даь чайларында балыг ову иля тез-тез мяшьул олдуьуну билдирян М.Мембре (1, с.47) Сам Мирзя барядя дя бязи сюзляр йазыр: «Диэяр гардашы Сам Мирзя дя йалныз шащинлярдян хошланыр. Шащ Сам Мирзяйя щакимиййят вермир. Онун йалныз бир титулу вар, буна эюря дя ону Константинополун императору» дейя чаьырырлар. О, саггал сахламыр, 28 йашында эцълц, гысабойлу эянъдир» (1, с.45-46).

Бу да цчцнъц гардашы Ялгас Мирзя щаггындакы гыса мялумат: «Онун /Шащ Тящмасибин – Ш.Ф./ йениъя яля кечирдийи Ширвана крал тяйин етдийи Ялгас Мирзя адлы диэяр бир гардашы да вар» (1, с.45-46).

Шащын Мящинбану /Султаным/ адлы баъысы барядя ися бу авропалы сяфир гярибя бир мялумат верир. Яэяр, Шащ Тящмасибин бярк диндар олдуьуну нязяря алсаг, щямин мялумата инанмаг мцмкцндцр. Сяфир йазыр: «Шащын евиндя яря вермяк истямядийи бир баъысы да вар. Онун дедийиня эюря, о, баъысыны Мещдинин арвады олмаг цчцн сахлайыр. Мещди Яли вя Мящяммядин няслиндяндир… баъысыны бу ясасла сахлайыр ки, о, /йяни Имам Мещди-Ш.Ф./ щюкмдардыр вя Мящяммядин ясл наибидир. Беляликля, Мещди цчцн йящяри тцнд гырмызы мяхмярдян, наллары эцмцш, бязян дя тямиз гызылдан олан аь ат сахлайыр. Щеч ким бу аты минмир вя ону бцтцн атларын юнцндя гойурлар» (1, с.46).

М.Мембре шащын башга баъыларыны да йаддан чыхармыр: «О, баъыларындан бирини Ширвандан шималда, Чяркязистана йахын эцръц кралы Лявянд бяйин Зяйям шящяринин йанындакы йерин щюкмдарына яря вермишди. Яэяр йанылмырамса, бу щюкмдар Шяки бяйи адланыр /Бурада, сющбяр ялбяття, Пярихан ханымдан эедир. О, яввялъя ширваншащ II Хялилуллащын, сонрадан ися Шяки щакими Дярвиш Мящяммяд ханын арвады олмушду-Ш.Ф./. Диэяр баъысыны Баьдад щцдудларында олан Абдулла хана яря вермишди. Ешитдийимя эюря, диэяр бирини вя йа ямиси гызыны йухарыдакы Шащгулу Хялифяйя яря вермишди» (1, с.46).

Венесийалы елчинин сяфяви щюкмдары барядяки мялуматлары ися башга мцяллифлярин ясярляриндя йохдур: Мясялян: «Шащ щямишя ялиндя дяйяняк мцщарибя мейданындаймыш кими ат белиндя

98

эедирди. Шащын эюзял ат чапдыьынын шащиди олдум» (1, с.47). Йахуд, сящярляр шащ йериндян галхыр, ал, гырмызы кюйняк вя гыса туман эейинир вя башына Султан Щейдяри /12 золаглы гызылбаш папаьы - Ш.Ф./ гойур. О, 20-30 няфяр ян севимлиляринин ящатясиндя эедир вя онларын щяр бири, балыгчыларда олдуьу кими, назик гарьы апарыр. Онлар бцтцн эцнц гарьыйа кечирилмиш гармагла балыг тутур вя бундан бюйцк щязз алырлар. Беляликля, онларын щяр бири тутдуглары балыглары шащын ихтийарына верир вя бир йеря топлайырлар. Сонра шащ ону истядийи кими, онларын арасында бюлцр, галаныны ися мятбяхиня йоллайыр» (1, с.47-48). Башга бир мисал: «Шащ башына чалмадан папаг гойур. Бу папаг башдан айаьа парча иля сарынмышдыр. Беляликля, бу чалманы щядиййя кими аланларын щамысы ону 3 вя йа 4 эцн беля гойур, сонра ися ону башга ъцр баьлайырлар. Онлар бу ъцр баьлама цсулуну «Шащ дястири» адландырырлар. Цскц сейидляри, еляъя дя Гази Ъащан, шащын гардашлары вя горчиляр башларына шащын гойдуьу таъдан гойурлар. Шащын юзц вермяйинъя, онлардан щеч ким мярмяр таъ, гызыл кямяр, гызыл мещтяря, башларында лялякляр гызыл гынлы гылынъ эяздиря билмяздиляр. Шащ щямишя бцтцн шейляри буна лайиг олана баьышлайыр» (1, с.62).

«Тябриз. Гызылбашларын адят-яняняляри вя баш вермиш щадисяляр» адланан В фясилдя дя М.Мембре эюрцшцб-сющбятляшдийи гызылбаш ямирляри, ханымлар вя суфиляр барядя гейдлярини охуъулара тягдим едир. Сяфярнамядя охуйуруг: «Шащ мяни мющрдар Шащгулу Хялифяйя щяваля етмишди вя мян щямин бу вахт Шащгулу Хялифянин, Горчибашынын, Гара Хялифянин, Нарынъы Султанын, Таъиатан Мансурун /-О.Я./, Гази Ъащанын, Шащверди Даруьянин, Шащ Яли Султанын вя Цскц сейидляринин евляриня тез-тез баш чякирдим. Бцтцн бу адамлар мянимля сющбят етмякдян щязз алырдылар, мяни юз евляриня сярбяст шякилдя апарыр вя бязян 15-20 эцн галмаьа иъазя верирдиляр. Онлар Авропадакы ишляр барядя ешитмякдян мямнунлуг дуйурдулар, чцнки юлкяляр барядя щеч ня билмирдиляр» (1, с.52). Бу ъцмлялярдян сонра бу авропалынын ян чох хошладыьы сющбяр башлайыр. «Онларын арвадлары эюзялдир вя эюзял эейинирляр. Бойунларына эюзял, бюйцк вя йумру бойунбаьы тахырлар. Бу ханымлар чох нязакятлидир вя ярляринин пулларыны онлар сахлайырлар. Яр бир шей алмаг истядикдя, пулу арвадындан истямяли олур. Гызылбашларын арвадларына олан севэиляри бюйцкдцр. Ханымлар кишиляр кими шящярдя ат чапыр вя нюкяр явязиня гаравашларла эедирляр. Онлар башларына анъаг эюзляринин эюрцндцйц аь юрпяк юртцрляр» (1, с.52).

Билдийимиз кими, Шащ Исмайыл Сяфявинин ювладларындан икиси – Тящмасиб вя Бящрам Мирзя аталарынын Таълы хатун /йахуд

99

Таълы бяйим-Ш.Ф./ адлы гадынындан доьулмушлар. Йухарыда биз М.Мембренин «гярибя бир адам» адландырдыьы Бящрам Мирзя иля ялагядар бязи щадисяляри нягл етмишдик. Инди ися мцяллифин Таълы, Бящрам вя Шащ Тящмасиб барядя «ешитдийи» бир сющбяти вермяк истярдик: «Щямин эцнлярдя Шащ Тящмасиб Таълы бяйим адлы анасыны сцрэцн едяряк, ону Ширазда дустаг етди. Чцнки мяним ешитдийимя эюря, анасынын ону зящярляйяряк гардашы Бящрам Мирзяни шащ елан етмяк истямясиндян хябяр тутмушду. Шащ бу мясялядян аэащ олдугдан сонра онун чох бюйцк ямлакыны ялиндян алмышды. Ону йалныз цч щярямин мцшайияти иля йоллады вя доланмасы цчцн илдя 300 дукат пул айырды. Анасыны юлдцрмяк истямяди, чцнки атасынын вясиййятиня эюря, ня ону, ня дя гардашларындан щеч бирини юлдцрмямяли иди» (1, с.52-53). Гейд етмяк истярдим ки, М.Мембрейя верилян хябяр ещтимал олдуьу цчцн буна шцбщя иля йанашырам. Инсафян еля сяфирин юзц дя бу мясяля хцсусда «мяним ешитдийимя эюря» йазараг, юзцнц бир нюв сыьорталамышды.

Инди ися авропалы елчи эюряк «суфиляр» адландырдыьы шяхсляр барядя ня дейир: «Бу цч эцн ярзиндя /йяни шащ Тящмасибин феврал айынын илк эцнцндя 3 эцн давам едян байрам эцнляриндя – Ш.Ф./ 50-60 няфяр суфи чальы алятляри вя хялифяляри иля бирликдя кяндлярдян пийада эялирляр. Онлар мейдана дахил олараг даиря йарадыб тяк-тяк, ики-ики, цч-цч вя дюрд-дюрд рягс етмяйя башлайырлар. Диэярляри ися Танрыйа вя Шащ Тящмасибя цнванланмыш мащнылар охуйур вя чалырлар. Бу хялифялярин щяр бири ялляриндя яса эяздирир. Онларын чохусу шаща щяря юз имканына эюря щядиййя эятирир: бязиляри 10 гоч, бязиляри гузулар, бязиляри ися атлар. Дейиляня эюря, шащ онларын пейьямбяри олдуьуна эюря, щяр ил газандыгларынын онда бирини алыр. Онларын еляляри вар ки, гызлары доьуланда «о шащ цчцн нязир олаъаг», йяни ящд - пеймана эюря бяхш едилиб, дейирляр. Гыз щядди - булуьа чатан заман бир чоху онлары шаща эюстярмяк цчцн эятирирляр, шащ да бяйяндиклярини сахлайыр, диэярлярини ися эери эюндярир. Онларын арасында бцтцн щяр шейини шаща верянляр вя онун ады иля тярки-дцнйа оланлар вар. Байрам етдикляри бу эцнлярдя бязиляри отуруб «Ла илащ илла Аллащ» дейирдиляр, йяни Танрыны мядщ едяряк, зикр едирляр. Сонра шащ чохларына йемяк веряндя, юзц онун ади йери олан, цзяриня мяхмяр чякилмиш зярли тахтында яйляшир. Онун гаршысына, йеря дцйц вя гойун яти иля долу 3-4 мин габ гойурлар. Бу габлар о гядяр чохдур ки, 40-50 елл /?/ яразини тутур… Онлар йемяк йейяндя артыг ахшам олур. Сонра шащ юз евиня эедир, щамы да юз евиня даьылышыр. Лакин тяриф демяйя эялян суфиляр бцтцн эеъяни

100

шащы мядщ едир, охуйуб – чалырлар. Бу, цч эцн чякир вя сонра йолларына давам едирляр» (1, с.53-54).

М.Мембренин суфиляр барядя мялуматы чохдур дейя мцяллиф щямин мялуматлары тяфяррцатла верир: «Суфиляр анд ичмяк истядикдя «Шащ башы» дейирляр вя бири о бириня тяшяккцр етмяк истядикдя «Шащ мурадыны версин» сюйляйирляр. Онлар ата миндикдя «Шащ» дейир, атдан ендикдя «Ен шащ» дейирляр. Беляликля, бу йерлярдя «шащ»дан башга щеч ня ешидилмир. Онлар Ялинин 900 ил яввял юлдцйцня бахмайараг, Тящмасибин Ялинин оьлу олдуьуну дейирляр. Шаща юз тяшяккцрлярини билдирмяк истяйян бцтцн яйанлар онун щцзурунда вя йохлуьунда башларыны йеря яйир вя «Шащ, Мцртяза Яли» дейирляр (1, с.63).

Суфи гызылбаш яйанларынын нуш етдикляри йемяк-ичмяйя гядяр эениш мялумата малик олан авропалы елчи «суфиляр Испанийада олдуьу кими гылынъла эязирляр» демяйи дя унутмур (1, с.74).

Венесийалы дипломатын ясяриндяки ВЫ фясил «Миссийанын ифласы. Эерийя дюнцш» адланыр. Бяс нийя миссийанын ифласы? Эюрясян ня баш верди ки, Венесийа сяфири М.Мембренин миссийасы ифласа уьрады? Ахы о баъарыб гызылбашлар сарайы вя шащ Шащ Тящмасиб Сяфяви иля олдугъа исти мцнасибят йарада билмишди.

Сяфирин йаздыгларындан мялум олур ки, вязиййят эярэинляшмяйя доьру давам едирди. Бу, щяр шейдян яввял, ялбяття, Венесийанын икили рол ойнамасы иля изащ олунмалыдыр. Беля ки, бу республика сяфявилярля достлуг мцнасибяти гурмушдуса да, ещтийат цзцндян, дцшмяни олдуьу османлыларла да эизли ялагяйя эирмиш, Тцркийя сарайына сяфир эюндярмишди. Щяля В фясилдян мялумдур ки, М.Мембре артыг юз миссийасынын битмиш щесаб едяряк, эерийя гайытмаг арзусуна дцшмцшдц. О, йазыр: «Бцтцн бу вахт мян йола салынмам барядя исрар едирдим, лакин нятиъяси йох иди. Шащ Ширвандан гардашы Ялгас Мирзянин йанында гуллуг етмиш, чох хейирхащ олан Байрам бяй Чавушлу адлы сяфирин мянимля эетмяси барядя эюстяриш верди. Бу мягсядля онун чаьырылмасыны ямр етди. Беляликля, шащ мяни эцндян-эцня йубадырды. Сяфир мяндян дя чох исрар едирди вя эюндярилмяси иля баьлы щеч бир яламят эюрмядийиндян цмидсиз галмышды» (1, с.59). ВЫ фяслин яввялиндяся охуйуруг: «Бунлар баш вердикдян сонра онун /Шащ Тящмасибин-Ш.Ф./ Истанбулдакы хяфиййяляриндян хябяр эялди ки, Ялащязрят Венесийа Синйорлуьунун сяфири сцлщ истяйяряк Тцркцн /Султан Сцлейманын-Ш.Ф./ сарайында олуб. Беляликля, мян юзцмц сарайда рцсвай олунмуш кими щисс етдим, чцнки о вахт шащ мяни, яввял дедийим кими, тяйин етдийи сяфирля /Байрам бяй Чавушлу иля – Ш.Ф./ бирэя эюндярмяк цчцн щяр шейи щазырламышды» (1, с.59).

101

Лакин эерийя дюнцш йубадылырды. Нящайят гызылбаш ямири Гази хан венесийалы сяфирля таныш олду. Баьдада етдийи щярби йцрцшцндян уьурла гайыдан вя орадан чохлу инсан, мал-гара вя 4000 гадын эятирян Гази хан Шащ Тящмасибдян М.Мембренин эери йола салынмасы барядя хащиш етди вя 1540-ъы илин август айында авропалы сяфир йола дцшдц (1, с.66).

Эерийя дюнцш заманы Султаниййя, Гязвин, Гум, Кашан, Исфащан шящярлярини архада гойан М.Мембрени Исфащанда гыздырма йахалады, лакин о вахт юз гуллары вя нюкярляри иля бу шящяря эялян «суфи сарайынын ики ашаьы мянсябли яйаны» дярманларла онун гайьысына галды. 10 эцндян сонра, 1540-ъы илин октйабрында М.Мембре Исфащаны тярк едиб Шираз истигамятиня йолланды. Гадынлара гаршы чох мейлли олан бу 30 йашлы Венесийа сяфири йазыр: «Орада /Ширазда-Ш.Ф./ боллугдур вя йаделлиляря шяраб ичмяк азадлыьы вар. Бурада щеч бир башга шящярдя азад олмайан чохлу эюзял куртизан /йцнэцл яхлаглы гадын-Ш.Ф./ гадынлар вар. Биз бурада 4-5 эцн галдыг» (1, с.68-69).

Бир ай сонра Лаз шящяриня эялиб чатан, оранын тясвирини верян вя «бу шящярдя фащишяханалар да вар» йазан М.Мембре юз атыны сатыр, бир карвана гошулур вя Бяндяр-Щюрмцзя эялиб чатыр. Бурада да ону гадынлар ъялб едир. «Бяндярин гадынлары зянъиляря бянзяйир вя онлар бурун вя гулагларына эцмцш щалга кечирирляр» йазан М.Мембре Бяндярдян чыхараг бир эцн сонра Щюрмцзцн юзцндя олур (1, с.70). Лакин Щюрмцз галабяйи тяряфиндян эюзлянилмядян «тцрк ъасусу» кими шцбщяйя мяруз галырса да, юзц демишкян нойабрын 14-ц, йа 15-дя бураны тярк едир (1, с.72).

Нящайят сонунъу – ВЫЫ фясил. Авропалы сяфир бу фясилдя дя бир даща Тябриз щаггында данышыр. Еля фяслин ады да белядир: «Бир даща Тябриз щаггында. Щиндистандан Португалийайа доьру». М.Мембре бу фясилдя Тябриздя ишлянян пул ващидляри вя онларын гиймятляриндян бящс етдикдян сонра шящярин эениш тясвириня кечир, бир даща суфилярдян /гызылбашлардан – Ш.Ф./ вя тябяррайилярдян сющбят ачыр: «Суфиляр Ялинин ат чапараг ялиндя гылынъ тутан вязиййятдя тясвири кими рясмляр чякирляр… Бурада бундан башга ялляриндя китаб Ялинин дюйцшляри, кечмиш шащзадялярин вя Шащ Исмайылын савашлары барядя охуйанлар вар вя щамы гулаг асмаг цчцн онлара пул верир» (1, с.75).

М.Мембренин сяфяринин сону йахынлашырды. Щюрмцздян эями иля йола дцшдцкдян сонра Щиндистан сащилляриня чатана гядяр 40 эцнядяк дяниздя олан венесийалы сяфир «маврларын шящяри» олан Мяскятя эялир. Сонра Диу, Патан, Хаул, Каннанор, Бщаткал, Каликут, Гоа вя Кочин кими йерляри архада гойан М.Мембре Португалийайа доьру йола дцшцр. Артыг 1541-ъи илин йанвар айы иди (1, с.75-76).

102

Эямидя ики ай йол эетдикдян сонра Цмид Бурнуну архада гойан М.Мембре тропикя чатыр вя бу заман бярк хястялянир: «Бу эями чох бюйцк олмасына бахмайараг, ичярисиндя гаралар вя португаллардан ибарят 400 адам вар иди… Касыблар ясасян юлцрдцляр… Щава чох исти иди. Беля олан щалда мян дя хястяляндим вя бу гыздырма, синга вя язяляляримин аьыр тярпяндийи ифлиъ хястялийи иди… Сонра ган ахыны мяни бцрцдц вя аьзым, дилим еля шишди ки, даныша билмядим… Португаллар щяр ан мяним юлмяйими эюзляйирдиляр ки, дянизя тулласынлар. Бюйцк Танры мяним юлмяк цзря олдуьум эцн кюмяйя эялди, биз гуру эюрдцк… онлар бищуш олдуьумдан мяни биртящяр сащиля дцшцрдцляр… мян бир гядяр юзцмя эялдикдян сонра еля о эямидя йола дцшдцк вя 1541-ъи ил августун 19-да Португалийанын Ялащязрят кралынын Лиссабон шящяриня эялдик» (1, с.79-80) йазан венесийалы елчинин сяфярнамяси бу ъцмля иля битир.

М.Мембренин гиймятли мялуматларла зянэин сяфярнамяси барядя чох йазмаг оларды вя йягин ки, йазылаъагдыр да. Биз щялялик шяргшцнас алимимиз Огтай Яфяндийев тяряфиндян инэилис дилиндян тяръцмя олунан «Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында» китабындакы ики сяфярнамянин бириндян бящс етдик. Икинъи сяфярнамяся Винченсо Алессандрининдир ки, бу барядя дя йазмаг ниййятиндяйик.

Бир даща демялийям ки, АМЕА-нын мцхбир цзвц, проф. О.Яфяндийев беля бир китабы щазырламагла олдугъа файдалы бир иш эюрмцш, ХВЫ яср тарихимизи ики венесийалы дипломатын сяфярнамялярийля азярбайъанлы охуъулардан ютрц олдугъа зянэинляшдирмишдир. Китаба ялавя олунан «Биографик шярщляр», «Эюстяриъиляр», «Ъоьрафи адлар» вя «Терминляр» Огтай мцяллимин бюйцк зящмятинин бящряси кими охуъулар тяряфиндян ещтирамла дяйярляндирилир. Биз шяргшцнас алимин эяляъяк уьурларыны эюзляйирик.

ЯДЯБИЙЙАТ:1. Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында

/Микеле Мембре вя Винченсо Алессандри/, инэилис дилиндян тяръцмя, юн сюз, эириш вя шярщляр АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевиндир, Бакы, 2005.

2. Йагуб Мащмудлу. Азярбайъан дипломатийасы, Бакы 1996.

3. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Азярбайъан вя Османлы империйасы /ХВ-ХВЫ ясрляр/, Бакы, 1999

4. Сборник статей по истории Азербайджана /выпуск 1/, Бакы, 19495. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Чалдырана апаран

мяктублар, «Арзу» ядяби вя елми – иътимаи журналы, 1998, № 3.

103

104

Тяръцмядя форма-мязмун уйьунлуьу(Я.Мцбаризин Шящрийар ясярляри тяръцмяси ясасында)

Нцшабя Ялизадя

Бяшяр мядяниййятиня корифей сяняткарларынын йарадыъылыьы иля бюйцк тющфяляр вермиш Иран ядябиййаты сюзцн ясл мянасында Рудяки, Фирдовси, Хяййам, Руми, Сяди, Хаъу Щафиз, Ъами, Бафги, Йяьма, кими сяняткарлары иля фяхр едир, ХХ ясрдя бу классик шаирлярин яняняляри зямининдя йетишян М.Ешги, Ф.Йязди, М.Бящар, Я.Лащути, Й.Нима, М.Шящрийар вя башга устад сяняткарлар йарадыъылыглары иля мцасир инсанын мящяббятини, дцшцнъялярини язаб вя кядярини, наращат едян проблемлярини йцксяк бядии сявиййядя гялямя алмыш вя гялбляри риггятя эятирмишляр. Бяшяр ювлады милли адят-яняняляря истинад едяряк тяшяккцл тапса да, щяр заман ядалят, эюзяллик, инъялик, гящряманлыг, инсанпярвярлик, мящяббят ахтарышында олмушдур. Садаладыьымыз бу ъящятляр юз иникасыны бядии ядябиййатда тапдыьындан инсан щяр заман ян цлви истяклярини, мяняви зювгцн ещтийаъларыны инъясянятдя ахтармыш вя чох заман реал щяйатда уйьунлуг тапмаьа чалышмышдыр. Иътимаи, сийаси, тарихи, мяняви мясяляляри юзцндя якс етдирян бядии ядябиййатын иътимаи мцщитя мцщцм тясири, ъямиййятин формалашдырылмасында ролу щяр заман хцсуси гейд едилир. Йахшы бядии ясяр охуъуну юз тясир даирясиня чох тез ъялб едир. Бядии ядябиййат инсан характерини, хислятини формалашдырмагда хцсуси мювгейя маликдир. Бядии ядябиййатын беля тясир эцъцня, беля зянэинлийя малик олмасы щяр бир халг цчцн мяняви хязинядир. Бу хязинянин цмумбяшяри мянявиййата чеврилмяси цчцн узун ясрляр бойу мцхтялиф халгларын сюз сяррафлары тяряфиндян йарадылмыш ядяби абидяляр тяръцмя васитяси иля башга халгын сюз хязинясиня дахил олмуш вя юзцнцнкцляшмишдир. Йер цзцндя йашайан халглар ясрляр бойу бир-биринин мянявиййат хязинясиндян бящрялянмишляр. Бу мцщцм ъящяти хцсуси гейд етмялийик ки, мядяни-мяняви, ядяби ялагялярин эениш вцсят алдыьы мцасир дюврцмцздя ъоьрафи шяраитиня вя иътимаи–мяняви вязиййятиня эюря ян йахын гоншу халгларын бир-бириндян бящрялянмяси даща сцрятли, даща тясирли вя даща узунюмцрлц олур. Мящз бу бахымдан Азярбайъанын йахын гоншусу Иранла ядяби ялагяляри диггятялайиг бир просесин тязащцрцдцр. Хцсусиля, нязяря алсаг ки, Мящяммядщцсейн Шящрийар кими бир сяняткар фарсъа вя азярбайъанъа йаздыьы эюзял, няфис ясярляри иля дцнйа ядябиййатыны зянэинляшдирмишдир, мянзяря

105

даща айдын эюрцняр. Устад шаирин азярбайъан дилиндя йаздыьы ясярляри Азярбайъан охуъусуну кечян ясрин 50-60-ъы илляриндян фятщ етмишдир. Хцсусиля шаирин «Щейдярбабайа салам» поемасы Азярбайъанда щям шаирлярин, щям алимлярин, щям дя сырави охуъуларын диггятиня сябяб олуб. Шящрийарын «Щейдярбабайа салам» поемасы о дюврдя санки халгын рущуну ойатды, халга инам, щявяс, ъясарят, доьма йурдун эюзяллийиндян адят-янянясиндян доьан фярящи бяхш етди. Артыг Азярбайъан охуъусу Шящрийар шяхсиййяти, йарадыъылыьы иля даща эениш мянада марагланмаьа башлады. Азярбайъанын бир чох шеир-сянят сяррафлары Я.Мцбариз, Х.Рза, М.Зещтаби, Я.Щцсейни, Ф.Садыг, М.Сейидзадя, Щ.Биллури, Б.Азяроьлу, Г.Бегдели, Шящрийар йарадыыъылыьына мцраъият едяряк онун фарсъа йаздыьы бир сыра ясярлярини Азярбайъан дилиня тяръцмя етдиляр вя 1966-ъы илдя Г.Бегделинин юн сюзц вя редактяси иля «Сечилмиш ясярляр» башлыьы иля охуъулара тягдим етдиляр.

Бу китабда «Эеъянин яфсаняси» поемасы, «Сяба юлярми?» гясидяси вя «Тарым мяним» гязялини охуъулара фарс дилиндян Фирдовси «Шащнамя»си, Ъамынын «Йусиф вя Зцлейха», Ешгинин «Мцнтяхябаты»ны вя с. ясярляри дягиг мязмун, орижинала уйьун ифадя етмякля тяръцмя етмиш Мцбариз Ялизадя тягдим етмишди.

Бядии тяръцмяни бядии йарадыъылыьын бир нювц кими гябул едирляр. Мялумдур ки, тяръцмяйя ъялб едилян ясярин башга бир дилдя мцвяффягиййятля сяслянмяси мцтяръимин истедадындан, зювгцндян вя щяр ики дили мцкяммял билмясиндян асылыдыр. Адятян мцтяръим бядии ъящятдян зювг охшайан, рущуна уйьун ясяри тяръцмяйя ъялб едир.

Уьурлу тяръцмя ясярин мцяллифини, онун бядии тяфяккцрцнц олдуьу кими, реал шякилдя охуъуйа чатдырдыьы цчцн мцтяръими ясярин бир нюв мцяллифиня чевирир. Чцнки бядии тяръцмянин методоложи ясасы олан форма вя мязмун вящдятиня хцсуси диггят йетирилмялидир. Мцбариз Ялизадянин фарс дилиндян тяръцмя етдийи ясярлярдя форма вя мязмун вящдятиня бюйцк щяссаслыгла йанашма щяр заман юзцнц бирузя верир. Тяръцмя мясяляляри иля мяшьул олан ядябиййат нязяриййячиляри Г.Гачечиладзе (4), А.Фйодоров (3), И.Кашкин (5) вя башгалары беля бир мцлащизя иля чыхыш едирляр ки, тяръцмя ясяриндя бядиилийя хцсуси ящямиййят вердикдя ясярин мязмунуна хялял эялир. Щямин фикри якс мязмунла ифадя етсяк демялийик ки, ясярин мязмуну олдуьу кими башга дилдя сясляндикдя бядиилийя зийан дяйир. Бядии ясярин тяръцмяси мцтяръимдян чох бюйцк мясулиййят тяляб едир вя йалныз щяр ики дилин инъяликляриня йахшы бяляд олан, бядии дуйума малик мцтяръим тяръцмя ишини уьурла баша чатдырыр.

М.Шящрийарын бядии йарадыъылыьы шеир-сянят сяррафлары

106

тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилиб. Онун щяссас дуйуму, шаирлик истедады йаратдыьы ясярляря еля бир рювняг, еля эюзяллик бяхш етмишдир ки, дцшцнъя вя фикирляри охуъусунун цряйиня, бейниня сирайят едир вя шаирин щисслярини дярин щюрмятля йашадыр. Шящрийар шерини цряк ганы, аьыл зийасы, эюз нуру иля йарадырды. Инсаны инсан едян, онун хяйал аляминдя бяслядийи цлви щиссляри ъилалайан щяр ня варса устад сяняткарын гялбиндян сызараг вяряглярдя яксини тапмышды. Шящрийарын сюзцн язямят вя инъялийини, зярифлийини ещтива едян ясярлярини тяръцмяйя ъялб етмяк чох чятиндир. Мящз бу бахымдан шаирин шеирляринин бцтцн тяръцмялярини уьурлу адландырмаг олмаз. Тясадцфи дейил ки, щям фарс, щям Азярбайъан дилини йахшы билян шеирсевярляр Шящрийар ясярляринин бязи тяръцмяляриндя тящрифя йол верилдийини гейд едирляр. Лакин Я.Мцбариз тяръцмяляриндя беля тящриф вя сярбястлийя ясла раст эялинмир. Шаирин фикриня, ифадя тярзиня, бядиилийя бюйцк диггят вя щяссаслыгла йанашан мцтяръим тяръцмя ясярляриндя орижиналын Азярбайъан дилиндя йазан мцяллифиня чеврилир. Мцтяръим орижиналын цслубуну, реаллыьыны, формасыны мцяллифин йаздыьы кими вермяйя чалышыр. Шящрийарын «Сетар-е мян» гязялини ана дилимизя чевирян мцтяръимин ямяйини гиймятляндирмяк цчцн орижинал иля тяръцмяйя диггят едяк:

Орижинал:Наляд бе щал-е зар-е мян емшяб се тар-е мян, Ин майе-йе тясялли-йе шябща –йе тар-е мян.

(1, 351)

Тяръцмя: Сызлайыр ящвалыма сцбщя гядяр тарым мяним,

Тякъя тарымдыр гара эцнлярдя дилдарым мяним.(2, 256)

Орижинал:Дяр гуше-йи ьями ке фярамуш-е алямист,Мян ьямгосар-е сазям о у ьямгосар-е мян.

(1, 351)Тяръцмя:Йер тутуб гямханядя гылдым фярамуш алями,Мян тарын гямхары олдум, тар гямхарым мяним.

(2, 256)Орижинал:Мян шящрийар-е молк-е сохян будям о нябуд,Ъоз говщяр-е серешк, дяр ин шящр йар-е мян. (1, 352)

107

Тяръцмя:Шящрийарям, эярчи мян сюз мцлкцнцн султанийам,Эюз йашымдан башга йохдур дцрри-шящварым мяним.

(2, 256)

Шящрийар шеринин орижиналы иля мцтяръим тяръцмясини мцгайися етдикдя щяр ики бядии сюзцн йахынлыьы, бязян ися ейнилийи эюз юнцндядир. Мцтяръим шаирин шеир цчцн сечдийи «Мян» - рядифини сахламышдыр. Яэяр мцяллиф шеирдя сетарын «емшяб» (бу эеъя) онун щалына йандыьыны эюстярирся, мцтяръим бу сюзц «сцбщя гядяр» сюзц иля явязлямишдир. Шаир «ин майе-йи тясяллийи шябща-йе тар-е мян» - «бу мяним гара эеъяляримин тясялли ясасыдыр» фикрини мцтяръим «тякъя тарымдыр гара эцнлярдя дилдарым мяним» кими тяръцмя етмиш вя мисрайа «тякъя» вя «дилдар» сюзлярини артырмагла щям бядиилийя, щям дя мязмуна щеч бир хялял эятирмямишдир.

Шящрийарын Сябаны йад едян, онун шяниня йаздыьы «Сяба мимиряд» (Сяба юлцр) елеэийасы цряк эюйнядян, дост цчцн аьы дейян бир сяняткарын ясяридир. Шящрийарын 2 ъилдлик «Диван»ында бу гясидя иля ялагядар йазылыб ки Сяба иля Шящрийарын достлуьу о гядяр чохдан, пак вя саф иди ки, арифлярин мящяббятиня чеврилмишди.

Буну онларын мцштяряк досту Защиди шаирин бу диванында чап олунмуш Шящрийарла Сябанын достлуг сявиййясиндян бящс едян шярщи-щалында йазыр. Шящрийарын «Диванлары»нда Сябанын юзцня вя хатирясиня щяср едилмиш бир чох шеир вардыр. Щятта ъцрят едиб дейя билярик ки, Шящрийар юз шеирляриндя «Нясим-е сяба» ифадясини язиз досту Сяба иля ейни ъцр адландыьына эюря ишлядирди. Биз шцбщя етмирдик ки, Сябанын юлцмц Шящрийарын мяняви аляминя фювгяладя тясир едяъяк. Хатырлайырыг ки, Сябанын Тябризя сяфяри заманы бир нечя эцн Шящрийарын йанында гонаг галдыгдан сонра Тещрана гайыдаркян бир-бириля еля аьлашма вя эюз йашы тюкяряк айрылмышдылар ки, ятрафда олан мцсафирляри мцтяяссир едиб кядярляндирибляр. Биз Шящрийарын Сябанын юлцмцня шеир йазмасынын интизарындайдыг вя бу гязял Сябайа Шящрийар елеэийасыдыр (1,491).

Шаирин «Сяба мимиряд» гясидясинин Я.Мцбариз тяряфиндян тяръцмя едилмиш бир нечя бейтиня нязяр салыб мцгайися апараг:

Орижинал:I - Омр-е донйа бе сяр амяд ке Сяба мимиряд,Вяр ня атяшкяде-йе ешг коъа мимиряд .

(1, 489)Тяръцмя:

108

Сона чатмышмы ъащан юмрц Сябамыз да юлцр,Ешг атяшкядяси, кани-вяфамыз да юлцр .

(2, 216).Орижинал:II - Сябр кярдям бе щяме даь-е язизан йаряб,Ин сябури нятяваням ке Сяба мимиряд.

(1, 489)Тяръцмя:Чох язиз даьына сябр ейлямишям алямдя,Буна йох сябрим, илащи ки, Сябамыз да юлцр .

(2, 216)Орижинал:III - Ьюсляш яз яшк дящид о кяфян яз ащ конид,Ин язизист ке, ба вей деле ма мимиряд.

(1, 490)Тяръцмя:Кяфяни ащ, эяряк эюз йасы олсун гцсли,Бу язиз иля бизим зювгц сяфамиз да юлцр.

(2, 216).Йеня дя диггятя чатдырырыг ки, шерин вязн вя ащянэи тяръцмядя

ейни иля орижиналда олдуьу кими сахланмышдыр. Мязмун бахымындан I бейтин 1-ъи мисрасы ейни иля орижиналда олдуьу кими верилмиш, 2-ъи мисрада "вя яэяр йох, ешг атяшкядяси щара эедир" - ифадяси «Ешг атяшкядяси, кани – вяфамыз да юлцр» кими верилмишдир. Шаир фикринин ясас мяьзи Азярбайъан охуъусуна олдуьу кими чатдырылыб.

II бейтдя мцтяръим бцтцн сюзляри тяръцмя етмиш вя шаир дцшцнъясини дягиг, щеч бир ялавя вя йа ихтисар етмядян вермишдир.

III бейтдя ися 1-ъи мисра олдуьу кими, 2-ъи мисрада ися «деле ма мимиряд» (гялбимиз юлцр) ифадяси «зювгц сяфамыз да юлцр» – кими тяръцмя едилмишдир.

Я.Мцбариз Шящрийарын «Эеъянин яфсаняси» ясярини дя щямчинин форма вя мязмун бахымындан орижинала уйьун тяръцмя етмяйя чалышмыш вя буна мцвяффяг олмушдур. Поемадан бир нечя бейтин орижинал вя тяръцмя вариантына диггят едяк:

Орижинал:Саги-йе руз чу ъаме хоршидВажегун эяшт о шекяст о пашид.

(1, 910)Тяръцмя:Эцндцзцн сагиси эцняш ъамыны,Девириб шындырар мейини тюкяр.

(2, 49)

109

Орижинал:Дуд-е ащяш бе фяляк бяр хизядЭерйяд о яшк-е ковкяб ризяд.

(1, 910)Тяръцмя:Улдузлар сяпиляр аьлар эюзцндян,Эюйляря ащындан бир думан чюкяр.

(2, 49)Бу ики бейтин тяръцмясиндя мцтяръим 1-ъи бейтин мисраларыны

орижиналда олдуьу кими ардыъыл вермишдир. Анъаг 2-ъи бейтдя 1-ъи вя 2-ъи мисраларын ардыъыллыьы дяйишдирилмишдир. Лакин бунунла Шящрийар шериййятиня ясла хялял эялмямишдир. Мисраларын ардыъыллыьы дяйишся дя, фикир орижиналдакы кими сахланмышдыр.

Тяръцмядя дил вя ядябиййатын сых ялагяси юзцнц эюстярир. Щяр ики – орижинал вя тяръцмя дилляриндя дил уйьунлугларыны бюйцк уьурла тапан мцтяръим бядии тяръцмядя мцтляг юз йарадыъылыг потенсиалындан да истифадя едир. Анъаг мцтяръим тяръцмя заманы там шякилдя мцяллиф фикриндян, формасындан асылы олур вя тяръцмядя щеч вяъщля сярбястлийя йол вермир. Мцтяръим тяръцмяйя ъялб етдийи ясярин реаллыьы чярчивясиндян чыхмадыьына, форма вя мязмун вящдятини горудуьуна эюря ясярин йцксяк сявиййядя тяръцмя едилдийини сюйлямяк олар. Я.Мцбариз тяръцмяйя ъялб етдийи ясярляря бу юлчцлярля йанашдыьындан щяр заман охуъуларына юзцнцнкцляшдирдийи бядии тяръцмя ясярлярини тягдим етмиш вя милли ядябиййат хязинямизи корифей сяняткарлардан етдийи йцксяк сявиййяли тяръцмялярля зянэинляшдирмишдир.

ЯДЯБИЙЙАТ:1. Диван-е Шящрийар. 2 ъилддя. Тещран , 1358 (фарс дилиндя).2. Шящрийар. Сечилмиш ясярляри Бакы, 1966.3. А.Фёдоров. Общие основы теории перевода. М. 1983.4. Г.Гачечиладзе. Художественный перевод и литературные связи М. 1980.5. И.Кашкин. Для читателя – современника. Статьи и исследования. М. 1977.

110

Ъялаляддин Руминин гязялляри

-1-Цряк, цзр дилядинми тюрятдийин о эцнаща?Ондан1 сяня эялмиш вяфа, сяндян она йетмиш ъяфа.

***О эюстярмиш сяня кярям сян ихтилаф елядикъя,О немятляр верян заман, ейлямишсян нечя хята.

***Сяндян олуб чохлу щясяд, пис фикирляр, дцшцнъяляр,Ондан ися ъязб етмяляр, дад вермяляр олуб ята.

***Бу дадмалар ня цчцндцр? – Ъанынын хошлуьу цчцн.Ъязб етмяляр ня цчцндцр? – Сян оласан бир овлийа.

***Пешман олуб пис ямялдян, «Аллащ» дейиб дуранда сян,О ан сяни ъязб едяряк хилас едяр о бир даща.

***Сян етдийин эцнащындан горхуб, ялаъ ахтарарсан.Эцнащларын сябябини юз ичиндя бир дя ара.

***Бир эцн яэяр йумса эюзцн, бил ихтийарын ондадыр,Эащ фырладар йердя сяни, эащ ойлаьын олар щава.

***Эащ ейляйяр дцшкцн сяни вар-дювлятя, гадынлара,Эащ истяйяр вцъудуна эялиб сяпсин нур Мустафа.1

***Эялсян бура хош оларсан, эетсян ора пис оларсан.Йа бу эямин кечмялидир, йа батмалы эирдаб суйа.

***Еля дуа ет эизлиъя, еля наля чяк сян эеъя,Аралансын йедди сяма, ешидясян ордан сяда.

1 Аллащ нязярдя тутулур1 Мящяммяд пейьямбяр(с)

111

***О Шцейбин2 налясидир, шещя бянзяр эюз йашлары.Сящяр олъаг эюряъяксян эюйдян енмиш беля нида:

***«Эцнащкарсан баьышладым, эцнащыны яфв елядим.Хамуш, ъяннят истяйирдин, вердим сяня, етмя дуа».

***«Истямирям мян щеч няйи, мяня Щаггы яйан еля.Йедди дяниз атяш олса, сюзцмдян етмям имтина.»

***Йарын щцснц говуб мяни, бунунчцн йашдыр эюзлярим.Ъящяннямдир мяним йерим, ъяннятдя етмярям йува.

***Йарын щцснц йохса яэяр, ъяннят мяня ъящяннямдир,Мян йанырам, мящв олурам, щарда ишыг сачыр бяга?1

***Дедиляр ки, эюрмяк цчцн аьламаьы азалт, бары,Чох аьласан дюняъяксян, инан ки, сян ади кора.

***Дедим ки, мян эюряъяйям о ъамалы, о симаны,Щяр бир цзвцн эюз олаъаг, йетяр онда корлуг сона.

***Мяним эюзцм мящрум галыб, эяр эюрмяся о ъамалы,Гой кор галсын щямишялик, демяк лайиг дейил йара.

***Бу дцнйада щяр бир адам фяда олсун эяряк йара,Чцнки йар ган кюпцйцдцр, йар эцняшдир, сачыр зийа.

***Щяр бир кясин бу дцнйада пис, йа йахшы бир йары вар,Пешиманам, мяним юмрцн бу йохлугда олду фяна.

***Бир эцн бири Бяйазидя олмуш иди йол йолдашы,Сорду ондан: «Пешян нядир, сюйля мяня, сян ей эяда.»

2 Шуейб - пейьямбяр1 бяга - ябядилик

112

***Деди ки, мян хярбяндяйям1. Байязидся деди: «Йа рябб!Юлдцр бунцн ешшяйини, олсун ади бяндя худа».

-2-Сямадан сирр кими бирдян беля бир вящй гонду ъана:«Чюкяъяксян сян торпаьа, шадлан, севин щяр бир ана.»

***Щяр кяс зиряк тярпянмяся бир хылф кими чюкяр дибя,Кюпцк цздя олан заман шяраб веряр шухлуг, сяфа.

***Сян кузяни тярпятмя ки, суйун олсун чох тез дуру.Дцрдцн2 сянин ишыг сачсын, дцрдцн дюнцб олсун дява

***Мяним ъаным бир атяшдир тцстцсц чох ишыьынданТцстц щяддян чох оланда сюнцр, галмыр, эедир зийа.

***Тцстц яэяр азаларса, атяш йеня шюля сачар,Бу шюлядян ишыг алар щям буралар, щям дя ора.

***Сян буланлыг суйа бахсан эюрцнмяз ай, улдуз, фяляк,Эцняш вя ай эюрцнмязляр тутуларса яэяр щава.

***Щава чох вахт сярин олур шимал сямтдян ясяндя йел.Сящяр неъя эюзял олур ясся яэяр бади-сяба.

***Кцляк мяним синямдяки кядярляря сыьал веряр,Няфяс башга няфс олар, няфсим ися олар фяна.

***Бу дцнйада гяриб ъаным мцштагдыр ламякан йеря,Няфсим ися отлагдадыр, бунда вармы эюрян мяна?

1 Хярбяндя - ешшякчи2 Дурд – шяраб кузясиндяки чюкцнтц

113

***Ей, саф инъи олан ъаным, чохму сяфяр едяъяксян?Сян щюкмдар шащинисян, шащ фит чалыб, сян цч даща.

-3-Онун лябиля хош олур кялмя демяк вя маъяра,Ялялхцсус, гапы ачыб, десин: «Буйур, хаъя аьа».

***Гуру додагла сюз десин о Хызырын булаьындан.Бир кишинин юзц бойда тикир она дярзи гяба.

***Мяст олурлар бу эюзлярим эюзлярини сцзмясиндян,Рягс еляйяр аьаълар да ясся яэяр бади-сяба.

***Бцлбцл сорар эцл колундан: «Цряйиндя ня вар сянин?»Сюйля, мяням, бир дя ки сян, бурда йохдур кимся даща.

***Сюйляди: «Сян юзцнлясян, олмасын айры истяйин,Бу дцнйадан апарыбмы кимся кющня палтары да?»

***Бил ки, щявяс ийнясинин эюзц дардыр, йягинди бу,Сапы эюздян кечирмядин, чцнки эюрдцн ону гоша.

***Бир Эцняшя нязяр йетир, йаныр неъя од ичиндя.Бу атяшин ишыьындан йерин цзц олур зийа.

***О заман ки, Кялими-Щягг1 цзцн тутду йанан колаХуда деди: «Мян кювсярям, айагйалын сян эял бура».

***Горхма йанан бу аловдан, лятафятли су кимийям.Дювлятя доьру эялмисян, башчы олдун вя мярщяба.

***Сян бир эювщяр вя инъисян, мяканын ъан вя ламякан.Бу дцнйада бир дянясян, бу халг щара вя сян щара?1 Кялими-Щягг – Муса пейьямбярляря ишарядир.

114

***Бу сяхавят сарайыны ешг ялиндян алды ялин,Бу вяфасыз эениш дцнйа сянин иля гурар вяфа.

***Сящяр ачылъаг алмысан кузяни, ъамы овъуна.Бязмя сары чякир сяни, чаьырыр санки «яссяла»1

***Ня олду сюйля гялбиня тутмуш икян йар ялини,Мис щеч олар тохунарса она сясиля кимийа.

***Йарым эялибдир, чох яъяб, низя тутуб санки яряб.Дедим: «Ишин вармы мяня?» Деди: «Тез ол, эял йаныма».

***Гялбим сюйляди: «Мян гачым.» Аьлым деди ки, мян эедим.Рящм еляйиб буйурду ки, эялсин икиси йан-йана.

***Эюйдян енинъя сцфрямиз йу ялини вя аьзыны,Соьан ийи эялярся, бил, бу хош дейилдир инсана.

***Мялащятли бир ашигсян, йетишмисян дуз канына1

Юзцн цчцн шорлуьу сеч, лазымдырмы сяня шорба?

***Додаглары йумсам яэяр вя ачмасам шцбщя гядярШюля олуб данышаъаг, мяним дилим дюнцб ода.

-4-О шащ эялди, о шащ эялди, бязяйин сиз тез ейваны.Чырмалайыб голлары сиз, гаршылайын о Кянаны.

***Эялиб ъанын ъанын ъаны, данышмыр ъандан щеч бир сюз.Она ъандан хейир эялмяз, мяэяр йохдурму гурбаны.

***

1 яссяла – азан сяси.1 кан - мядян

115

Йол азмышдым мящяббятсиз, мящяббят эялди бир анда.Даь идим, олмушам инди щюкмдарчун ат саманы.

***Яэяр тцркдцрся, йа таъик, ня фярги мян она достам.Бир олса да бядянля ъан, бядянин эюрмяйир ъаны.

***Эялин, достлар, вахт йетишди, ъан вермяйя вахт йетишди,Сцлеймана тахт йетишди, говун даща сиз шейтаны.

***Йериндян галх, ня дурмусан, нийя сакит отурмусан.Хябярин йохса Щцд-Щцддян соруш, ахтар Сцлейманы.

***Она сюйля мцнаъаты, даныш сирли ящвалаты.Сцлейман чцнки арифдир, билин гушларда лисаны.

***Сюз бир кцлякдир, ей бяндя, едяр гялби пяракяндя.Вя лакин ямр едяр щярдян: «Йыьыб, топла пяришаны».

-5-Йахшы оларды севэилим сящяр эирярди голума.Ай ишыьы кими мяня цмид верярди хош сима.

***Эялсин мяним ъан веряним, ачсын баьлы голларымы.Ял-айаьым баьлыдырлар, охшайырлар щиъраныма.

***Она дедим: «Ъанын щаггы, сян олмасан бу щяйатдаСевинъ ня шад едяр мяни, ня тясир едяр щалыма.

***Яэяр о, наз иля деся: «Эет, мяндян истяйин нядир?Горхурам мян бу севдадан, бу севда щопар ъаныма.»

***Ийня иля кяфян сяндя, гурбанлыьам, залым, мян дяМянимля дярд-сярин чохдур, ал балтаны, вур бойнума.

***

116

Билирсян ки, сянсиз олан бир щяйаты истямирям.Бу щиърандан юлцм йахшы, юлцм, сон гой щяйатыма.

***Инанмырдым ки, сян мяни тярк еляйиб, эедяъяксян.Дцшцнцрдцм шайиядир, бющтан дейирляр адыма.

***Сян бир ъансан мяня, ъанан, ъансыз неъя йашайым мян.Сян нурусан эюзляримин, неъя дюзцм корлуьума.

***Дедим, бурах бу сюзляри, мцтруб, тез ол, бир пярдя чалЗурнан яэяр йохундурса, эятир рцбабы гаршыма.

-6-Сян бу эцн чаьыр, ей дост, мейдана ал шярабы.Бир анда виран еля бу дцнйада язабы.

***Тутаг ки, эизлятмяйи баъардын сян бадяни,Эизлядя билярмисян, мястлийини, хярабы.

***Хош сюзлц, хош фикирли, севинъ эятирян, ей ешг!Тез аъ о шащяншащын цзцндяки нигабы.

***Ей эюзял, уъалмамыш онун наляси, вайы. Эцлцзлцм, тез бадяни долдур, галмайыб, табы.

***Яэярчи истямирдин эцлшянляр ъилвялянсин,Ня цчцн бяс сатырсан сян дцканда эцлабы.

***Бизи башдан ейлядин, архы ряван ейлядин.Бурах, тез суда цзсцн о бцтзадя ъянабы.

***Ай ъаным, бир аьаътяк бу мейданда битмишикДодаьымыз гупгуру, ичдя йаьыш сейлабы.

***

117

Щяр йандан йени эялмиш рясуллар буйурур ки,Эет, тапа билмядин сян, йохдур бунун ъавабы.

***Ей рущларын фитняси, оьру, ъибэир дястяси,Оьурлайыб, билирсян, Бу Бякирдян рцбабы.

***Мяним бу эцн йарымдан гярибя истяйим вар:«Мцщяддиси1 мяст еля, аьылсыз ет хятабы»2

***Ей мяним щяйат суйум, йайыл бцтцн алямя.Яряби ъанландырыр дявя сцдцнцн габы.

***Ей хош ъамаллы йарым, хамуш дуруб, сакит ол.Биздян хябярдар етмя о йатмышы, о хабы.

-7-Бядяним эцлтяк эцлцр, эцлмцр тякъя дящаным.Еля бил мян мянсизям, йанымда шащ ъащаным.

***Сян атяши эятирдин, сцбщ гялбими апардын,Гялби йетир ъаныма, йалгыз галмасын ъаным.

***Щясядиндя ъанымы гялбя дцшмян ейлямя,Ону бурда сахлама, тяклийя йох эцманым.

***Шащлара лайиг иш эюр, щамыны дявят ейля.Мян бурда тяк галмышам, о сянинля, султаным.

***Бу эцн дя дцнянки тяк эялмясян, щай вермясян.Йанарам щясрятинля, ешитмязсян яфьаным.

-8-Пянъямизи сындыр сян ей мцялла1!

1 Мцщяддис – щядис сюйляйян2 Хяттаб - хитаб едян, натиг1 мцялла – йцксякдя, уъалыгда дуран. – Аллаща ишарядир.

118

Чохлу-чохлу пянъяляр вардыр, валлащ.

***О эцндям ки, дцшдцм ешгин чянэиня,Мянимчцн аздыр артыг чянэ вя зурна.

***Рцбабла чянэ дцнйаны йандырыркян,Бир эизли чянэ дя лазымдыр щяр йара.

***Тямтяраьын сяси, дцшцб алямя.Нийя бу сяс йетишмяйир о кара?

***Бцтцн шамлар, чыраглар йох оларсаНя гям, дашла дямир эялярляр кара.

***Чюр-чюп цзяр дянизлярин цзцндя,Инъилярся чыхмазлар ашикара.

***Чюр-чюплярин лцтфц саф инъидяндир.Бязяр бизи яксинин якси нура.

***Шювгцн, вяслин рямзи олур няьмяляр,Рямзлярся ясас дейилляр ясла.

***Аьзыны йум, ач гялбинин йарасын,Рущлара да дярдин десин гой йара.

-9-Ей ъан! Дейим, дайагсан щяр бир ъана.Сян рущлары учурдурсан щяр йана.

***Сянинля мян горхмайырам зийандан,Хейир эялир сянин иля зийана.

***Фярйад сянин гямзялярин охундан,Киприклярин охшайырлар камана.

119

***Шякяр дцзцб сян бцтлярин лялиня,Гойдун ону сян онларын аьзына.

***Бир ачары баьышламышсан бизя,Сащиб олдуг биз онунла ъащана.

***Бу мейданда сян бизимля дейилсян,Бурахмырлар нийя бизи мейдана?

***Бир шярабда йохса яэяр нишанын,Нийя едир шащидлик бу нишана?

***Чыхмыш икян сян хатирдян, эцманданБу ъанлары кимляр верир эцмана?

***Йалан имиш, наьыл имиш бу дцнйа.Онлар сяни эятирмяйибми ъана?

***Дцзялибся бир ъан шякяр тозундан,Сюйля сипяр йарашармы щеч она?

***Айагларчцн тоз вя торпаг олан кяс,Арзуламаз учмаьы асимана.

***Тез аьзымы исмят иля баьла сян.Салма мяни дил-аьыза, йамана.

Фарс дилиндян тяръцмя едян:Салещ Достялийев

120

Əliəkbər MeşkiniFeyz Alni (Meşkini) Əliəkbər Əli oğlu 1921-ci ildə Meşkin şəhərinin ətraf kəndlərinin

birində anadan olmuşdur. Rəhbərliyin Xübrəqan Məclisinin 1-ci, 2-ci və 3-cü məclislərinin sədri, Qum Elmi

Hövzəsinin Müəllimlər birliyinin üzvü, Xuzestan İslam İnqilabı məhkəmələrinin şəri hakimi, Konstitusiyaya yenidən baxan şuranın sədridir.

Uşaqlıq illərində Nəcəf şəhərində - atası dini elmləri öyrənmək üçün orada idi – təqribən 4 il ibtidai təhsil alıb. Sonra atası ilə birlikdə doğma vətənə qayıdıb və dini elmlərin müqəddimə dərslərini ondan öyrənib.

Atası vəfat etdikdə onun dini elmlər sahəsində təhsili davam etdirmək barədə təkidli tövsiyəsinə əməl etmək üçün Ərdəbil şəhərinə gedib. Orada bir neçə ay ərəb dilinin qrammatikası dərslərini oxuduqdan sonra pəhrizkar bir alimlə görüşü həyatında dəyişilik yaradıb. Bu, Rza xan Pəhləvinin əmri ilə hücuma məruz qalmış Məşhəd şəhərinin Gövhərşad məscidində ölən və yaralanların arasından sağ çıxmış bir şəxs idi. Əliəkbər onunla tanış olduqdan sonra təhsilini davam etdirmək üçün Ərdəbil tələbələri ilə birlikdə Qum şəhərinə getməyi qərara alıb.

Rza xan hakimiyyətinin sonuncu illəri idi. Əliəkbər Qum elmi hövzəsinin digər tələbələri kimi təzyiq və qorxu altında təhsil alırdı. Nəhayət Rza Pəhləvinin qaranlıq kölgəsi İran xalqının başı üzərindən çəkildi və bir müddət oxumaq üçün münasib şərait yarandı. Bu müddətdə Meşkini mərhum Ayətullah Höccət Kuh Kəmərinin, mərhum Ayətullah Burucerdi və Ayətullah Mühəqqiq Damadın xaric dərslərində iştirak edə bilib. Get-gedə ikinci Pəhləvi Məhəmməd Rzanın diktatorluq dövrü başladı. Məhəmməd Rza şah mərhum Ayətullah Burucerdi sağ olana qədər İslamla aşkar şəkildə mübarizə etmirdi, lakin ərbablarının əmrinə uyğun olaraq İslamın əsasları, onun hökm və qanunlarının aradan aparılması, İran cəmiyyətinin pisliklərə və pozğunluqlara sürükləməsi yolunda əlindən gələni əsirgəmirdi. Mərhum Burucerdinin vəfatından sonra Pəhləvi hakimiyyətinin İslamın hökmlərini və ruhaniyyəti yox etmək, İran İslam xalqını ideologiyasız və qərbyönlü bir xalqa çevirmək üçün hövzələrə və ruhaniyyətə həmlələri şiddətli şəkildə aşkar oldu və şah rejiminin qorxunc təhlükəsizlik təşkilatı -SAVAK vasitəsilə məzlum İran xalqında, xüsusilə dindarlar arasında elə bir qorxu və xof yaratdı ki, heç kəs nəfəs ala bilmirdi. Yezidin zülmü hər yeri bürüdüyü belə bir vaxtda zəmanənin Hüseyninin səsi Qumdan qalxdı və şah rejiminə qarşı mübarizələr artdı.

Ayətullah əl-üzma Xomeyninin (r) sözləri, bəyanatları və qələmi güllə və ox kimi ikinci Pəhləviyə və onun amerikalı ağasına tərəf yağırdı. İmam Xomeyninin təbiri ilə desək, "Qum Elmi hövzəsi tərəfindən heç bir təhlükə gözləməyənlər birdən gördülər ki, ruhaniyyət tərəfindən gözə, qulağa və zehnə nəisə dəyir". Bu dövrdə hövzə tələbələri İmam Xomeyninin başladığı hərəkata qoşularaq şaha qarşı aşkar şəkildə mübarizəyə qalxdılar. Meşkini bu mübarizələrdə dəfələrlə Qum şəhərinin polis və təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən həbs olundu. İmam Xomeyninin əmrlərinin necə icra olunmasını müzakirə etmək üçün Qumda təşkil olunan gizli toplantılarda iştirak etdiyi üçün təqiblərə məruz qaldı və dörd aya yaxın Tehranda gizləndi. Tehranda saxta adlarla yaşayır və dostları ilə görüşürdü. Lakin dostlarının çoxu həbs olunub Qəsr və Evin həbsxanalarına salınmışdılar. O zaman həbsxanada olan mərhum Ayətullah Taliqani dəfələrlə Meşkiniyə xəbər göndərdi ki, gizli həyatını buraxıb özünü təslim etsin. Çünki həbsxana onun indiki vəziyyətindən yaxşıdır və orada ən azı sədaqətli dostlarla görüşə bilər.

121

Lakin Əliəkbər mütaliə etməyə və kitab yazmağa böyük həvəs göstərdiyi və həbsxanada lazımi vasitələri tapa bilməyəcəyindən qorxduğu üçün özünü təslim etmirdi. O, bu dövrdə bir neçə kitab yazmağa müvəffəq oldu və nəhayət dörd aydan sonra İraqa tərəf getdi.

Yeddi ay Nəcəf Əşrəfdə dövrün bəzi mərcəyi-təqlidlərinin və İmam Xomeyninin dərslərindən bəhrələndi. Bədəninin zəifliyi və Nəcəf şəhərinin isti havası orada yaşamağa imkan vermirdi. Çarəsizlikdən Quma döndü. Elə ilk gündəcə dostlarının onunla görüşə gəldiyi üçün SAVAK tərəfindən çağırıldı. Ondan 48 saata Qumu tərk etmək barədə iltizam alındı. Həmin günün səhəri Məşhəd şəhərinə yollandı və 15 aya qədər Məşhəd elmi hövzəsində tədrislə məşğul oldu. Sonra yenidən Quma qayıtdı. Qumda İmam Xomeyninin əmrlərinin və bəyanatlarının necə yayılması haqqında təşkil olunmuş gizli iclaslarda iştirak edirdi. Bir müddət bu minvalla keçdi. Demək olar ki, Pəhləvi rejimi əleyhinə yayılan hər bir bəyanat və elanda hövzənin digər məsuliyyətli şəxsləri ilə bərabər onun da əməyi olurdu. Bir müddətdən sonra hövzədə bu insanların mövcudluğu rejim üçün təhlükəli sayıldı və SAVAK tərəfindən əsas təhlükə mənbəyi hesab olunan hövzənin 27-ə yaxın müəllimi haqqında sürgün hökmü kəsildi. Meşkimi də 3 il müddətinə sürgünə məhkum olundu.

Hökm elan olunan vaxt yay tətillərinə təsadüf etdiyi üçün bir neçə günlük doğma diyara – Meşkinə səfər etdi. Qohumlarını ziyarət etdi. Lakin çox keçmədi ki, təhlükəsizlik əməkdaşları tərəfindən həbs edildi və Qum şəhərinin SAVAK-ına təhvil verildi. Orada onu bir-neçə saatlıq polis idarəsinə aparıb bəzi suallar verdikdən sonra rəsmi sürgün hökmünü oxudular və Kerman vilayətinin Mahan məntəqəsinə yolladılar. Bir il orada nəzarət altında qaldı. Mahanda münasib zəmin yarandığını hiss edib Cümə namazını bərpa etdi. Yavaş-yavaş onun ətrafına yığışanların sayı çoxaldı və Kerman SAVAK-ı məsələni mərkəzə çatdırdı. Bir gün axşamçağı onu polis idarəsinə çağırdılar və orada maşına mindirib Kermana və oradan da Gülpayeqan şəhərinə apardılar. Lakin ailəsi Mahanda qaldı.

Mahanda qaldığı müddətdə Kermanın və ətraf məntəqələrin möhtərəm ruhanilərinin lütfü və məhəbbəti onun halına şamil olurdu. Həmçinin Gülpayeqanda da bir il daha şiddətli nəzarət altında yaşamalı oldu. Onu camaat namazı qılmağa qoymurdular. Çarəsizlikdən bir evdə müəllimlər üçün təfsir dərsləri deməli oldu.

Bir ildən sonra yenidən onu yerini dəyişməyə məcbur etdilər və qəflətən Kaşmer şəhərinə apardılar. Bir il də orada qabaqkından daha şiddətli nəzarət altında qaldı. Bu dəfə hansı məsciddə ki, camaat namazı qılmağa başlayırdı, onu tapıb namaz qılmağa qoymurdular. Hətta qaldığı mədrəsədə belə camaat namazı qılmağına mane olurdular. Bəzən mədrəsədə qaranlıqda camaat namazı qılırdı. Dəfələrlə polis idarəsinin rəisi onu hədələyərək aqibətinin daha ağır olacağını deyirdi.

Meşkini sürgün müddəti sona çatdıqdan sonra yenidən mübarizə meydanına atıldı və inqilab qələbə çalana qədər İslam yolunun döyüşçüləri ilə birlikdə bacardığı qədər küfrə qarşı mübarizədə iştirak etdi. O vaxta qədər ki, Haqq-Təalanın lütfü iranlılara şamil oldu və İmam Xomeyninin peyğəmbərcəsinə rəhbərliyi iranlıları taqutların zillət və əsarətindən qurtardı və inqilab qələbə çaldı.

122

Ustad Məhəmmədtəqi CəfəriMəhəmmədtəqi Cəfəri 1925-ci ildə Təbrizdə dindar ailəsində anadan olmuşdur. İbtidai təhsil

almaq üçün o zaman Təbrizdə yeni açılmış müasir məktəblərin birinə daxil olmaqla gələcək elmi uğurları üçün bir yol açdı. Belə ki, yazıb oxumağı seyyidə anasından öyrəndiyi üçün məktəbə daxil olduqda, məktəb müdirinin məsləhəti ilə birbaşa dördüncü sinifdə təhsil almağa başladı. Bu başlanğıc elm qüllələrini heyranlıqla fəth edəcək bir uşağın təhsil yoluna daxil olmasından və illər sonra Ayətullah Mirzə Fəttah Şəhidi tərəfindən kəşf olunacaq bir xüsusi istedaddan xəbər verirdi.

Məhəmmədtəqi təhsilini davam etdirmək üçün Tehran və Qum şəhərlərinə gedərək Mirzə Mehdi Aştiyani, Şeyx Məhəmmədrza Tonekaboni kimi alimlərdən və Mirzə Məhəmmədtəqi Zərgər Təbrizi kimi ariflərdən dərs almışdır. Lakin bir müddətdən sonra anasının xəstələnməsi və daha sonra vəfatı səbəbindən Təbrizə qayıtmış və burada Ayətullah Şəhididən dərs almışdır. Ayətullah Şəhidi gənc Məhəmmədtəqinin xüsusi istedada malik olmasını hiss etmiş və israrla ona təhsilini davam etdirmək üçün Nəcəf elmi hövzəsinə getməyə tövsiyə etmişdir. Demək olar ki, mərhum Şəhidi Məhəmmədtəqini 1945-ci ildə Nəcəfə göndərməklə onun elmi taleyində və təfəkkür təkamülündə əsas rol oynamışdır. Məhəmmədtəqi Cəfəri Nəcəf elmi hövzəsində 11 il təhsil alaraq Seyid Əbülqasim Xoyi, Seyid Möhsün Həkim, Şeyx Kazım Şirazi, Seyid Cəmaləddin Gülpayiqani, Şeyx Murtaza Taliqani və ... kimi tanınmış alimlərin və mütəfəkkirlərin elm xəzinələrindən istifadə etmiş və 19 yaşında ikən müctəhidlik dərəcəsini almışdır.

Məhəmmədtəqi Cəfəri 1951-ci il radələrində təhsilini bitirdikdən sonra İrana qayıtmışdır. Bu dindar alim həyatının yarım əsrini elmə həsr edərək nəhayət 1998-ci ildə xəstəlikdən

vəfat etdi.Ustad Cəfərinin xüsusiyyətlərindən biri də onun nizam-intizama çox diqqət yetirməsi

olmuşdur. Onun bu məsələyə diqqəti o dərəcədə idi ki, demək olar, nizam-intizam əti və qanı ilə qarışıb hər bir hərəkətində müşahidə olunurdu. Əllamə Cəfəri nizam-intizamsızlığı şərq və İslami ölkələrin geriliyinin əsas amillərindən hesab edirdi.

Əllamə Cəfəri bir çox şəxsiyyətlərin və alimlərin təfəkkürləri haqqında tədqiqatlar aparmışdı. Onlardan biri də məşhur ingilis filosofu Bertrand Rasse idi. Əllamə bu filosofun "Bertrand Rassel speaks his mind" və "Russel's Best Bertrand" kitablarına şərh yazmış və müxtəlif məsələlərdəki fikirlərini araşdırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki mütəfəkkir arasında 1963-cü ildən elmi yazışmalar başlamış və bir neçə fəlsəfi və riyazi mövzularda davam etdirilmişdir.

Ustad Cəfərinin həyatı boyu haqqında düşündüyü məsələlərdən biri də "əməl və əksül-əməl" idi. O bütün vücudu ilə inanırdı ki, həyatda baş verən hər bir əməlin gec və ya tez, mütləq əksüləməli də baş verəcəkdir. O, bu nəticəyə özünün və digər insanların bir çox təcrübələri əsasında gəlmişdir.

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri özünün bərəkətli ömrü boyu yüzlərlə kitab, məqalə və elmi əsərlər ərsəyə gətirmişdir. Bu əsərlərin bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Fiqh risalələri (təharət, namaz, oruc və s.)2. İnsan və qərb baxışında beynəlxalq insan hüquqları (fars və ingilis dillərində).3. Ər-rza.4. Cəbr və ixtiyar.

123

5. Məqalələr toplusu.6. İnsanla dünyanın rabitəsi.7. Həyatın idealı və ideal həyat.8. Dörd fəlsəfi mövzuda Devid Hyumun nəzərinin tənqidi. 9. Rasselin seçilmiş nəzəriyyələrinin araşdırılması və tənqidi.10. Gəzəllik və incəsənət İslam nəzərində.11. İslam siyasi prinsiplərinin hikməti (Həzrət Əlinin (ə) Malik Əştərə əmrləri).12. Musiqi fəlsəfə və psixologiyada.13. Əqlin mesajı.14. Dinin fəlsəfəsi.15. Fəlsəfə və həyatın hədəfi.16. Fəlsəfə və sekülarizmin tənqidi.17. Mövləvi və ideologiyalar.18. Dinlə elmin əməkdaşlığı.19. Yaradılış və insan.Əllamə Cəfərinin iki böyük əsəri "Məsnəvini təfsiri, tənqidi və təhlili" və "Nəhcül-Bəlağənin

tərcüməsi və təfsiri" digər əsərlərindən seçilməkdədir. O, hələ Nəcəf elmi hövzəsində oxuduğu zaman Mövlananın "Məsnəvi" kitabı ilə dərindən tanış olmuş, Tehranda məskunlaşdıqdan sonra 1965-ci ildən isə bu kitabı tədris etməyə başlamışdır. "Məsnəvinin şərhi" kitabı 5 il müddətinə ərsəyə gəlmiş və bunun nəticəsi olaraq 15 cildlik görkəmli bir elmi əsər yadigar qalmışdır.

Əllamə Cəfəri hələ çoxdan Mövlana Cəlaləddinin təfəkkür və əndişələrinə ciddi şəkildə diqqət yetirirdi. Onun nəzərincə, Mövlana İslam dünyasının ən böyük insanşünaslarındandır ki, Şəms Təbrizinin cazibəliyinə vurğun olduğu və müsbət irfan mərhələlərini keçdiyi üçün bütün digər mütəfəkkirlərdən əsaslı şəkildə fərqlənir.

"Məsnəvi" təfəkküründə açıq düşüncə sisteminin mövcudluğu Cəfərinin bu kitaba marağını daha da artırmış və onun fikrincə Cəlaləddin Mövləvi ondan öncə bəşər mütəfəkkirləri arasında bənzəri olmayan heyranedici məsələlər haqqında danışmışdır.

124

Müasir şair doktor Qeysər Əminpurun nəzərində şeir HƏYATIQeysər Əminpur 1959-cu il Ordibehişt ayının ikisində Dezful şəhərində dünyaya gəlmişdir. O, öz ibtidayi təhsilini Qetvən və Dezfulda başa vuraraq Tehrana gəlir və burda 1997-ci ldə fars dili və ədəbiyyatı fakültəsi üzrə doktorluq dərəcəsi almışdır. İslam sənəti və təfəkkürü sahəsində öz fəaliyyətinə 1979-ci ildə başlamışdır. O 1997-ci ildə “Suruşe nocavan” jurnalının redaktoru olur və elə həmin tarixdən indiyə qədər Tehran və Əz-Zəhra universitetlərində tədrislə məşğuldur. 2003-cü ildə fars dili və ədəbiyyatı mədəniyyət evinin üzvüdür. İlk şerlər toplusu 1983-cü ildə “Tənəffüse sübh” adıyla çap olundu. Bu kitabdakı əsərlərinin çoxu qəzəllər idi və təqribən 20 ədəd azad şeir vardı. Elə həmin ildə “Dər kuçe aftab” adlı kitabı çap edilir. 1986-cı ildə 28 səhifəlik Kərbəla faciəsindən bəhs edən “Mənzumeyi zöhre ruze dəhom” kitabı İranın Mədəniyyət və İrşad nazirliyi tərəfindən nəşr olunur. 1990-cı ildə "Tənəffüse sübh" və "Dər kuçe aftab" kitablarından seçmələr Suruş nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur. Əminpur “Ayinehayi nagəhan” kitabında ədəbiyyat və şeirdən aydın dərk etmə mərhələsinə çatır. Bu şeir dəftəri yeni formada bildirilən təfəkkürdən xəbər verir. "Ayinehayi nagəhan" kitabı Əminpuru təsir qoyan və inqilab sənətçilərinin sırasında təsbit edir və həmçinin yeni nəsil şairlərinin mövcudluğunu rəsmiləşdirir. Doxsanıncı illərin ortalarında Əminpurun “Ayinehayi nagəhan 2” kitabı çap olunur. Bu kitabdakı şerlər sonralar məktəb kitablarında inqilab şer nümunəsi kimi verilir. Həmin zamanlarda şeirlərinə musiqilər bəstələnir və bu musiqilər qoca və cavanın dodaq zümzüməsinə çevrilir. Məşhurlaşdıqdan sonra mötəbər nəşriyyatlar onun şerlərini çap etməyə başlayırlar. Mirvarid nəşriyyatı 1999-cu ildə onun şerlərini Şamlu, Nima , Furuğ və ... şeirləri ilə yanaşı çap edir. Əminpurun “Qolha həme aftabgərdanənd” kitabı 2002-ci ildə Mirvarid nəşriyyatında çap olunur və dəfələrlə işıq üzü görən bu kitab oxucu rəğbəti ilə qarşılanmışdır. Doktor Qeysər Əminpur 2003 cü ildə Suruşe nocavan jurnalının redaktorluğundan istefa verir və Tehran və Əz-Zəhra universitetlərində təhqiqat işləri ilə məşğul olur. Qeysər Əminpurun şerləri inqilabın ikinci nəslinin kamil dil nümunəsidir. Bu nəsil ideyalara həqiqət donu geydirib və həqiqət fikirlərin yenilənməsinə səbəb olmuşdur. Ola bilər elə buna görə də Əminpurun ömrünün sonunda yazdığı şeirlər inqilabın üçüncü nəsli tərəfindən böyük həvəslə qarşılanmışdır. Bu insanlar heç olmasa onun bir divanını öz kitabxanalarında saxlamağı qənimət bilmişlər. Müəllim və müasir şairin əsərləri 1.Tənəffüse sübh; 2. Kuçeyi aftab; 3. Misli çeşme, misle rud; 4. Zühure ruze dəhom; 5. Ayinehayi nagəhan; 6. Qolha həme aftabgərdanənd; 7. “Mirvari” şeirlər toplusu; 8. Bi bal pəridən; 9. Tufan dər parantez;

125

10. Be qole pərəstu “Yeniyetmə şeir toplusu” ; 11. Müasir şeirdə ənənə və yenilik;

Şeir xüsusiyyətləriToxunulmamış mövzu : Əminpurun diqqətli olması onu məzmun tapan şairə çevirmişdir. Məzmun tapması onu həqiqətdən uzaqlaşdırmamış və müəmmalı nazik fikirləri zehninə yaxın buraxmamışdır. Onun dili sadəliyi ilə yanaşı gözə gələcək dərəcədə gözəlliyə malikdir. Yeni fikirlər : Belə bir deyim vardır ki, hər nə olubsa keçmişlər yazmışlar və indi yazılanların yeniliyi yoxdur. Yazılanlar o əsərlərin şərhidir. Ancaq başqa bir cavab da vardır ki deyir: hər şeyi hamı bilir və hamı hələ də yeni sənət xəlq və kəşf olunmasına inanır. Qeysər bu sahədə yaxşı çalışan şairlərdəndir. “Rahi bala rəftən” qitəsində məzmun və təfəkkürdə olan bu yenilik görünür. Müasir dil : Əminpur şerlərində çalışır ki, bütün qanunlara riayət etməklə, kinayə və islahatlardan, səlislik və rəvanlıqdan istifadə etsin. O, “Balhayi kudək” şeirində başqa şeirlərində daha çox xalqın dil mədəniyyətindən istifadə etmişdir. Mövzuların müxtəlifliyi: Onun seçilmiş mövzuları xalqa və yeniyetmələrə aiddir. Bunlar yaxşı yenilik və təravətə malikdir. Vəzn : Şeirdə uşaq və yeniyetmələrlə rabitədə ritmik vəznlər və vəznli sözlərdən istifadədir. Əminpur bu imkanlardan bəhrələnərək xalq üçün müxtəlif vəznlərdən istifadə etmişdir.

126

Иранда Ъялаляддин Руминин 800 иллик йубилейиня щяср олунмуш бейнялхалг конфрансАйэцн Ялизадя

Сийаси гаршыдурмалар, тябии фялакятляр, мцщарибяляр вя сайсыз инсанларын юлцмцня сябяб олан йолuхуъу хястяликляирн бцтцн дцнйаны ящатя етмяси инсан ювладыны щяйяъана эятирир вя ону цмидсизлик чухуруна йуварланмаьа вадар едир. Амма ня йахшы ки, дцнйанын Шярг адланан бир ъоьрафи мювгейи вардыр вя орадан мянявиййат хязинясиня гиймятли инъиляр бяхш етмиш дащи шяхсиййятляр инсанлары бу цмидсизлик эирдабындан гуртармаг цчцн ъидди сяйля чалышмыш вя бяшяр ювладыны камилляшмя йолунда мцбаризяйя сяслямишляр. Яэяр дцнйа садаладыьымыз мянфи цнсцрлярля долу олсайды, таразлыг позулар вя нящайят мящв олма тящлцкяси йаранарды. Материалистлярин яксиня олараг мянявиййат аляминин мювъудлуьуну сцбут едян мцтяфяккирлярин тясирляри бу эцн дя юзцнц эюстярмякдядир. Чцнки Шяргин онларла дащи шяхсиййятляри юз ясярляриндя инсанлары щягигят ахтарышына дявят етмиш вя бунун маддя аляминдян фяргли щеч бир мяканы вя заманы олмйан мяна аляминдя мювъудлуьуну охуъуларына чатдырмышлар. Мящз буна эюря дя мянявиййат чешмясини бол вя саф сулу едян шаир, философ вя мцтяфяккирлярин ясярлярини ня заман, ня дя мякан чярчивясиня салмаг мцмкцндцр.

Мялум олдуьу кими Шярг мядяниййятинин инкишафында Иранын бюйцк ролу олмушдур. Инди дя Иран бу мядяниййятин горунмасы вя эяляъяк нясилляря ютцрцлмясиндя бюйцк ишляр эюрцр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, дащи сяняткарларын ирсини юйрянмяк, онлары дцнйайа чатдырмаг севиндириъи щалдыр. Чцнки яэяр беля дащиляримизя сащиб чыхмасаг, онларын сюзцн щягиги мянасында щуманизми, ядаляти, мянявиййаты вя мящяббяти тяблиь едян ясярляриня биэаня йанашсаг, онлары арашдырыб мцасир инсанлара чатдырмасаг, бу бизляря бюйцк эцнащ сайылар.

Бизя Низами, Щафиз, Ъами, Сяди, Руми, Нясими, Яттар, Няваи ирсини юйрянмяк вя бцтцн дцнйайа чатдырмаг чох асандыр. Чцнки онларын ясярляринин рущу биз шярглилярин рущуна щансыса франсыз, инэилис, русун рущундан даща йахындыр. Щямин сяняткарлар юз ясярлярини инсанын дцзэцн йашайышыны тянзимляйян Ислам дининин тясири иля даща да камилляшдирмишляр. Демяли, Шяргин кечмиш дяйярляри вя Ислам тялимляри иля чульалашмыш Шярг-Ислам мядяниййяти дцнйа мядяниййятинин мяркязи олмуш вя бундан сонра да олаъагдыр. Мянявиййат аляминин сирлярини юз «Мяснявийе-мяняви» ясяриндя фаш едян эюркямли

127

сяняткар Ъялаляддин Руми бу мядяниййятин юн ъярэясиндя дуранлардандыр

Бюйцк ариф Ъялаляддин Мящяммядин анадан олмасындан 800 ил кечир. Шцбщясиз, Мювлана бцтцн дцнйа мядяниййятиндя ариф вя шаирлярин ян эюркямлисидир ки, онун мярифят вя тяфяккцрц бцтцн сийаси вя мядяни сярщядляри ашыб ясрляр бойунъа дцнйанын щяр бир йериндя щягигят вя мярифят ахтарышында оланларын щидайят улдузуна чеврилмишдир. ЙУНЕСКО тяшкилатынын гятнамясиня ясасян, 2007-ъи ил тарихи Мювлана или елан олунмушдур. Бу мцнасибятля дцнйанын бир чох юлкяляриндя, о ъцмлядян Тцркийядя вя Азяйрбайъанда да Мювлана эцнляри кечирилмишдир. Иранда октйабрын 28-дян нойабрын 2-ня кими давам едян Бейнялхалг Мювлана конфрансы дащи мцтяфяккирин ирсини танымаг вя танытдырмагда мцстясна рола малик олмушдур. Конфранс Тещран шящяриндя башламыш, Тябриздя давам едяряк Хойда юз ишиня хитам вермишдир. Бу конфранслары кечирмякдя Иранын мягсяди дцнйа мювлявишцнасларыны бир арайа йыьмаг олмушдур. Бейнялхалг конфрансдан яввял кечирилян тядбирляр бунлардыр:

Мювлананын ирфаны (Тещран Университети-2006, декабр), Яттарла мцгайисядя Мювлананын дили вя тяфяккцрц (Мяшщядин Фирдовси Университети,-2007, март), Мювляви вя дин (Шираз Университети, 2007-апрел), Мювлана вя ядяби нязяриййяляр (Кирманын Шящид Бащоняр Университети, 2007-ъи ил, апрел), Мювлана вя мцасир дцнйа (Тещранын Шящид Бещешти Университети-2007, апрел), Мювлана бахышында яхлагын фялсяфяси (Симанан, 2007, апрел)

Бейнялхаг конфранс Тещранда 2007-ъи ил, октйабрын 28-дя Ислам юлкяляри башчыларынын иълас салонунда юз ишиня башлады. Конфранс Иран Ислам Республикасынын щимни, Гуран тилавяти вя Устад Щясян Нащидин ней чалмасы иля юз ишини давам етдирди. Конфрансын давамында Иран рясмиляринин чыхышлары динлянилди. Мядяниййят вя Ислами истигамятляндирмя назиринин конфранс щаггында цмуми мялуматындан сонра сюз Иран Ислам Республикасынын президенти Доктор Мащмуд Ящмяди Нежада верилди. Президентин чох мязмунлу чыхышы иля бейнялхалг елми конфранс юз ишиня башлады. Конфрансын сядри Ислам Шурасы Мяълисинин сядри Гуламяли Щяддад Адил вя елми катиб Гуламрза Яванинин чыхышлары динлянилди вя беляликля конфрансын ачылыш мярасими сона чатды. Бундан сонра щямин салонун айры-айры залларында йедди бюлмя цзря конфранс давам етди. Бязиляриндя дяйирми маса формасында, бязиляриндя ися йалныз мягалянин охунушу щалында. Гейд етмяк лазымдыр ки, Ирандан башга 29 юлкядян 89 няфяр мювлявишцнасларын мягаляляри конфрансда

128

охунмаг цчцн сечилмишди. Азярбайъан (4 няфяр), Албанийа (1 няфяр), Алманийа (1 няфяр), Америка (6 няфяр), Ермянистан (1 няфяр), Юзбякистан (1 няфяр), Австралийа (1 няфяр), Инэилтяря (3 няфяр), Болгарыстан (1 няфяр), Бангладеш (2 няфяр), Боснйа (2 няфяр), Пакистан (9 няфяр), Таъикистан (51 няфяр), Исвеч (2 няфяр), Франса (3 няфяр), Газахыстан (2 няфяр), Канада (1 няфяр), Литва (1 няфяр), Мисир (2 няфяр), Щиндистан (5 няфяр), Йугославийа (1 няфяр), Йунаныстан (2 няфяр)

Республикамыздан иштирак едянляр ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу, ф.е. н. Нясиб Эюйцшов, Айдын Бабайев вя мян идим.

Тещранда кечирилян ики эцн мцддятиндя 140 няфяр Иран вя хариъи тядгигатчыларын мягаляляри йедди бюлмя цзря тягдим олунду. Щямин бюлмяляр ашаьыдакылардан ибарятдир:

1.Доктор Гуламрза Яванинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя» бюлмяси.

2.Доктор Шящрам Пазукинин сядрлийи иля «Ирфан вя дин» бюлмяси.

3.Доктор Яли Мящяммяд Сяъъадинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя» бюлмяси.

4. Доктор Гурбан Бещзадйан Нежадын сядрлийи иля «Мювляви дцшцнъясиндя дин вя мядяниййят арасында анлашма» бюлмяси.

5. Доктор Бящмян Навяр Мцтлягин сядрлийи иля «Щцняр вя эюзяллик» бюлмяси.

6. Доктор Гуламщцсейн Гуламщцсейнзадянин «Дастанйаратма» бюлмяси.

7. Доктор Мящяммяд Ъяфяр Йащяггинин сядрлийи иля «Дил вя ядябиййат» бюлмяси.

Ф.е.н. Нясиб Эюйцшов "Щикмят вя фялсяфя" бюлмясиндя «Мювлявинин тяфяккцр системиня бахыш», ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу "Дил вя ядябиййат" бюлмясиндя «Мювляви ядябиййатынын Шейх Сяфи бахышындан шярщи», Айэцн Ялизадянин "Ирфан вя дин" бюлмясиндя «Ирфан ядябиййатында камил инсан» мягаляляри охунду.

Бейнялхалг конфрансла йанашы диэяр тядбирляр дя кечирилди. Бунлардан конфрансын биринъи эцнцндя Тещранын Вящдят салонунда кечирилян тядбири вя икинъи эцнцндя Бащаристанда олан тядбири гейд етмяк олар.

Конфранс юз ишиня Тябриз шящяриндя давам верди. Тябриз конфрансынын ачылыш мярасими Шящрийар отелинин акт залында кечирилди. Тябриз конфрансынын мясулларындан олан Ялиясьяр Шердуст конфрансын ня цчцн Тябриз шящяриндя давам етмяси суалына беля ъаваб верди: «Мялум олдуьу кими Тябриз Мювлявинин устады, мцршиди Шямс Тябризинин вятянидир. Устад Мящяммяд Щцсейн Шящрийар Мювлявинин 750 иллик йубилейи мцнасибятиля

129

йаздыьы бир поемада Мювляви, Шямс Тябризи вя Тябриз щаггында беля дейир: «Бцтцн дцнйа Мювляви рущунун ардынъа эязир, Мювляви ися Шямс Тябризинин ахтарышындадыр вя Шямс Тябризинин рущу да Тябриздядир.» Она эюря дя конфрансын Тябриз шящяриндя давам етдирилмясиня гярар верилмишдир

Конфранс нювбяти иъласына Тябризин Азад Университетиндя башлады. Йеня дя мцхтялиф бюлмяляр цзря мягаляляр динлянилди. Азярбайъандан олан Айдын Бабайевин мягаляси дя Тябризин Азад Университиетиндя охунду.

Тябриздя дя конфрансла йанашы, бу шящярин эюрмяли йерляриня Эюй мясъидя, музейляря, Елэюлцня тамаша етдик.

Бейнялхалг конфрансын бешинъи эцнц Хой шящяриндя давам етди. Бязи тядгигатчыларын йазыларына ясасян Шямс Тябризинин мягбяряси Хой шящяриндя йерляшир. Иранын мядяни мирас назири бу комплексин эяляъякдя Мювляви вя Шямс ашигляринин зийарятэащы олаъаьыны билдирди. Ейни заманда Хойда Мювляви ясярляриня щяср олунмуш ясярлярин сярэиси кечирилирди.

Иранда Мювляви конфрансы иля йанашы щцняр-сянят сащясиндя дя чохлу ишляр эюрцлмцшдцр. Бу сащядя эюрцлян ишлярдян Устад Сядагят Ъяббари тяряфиндян Шямс китабынын щазырланмасыдыр ки, бурада шаирин диванындан ялли гязял эюзял хятля йазылмыш вя мцасир ряссамларын щяр гязяля аид чяклдийи тясвирляр верилмишдир. Диэяр иш Мювлявинин хатирясиня щяср олунмуш маркалардыр ки, бу вязифяни Устад Мащмуд Фяршчийан ющдясиня эютцрмцшдцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, «Шямс фярщянэистан» адлы китаб вя маркалар бцтцн хариъи гонаглара щядиййя олунмушдур.

Гейд етдийимиз бу йазылар Иранда кечирилян Бейнялхал Руми конфрансынын защири тяряфляри иди. Конфрансын рущуна эялинъя демяк истярдим ки, бу, сюзцн ясл мянасында ядяб вя шаирляр мяканы олан Иранын ев сащиблийи иля кечирилян мющтяшям бир шеир-сянят топлантысы иди. Иштиракчылар дцнйанын мцхтялиф бюлэяляриндян олмаларына бахмайараг щамы бир-бирини чох йахшы баша дцшцр, фикир мцбадиляси апарыр вя нязярлярини сюйляйирдиляр. Онларын яксяриййяти Мювляви ирсинин арашдырыъылары олдугларындан щеч дя Иран алимляриндян эери галмыр вя щамы Мювлявинин юз ясярлярини гялямя алдыьы фарс дилиндя бир-бири иля цнсиййят гурурдулар. Щинд, тцрк, яряб, рус, инэилис, франсыз – щамы санки Мяснявидян айры-айры парчалары охумагла шеир мцсабигясиня галхмышдылар. Онларын щамысыны Мювляви дилини юйрянмяйя вадар едян сябяб бюйцк шаирин ясярляриндя иряли сцрдцйц цлви бяшяри щиссляр, инсансевярлик идейалары, щягигят вя камал ахтарышыдыр. Щамынын фикри бир иди : «Яэяр бяшяриййят Мювляви кими дцщанын йарадыъылыьындан хябярдар оларса, дцнйада бир

130

инсанын ганы тюкцлмяз, кимсянин малына тяъавцз олунмаз, бцтцн инсанлар севэи-мящяббятля вя эяляъяйя бюйцк цмидлярля йашайарлар.»

131

Мювланянин 800 иллийи АМЕА Шяргшцнаслыг Институтунда гейд едилди

Бцтцн бяшяриййятя аид едиля биляъяк шаир-мцтяфяккир Мювланя Ъялаляддин Руминин 800 иллийи бу ил бир сыра юлкялярдя бюйцк тянтяня иля гейд едилир. Бу яламятдар тарихля баьлы кечирилян тядбирляр сырасына октйабрын 17-дя АМЕА акад. З.М.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунда Мювланяйя щяср едилмиш елми сессийа да ялавя олунду.

Тядбири эириш сюзц иля ачан Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева Мювланянин фялсяфи-ядяби йарадыъылыьынын ясас идейа-естетик хцсусиййятлярини нязярдян кечирди. Эювщяр ханым Руминын йашадыьы дюврдян данышараг, еля чятин бир зяманядя эюркямли мцтяфяккирин идейаларынын чох бюйцк юням дашыдыьыны гейд етди. Мювланянин «Биз дцнйайа бирляшдирмяк цчцн эялмишик, айырмаг цчцн йох» сюзлярини хатырладан Э.Бахшялийева Руминин миллятляри, иргляри бирлийя чаьырмасыны, онун идейаларынын неъя дцнйяви ящямиййят дашымасыны, бцтювлцкдя бяшяриййятя хидмят етмясини вурьулады. О, Мювланянин, дини мянсубиййятиндян асылы олмайараг, щяр бир инсаны, щятта аллащсызлары да цмид дярэащына сяслядийини гейд етди:

Йеня эял, йеня эялНя олурсан ол…Истяр кафир ол, истяр атяшя тапын, Истяр бцтя…Мювланя йарадыъылыьынын дяринликляриндян сюз ачан

Э.Бахшялийева онун поезийа аляминя неъя эялмясини динляйиъилярин нязяриня чатдырды вя Руминин юмрцнцн 38-ъи илиндя йарадыъылыьына бюйцк тясир эюстярмиш мяшщур алим Шямс Тябризи иля таныш олмасындан данышды: «Бу танышлыг, бу гаршылыглы цнсиййят онун бцтцн мяняви аляминдя еля дяйишикликляря сябяб олур ки, о вахта кими щяля шеир йазмайан Мювланя шаир олур. Онларын арасында чох мараглы бир достлуг башлайыр. Алимлярин йаздыьына эюря, онлар бир-бириндя Инсаны ачырлар. Бу, ики шяхсин эюрцшмяси дейил. Бу, ики инсанын бир-биринин шяхсиндя Инсаны фятщ етмясидир. Бу достлуьа чох эюзял шеирляр щяср олунур. Мювланя Шямсин симасында инсаны илащиляшдирир».

Э.Бахшялийева йарадыъылыьы ясасян фарс дилиндя олан Руминин бир нечя тцркъя шеиринин олдуьуну да хатырладараг, Мювланяни бцтювлцкдя бяшяриййятин сярвяти кими дяйярляндирди.

132

Бу фикри Инэилтярядя апарылан щесабламалара ясасян, мцяййян ил цчцн Мювланянин чап олунан ясярляринин тиражына эюря щятта Шекспири цстялямяси, еляъя дя эюркямли алим Бертелсин «Суфизм вя суфи ядябиййаты» китабында йаздыьы сюзляр дя тясдигляйир: «Тяяссцф ки, бяшяриййят индийядяк Мювланяни йахшы танымайыб, йахшы танысайдылар о да Щюте вя Шекспир кими бцтцн бяшяриййятин сярвяти оларды».

Сонра Шяргшцнаслыг Институтунун «Иран филолоэийасы» шюбясинин мцдири, филолоэийа елмляри намизяди Мясиаьа Мящяммяди «Мювланя вя Шямс: ики дянизин говушмасы» мювзусунда эениш мярузя иля чыхыш етди. Мярузячи Мювланяйя мцасирляри вя хяляфляри тяряфиндян мцхтялиф гиймят верилдийини сюйляйяряк, ян дцзэцн гиймяти башга бир Мювланя – Ябдцррящман Ъаминин вердийини дейиб, онун сюзлярини хатырлатды: «Мян демирям ки, о алиъянаб пейьямбярдир, амма Китабы вар. Мювланянин «Мянявиййат мяснявиси» пящляви дилиндя йазылмыш Гурандыр». Ъами сонра дейир: «Онун «Мясняви»си бязиляриня Гуран кими доьру йол эюстярир, бязилярини дя йолундан аздырыр».

М.Мящяммяди мярузясиндя Мювланянин уъалдыьы зирвяйя йетишмясиндя она нисбятян даща аз танынан, лакин пярястиш етдийи Шямс Тябризинин ролундан бящс етди. Мювланянин щяйатындан эениш данышан М.Мящяммяди онун 7 йашында икян Бялхи тярк едяряк, Конйайадяк кечдийи йолдан, щяйатынын мцхтялиф мярщяляляриндян сюз ачды, Руминин Шямс Тябризи иля илк танышлыьындан, Шямсин она тясириндян данышды. Мювланя Шямсля эюрцшя гядяр арабир шеирляр йазырды. Анъаг илщама эяляряк фасилясиз шеир йарадыъылыьына башламасы мящз Шямсин тясири иля баш верир.

Мярузядя Мювланянин Шямсдян йарарландыьы поезийанын бирлийя эятирмяси гейд едилир. Мювланя дейир: «Эюр ня гядяр щиндли вя тцрк вардыр ки, бир-бирини баша дцшцрляр, амма ня гядяр тцрк вар ки, бир-бириня йаддыр». Йяни Мювланя цряклярин бирлийини дил вя дин бирлийиндян цстцн тутур.

Мярузянин сонунда М.Мящяммяди бюйцк шаир Мящяммядщцсейн Шящрийарын Мювланянин 750 иллик йубилейиня щяср етдийи мяснявисиндя дедиклярини динляйиъилярин диггятиня чатдырыр: «Мювланянин 750 иллийи бцтцн юлкялярдя гейд олунур. Амма Мювланя юзц Шямси ахтарыр. Шямс щарададырса, ора эедир. Шямс дя тябризлидир вя бизимкидир. Демяли, Мювланянин рущу да бизим гонаьымыздыр».

133

Иран Ислам Республикасынын Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязинин сядр мцавини Щямид Сяфяри Иранда Мювлана шеирляринин бцтцн цряклярдя йашадыьыны дейяряк, Руми йарадыъылыьына тяк Шяргдя дейил, Авропа вя Америкада да олан бюйцк марагдан данышды, онун шеирляринин дцнйяви характер дашыдыьыны гейд етди.

Тядбирдя иштирак едян Шяргшцнаслыг Институтунун ямякдашлары Ялибала Щаъызадя, Шяфяг Ялибяйли, Айдын Абийев Мювланя шяхсиййятинин бюйцклцйц, онун йарадыъылыьынынын зянэинлийиндян сюз ачараг, сессийада динлядикляри мярузянин дярин мязмунлу вя файдалы олмасыны диля эятирдиляр.

Тядбирин сонунда Эювщяр Бахшялийева чох мараглы мярузянин динлянилдийини вя бу ятрафда гиймятли фикирляр сясляндийини гейд едяряк, щяр шейин ютяри олдуьуну, йалныз йцксяк мянявиййатын, дяйярли сюзцн, фикрин эяляъяк нясилляря галдыьыны вя Мювланянин да юзцндян сонра мящз бу ъцр зянэин сюз хязиняси гойдуьуну деди.

Вцгар МяммядовМящяммядщцсейн Шящрийарын 100 иллийиня щяср олунмуш бейнялхалг елми симпозиум кечирилди

20-ъи яср поезийамызын эюркямли нцмайяндяси Мящяммядщцсейн Шящрийарын 100 иллик йубилейи бу ил щям Азярбайъанын, щям дя Иранын ян мющтяшям салонларында бюйцк тянтяня иля гейд едилир. Азярбайъанын ядябиййатшцнаслыг елминин тямсилчиляри дя бу тянтянядян кянар гала билмяздиляр.

Нойабрын 28-дя АМЕА-нын конфранс залында юлмяз шаир Шящрийарын 100 иллийиня щяср олунмуш Азярбайъан-Иран бейнялхалг елми симпозиуму кечирилди. Тядбиринин тяшкилатчылары АМЕА-нын академик З.М.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институту вя Низами Эянъяви адына Ядябиййат Институту, еляъя дя Иран Ислам Республикасынын Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязи иди.

Йубилей тядбирини эириш сюзц иля Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева ачды. Эювщяр ханым чыхышында Мящяммяд Щцсейн Шящрийары Азярбайъан вя Иран поезийасынын ян нящянэ сималарындан бири, гцдрятли сюз устады кими тягдим едяряк деди: «Шящрийар 20-ъи яср Азярбайъан вя фарс ядябиййатынын ифтихарыдыр. Шаирин поезийасы дюврцн иътимаи, сийаси, фялсяфи вя ядяби эюрцшляринин ъанлы

134

айнасыдыр. Онун юлмяз ирси ябядидир, няинки Шярг, дцнйа мядяниййят вя ядябиййаты хязинясинин надир инъисидир. Еъазкар поезийасы иля црякляри фятщ етмиш шаир эениш кцтлялярин сонсуз мящяббятини газанмышдыр. Онун шеирляри дилдян-диля дцшмцш, бир чох дилляря тяръцмя олунмуш, инсанларын рущуну охшамышдыр. Бу эцн юлкямиздя чятин еля бир инсан тапыла ки, Шящрийар поезийасынын вурьуну олмасын, онун шеир нцмунялярини билмясин».

Э.Бахшялийева цмумбяшяри идейалары йорулмадан тяряннцм едян шаирин инсанлары сцлщя, бярабярлийя, хейирхащлыьа, мяняви тямизлийя чаьырдыьыны, онун йарадыъылыьында щуманизмин, инсана дащи мящяббятин эениш якс олундуьуну гейд етди. Азярбайъанда шящрийаршцнаслыг сащясиндя апарылан тядгигатлардан, Б.Нябийев, Р.Ялийев, Щ.Бцллури, Е.Гулийев, Е.Шцкцрова, Н.Ризванов вя башгаларынын бюйцк шаиря щяср олунмуш ишляриндян сюз ачан Э.Бахшялийева, бюйцк юндяр Щейдяр Ялийевин сюзлярини хатырлатды: «Дащи сяняткарын йарадыъылыьынын дяриндян юйрянилмяси, тядгиг вя тядрис едилмяси сянят вя елм хадимляримизин мцгяддяс боръудур».

Сонра ИИР-нин Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязинин сядр мцавини Щямид Сяфяри тядбир иштиракчыларына юз тябрикини чатдырды. О, Шящрийары Шярг поезийасынын дащи нцмайяндяляри иля бир ъярэяйя гойараг, бу ъцр шаирлярин тяк бир халга, бир юлкяйя дейил, дцнйяви фикирляри, бюйцк сяняткарлыьы иля бцтцн дцнйайа мяхсус олдуьуну деди. Щ.Сяфяри Иранда Шящрийарын ад эцнцнцн щяр ил бир шеир байрамы кими анылдыьыны, бюйцк шаиря щяср олунмуш чохсайлы тядбирляр кечирилдийини, китаблар няшр олундуьуну гейд етди.

АМЕА Ряйасят щейятинин тябрикини тядбир иштиракчыларынын диггятиня АМЕА-нын мцхбир цзвц Теймур Кяримли чатдырды.

Сонра мярузяляр башланды. Илк мярузячи – Ядябиййат Институтунун директору, академик Бякир Нябийев «Шящрийар шериндя щагга дявят» мювзусунда чыхыш етди. Б.Нябийев Шящрийарын ядябиййатымызын классики сявиййясиня галхдыьыны сюйляди. О, шаирин йарадыъылыьы иля охуъуларына бюйцк мяняви дяйярляр ашыладыьыны, онлары щагга сяслядийини вурьулады: «Шящрийар бцтцн варлыьы иля щагга сыьыныр вя охуъусуну да щагга дявят едир».

Иранлы алим Ейваз Таща мярузясиндя Шящрийар йарадыъылыьында романтизмдян данышды. О, шаирин йарадыъылыьынын нискил цзяриндя гурулдуьуну гейд едяряк, бу дуйьуларын мянасындан сюз ачды. Мярузячи Хошэинаб кяндиня гайыдаркян шаирин гялбиндя ойанан нискилин онун ясярляриндя неъя якс олундуьуну диля эятирди.

135

АМЕА-нын мцхбир цзвц Теймур Кяримли Шящрийары классик ирс нцмайяндяси кими дяйярляндирди, зянэин фолклорумузун шаирин йарадыъылыьында бурахдыьы изя нязяр салды.

Тарих елмляри доктору, шаир Шащин Фазил Шящрийар гязялляриндян сюз ачараг, бюйцк сяняткарын 3 гязялиня йаздыьы нязиряляри динляйиъиляря чатдырды.

Нювбяти чыхышчылардан Нцшабя Ялизадя шаирин Азярбайъан дилиня тяръцмяляриндян, Сабир Ямиров фарсдилли ядябиййатшцнаслыгда Шящрийар щаггында йазылан йазылардан данышдылар. Даща сонра Шювкят Таьыйева, Елман Гулийев, Есмира Шцкцрова, Пярваня Мяммядли вя башгалары Шящрийар йарадыъылыьына щяср олунмуш мярузялярини етдиляр, Ялибала Щаъызадя устад шаирин шериня йаздыьы бир нязиряни сюйляди.

Сонда Шящрийар шеирляриндян бир нечяси сясляндирилди вя йекунда АМЕА Шяргшцнаслыг Институтунун директору Эювщяр Бахшялийева бцтцн мярузялярин китаб щалында няшр олунаъаьыны билдирди вя тядбир иштиаркчыларына юз тяшяккцрцнц чатдырды

.Вцгар Мяммядов

136

Йахын вя Орта Шярг: дцняни, бу эцнц, сабащы

Бизим дя сакини олдуьумуз Йахын вя Орта Шярг реэиону планетин ян гайнар бюлэяси щесаб олунур. Узун ясрляр бойу мцнагишя вя мцщарибяляр мейданы олан бюлэянин проблемляри, бурада баш верян щадисяляр, сабащына елми бахыш 24-25 октйабрда АМЕА академик Зийа Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунда кечирилмиш бейнялхалг елми конфрансда ясас мцзакиря обйекти олмушдур. «Йахын вя Орта Шярг: дцняни, бу эцнц, сабащы» мювзусунда кечирилян конфранса Азярбайъан, Иран, Тцркийя, Пакистан, Газахыстан вя Юзбякистанын алимляри гатылмышдылар.

Конфрансын ачылышы айын 24-дя АМЕА ряйасят щейятинин бинасында кечирилди. Тядбирдя Мисир парламентинин вя Азярбайъан Милли Мяълисинин цзвляри, Пакистан, Ираг вя Мисирин Азярбайъандакы сяфирляри дя иштирак едирдиляр. Тядбири эириш сюзц иля ачан АМЕА академик Зийа Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева йыьынъаг иштиракчыларыны саламлайараг, конфрансын мювзусунун актуаллыьыны вурьулады: «2-ъи Дцнйа мцщарибясиндян сонра бцтцн бяшяриййятин диггяти Йахын вя Орта Шярг реэионунда ъямляшиб. Реэионда чох мцщцм щадисяляр баш верир. Бу реэиона щяля дя сцлщ вя ямин-аманлыг эялмяйиб».

Йахын Шяргин Фялястин проблеми, яряб-Исраил мцнагишяси, Ираг-Кцвейт мцщарибяси, Ирага силащлы мцдахиля, Иран атом досйеси ятрафында баш верянляр, бу эцнлярдя АБШ Конгресинин алт палатасынын бейнялхалг ялагяляр комитясиндя гондарма ермяни сойгырымы щаггында гябул едилян гярар вя с. барядя сюз ачан Э.Бахшялийева бцтцн бунларын юлкямиздя цряк аьрысы иля излянилдийини гейд етди.

Фялястин проблеминдян сюз ачан натиг «Азярбайъан халгы Фялястин халгынын щцгугларыны tanıyır вя щесаб едир ки, Фялястин халгы BMT-nin qərarına müvafiq olaraq юз мцстягил дювлятини йаратмаlıdır. Бу щагда Азярбайъан Республикасынын Президенти щюрмятли Илщам Ялийев ардыъыл сурятдя Шярг юлкяляриня сяфярляриндя дейиб, Ислам Конфрансы тяшкилатынын тядбирляриндя дя дяфялярля буну вурьулайыб» - дейяряк, 3 милйона йахын гачгыны олан Фялястинин проблеминин ермяни ишьалы нятиъясиндя 1 милйон кючкцнц олан Азярбайъан халгына да йахынлыьыны сюйляди.

Ирагда баш верян щадисяляря дя тохунан Эювщяр ханым «щеч бир халга она йад олан дяйярляр гырыъыларын ганадларында эятириlмямялидир», АБШ Конгреси алт палатасынын бейнялхалг ялагяляр комитясиндя гондарма ермяни сойгырымы щаггында гябул едилмиш гярарла баьлы ися «биз щесаб едирик ки, тарихи щадисяляр,

137

Османлы архивинин сянядляри щеч бир щалда Конгресин мцзакиря обйекти олмамалыдыр» - деди.

Даща сонра Э.Бахшялийева шяргшцнас алимлярин бу эцн Йахын вя Орта Шярги наращат едян бу вя диэяр проблемляря мцнасибятини билдирмяляри цчцн топлашдыьыны деди: «Конфрансда Йахын вя Орта Шярг халгларынын буэцнкц иътимаи-сийаси дуруму, мядяниййяти, реэионда баш верян щадисяляр, дини ъяряйанлар бир даща тящлил олунаъаг. Ону да билирик ки, бу щадисяляр щаггында щяр-щансы санбаллы фикир сюйлямяк мцтляг мцяййян елми зямин цзяриндя мцмкцндцр. Шяргин буэцнц щагда фикир сюйлямяк истяйирикся, мцтляг дцнянини, тарихини, ядябиййатыны, иътимаи-сийаси фикрини, фялсяфясини юйрянмялийик. Мящз бу чятин вя шяряфли ишля Азярбайъан Республикасынын шяргшцнас алимлярляри, о ъцмлядян Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Шяргшцнаслыг Институтунун коллективи мяшьулдур».

Сонра чыхыш едян АМЕА-нын витсе-президенти, академик Наиля Вялиханлы Азярбайъан шяргшцнаслыг елминин кечдийи инкишаф йолундан сюз ачараг, Ялисющбят Сумбатзадя, Ябдцлкярим Ялизадя, Щямид Араслы, Зийа Бцнйадов, Аида Имангулийева, Рцстям Ялийев кими эюркямли алимлярин йаратдыглары мяктябин лайигли давамчыларынн бу эцн арамызда олдуьуну гейд етди. О, бюэядя баш верян щадисяляря дцзэцн гиймят верилмясинин ваъиблийини сюйляди: «бу эцнц гиймятляндирмяк цчцнся дцнянимизи юйрянмялийик. Арзулайырам ки, кофнрансда едиляъяк мярузялярдя Шяргдя баш верян щадисяляр обйектив, реал гиймятини тапсын».

Тядбирдя иштирак едян Пакистанын «Бящрийя» Университетинин ректору, витсе-адмирал Фаруг Ряшид юлкясиндя елми тярягги йолунда эюрдцкляри ишдян сюз ачды вя чыхышында конфрансын мювзусунун актуаллыьыны вурьулады. Пакистанлы алим буэцнцмцздя юлкяляр арасында мцнасибятлярин гурулмасында диалогун мцщцм йер тутдуьуну гейд етди: «Диалог вя мцбадиля – бу мядяниййятлярин инкишаф етдирилмяси бейнялхалг ялагялярин ян ваъиб амилидир. Диалог щюкумят вя дювлятлярин сийасятинин тякмилляшмясиня, конфликтлярин арадан эютцрцлмясиня хидмят едир». Фаруг Ряшид чыхышында конфрансын ящямиййятини вурьулады: «Мян яминям ки, бурада ики эцн ярзиндя алдыьымыз мялуматлар, динлядийимиз мярузяляр иътимаи ряйя юз тясирини эюстяряъяк вя конфрасын ишиня Пакистан тяряфиндян тющфя вермяйимизля шяряф дуйуруг».

Нювбяти чыхыш едян Мисир парламентинин цзвц, Мисир-Азярбайъан парламентлярарасы групунун сядри Ящмяд Щяшими бюлэядя сцлщ вя ямин-аманлыьын бярпасы, ишьал алтында олан яразилярин азад олунмасы цчцн БМТ гярарларынын щяйата кечирилмясинин ваъиблийини гейд етди. Мисирин Азярбайъандакы

138

сяфири Йусиф Ящмяд Шяргави дя чыхышында юлкясинин парламент нцмайяндясинин сюйлядийи фикри тясдигляди.

Ираг сяфири Яршад Юмяр Исмайыл ися вятянинин проблемляриндян данышараг, сон эцнляр диггят мяркязиндя олан ПКК проблеми иля ялагядар гейд етди ки, юлкясинин щюкумяти Ирагда гоншу дювлятляря язиййят верян террорчу гцввялярин галмасына имкан вермяйяъяк.

Сонда бир даща сюз алан Эювщяр Бахшялийева шяргшцнас алимлярин эюрдцкляри ишлярин, йаздыглары ясярлярин бцтювлцкдя инсаниййятя, бяшяриййятя бюйцк сярвят эятирдийини, онларын тядгигатларынын йалныз вя йалныз сцлщя, барыша, ямин-аманлыьа хидмят етдийини, инсанлары достлуьа, бирлийя чаьырдыьыны гейд етди вя конфранс иштиракчыларына уьурлар арзулады.

Сонра конфранс юз ишини 5 бюлмядя давам етди. 1-ъи бюлмядя Йахын вя Орта Шяргдя баш верян щадисяляр бейнялхалг мцнасибятляр системиндя нязярдян кечирилди, бюлэя дювлятляринин гаршылыглы мцнасибятляри, хариъи сийасяти, игтисади ялагяляри, тящлцкясизлик мясяляляри ятрафында мярузяляр сюйлянилди.

Диэяр бюлмялярдя Йахын вя Орта Шярг халгларынын тарихи, дилляри, бу бюлэядя идеоложи ъяряйанлар, дин вя иътимаи фикир, еляъя дя ядяби просеслярля баьлы мярузяляр сяслянди.

Вцгар Мяммядов

139

Мювлана Ъялаляддин Руми. «Мянявиййат мяснявиляри» (II китаб). Бакы, «Мцтяръим» - 2007

XIII ясрин ян мяшщур суфи шаирляриндян бири олан Мювлана Ъялаляддин Руминин ядяби ирси бцтцн Шярг аляминдя, щямчинин Авропада эениш йайылмышдыр. Ясярляринин яксяриййятини фарсъа йазмыш шаирин тцрк дилиндя дя шеирляри вар. Онун «Мянявиййят мяснявиляри»ндян бязи парчалар йарымчыг шякилдя ютян ясрин яввялляриндя айры-айры мцяллифляр тяряфиндян Азярбайъан дилиня тяръцмя олунмушдур.

Бир нечя ил юнъя бу дини-фялсяфи ясярин бцтювлцкдя тяръцмя едян Лянкяран Дювлят Университетинин фарс дили мцяллими Сяфяр Ширинов биринъи дяфтяри 2002-ъи илдя чап етдирмишди. Индии ися охуъулара «Мянявиййат мяснявиляри»нин 2-ъи китабы тягдим олунур.

Ясмятханым Мяммядова. "Фарс дилиндя вурьу" (експериментал тядгигат иши). Бакы, 2007

Я.Мяммядованын бу монографийасындан ясас мягсяд дил ващидляри ичярисиндя мяркяз тяшкил едян сюзцн характерик хцсусиййятляриндян бири олан сюз вурьусунун акустик тябиятини, йерини, мянафяргляндириъи функсийасыны мцяййянляшдирмякдир. Тядгигат иши експериментал-тяърцби ясасда йериня йетирилмиш, тякъя мцтяхяссисляр цчцн дейил, фарс дили иля марагланан, ону тядрис вя тялим едянляр, щабеля юйрянянляр цчцн нязярдя тутулмушдур.

Ясяр дюрд фясилдир, китабиййат вя експеримент ишляриндян алынмыш график, оссилограф, «эюрцнян нитг» нцмуняляриндян ибарят «ялавя»ни ящатя едир, Китабын 1-ъи фяслиндя вурьунун тябиятиня, йериня эюря нювляриндян бящс едилир. 2-ъи фясилдя тяърцбя материаллары, програмларын тяртиби вя тядгиги цсуллары иля таныш олмаг олар. Сонракы фясиллярдя сюз вурьусунун йери вя функсийалары, еляъя дя тябияти арашдырылыр.

Аидя Гасымова. "Ъащиллиййят ярябляринин ягли-мяняви дуруму". Бакы, «Елм» - 2007

Щязрят Мящяммяд пейьямбярин (с) уъа рисалятинин мейдана чыхдыьы дюврцн ягли-мяняви дурумунун юйрянилмяси бюйцк ящямиййят кясб едир.

Бу китаб ъащилиййят дюврц яряб ядябиййатыны тядгиг едян филолоэийа елмляри доктору, профессор Аидя Гасымованын мювзу иля баьлы ясяринин 1-ъи щиссясидир вя динля мифолоэийаны ящатя едир. Мцяллиф икинъи китабда ъащилиййят ярябляринин елми тясяввцрлярини, фялсяфи, етик вя естетик дцшцнъясини, еляъя дя о дюврдя ряваъ тапмыш адят-яняняляри якс етдирмяк, бу силсилядян

140

олан цчцнъц китабы ися Исламагядярки яряб ядябиййатына щяср етмяйи планлашдырыр.

Тягдим олунан китабда илк олараг, ъащилиййят термининин етимолоэийасына мцраъият едилир. Ясярдя ъащилиййят ярябляринин дини тясяввцрляриндян бящс едян мцяллиф, бурада монотеизмин йериня нязяр салыр. Даща сонра ъащилиййят ярябляринин одла баьлы инанъ вя етигадлары, сынамалары вя бязи мювщуми тясяввцрляри диггят мяркязиня алыныр. Китабда ъащилиййят дюврц яряб мифолоэийасындан, щямин дюврцн щикмят дашыйыъыларындан бящс едилир.

А.Гасымова китабын ялавясиндя сюзцэедян дюврцн яряб шеириндя Азярбайъан тарихи иля баьлы бир мягама тохунур, Исламдан юнъяки яряб истилалары вя Азярбайъан тарихинин ачылмамыш сящифяляриня нязяр салыр.

Аидя Гасымова. "Орта ясрляр яряб щийляэярлик новелласы". Бакы, «Елм» - 2007

Профеесор, филолоэийа елмляри доктору Аидя Гасымованын рус дилиндя йазылмыш бу ясяриндя йцксяк ядяби цслуб нцмуняси олан вя дярин мязмуна малик орта ясрляр яряб щийляэярлик новелласынын мейдана эялмяси вя тяшяккцлц нязярдян кечирилир. Бу китаб яряб ядябиййатында мягам жанрынын йаранмасына щяср олунмуш илк цмумиляшдириъи ясярдир.

Ясярин 1-ъи фяслиндя мягам жанрынын йаранмасы мясялясиня тохунулур. 2-ъи фясил мягам жанрынын баниси вя бюйцк устады Бади яз-Заман ял-Щямяданийя щяср олунуб. 3-ъц фясилдя Бади яз-Заманын бядии усталыьы вя онун мягамынын цслуби хцсусиййятляри арашдырылыр.

Щаъыдадаш Гаиб. "Сюзцм йашадар мяни". Бакы, «Озан» - 2007

XIX ясрин 80-ъи илляриндя Бакыда тяшкил олунмуш мяшщур «Мяъмяцш-шцяра» ядяби мяълисинин фяал цзвляриндян бири дя бузовналы шаир Мяшяди Щаъыдадаш Щаъысямяд оьлу Гаиб иди (1854-1928). Онун ядяби ирсиндян чох аз юрнякляр горунуб галмышдыр. Бунлар Азярбайъан дилиндя олан 11 гязял, 5 синязян вя фарс дилиндя олан 8 гязял, 1 мцхяммяс, 4 нясищят вя Щафиздян етдийи 2 тяхмисдян ибарятдир. XX ясрин илк ики ониллийиндя пайыз вя гыш фясиллярини Иранда кечирмиш шаир доьма дилиндя олан гязялляриндя яряб вя фарс сюзляриндян сых-сых истифадя етмишдир.

Филолоэийа елмляри доктору Бящлул Абдулла Щаъыдадаш Гаибин шеир китабыны тяртиб едяряк, она юн сюз йазмыш вя бурайа бир лцьят дя ялавя етмишдир. Фарсъа шеирляри Азярбайъан дилиня

141

филолоэийа елмляри намизяди Мясиаьа Мящяммяди тяръцмя етмишдир. Китабда шеирляр 3 вариантда - латын, кирил вя фарс ялифбасында чап олунмушдур.

Ъавидя Мяммядли. Щцсейн Ъавидин «Афят» фаъияси. Бакы, «Нурлан» - 2007

Китаб ХХ яср Азярбайъан романтизминин эюркямли нцмайяндяси Щцсейн Ъавидин «Афят» фаъиясинин тядгигиня щяср олунуб. Монографийада «Афят» фаъиясиндя гойулан бир сыра бяшяри проблемляр, еляъя дя мцяллифин инан консепсийасы Шярг вя Гярб философларынын эюрцшляри иля мцгайисяли шякилдя шярщ едилир.

«Афят» фаъиясиндя гадын вя ъямиййят проблеминин бядии тяъяссцмцня щяср олунмуш 1-ъи фясилдя ясярин йазылма тарихи, сящня талейи, жанр вя сцжет хятти, ясас образын фаъиясиндяки алданыш мягамы нязярдян кечирилир, бу образын Ъавидин диэяр гадын гящряманлары иля мцгайисяси апарылыр.

Фаъиядя инсанын юзцнцдярки вя мяняви азадлыг проблеминин бядии иникасы якс олунан 2-ъи фясилдя ясярдяки образларын тящлили верилир, фаъиядяки инсан консепсийасындан бящс едилир.

142