Н.С. ДүкенбайӘ.Д. Әміренов

Музыкалық білім беру теориясы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігініңұсынысымен жоғарғы оқу орындарының 050106 «Музыкалық білім беру»

мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған

Павлодар Кереку2009

1

УДК 372.878ББК 74.266.7Д 86 (на каз) Дүкенбай Н.С., Әміренов Ә.Д.Д 86 Музыкалық білім беру теориясы: Жоғарғы педагогикалық оқу

орындарының студенттерінің оқулығы / Н.С.Дүкенбай, Ә.Д.Әміренов. ПМУ баспасы, 2009. - 138 бет.

ISBN 9965-802-13-0

Құрастырып аударған С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттікуниверситеті «Орындаушылық өнер» кафедрасының доценті Н.С.Дүкенбайжәне ПМПИ доценті, ф.ғ.к. Ә.Д.Әміренов.

Оқулықта жалпы білім беру мекемелері жүзеге асыратынмузыкалық білім беру негіздері мазмұндалады. Музыкалық білім берутеориясы педагогика ғылым саласы ретінде музыкалық білімгеқатысты қарастырады. Білім процесіндегі музыка өнеріне, баланыңтұлға ретінде дамуына, музыкалық білім беру негізгікомпоненттеріне, жеке тұлғаға, музыка мұғалімінің әрекетінеарнайы көңіл аударылады.

Оқулықтың барлық бөлімдері оқу мақсаттарына байланыстыжәне де студенттің кәсіби ой-өрісінің дамуына, тұлғалықпозициясының қалыптасуына бағытталып, арнайы тапсырмаларменбірлікте берілген.

Оқулық арнайы музыкалық білім беретін жоғарғы оқу орындарымен музыкалық колледждердің студенттеріне, мектеп мұғалімдерінежәне музыкалық білім беру мәселелері қызықтыратын жалпыоқырмандарға арналады.

ISBN 9965-802-13-0

2

© Н.Дүкенбай, Ә.Әміренов, 2009© С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2009

КІРІСПЕ

Музыкалық білім беру теориясы педагогика ғылымы саласының бірбөлігіне жатады. Білім процесінде музыкалық өнерге деген арнайы зейінтүрлері, музыка жүйесіндегі жеке тұлғаның қалыптасып дамуы, музыкалықбілім беру компоненттері мен музыка мұғалімнің жеке тұлғалық қасиеттерімен іс-әрекеттері өте маңызды. Музыкалық білім беру бір елде дамуына,әр дәуір, әр уақытта болған музыкалық тәрбие мен білімнің қалыптасуы,даму тарихы, белгілі ғалым-педагогтардың, музыканттардың осыбағыттардағы ізденістеріне байланысты.

Әр түрлі мемлекеттерде музыкалық білімнің пайдалану өрісі, өсуі,дамуы, тарихы, әдісі, әдіснамасы өзара байланыста қаралады. Оныңішінде Қазақстан Республикасының музыкалық білім беру дамуынағалымдар тарапынан зерттеген: М.Жұмабаев, Ы.Алтынсарин,А.Құнанбаев, Б.Ғизатов, С.А.Ұзақпаева, Ө.Байділдаев, П.М.Момынов,Р.Р.Жәрдемәлиева, А.Райымбергенов, М.Х.Балтабаев, Ш.Құлманова т.б.

Музыкалық білім беру теориясы төмендегідей мәселелердіқарастырады:

- музыканы оқыту теориясы мен музыка тарихын пән ретіндеоқыту;

- білім процесіндегі музыкалық өнердің орны;- музыкалық білім беру жүйесіндегі баланың тұлға ретінде

қалыптасуы;- музыкалық білім берудің мақсаттары, талабы, принциптері;- музыкалық білім берудің негізгі мазмұнының элементтері;- музыкалық іс-әрекеттердің түрлері, музыкалық білім беру

әдістері; - музыкалық білім беру формасы;- музыка мұғалімінің музыка-педагогикалық іс-әрекеттері;- музыка мұғалімінің тұлғалылығы, кәсіби сапасы мен сипаты.

Осы мәселелермен бірге баланың жас ерекшелігі, музыкалықикемділігі мен дағдылары, іс-әрекеттерінің түрлері, музыка сабағы,сыныптан-мектептен тыс жұмыстары, тарихы, вокалды, аспапты іс-әрекеттері, музыка бағдарламаларына шолу, репертуар, тыңдау,орындаушылық шеберлігі, ізденіс ретінде іс-әрекеттері т.б.

3

І ТАРАУ ОҚУ ПӘНІ РЕТІНДЕГІ МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ТЕОРИЯСЫ

1.1 Музыкалық білім беру теориясының мәніБолашақта өз ісінің білікті маманы болғысы келетін музыка пәнінің

мұғалімі музыкалық білім беру теориясын жете меңгеруі тиіс, онысызкәсіби шеберлікке жету мүмкін емес.

Музыкалық білім беру теориясы төмендегі мәселелерді қарастырады:- оқушыларды оқытып, дамытуда музыкалық тәрбие берудегі

өнер мен педагогиканың қағида, заңдылықтарын ашыпкөрсетуге мүмкіндік жасайды;

- балаға музыкалық білім берудің субьектісі ретінде қарайды;- маман ретіндегі музыка пәні мұғалімінің өзіндік сапалық

тұлғасын қалыптастырады;- музыкалық білім берудің біртұтас жүйелі үлгісін көрсетеді;- музыка пәні мұғалімі кәсіби қызметінің мәнін, түрлері мен

ерекшеліктерін айқындайды.Музыкалық білім беру теориясын меңгеру үшін музыка пәні мұғалімі

мына тезаурус яғни пәнге қатысты терминдерді білуі тиіс.Музыкалық білім беру – музыкалық тәрбие, музыкалық бейімдеу,

ынтасы сияқты т.б. ұғымдардың бірлігі,тұтастығы.Музыкалық тәрбие беру термині екі мағынада қолданылады: тар

мағынада психологиялық ұғымды – оқушының белгілі бір жекелегенсапалық қасиетін, тұлғалық ерекшелігін арттыру; кең мағынада –адамгершілікке, әсемдікке баулу.

Музыкалық оқыту термині де екі мағынада көрінеді: тар мағынада– оқушыларды музыкалық білімге, икемділікке, бейімділікке үйрету; кеңмағынада – музыкалық бейімділігі, икемділігімен қатар оқушылардыңшығармашылық әрекетіндегі сезімдік – құндылық қасиеттерін дамыту.

Оқушылардың музыкалық біліммен дамуы – музыкалыққызығушылығын, сезімін, қажеттілігін дамыту; музыкалық зейінін, жадыммузыкалық шығармашылық ерекшелігін, орындаушылық, тыңдаушылық,тіпті компазоторлық қабілет әрекетін жан-жақты дамыту болып табылады.

Музыкалық білім беру педагогикасы, соның ішіндегі музыкалықбілім беру теориясы оқушыларды тек музыка мәдениетіне баулып қанақоймайды, сонымен қатар музыка өнерін тұтастай меңгеретін, соныңәсерін, қызметін зерттейді.

4

Сол себептен де жалпы мектептерге арналған оқулықтар талқылауғатүскен кезде Д.Б.Кабалевский «Музыка» атауына жіті көңіл қойыптоқталғанда, ол негізінен музыка өнерін емес, жалпы музыкалықмәдениетті айтқан болатын.

Сондықтан да қазір Мемлекеттік стандарт бойынша «Музыкасабағы» делініп жүр.

1.2 Музыка пәні мұғалімін кәсіптік ғылыми-әдістемелік негіздедайындауға музыкалық білім беру теориясының орныЖоғарғы оқу орындарының бағдарламаларында музыка мұғалімін

даярлауда мынадай пәндерге көңіл қояды:- музыкалық білім беру теориясы;- музыкалық білім беру әдістемесі;- музыкалық білім беру тарихы;- музыкалық психология және музыкалық іс-әркетінің

психологиясы; - музыкалық білім беру педагогикасының әдіснамасы;- музыкалық – педагогикалық жаттықтыру;- тәжірибешілік.

Музыкалық білім беру әдісі – музыка мұғаліміне теориялықзаңдылықтарды меңгерту барысында, танымдық және шығармашылыққаблетін дамыту үшін, әртүрлі музыкалық мектептердің бағдарламарынзерттей отырып, музыкалық білім берудің ұйымдастырушылық әдіс-тәсілдерін тәжірибешілікпен дамыту.

Музыка – педагогикалық тәжірибешілік – мұғалімнің музыканыңбарлық түрімен айналысатын оқушыларға білім берудегі педагогикалықұйымдастырушылық әрекеттерінің тәжірибешілікпен ұштасатын бірлігі.

Музыкалық білім беру тарихы – музыкалық білім берудің әр түрліжақтарын бүгінгі күн тұрғысынан әлемнің тарихы негізде жүйелепқарастырады.

Музыкалық психология және музыкалық іс-әрекетініңпсихологиясы – музыкалық білімді жоғарғы кәсіби деңгейге көтерумақсатында психологиялық аспектіні білім берудің негізгі ірге тасынегізінде пайдалану.

Музыкалық білім берудің педагогикалық әдіснамасы – болашақмамандығын музыкант - педагог ретіндегі мұғалімнің ары қарайғы ізденісіс-әрекетін ретке келтіріп, таныстыруды мақсат етеді.

Тәжірибешілік – мектепте өтетін музыка пәндерін, әсіресе«Музыкалық білім беру теориясын» меңгертудің әдіс-тәсілдерін пайдаланаотырып оқушыға жеткізу, болашақ музыка мұғалімінің тәжірибесіненегізделеді.

5

Музыкалық білім беру – музыкалық қызметіне, іс-әрекетіне қажеттібілімді жинақтаудағы дағды, машық, сондай-ақ, оқы барысында меңгергенбілімнің жиынтық нәтижесі.

Музыкалық тәрбие – музыкалық мәдениетінің жүйелілігі, адамныңмузыкаға қаблеттілігі, көңіл-күйінің музыкаға деген сезімі, жан-дүниесініңмузыкаға берілуі т.б. музыкалық тәрбие арқылы жатады.

Музыкалық тәрбие – болашақ ұрпаққа музыкалық іс-әрекетініңқоғамдық-тарихи жағдайлармен байланысып бірлікте жеткізе білу.

... Музыкалық тәрбиенің басты теориясы – музыкалық қабылдау,түйсін мен музыкалық қаблеттіліктің өзектілігі болып табылады.

Музыкалық қабылдау (тыңдай білу, түсіне білу, бағалай білу,әсерлену іс-әрекеттері) – музыканы тыңдаушының санасына музыкалықобраз туғызатын адам психологиясының (сана-сезімінің) сезімдігі жәнерациональды-логикалық әрекеттерінің күрделі бірлігі.

Музыкалық тәрбие арқылы жеке тұлға музыкалық мәдени ортағабейімделеді.

Музыкалық тәрбие беру теориясында музыкалық қаблеттілілігініңқалыптасуын жалпы психикалық (сана-сезімдік) заңдылықтардың әрекетіндамыту негізінде қарастырылады.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. «Музыкалық білім беру теориясы» пәнінің негізгі мазмұнына

сипаттама беріңдер.2. Оқылатын курстың негізгі мақсаттарын ашыңдар.3. “Музыкалық білім беру ” терминінің қазіргі түсінігінің сипаты

және оның негізгі түрлерін көрсетіңдер.4. “Жалпы музыкалық білім беру ” терминінің мазмұнын

ашыңдар.5. “Қосымша музыкалық білім беру ” терминінің мазмұнын

ашыңдар.6. “Кәсіби музыкалық білім беру ” терминінің мазмұнын

ашыңдар.7. “Музыкалық тәрбие” терминінің мағынасын түсіндіріңдер.8. “Музыкалық оқу” терминін кең және тар мағынасында

сипаттау.9. Мектепте пәнді “Музыка” не “Музыкалық өнер” деп

аталуының қайсысы дұрыс.10. Музыкалық білім беру мен музыкалық-педагогикалық білім

терминдерінің айырмашылығын көрсетіңдер.

6

ІІ ТАРАУБІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕГІ МУЗЫКА ӨНЕРІ

Музыка - өнердің ішіндегі ең ерекше орын алатын өнер. Өнердің еңсезімтал түрі де осы өнер. Адам музыканы тек жан дүниесімен қабылдапсезінеді, оны тілмен жеткізу мүмкін емес. Сондықтан да балаға музыканысезіндіру арқылы қабылдатып, музыка өнерінің құдыретін жеткізе аламыз.Өйткені, музыкалық шығарманың басқа өнерден айырмашылығы оныңмәнерлілігінде. Сол себептен музыканы балаға жай сөзбен емес, өнертілімен ғана ұғындарып бере аламыз (А.А.Мелик- Пашиев).

Музыкалық білім берудің қоғамдағы педагогика философиясында әртүрлі пікірлер бар: алғашқылары, музыканы жеке тұлғаның көркемдік,әсемдік, құндылықтың дамуына әсер ететін құрал ретінде қараса, ендібіреулері, музыкалық білім беруде жеке тұлғаны ең алдымен музыкалық өзқұндылықтарын түсіндіру негізінде тәрбиелеу керек дейді.

Сондықтан да, бүгінгі таңда музыкалық білім процесінде музыканыжалпы қоғамдағы жеке тұлғаның жан-жақты дамуына мүмкіншіліктуғызатын ерекшелік ретінде қарастырады.

2.1 Музыкалық білім беруді жүзеге асырудағы музыкалықөнердің қызметіСәби алғаш дүниеге келгеннен бастап музыканың сиқырлы күшіне

бөленеді, ол оның ішкі жан-дүниесіне бойлай еніп, әсер етеді.Музыкамен қарым-қатынас жасау, бір жағынан жеке тұлғаның

рухани дамуын, өзіндік өрістеуін жақсартса, екіншіден, музыкалыққызметтің ұжымдық түрі (хормен және ансамбль құрамында ән айту,бірлескен музыкалық ансамбльде ойнау т.б.) оқушылардың музыкалық-шығармашылық қызметінің дамып, қалыптасуын қамтамасыз етеді, олардымузыканы ұжымдық түрде сезініп, жақындастыра түседі.

Музыкалық білім беру жүйесі (тәрбие, оқыту, дамыту) оқушыныңэстетикалық сезімін, көркемділікті, әсемдікті сезініп, түйсінуін өнер менқоршаған ортаның бір-бірімен үйлесімділігін арқылы эстетикалық ләззаталуына жағдай жасайды.

Музыка өнерінің өзіне тән қоғамдық қызметі бар. Ол қызмет жасұрпаққа музыкалық тәрбие беріп, оқыту барысында анықталады.

В.Н.Холопова ол қызметтерді былайша жіктеп көрсетеді:коммуникативтік қызмет, ақиқат болымыстың бейнелену қызметі,

7

этикалық, эстетикалық, қағидалық (каноническую), эвристикалық,танымдық-ағартушылық және қоғамдық-өзгертушілік.

Музыкалық білім беруде бұл қызметтер бір жағынан өзге деқоғамдық қызметтермен бірлесе әрекет етсе, екіншіден орардың өзіндікбағыт-бағдарымен ерекшеліктері бар.

Коммуникативтік қызметіД.Д.Шостаковичтің сөзімен айтқанда: «Суреткер бір адамның ішкі

сезімін миллиондаған адамға жеткізе алады және де бүкіл адамзаттың жандүниесін бір адам ашып бере алады». Бұдан музыканың коммуникативтікқызметі мүмкіншілігінің жоғары деңгейін көреміз. Өкінішке орай, осықызметтің бар мүмкіншілігі педагогикалық практикада толық қолданылмайкеледі (В.Н.Холопова).

Ақиқат болмыстың бейнелеу қызметіВ.Н.Холопова музыкадағы ақиқат болымысты бейнелеу қызметінің

үш аспектісін ашып көрсетеді: идеялардың бейнелеуі, сезімнің бейнелеуі,заттар әлемінің бейнелеуі.

Білім беру процесінде бұлардың барлығы біртұтас мазмұндакөрінеді. Әсіресе, оқышылардың жас ерекшеліктері мен қабілеттерінескере отырып, музыка сабақтарында өнердегі ақиқат болымысты бейнелеуқызметіне ерекше көңіл бөлініп, түсіндіріледі.

Бастауыш сыныптардағы оқушылар ең алдымен музыкадабейнеленген адамның ішкі сезімін және өздерін қоршаған ортаныңбейнесін сезуі керек. Ал жоғарғы сыныптарда музыкадағы көркемдікидеялардың бейнелеуін ашып көрсетуі тиіс.

Этикалық қызметіБұны А.С.Пушкин мына бір қанатты сөзінен көреміз: «... ақындық

асқақ шабытпен, оятатын әсем сезімді». Бұл сөзді музыкант – педагогтар:«Әсемдік жақсылықты туғызады», - деп қоштайды. Музыканың этикалыққызметін осыдан-ақ байқаймыз.

Эстетикалық қызметіВ.Н.Холопова музыканың эстетикалық қызметін «әдемілік» және

«үйлесімділік» категорияларын түсіндіреді. Оның айтуынша: «Әсемдік,әдемілік, үйлесімділік әрдайым музыкалық туындының ең бастыкөрсеткіштері болып келеді».

А.Г.Бутниктің зерттеунше, музыка өнеріндегі эстетикалық қатынасқажататындар: эстетикалық қабылдау, сезіне білу және бағалау. Автордыңайтуынша, бұл қатынастар музыкалық өнердің ерекшеліктерінебайланысты айқындалады. Зертейшінің пікірінше, эстетикалыққатынастың басты белгілеріне: музыкалық кемелділікті әсемдік көзқарасы

8

тұрғысында бағалау; әр жанрдағы туындыларды қанағаттанарлық сезімдеқабылдау; қабылдаудың әржақтылығы; сезімнің нақтылығы; музыкалықтуындылардың мазмұнына бағалаудың сәйкестігі жатады.

Канондық және эвристикалық қызметіВ.Н.Холопова өнердің канондық және эвристикалық қызметтерін

сипаттай отырып, оларды бір-біріне қарама-қарсы диалектикалық жұп депқарастырады. Канондықты мәдени сабақтастық, ал эвристикалық дәстүржалғастығы, яғни мәдени дәстүрдің сабақтастығы мен жаңашылдығыретінде бағалайды. Сондықтан да әрбір музыкалық туындыны оқытқанкезде оның тарихилық принципі сақталу керек.

Қоғамдық - өзгертушілік қызметіВ.Н.Холопованың ұсынысы бойынша, музыка өнерінің қоғамдық -

өзгертушілік қызметі оның басқа қызметтерімен тұтастай, бірлікте әрекететеді.

Тұлғалық - өзгертушілік қызметі Музыка өнерінің тұлғалық - өзгертушілік қызметін мынадан

көрінеді: оқышының қандай музыкалық шығармашылықпенайналысқанына қарамастан, оның шығармашылық мінезінің қалыптасуынаықпал етіп, тұлға ретінде дамытады. Музыкамен шұғылдана отырыпоқушы сезімдік, ерік-жігерлік, интелектуалдық қасиеттерді бойынажинайды, мінез-құлқында өзгерістер жүреді.

2.2 Қазіргі әлеуметтік–мәдени білім беру жүйесіндегі музыкалықөнердің орныСоциолог мамандардың зертеуінше, қазіргі таңда музыкаға деген

сұраныс жастар арасында алдынғы қатарда тұр. Бірақ та, мына мәселегекөңіл бөлу керек: поп музыкалар кең қанат жаюға, ал, классикалық,халықтық үлгідегі шығармалар аз сұранысқа ие болып отыр.

Сондықтан да музыка мұғаліміне қойылатын талап та жоғары:Біреншіден, оқушыларды алғашқы сабақтан, бірінші сыныптан

бастап отандық және әлемдік музыка мәдениетімен таныстырып, осықұндылықтарды олардың бойына, эстетикалық ләззатану арқылымузыкалық ой-өрісін кеңейте отырып тәрбиелеп, оқыту керек.

Екіншіден, мұғалімнің өзі де поп музыкалардың ең озық үлгілерініңжанрлық, стильдік бағыттарын зерттеп, сабақта халықтық, классиакалықмузыкалармен бірге салыстырып оқушыларға түсіндіре білуі керек.

Адамзат техникалық ойлауға көшіп отырған XXI ғасырда, көркемдікойлау жүйесін дамытуға деген сұраныс өзінен-өзі туындайды. Өйткені

9

адамдық негізінің ең басты критерийінің өзі – көркемдік ойлау, көркемдіктүйсіну, қабылдау екені ақиқат. Сондықтан да, адамды көркемдік,әсемдікке бауылып, айналадағы дүниені, құбылысты көркемдік ойлауарқылы таныстыратын өнер – музыка өнері.

Кез-келген адам, соның ішінде жас сәби музыканы өзінше сезініп,қабылдайды. «Мектептегі музыканың ерекшелігі, тек бір өнер саласыменшектелмейді, - дейді Д.Б.Кабалевский, - Сондай-ақ, әдебиет пен бейнелеуөнері сияқты музыка өнері де оқушының тәрбиесі мен біліміне әсер етіп,жан-жақты қалыптастырады, рухани әлемін кеңейтеді».

Музыканың негізгі мазмұнын құрайтын – сұлулық, ал сұлулық-қуаныштың, шаттықтың белгісі.

Музыканың адам көңіл-күйін жақсартып, тұлғалық дамуындағысезімдік ой-өрісін дамытып, күш-жігеріне әсер етіп, бүтіндей жан-дүниесінретке келтіретін арттерапевтік қасиетін де жоққа шығаруға болмайды.

Музыкалық психотерапияның табиғатын әр түрлі мектептер менбағыттардың негізінде талдап, зерттеген В.И.Петрушин музыканыпсихотерапевтік мақсатта қолданудың төмендегідей мүмкіндіктерінкөрсетеді:

- емханалық ортаны әсемдік пен үйлесімділікке бөлеу;- коммуникативтік (қатынас) актілерінің дамуына жағдай жасау;- шығармашылық елес пен қиялды дамыту;- сезімдік ортаның дамуы мен кеңейуі;- ұжымдық сана-сезімнің дамуы;- эстетикалық қажеттіліктердің дамуы;- психологиялық тонустың жақсаруы.Жалпы, қорытындылай келе айтпағымыз: Музыканың ізгі әсерін

оқушыларға сезіндіру үшін оларды музыканы сүйе білуге, түсінуге үйретеотырып, музыкалық қажеттіліктерін қалыптастыру керек. Ал ол үшінмынадай педагогикалық шарттар орындалуы тиіс:

- оқушыларға сыныпта және сыныптан тыс жағдайлардамузыкамен мүмкіндігінше көбірек қарым-қатынас жасауға жағдайларжасау керек;

- оқушының музыкаға деген эмоциялық-жауап беру әсерін жан-жақты дамыту қажет;

- оларды музыка өнерінің ырғақтық (интонация) табиғатынтүсінуге және музыканың мазмұндық мәнін таба білуге үйрету керек;

- бұрыннан таныс халақтық және классикалық үлгідегімузыкалармен қатар әр түрлі шығармашылық бағыттар мен стиль,мектептердің музыкаларын қалыптастыра отырып оқушылардыңмузыкалық есту қаблеті қорын мақсатты түрде және біртіндеп кеңейтіпдамыту қажет;

10

- «дөрекілікке қарсы иммунитетті» (Д.Б.Кабалевский) күшейтумақсатында оқушыларға әр түрлі бағыттағы қазіргі попмузыкаларды еңүздік туындыларымен таныстыру керек;

- оқушылардың музыкалық білім алуын кеңейтіп және сол алғанбілімдерін әр түрлі музыкалық шығармашылыққа қолдана білуіне ықпалету керек;

- музыкалық сабақтарда әр оқушының музыкамен тілдескендейкүй кешіп, оның мәні-мағынасына жете үңіліп шығармашылық шаттыққабөленуіне жағдай жасау қажет;

- әр мұғалім өзінің жұмыс жоспарын музыка балаларменкүнделікті өмірде бірге жасасып, тіршіліктің ажырамас бір бөлігіндейқажеттілік тудыратын жағдайда құруы керек.

-Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Музыкалық-педагогтік процестің коммуникативтік қызметі

ерекшелігі неде?2. Музыка мен өмір шындығының байланысы неде, оның музыка

сабақтарында жүзеге асырылуы қандай?3. Музыка өнеріндегі этикалық қызметті сипаттаңыз, және оның

музыкалық білім берудің орнын көрсетіңіз.4. Қалай ойлайсыз, музыка адам жанын түзете ме, әлде керісінше

бұза ма? Өзіңіздің көзқарасыңыз қандай?5. Музыкалық өнер мен музыкалық білім берудің эстетикалық

бағытты қалай түсінесіз?6. Музыка өнеріндегі канондық және эвристикалық (дәстүр мен

жаңашылдық) қызметтердің мәнін ашып беріңіз.7. Танымдық-ағартушылық қызметтің музыка өнері мен музыкалық

білім берудегі ортақ сипатын атаңыз.8. Музыка өнердегі қоғам-өзгертеушілік қызметінің интеграциясы

музыка сабақтарында қалай көрінеді.9. Тұлға-өзгертушілік қызметтің музыка сабақтарындағы ерекшелігі.10. Қандай музыкалық үлгілер балалардың жан-дүниесіне әсер етеді,

сіз музыка сабақтарында сондай үлгілерді ұсына аласыз ба?11. Әр түрлі көзқарастағы пікірлерді ескере отырып, оқушылардың

мінез-құлқын тәрбиелейтінмузыка өнерінің мүмкіншіліктерін ашыпберіңіз.

12. Оқушыларды әсемдікке баулып, білім берудегі музыкалықөнердің қандай ерекшеліктері бар?

13. Адамға психотерапевтік әсер ететін музыканың қасиетінсипаттаңыз.

11

ІІІ ТАРАУМУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ – БАЛА ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ОШАҒЫ

3.1 Оқушылардың тұлғасын сапалық деңгейде дамытудағымузыкалық білім беру үрдісінің приоритетті маңызыОқушылардың әртүрлі музыкалық-шығармашылық қызметі

тәжірибесінен көрінетін және тұлғаны қалыптастырудың әр қырлыжақтарының музыкалық қаблеті, креативтік және эмпатиялық түрлерінжеке алып қарастыруға болады.

Музыкалық қаблетМузыкалық қаблеттілік жеке тұлғаның музыкаға, ән-күйге

бейімділігі, оған деген жоғарығы көңіл-күйі, музыкалық есту қаблеті,жады, ойлауы, музыкалық сұранысы, әр түрлі музыкалық-шығармашылыққызметтерді игеріп, меңгеруді жоғары-сапалық нәтижесі болып табылады.

Б.М.Тепловтың пікірінші: «Музыкалық қаблеттіліктің ең бастыбелгісі – музыканы кейбір бейнесі сөздердің мазмұнын түсінгендей сезінебілу».

Сондай-ақ, Б.М.Теплов мынаған баса көңіл аударады: «Музыканыжан-жақты, жан-тәніңмен сезінуің үшін ең алдымен оның дыбыстықжағын қабылдай білу керек», - дейді.

Зерттеуші музыкалық қаблеттіліктің бір-бірінен ажырамайтын,бірінсіз екіншісінің мағынасы ашылмайтын эмоциялық және есту қаблетісияқты екі жағына баса назар аударады.

Қазіргі кезде музыкалық есту қаблетінің мынандай түрлері бар:дыбыс биіктігі, аралық, әуезділік, үйлесімділік, көпүнділік(полифонический), саздылық, ырғақтылық, бояулылық, әсерлілік,фактуралық, құрылымдылық, вокалді, хорлы т.б.

Музыкалық есту қаблеттілігінің екі түрі бар: сыртқы есту және ішкіесту қаблеттері.

Сыртқы есту – музыканың өзін тікелей қабылдау. Сыртқы есту,негізінен, сезім компоненттерін жинақтап, даралау арқылы қабылдаудың еңмаңызды белгілерін ажырата отырып сезімдік әсерге сүйеніп іске асады.

Ішкі есту – музыканы, әуенді оймен елестету арқылы қабылдап,дамиды. «Ішкі есту қаблетінің басты мақсаты – адам мен музыкаарасындағы үздіксіз қатынасты қолдау болып табылады», - дейді

12

М.С.Старчеус «Слух музыканта» деген еңбегінде. Яғни, бұл кезде адам текөзіне бұрыннан таныс әуенді ғана емес, сондай-ақ күрделі шығармалардыда оймен қабылдап, ішкі әуенге салып елестете алады.

Музыкалық есту қаблеті жалпы музыкалық шығармашылықпенайналысу кезінде, оны қабылдап, орындауды және музыкалықшығармаларды өзі шығарып шабыттанғанда дамып қалыптасады. Аталғанаспектілердің барлығының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұлар бір-бірінтолықтыра отырып музыкалық есту қаблетін дамытуға әсер етеді.

Музыкалық қаблеттіліктің көрсеткіштері:а) Сезім, жан-тәндік, ойлау т.б. құрылымдарды пайдалана отырып

музыкалық дауыс ырғағын қабылдау. Яғни, В.В.Медушевский сөзіменайтқанда: «Өмірдің әуенін ырғақты түрде ойлап, есту керек».

ә) Дыбыс ырғағы қорын толықтырып байыту мақсатында оқушылароны тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылады.

б) Дыбыс ырғағын өзгерте білу (яғни, вальстен маршқа не полькағакөшу сияқты ауыстырулар).

Музыкалық қызметтің басты феномені (ерекшелігі) – музыкалықәуенді ойлау болып табылатыны белгілі, оны қалыптастырып дамыту көпжағдайларда баланың музыкалық қабілетіне әсер етіп отырады.

Музыкалық ойлау психологиялық зерттеулерде нақты психологиялықіс-әрекет ретінде қарастырылады. Осы арқылы тұлға музыкалық өнергебейімделеді. Сондықтан төмендегідей музыкалық ойлаудың қасиеттерікөрінеді:

1. Тұлғаның музыкалық туындыларды жетілдіру процесі.2. Музыкамен қарым-қатынас жасағанда, оны өнердің бір түрі

ретінде қабылдайтын адамның ойлау тәсілінің қалыптасуы.3. Адамның музыка арқылы қоршаған ортамен қатынасуы.Музыкалық ойлаудың шығармашылық сипаты.Ойлау арқашанда шығармашылықпен байланысты болады.

Музыкалық ойлау мен музыкалық сөйлеу бір-бірімен байланыса отырыпмузыкалық сөз арқылы композитор – орындаушы – тыңдаушы арасындабірлігімен рухани байланыс қалыптасады.

Музыкалық ойлау қасиетінің бірі – музыкалық тіл. Музыкалықойлау заңдылықтарына сәйкес, музыкалық шығармашылықпен айналысубарысында қоршаған ортадағы болымыс, ақиқат шындық жинақталғанмузыкалық образға айналады. Л.А.Мазельдің пікірінше: «Музыкалықобраз – музыкалық ойдың негізгі мазмұны мен құрылымдық тұрақтылығыболып табылады».

Музыкалық қаблеттіліктің дамуына әсер ететін, оның негізгікөрсеткіші – баланың музыкалық әр алуан жанрлық түрлеріне дегенсұранысы.

Музыкалық дарынды балалар. Б.М.Теплов бастағанзерттеушілердің пайымдауынша, балалардың табиғи дарындылығы мен

13

қатар, музыкалық шығармашылықпен айналыса алатын мүмкіншіліктерінеде байланысты. Музыкалық қаблеттілікті жан-жақты дамыту үшін құрдарындылық қана емес, музыканың түрлі жанрын игеріп түсіне білетінмузыкалық шығармашылық әрекет те қажет.

Музыкалық дарынды балалардың әундік елестеу мен ойлауды,музыкалық зейін деңгейін, жад ерекшелігі сияқты т.б. сұранысқажеттіліктерін музыкалық шығармашылықпен дамытады.

Музыкалық дарынды балалар көптеген жағдайларда арнайы музыкамектептерінде, жоғарғы оқу орындары жанындағы колледждерде алты-жетіжыл оқып кәсіби музыкант болып шығуға мүмкіншіліктері бар.

Музыкалық қаблеттілігінің даму деңгейі төмен оқушылар.Мұндағы балаларға оқытушы тарапынан ерекше көңіл бөлініп, арнайыжеке дайындық жүргізуді қажет етеді.

Ол үшін, ұйымдастыру кезінде жұмыстың төмендегідей мазмұнықарастырылуы керек:

а) барлық оқушылармен бірге жалпы бағдарламамен;ә) жалпы білім беретін мектептерде арнайы музыкалық

бағдарламамен оқытатын коррекциялық сыныпта;б) денсаулығының дамуында кемістігі бар балаларға арналған

арнайы мектептердегі жасалған музыкалық бағдарламамен оқитыноқушылар.

Аталған топтарға әрқайсысының өзіндік музыкалық оқу-әдістемелікбағдарламасына сай жұмыстар ұйымдастырылуы қажет.

Креативтілік (шығармашылық қаблет)Баланың креативтілігі – оның шығармашылық қаблеттілігі,

музыкалық іс-әрекеті нәтижесінде жаңа туынды жасауға талпынысы,шығармашылық бағыты.

Шығармашылық оянушылық – баланың музыкамен айналысқанкезінде дамитын табиғи форма болып табылады.

Тыңдаушылық әрекеті нәтижесінде музыкалық туындылардықабылдаудың көптүрлілік, әрқырлылық сияқты балалардың алғашқышығармашылық қаблеттілігі дамып, қалыптасады.

Орындаушылық әрекеті нәтижесінде музыкалық туындылардысаналы түрде өзінше түсіндіріп-жеткізу, талдай білу қаблеті арта түседі.

«Компазиторлық» тәжірибесі әрекетінде балалар шығармашылықбастауында өзіндік музыкалық әсерге бөленіп, музыкалық көркемдіктісезініп алғашқы шағын музыкалық туындыларын жасауға әрекеттенеді.

Осындай музыкалық әрекеті, қызметі нәтижесенде балалар өнерәлеміне бойлай еніп, олардың шығармашылық күш-қуаты дамып, музыкаөнерінің құндылығын жан-тәнімен сезініп, сұлулықты түсіне отырып, оныкөркем ойлау жүйесіне айналдырып, музыкалық шығармашылықпенкөрсете алады.

14

Эмпатийлік қаблетЭмпатийлік қаблет – адамдармен қарым-қатынас негізінде іске

асатын сезімділік, бір-біріне деген ақ көңілділік, шынайлық қасиеттер.Эмпатийлік музыкалық сабақ үрдісінде диалог арқылы яғни өз-ара

тілдесу кезінде көрініс береді.ХХ ғасырда музыкалық білім беру педагогикасында эмпатийлік

басты өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені сезімділік, шынайылық,әсерленушілік, адамгершілік сияқты қасиеттерді дамыту музыкалықпедагогиканың негізгі ұстанымы.

Қорыта айтқанда, баланың музыкалық қаблетін дамытып, ашатүсетін, оның тұлғалық қалыптасуына әсер ететін музыкалық, креотивтік,эмпатийлік қасиеттер бір-бірімен тығыз байланысты. Бұл үшеуі –музыкалық қаблеттілікті әр қырынан дамытып, әсер ететін және бір-бірінен ажырамайтын біртұтас жүйе деп қарастырған орынды.

3.2 Музыка пәні мұғалімінің оқушылардың жас ерекшеліктерінебайланысты бейімдеуіБарлық музыкалық-педагогикалық үрдіс, музыка мұғалімінің бүкіл

шығармашылық іс-әрекеті тек бала тұлғасын қалыптастыруға, оныоқытып, тәрбиелеуге, музыкамен байланысын дамытуға бағытталуы тиіс.

Қазіргі оқушының жалпы мінездемесіӘрбір жас ұрпақ жас ерекшелік мінез-құлықтың дамуын сақтай

отырып, мұғалімдер мен ата-аналарға күнделікті жаңа міндеттер менмақсаттар жүктейді.

Қазіргі, яғни ХХ ғ. соңы ХХІ ғ. басындағы балалардың мінез-құлықтың дамуында өткендегімен салыстырғанда өте көпайырмашылықтар байқалады.

Оның бірнеше объктивтік факторлары бар. Соның бірі - әлеуметтікфактор. Мәселенің түп негізі – жаңа дамып отырған қоғамдыққатынастардың оқушыларға әсері, қоғамның орасан зор жіктеліске түсуі,әрбір отбасының материалдық қамтамасыз етілуіндегі айырмашылықтаржәне олардың әлеуметтік жай-күйі жайында болып отыр.

Ата-ананың ұзақ уақыт жұмыста болып, қолы босамауы салдарынанбаламен арадағы қарым-қатынас әлсірейді де, оның психологиясындажалғыздық сезімі қалыптасады. Бұл баланың мінезіне, ішкі жан дүниесінекері әсерін тигізетін үлкен қатер. Өйткені баланың ең басты әлеуметтікқажеттілігі тек қана үлкендермен қарым-қатынас жасау негізіндеқанағаттандырылады.

Осындай жағдайларды ескере отырып, музыка пәні мұғаліміоқушылардың өзін-өзі тани білетін тұлғалық дәрежеге жетуінекөмектесетін жәрдемші ретінде көрінеді, шығармашылықпен тәрбиелей

15

отырып, құбылмалы қоғамдық ортада жаңа тұлғалы азаматтық статусалуына көмектеседі.

Бүгінгі оқушылардың ерекшеліктерін айқындайтын негізгіфакторлардың бірі – балалар денсаулығының төмендеуі, қауыштыжағдайда нашарлауы болып табылады.

Ақпараттық деректерге сүйенсек, балалардың 80 – 90 % пайызыәртүрлі ауырулармен ауырып, зардап шегетін көрінеді, ал сау балалардыңпайыздық көрсеткіші күн санап төмендеуде. Жалпы денсаулығы төменбалалар тез шаршайды, зейіндік қаблеті шашыраңқы, жұмысқа қаблетсіз,ынтасыз болатын айқын.

Мұндай факторлар музыка мұғалімінің жұмыс істеуін қиындатады,ұжымдық жұмыс ырғағын бұзады, сондықтан да осындай жағдайдамұғалімнен ерекше шеберлікті, сабырлылықты және іздемпаздықты талапетеді.

Қазіргі оқушыларға әсер ететін үшінші фактор – ғылыми-техникалық және ақпараттық прогресс. Қазіргі таңда әр түрлі ақпарлар,соның ішінде музыкалық хабарламалар ақпараттық құралдар арқылы өтекөп көлемде таратылуда. Әрине, бұлардың көпшілігі үстірт, жүйесіз, тіптікейде күмәнді, сенімсіз күйде жеткізіледі. Осының кесірінен балаларда«бәрін де білемін» деген ұғым қалыптасады.

Мұндай теле-радио желілері арқылы немесе әртүрлі музыкалықүнтаспалар арқылы қабылданған сапасы төмен музыкалық материалдар,жанрлық бірізділік, көркемдік әсердің жоқтығы сияқты т.б. факторлароқушылардың музыкалық қаблетін дамытуға кері әсер етеді.

Төртінші фактор – оқушыны қарқынды түрде (интенсивті)дамыту процесі. Бұл оқушыларды жинақылыққа өздігінен жұмыс істеуіне,берілген тапсырманы шығармашылықпен орындауна, қойылған сұрақтарғатыңғылықты, нақты фактілермен жауап беруіне қалыптастырады.

Қазіргі уақытта міндетті музыкалық білім беру тек қана балалардыңкішкентай кезінен бастап жас өспірім шаққа дейін мерзімін қамтиды.

Осылардың әрқайсысына жеке тоқталсақ.

Бастауыш мектеп жасындағыларБастауыш сыныптарда (7 – 10 жастағы балалар) музыкалық сабақты

ұйымдастырғанда олардың дене мүшелерінің қалыптасуы, физиологиялықөзгерістері өте қарқынды түрде дамитынын басты назарда ұстау керек.

Бастауыш сынып оқушыларының іс-әрекетінде төмендегідейерекшеліктерді байқауға болады:

- музыкалық тәжірибесі шашыраңқы, қалыптаспағандығы;- вокалдық-есту қаблетінің төмендігі;- есту қаблетіне қарағанда көріністік, ойын-сауықтық әсерінің

басымдылығы;- түрлі-түсті, рахаттық сезімге бейімділігі;

16

- сезім әрекетінің құбылмалылығы, тез әсерленгіштігі,қызбалылығы;

- өзімшілдік сезімінің үстемдік етуі, естушілік, көру, іс-қимыләрекетінде өзін-өзі көрсетуге құштарлығы т.б.

Тағы бір айта кететін мәселе, осы жастағы балалардың ашық та,жарқын және бейнелі түрде қабылдауы басым болады.

Бастауыш сыныпқа әртүрлі дайындықтағы балалар келеді;кейбіреулері бала-бақшаға бармаған, енді біреулерінің сыныптастарымен,ұстазбен қарым-қатынасы төмен болады. Көпшілігі әрбір үйдің бір-біреркесі сияқты т.б. әр түрлі факторлар. Мұндай факторлар музыка сабағынжүргізуге кері әсерін де тигізеді.

Осындай жағдайларды ескере отырып Б.С.Рачина өзінің көп жылдықтәжірибесі негізінде мынандай қорытынды жасайды:

Ең алдымен, бірінші сынып оқышыларына әрбір дыбыс ырғағын,музыкалық әуеннің әуезділігін дұрыс тыңдап, қабылдауға үйрету керек.

Екіншіден, оқуға алғаш рет келген балалар музыканың көркемдікмәні мен мазмұнын қабылдамай, тек оны жалпылама, үстірт түсінеді. Солсебептен олардың көпшілігі музыканың әсемдік бояуын жан-дүниесіменсезініп түсіне алмайды.

Үшіншіден, бірінші сынып оқушыларының басым бөлігі музыкатілінің әліппесін жете түсінбейді (яғни, тыңдау, түсіне білу жәнемузыкалық шығармашылық әрекетіндегі дыбыс ырғағы, саз, регистр,екпін, динамика, бояуды қабылдай білу).

Осы айтылғандар мен қатар мынандай ерекшелікті де қаперде ұстаукерек. Яғни, оқушылардың мектепте өткізген өмірінде бейімделусиндромы да (стресс) қабаттаса жүреді. Бұл синдром, әсіресе, біріншісынып оқушыларының мектеп өміріндегі алғашқы алты аптасында анықбайқалады. Осы кезде мектеп өміріне бейімделуі мен қатар оқушылардыңфункционалдық жүйесінде де өзгерістер жүре бастайды. Организмдегіосындай өзгеріс олардың мінез-құлқына да әсер етеді.

Түйіндей айтқанда, бастауыш сыныптардағы музыка сабағынұйымдастыру кезінде, жоғарыда аталған ерекшеліктер ескеріліп,оқушылардың түрлі психологиялық жағдайына көңіл аударып, соғансәйкес музыкалық материалдар дұрыс таңдалынып, оқушылардыңмузыкалық сұранысы қанағаттандырылып отырса, музыка сабағы мақсат,міндетіне толық жетеді демекпіз.

Жас өспірім шақЖас өспірім жастағы балалардың ерекшеліктерін сипаттай келе,

Ю.Б.Әлиев жас жеткіншек (10-12 жастағылар) және жас өспірім (12-15жас) балалардың өзіндік ерекшелігі музыкалық білім беру бағытытұрғысынан ашып береді.

17

Зерттеушінің айтуынша, жас жеткіншектер тез шаршауға бейім,сондықтан оларға музыка пәні мұғалімі әр тұрлі жұмыс формаларыналмастыра отырып, жұмыс жоспарын мозайкалы жүйемен құру керек. Бұлкезде сабақтың көңіл-кұй өрісіне бағытталған дұрыс.

Ал енді, жеткіншекерге қарағанда жас өспірімдер күш-қуатыныңмолдығымен ерекшеленеді. Олар берілген жұмысты құмарлықпен тез әріжылдам орындайды. Мұндай кезде жас өспірімдердің басым көпшілігінорганизімінде өзгерістер болып жатқанын пән мұғалімі есте ұстау керек.Әсіресе, ән сабақтарында өте мұқият болғаны жөн. Өйткені жасөспірімдердің дене құрылысы дамып, бойы өсіп, дауыс шымылдығындаөзгерістер жүре бастайды. Бұның барлығы қалыпты физиологиялық даму.Тағы бір ескеретін жағдай – ұл баламен қыз баланың физиологиялықдамуы әр басқа: қыз балаларда жеңіл өтсе, ұлдарда күрделі жүреді, ұл баламен қыз баланың арасында қарым-қатынасы да өзгереді.

Қорыта айтқанда, оқушылардың жас өспірім айырмашылықтарынажырата біліп, олардың физиологиялық дамуын, мінез-дүниесімен сезебілген мұғалім ғана оқушылардың музыкалық қажеттіліктерінқанағаттандырып, музыкалық тәрбие беруде өз мақсатына жететінікүмәнсіз.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Музыкалық қаблеттілік деген не, оның көрсеткіші, даму жолы

қандай?2. Музыкалық қаблеттіліктің мәні және құрылымы.3. Өзіңнің музыкалық қаблеттілігінің ерекшелігін көрсет.4. Баланың дарындылығы неден көрінеді?5. Оқушылардың музыкалық ойлауының мәні және оның даму

логикасын сипаттаңыз.6. Әр түрлі музыкалық әрекетіндегі бала шығармашылығын

сипаттаңыз.7. Эмпатийлік деген не? Музыкалық сабақтарда оның дамуын

айтыңыз.8. Қазіргі оқушының музыкалық дамуының жас ерекшелігін

сипаттаңыз.9.Бастауыш мектеп оқушыларының музыкалық дамуының жас

ерекшелігін сипаттаңыз.10.Жас жеткіншектің музыкалық дамуының жас ерекшелігінін

сипаттаңыз.11.Жас жеткіншек пен жас өспірімнің мінез-құлқы қандай,

айырмашылығы неде?12. Жас өспірім қалай өседі, дене құрылысының өсуін байқап,

мінездеме беріңдер.

18

IV ТАРАУ МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҚСАТ – МІНДЕТТЕРІ МЕНПРИНЦИПТЕРІ

4.1 Музыкалық білім берудің мақсат - міндеттеріМузыкалық білім беру жүйесі, соның ішінде музыка пәнінің сабағын

өткізу төмендегідей құрылымдылық-бөліктерден тұрады: мақсаты,міндеті, принциптері, мазмұны, әдіс-тәсілдері және түрі.

Қазіргі кездегі музыкалық педагогикада оқушының музыкалықмәдениетінің жетіліп дамуы, оның жалпы рухани мәдениетінен туындапотырған қасиеттілік деп қарайды.

Оқушының музыкалық мәдениетінің қалыптастыру үшінД.Б.Кабалевскийдің тұжырымы бойынша мынадай мақсаттар болуы тиіс:

- ең алдымен, музыкалық ойлауға, музыкаға қызығушылыққа,эмоциялық құндылыққа, эстетикалық-көркемдік қатынастарға,музыкалық шығармашылыққа бағытталған айқын тәрбиелік мақсаткерек;- әр түрлі музыкалық шығармалардан тұратын, түрлі жанр, стильдіқамтитын әлемдік музыкалық мұраларға яғни «алтын қорға» сүйенукерек;- шебер де парасатты педагогикалық басшылықтың көмегіменоқушының сезімдік-құндылығын дамытатын музыканы өзгертушіліккүшіне сену керек;- музыканы тыңдау, орындау және өздігінен музыка шығарубарысында балалардың музыкалық ойлауы, шығармашылықпотенциалы дамиды.В.В.Мендушевский өзінің «Музыка өнері әдістерімен рухани-өнегелі

тәрбие жүргізу» деп аталатын концепциясында, балаларға діни негіздерарқылы музыкалық тәрбие беруді жаңғырту керек деген тұжырымжасайды.

Л.А.Венгерус концепциясы бойынша оқушыларды музыкамәдениетімен жақындастыратын әдіс – ұжымдық түрде яғни хормен әнсалу.

Оқушылардың музыкалық мәдениетін сипаттай отырып Л.В.Школяр:«есту, көру, сезу, ойлау өнері сияқты негізгі, іргелі қаблеттіліктердіқалыптастырып алмай баланың, оқышының жаратушы, суретші тәрізді(мұның өзі рухани мәдениеттің дамуы болып саналады) қалыптасуымүмкін емес», - деген ерекше ой түйеді.

Оқушылардың музыкалық мәдениетінің келесі, өзекті мәселелерінзерттей келе литвалық ұстаз-музыкант А.А.Пиличяускас, музыкалық

19

мәдениетті білім, бейімділік, дағды негіздеріне сәйкес туындайтынмузыкалық қызметтің қажеттілігі ретінде қарастыруды ұсынады.

Сонымен, баланың музыкалық мәдениетті болуы – оның музыкалық тәрбие мен білімділігінде.

Музыкалық тәрбиелілігі – көркемдік деңгейі жоғары халықтық,классикалық, қазіргі өнерге деген эстетикалық-эмоциялық үндесуі,өнермен қатынас, музыкалық ой-өрісінің қызығушылығы мен әсерініңқалыптасуы.

Музыкалық білім берудің бағыты – музыканы білуі, музыкатуралы түсінігі, дағды мен шеберлігі, оқушының тәжірибешілігініңтереңдігі мен кеңдігі, музыкаға деген эмоционалды-құндылығы менмузыкалық шығармашылық іс-әрекетінің тәжірибесі.

Қазақстан Республикасында оқушылардың музыкалықмәдениетін дамыту үшін музыкалық білім беру жүйесі төмендегідейқажетті шарттармен қамтамасыз етеді:

- жалпы білім беру мекемелердегі музыка сабағыныңміндеттілігі;

- сыныптан, мектептен тыс қосымша музыкалық сабақтарұйымдастыру;

- жоғары және арнаулы – кәсіби оқу орындарында кәсіби-мамандандырылған музыка мұғалімдерін дайындау;

- музыка мұғалімнің кәсіби деігейлігін жетілдіру мүмкіншілігі;- оқу-әдістемелік кешенді бағдарлама құру.Айтылған тұжырымдамалардағы музыкалық білім беру жүйесінің

мақсатын қана айқындап қоймай оның міндеттері, принциптері, мазмұны,әдісі, формасы сияқты т.б. құрылымдық бағыттарын да айқындапкөрсетеді.

Музыкалық білім берудің негізгі мақсаттарыМузыкалық білім берудің негізгі мақсаты баланың музыкалық

тәрбиелілігі, білімділігі мен дамуына бағытталған.Осы мақсатқа байқайтын мәселелер жатады:- балаларда мәдениет сезімінің, көркем эмпатиясының, музыканы

сезінуі, сүйспеншілігінің дамуы;- өнер туындыларына эмоция-эстетикалық шығармашылығының

үндесуі;- ұдайы форма мен жанр жағынан біртума музыка өнеріне: халықтық,

классикалық, қазіргі музыкамен балаларды таныстыру;- оқушылардың музыка жөнінде білімін артыру процесіне

педагогикалық басшылық жасай білу;- тыңдарман, орындаушы, «композитор» қызметіндегі оқушылардың

музыкалық-шығармашылық қаблетін, дағдысын, икемділігін арттыру;

20

- оқушылардың музыкалық эстетикалық сезімін, қабылдауын, ақыл-ойын тәрбиелеу;

- жоғары көркемдік деңгейдегі музыкамен қатынас қажеттілігіндамыту;

- оқушыларға музыка арқылы оның арттерапевтік әсерін дамыту;- оқышылардың өзіндік білім алуына мақсатты түрде бағыттау.

4.2 Музыкалық білім берудің принциптеріМузыкалық білім берудің мақсаты мен міндеттерінің мәні,

мазмұны мен үрдісінің маңызын ашып көрсететін маңыздыкомпоненттерінің бірі – музыкалық білім берудің принциптері.

Музыкалық білім беру принциптері музыка мұғалімі ұстанымыныңтөмендегідей бағыттарын белгілеп береді:

1. Музыкалық білім берудегі гуманистік, эстетикалық, өнегелібағыттары мынадай принциптермен іске асады:

- рухани өмірдегі музыкалық өнердің көпқырлы байланыстарынайқындау;

- музыканың эстетикалық құндылықтарын ашу;- музыканың баланы эстетикалық, өнегелік, көркемдік тұрғыдан

дамытатын ерекше мүмкіншіліктерін мойындау;- музыкалық өнерді жалпы тарихи контексте және өнердің басқа

түрлерімен байланыстыра зерттеу;- музыка өнерінің жоғарғы көркемдік үлгілеріне бағытталу;- баланың өнермен қарым-қатынасындағы өзіндік құндылығын

мойындау.2. Музыкалық білім берудегі музыкатану бағытының принциптері:- оқушылармен музыка өнерін халықтық, академиялық (классикалық

және қазіргі жаңа), рухани (діни) музыкаларымен бірлікте, біртұтас өнерретіне сүйене отырып оқыту;

- музыканы зерттеуінде, оның дыбыс ырғағына, жанрына жәнестилдік ерекшеліктеріне сүйену;

- оқушылар музыканы тыңдау, орындау және музыка шығаруәрекетінде олардың музыка өнерімен бірге тыныстап, «өмір сүріп» жатқансезімін ашып көрсету.

3. Музыкалық-психологиялық бағыттың принциптері:- музыкалық білім беру процесін оқушының тұлғалық қалыптасуына,

музыкалық қаблетін дамытуға жұмылдыру;- оқушыларды музыкалық қызметтің әр түрін меңгеруге бағыттау;- балада музыкалық шығармашылықтың түрлі көріністерінің пайда

бола бастауын көре білу;- музыкадағы және музыкалық білім берудегі арттерапевтік

мүмкіншіліктерді қолдану.4. Педагогикалық бағыттың принциптері:

21

- оқушыларды музыкаға тәрбиелеу, оқыту және дамытудыңбіртұтастығы;

- музыкалық сабақты ұйымдастырудың қызықтырушылығы,бірізділігі, жүйелілігі, ғылымилығы;

- музыкалы-педагогикалық мақсат-міндеттердің диалектикалықбайланысы;

- музыкалық-шығармашылық процесіндегі музыкалық сабақтардыңсипаттық ұқсастыруы.

Д.Б.Кабалевскийдің музыкалық-педагогикалық концепциялық негізгіпринциптері мынандай:

1. Музыкалық сабаққа балалардың қызығушылығын қалыптастыру;2. Музыкалық сабақты баланың рухани дамуына қарай бағыттау;3. Музыкалық білім беру үрдісінде музыка мен өмірді

байланыстыру;4. Балаларды үлкен музыкалық өнер әлеміне бойлату;5. Тақырыптық бағдарлама жүйесі;6. Сауаттылықтың мағынасы;7. Музыканы баланың шығармашылық дамуына бағыттау.8. Негізі ретіндегі музыкалық шығармашылықтың барлық түрі

мен музыкалық тәрбие - музыканы қабылдау негізі екенін түсіну.Л.В.Горюнованың еңбектерінде екі принцип ұсынады:1. Біртұтастылық принциті;2. Бейнелілік принципі.Л.В.Школярдің жетекшілігімен жасалған музыка пәнінің оқу

бағдарламасында төменгідей принциптер ұсынылады:1. Музыканы мектепте тірі көркем өнер ретінде оқыту;2. Баланы өнердің философиялық-эстетикалық мәніне дейін

жоғарлату;3. Өнердің табиғаты мен оның заңдылықтарына бойлай ену;4. Көркем-шығармашылық үрдісін өңдеу;5. Өнерді шығармашылықпен меңгеру.Г.П.Сергеева жетекшілігімен жасалған музыка пәнінің

бағдарламасында келесі принциптерді атайды:1. Әуестілік;2. Композитор – орындаушы – тыңдаушы іс-әрекетінің

тұтастылығы;3. Теңдігі мен қарама-қарсылығы;4. Дауыс ырғақтылығы;5. Отандық музыка мәдениетіне сүйену. Ю.Б.Алиевтің балаларға музыкалық тәрбие беру концепциясы

негізіндегі ұсынған принциптері:1. Тәрбиелеп оқыту;2. Музыкалық сабақтың өмірмен байланысы;

22

3. Музыкалық білім берудегі сезімдік және танымдық бірлік;4. Музыкалық білімберудегі көркемдік және техникалық

тұтастық;5. Негізгі дидактикалық принциптер.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Оқушының музыкалық мәдениеттілігі – музыкалық білім берудің

мақсаты екендігін сипаттаңыз.2. Музыкалық білім берудің негізгі мақсаттарын атаңыз.3. Музыкалық білім берудің қандай міндеттері бар?4. Музыкалық білім берудің Д.Б.Кабалевскийдің тұжырымдамасы

қандай?5. Музыкалық білім берудің негізгі принциптерін атаңыз.6. Д.Б.Кабалевскийдің еңгізген концепциясын атаңыз.

23

V ТАРАУ МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

5.1 Оқушылардың музыкалық өнерге деген эмоциялды - құндылықтық қатынастығының тәжірибесіОқушылардың музыкалық өнерге деген сезімдік-құндылықты

қатынасы оларды музыканы таңдауы, қызығушылығы, музыкаға немесемузыкалық басқа әрекеттерді ұнатуы негізінде пайда болады. Негізіненмұндай сезімдік-құндылықтар музыкалық тәжірибе жинауда, яғнимузыкамен айналысу, оны тыңдау, орындау барысында біртендеп іскеасады. Бұл әрекет неғұрлым сәтті жүрсе, баланың эмпатийлік жәнемузыкалық дамуы жоғары болады. Сезімдік-құндылықты тәжірибеніңжинақталуына музыкалық білім берудің мазмұны басты рөл атқаратынынесте ұстау керек.

Музыкалық туындыларды қабылдау негізіндегі сезімнің қалыптасуыэстетикалық әсерленушілік процесі арқылы жүзеге асады.

Музыкалық әсерленушілік – континуальді, яғни үздіксіз,бөлінбейтін процесс, бұл тек қана рухани сусындау емес, сондай-ақ, жан-ләззәтіне бөлейтін процесс.

Қазіргі таңда, музыкалық-педагогикалық ортада, музыкалықәсерленушіліктің оқушыны музыка өнеріне бейімдеудегі сезімдік-құндылықтардың тәжірибелік қатынасы арқылы іске асатынын дәлелдепкөрсетеді.

Оқушының музыкаға деген сезімдік құндылықтарының қалыптасуыкезінде, музыка өнерінің тұлғалық дамуына психологиялық, соның ішіндеарттерапевтік әсер ететін мүмкіндігін жоғары екенін ұмытпаған жөн.

5.2 Музыкалық білімМузыкалық білім беру үрдісінде жинақтаған білімді екі топқа бөлуге

болады: музыканың өзі туралы білім, музыка туралы білімі.

Музыканың өзі туралы біліміБалаға музыкалық білім бергенде ұстанатын ең бірінші мәселе - сол

музыканың өзін таныту. Баланың музыкалық білімі бар ма соған денқойған дұрыс. Оның музыкалық әсер ету қоры ұлғайған сайын, соғұрлыммузыка әлеміне жақындай түседі. Сондықтан оқушының дабыстық-естуқорына халықтық, академиялық, рухани, қазіргі жаңа үлгідегімузыкалырдың барлығы кіргені жөн.

Музыка туралы білім

24

Музыка туралы білім баланың музыка әлеміне енуі үшін өте қажетжәне де ол музыканы танытатын бірден-бір құралы болып табылады.Музыка туралы білімнің ішіндегі ең бастысы – музыка теориясыныңбілімі. Бұл негізінен дыбыстық, жанрлық, музыка өнерінің стилдіннегіздерін қоса қамтиды.

Музыка өнеріндегі дыбыс ырғағы табиғатын білу – оқушыныңмузыкалық білім алудағы басты және негізгі білімі болып табылады.Музыкалық дыбыс ырғағын айқындаушы, бейнелеуші болуы мүмкін;сөйлеу ырғағымен ортақтағы және айырмашылық қасиеті де бар; ондашығарманың өн бойындағы сезімдік-бейнелеушілік (эмоционально-художественный) сәулеленуі де көрініс береді.

Музыкалық жанр туралы білім оқушыларды музыканың әлеуметтікмәнін және оның қоғамда өмір сүру формаларын танып-білугеқалыптастырады. Музыка жанрларын оқыту ауқымына ән, би, марш жәнекүй, опера, балет, симфония, концерт, соната, романс, прелюдия, ноктюрн,баллада, сюита және тағы басқа музыка өнерінің, халықтық музыкаөнерінің негізгі жанрлары түгел қамтылады. Баланың әртүрлі жанрлардыбіліп-тануы музыка өнері мен оның жеке өмірлік тәжірибесі арасындағыбайланысты нығайтады, жандандырады.

5.3 Музыкалық икемділік пен дағдыларҚазіргі кезде музыкалық білім беру педагогикасында икемділік пен

дағды арасында көптеген айырмашылықтар бар дейтін көзқарастарүстемдік етуде.

Музыкалық икемділікМузыкалық икемділік музыка туралы білімге сүйенеді және де ол

музыканы тірідей қабылдау процесінде қалыптасады. Яғни бұл жағдайда,музыкалық сабақ үстінде икемділіктің екі тобы қалыптасады.

Оның біріншісі – нақты бір музыкалық қызметтің түріне тән жәнеоның табиғатына сай келетін икемділік:

а) Тыңдау (қабылдау) әрекетінің икемділігі:- музыкалық дыбыс ырғағын қабылдау, тыңдаған шығарманың

мазмұнына сезіммен үн қосу;- музыканы тыңдағаннан кейін туындаған өзінің көңіл-күйіне,

сезіміне, жасын ішкі жан-дүниесіндегі өзгерістерге сипаттама беру;- тыңдаған шығармаға вербальді (ауызша, сөзбен) немесе вербальсіз

(сурет, пластика т.б.) сипаттама беру, яғни шығарманың бейнелі-сезімдік мазмұнына, музыкалық айшықтылығына, олардың өзарабайланысына, музыкалық драмасының даму үрдісіне, оның дыбыстықырғағына, жанрлық және стильдік ерекшеліктеріне сиаттама;

25

- тыңдаған шығарманың және сол автордың басқа да музыкалықшығармаларының, өзге композиторлар туындыларының, өнердің басқатүрлерінің бір-бірімен ұқсастығын және өзгешелігін табу.

ә) Музыкалық орындаушылық әрекетінде жоғарыда айтылғаникемділіктердің барлығы өз ерекшеліктерін сақтайды, сонымен қатар, солтыңдаған шығарманы өз орындауында іске асыру барысында (әнмен,музыкалық аспаптарда ойнағанда, би қимылымен) басқа да жаңаикемділіктер пайда болады. Оған жататындар:

- шығарманы өзінің орындауымен (жеке дауыста ән салғанда, бимен,музыкалық аспапта) түсіндіру әрекетінде ең алдымен интуитивті, соданкейін белгілі бір жағдайда түсініп орындау керек;

- бір шығарманың өзі ұсынған әр түрлі нұсқаларын (варианты)орындау керек;

- әр түрлі музыкалық талдауларды салыстырып ішіндегі ең жақсынұсқасын таңдау керек;

- таңдаған нұсқаның сапасын өз орындауында көрсете білу керек.б) Музыкалық-копозициалық шығармашылықтағы икемділік –

ұсынған параметр бойынша ырғақты, әуез-ырғақты, синтаксистік, жанрлы-стильдік, фактуралық және тағы басқа үлгілер арқылы музыка шығару(жазу).

Екінші топқа жататын икемділік - өзіне жақын немесе жан-дүниесінеқарама-қарсы музыканың әсерімен бұрынғы алған арнайы білімініңарқасында және рефлективті (сыртқы әсер арқылы пайда болатын)тәжірибесі негізінде өзінің психологиялық хал-күйін реттеу.

Бұл икемділік музыкалық білім беру теориясында алғаш рет еңгізіліпотыр. Сондықтан да, оның әлі де болса қалыптасып, дамуына біраз уақытқажет.

Музыкалық дағдыларМузыкалық білім мен икемділіктерге сүйенетін музыкалық дағдылар,

ең алдымен, белгілі бір дайындықты қажет ететін жәнепсихофизиологиялық аппаратты дамытатын музыкалық-орындаушылықәрекеттің қажетті техникалық базасы болып табылады.

Орындаушылық әрекеттегі дағды ең алдымен техниканы меңгеругебайланысты.

а) Ән салу әрекетіндегі негізгі вокалді-хорлы дағдыларғажататындар: әншілік орындаушылық дағдыны қалыптастыру,дыбысшығарушылық, әншілік тынысты дағдыландыру, дыбыс шығарудағысөйлеу мүшелерінің әрекетін дағдыландыру, хорлы қатар мен ансамбль (әнсалу кезінде сүйемелдеумен және сүйемелдеусіз) дағдысы, ән салатынүннің басты ерекшеліктеріне қарай дыбыстау аппараттарының қызметінүйлестіру (айқын, шарықтау) дағдысы, дирижердің нүсқауын түсінудағдысы.

26

ә) Тыңдаушылық әрекетінде ең алдымен жекелеген музыкаарқауының (ткань) (регистр, тембр, жоғары дыбыстық, метроритмикалықжәне ладтың ерекшеліктер: үйлесім, көпүнділік, фактура, формақұрушылық т.б.) құрылымдық бөлшектерінің естілуімен байланысты.

б) Музыкалық-композициалық шығармашылықта берілген әуенніңнұсқалық қайталаулары, ұсынылған модельдер бойынша ырғақты суреттержасау дағдылары қалыптасады.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Сезімдік-құндылық қатынастың музыкалық өнердегі маңызын

ашып беріңіз.2. Музыкалық білім берудегі музыка туралы білімнің әр түрлі

категорияларына сипаттама беріңіз.3. Музыкалық білім берудегі икемділіктерді сипаттаңыз.4. Музыкалық білім білім беру процесіндегі оқушылардың

музыкалық дағдыны қабылдауын қалай түсінесіз?5. Музыкалық икемділік пен дағдылардың ортақтығы, ұқсастығы

және айырмашылығын сипаттаңыз.6. Оқушының музыкалық-шығармашылық әрекеті немен

сипатталады?7. Музыкалық шығармалардан мысал келтіре отырып: әуенділік,

бишілік, жедел ырғақ ұғымдарын ән, би, марш, күй сөздерімен салыстыраотырып, олардың айырмашылықтары неде екеніне түсінік беріңіз.

27

VI ТАРАУМУЗЫКАЛЫҚ ӘРЕКЕТТІҢ ТҮРЛЕРІ

6.1 Музыкалық әрекет түрлерінің жалпы сипаттамасыОтандық музыкалық білім беру педагогикасы оқушылардың

музыкалық әрекеттің түрлеріне мыналарды жатқызады: музыка тыңдау,хормен ән салу, музыкалық аспаптарда ойнау, музыка әуенімен қимылдау,балалардың музыка шығаруы (балалардың музыкалық шығармашылығы).Бұл аталғандар дәстүрлі музыкалық әрекеттер делініп жүр. Сондықтанболар бұл әрекеттерді балаларды музыкаға жақындатудың формалары депшартты түрде белгілейді.

Соңғы жылдары қалыптаса бастаған көзқарас бойынша шынайымузыкалық әрекеттерге композитордың, орындаушының, тыңдаушыныңәрекеттерін жатқызады.

Қазіргі кезде әбден сұрыпталған бырақ әлі де талқылауларды қажетететін оқушылардың төмендегідей музыкалық әрекеттерін атауға болады:

- Ең алдымен, бұған жататыны, әрине: музыка тыңдау; оны орындау:вокалды, хормен, жеке дауыста, музыкалық аспаптарда; музыка жазусияқты барлық түрлерін қамтитын оқушының жеке музыкалық әрекеті;

- Музыкалық-теориялық әрекеті;- Өткен, қазіргі музыкалырдың жай-күйінен мағлұмат беретін,

оқушылардың музыка туралы білімінің танымдық жағын арттыратынмузыкалық-тарихи әрекеті;

- Музыкалық хабарлар (білімпаз) көпбейнелі әрекеті;- Жинама түрдегі музыкалық әрекет.

6.2 Жеке музыкалық әрекетМузыка тыңдаудың негізгі мақсаты оқушының музыканы тыңдай

білу, қабылдау мәдениетін қалыптастыру. Бұл деп отырғанымыз еңалдымен:

а) Жинақталған тәжірибе бойынша халықтық, классикалық, қазіргіотандық және шетелдік көркемдігі жоғары музыка үлгілерімен қатынасорнату.

ә) Музыка өнерінің жанры, стилі, формасы жайында бұрыннанжинақталған білімге сүйене отырып музыканың мағаналы-көркемдікмазмұнына терең бойлап, сезіммен қабылдай білу керек.

б) Тыңдаушылық әрекетке қажеттілік туғызу немесе осы әрекеткедеген сұраным.

Оқушылардың тыңдаушылық мәдениетін ұйымдастыру кезіндемузыка өнерінің мәні мен мазмұнын түсіндіретін әртүрлі жолдарыболатынын ескеру керек.

28

1 – түсінік, музыканы ақиқаттың бейнелі формада сәулеленуді депқарау.

2 – түсінік, музыкалық мән-мағанасы сол музыканың өзінен көрінуітиіс.

3 – түсінік, әрбір бала музыканы тыңдай отырып, оны өзіншеқабылдайды. Қабылдау нысанына тыңдап отырған шығарманыңэмоциогендік ырғағы кіреді. Эмоциогендік ырғақ деп отырғанымыз - өзсезімін жеткізе білетін, композитордың көңіл-күйі және ерік-жігері сияқтыэкспрессивтік маңызды мәселелер.

Қорыта келгенде, оқушылардың музыкалық мәдениетінқалыптастырудағы тыңдаушылық әрекеті дегенде ең алдымен оныңтанымдық әрекетін айтуымыз керек. Бұл баланы музыкалық білім алуыныңнегізінде жалпы танымдық әрекетін дамыту арқылы музыка өнеріне,музыка әлеміне еркін енуіне жағдай жасайды. Музыка туралы білім алуүрдісінде музыканы басқа да әрекеттері кең түрде қамтылады. Бұл кездемузыканың ырғақтық-бейнелі табиғаты туралы білім, музыкалың жанрлық-стилдік көпқырлығы, сондай-ақ, музыкалық шығармалар туралы нақтыбілім, композиторлар, орындаушылар туралы жалпы жинақталған тағы дакөптеген музыка жайындағы таным-түсініктерді оқушыларға танытыполарға музыканың бай мүмкіншілігі туралы білім беріледі.

Музыкалық орындаушылық әрекетОрындаушылық әрекет музыка сабағының ажырамас бөлігі болып

табылады. Ол балаға музыканың орындаушылық табиғатын ашуға,музыкамен айналысқан сәтте оны танып, біле алатын музыкант ретіндесезінуге көмектеседі. «Музыкалық туындының өмір сүруі – оныңорындалуында яғни оның мәнін дыбыс ырғақтары арқылы ашқанда ғанамузыкалық шынды өмір сүреді» - дейді Б.В.Асафьев (Музыкальная формакак прогресс. – Л., 1971. – С. 264.).

Оқушылардың орындаушылық мәдениетінің төмендегідей негізгікөрсеткіштері бар:

- арнайы бір орындаушылық әрекеттің түріне ғана қажеттілік,қызығушылық, ынта таныту;

- орындаушылыққа шығармашылық әрекеті ретінде қарау;- туындының әуендік, орындаушылық сапасына өзіндік көзқарасын

білдіру;- шығарманың жанрын, стилін, мазмұнын қамтитын орындаушылық

білім, икемділік, дағдыларды игере білу.Музыка сабақтарындағы орындаушылық әрекет: хормен, жеке,

ансамбльмен ән салу, музыкалық аспаптарда ойнау сияқты негізгі түрлеріарқылы іске асады.

Вокал – хор әрекеті

29

Бұл әрекет оқушы тұлғасын қалыптастырудағы жалпы музыкалықмәдениеттің маңызды бір бөлігі болып саналады.

Вокалды-хорлы оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнына кіретіндер:әншілік дауыс ырғағымен оны сақтауды, қорғауды білу жөніндегі арнайыжүйелер; хордағы ән салу тәртібі, вокалды-хорлы икемділік пен дағдылар,оқушыларды музыкалық-шығармашылыққа оқыту тәжірибесі, музыкағажәне қоршаған ортаға деген сезімдік-эстетикалық тәжірибе және т.б.

Оқушылардың вокалды-хорлы мәдениетін қалыптастыруда,халықтық, классикалық және қазіргі музыкалырды қамтитын ұжымдық хоррепертуарын дұрыс қоя білу де үлкен рол атқарады.

Вокалды-хорлы жұмыстар мазмұнына әуенділікті, әншілік қаблетін,вокалды-хорлы техникаларды дамытуға бағытталған жаттығулар меншынықтырулар жүйесі жатады.

Вокалды-хорлы орындаудың екі формасы бар:- сүйемелдеусіз ән салу;- сүйемелдеумен ән салу.Мұғалімнің қызметіндегі маңызды бағыттың бірі - балаларды

көпүділік ән салуға үйрету. Балаға көпдауысты ән салудың икемдіктері мендағдыларын игертуде көптеген музыкант-педагогтар бірінші кезеңдеүйрету керек деген көзқарасты жақтайды. Кейбір педагогтаркөпдауыстылық ән салуға үйретуді конондық негіздерге сүйенсе, ендібіреулері қосалқы дауысқа сүйенеді.

Вокалды-хорлы жұмыстарды ұйымдастырған кезде балалардыңәншілік дауысының негізгі даму кезеңдеріне көңіл қою керек.

7 - 10 жас – бастауыш мектеп жасындағылар: балалық дауыс кезеңі;10 – 12 жас – дауыс өзгерісі алдындағы кезең (организмде

биологиялық, физиологиялық өзгерістер жүре бастайды);13 – 15 жас - өзгерістік кезең;16 – 18 жас - өзгерістен кейінгі кезең.Бұл балалардың физиологиялық ерекшелігіне қарай әр балада әр

түрлі бірақ міндетті түрде жүретін биологиялық даму процесі. Музыка пәнімұғалімі осы кезеңдерді жақсы біліп, балалардың физиологиялық дамубарысында мұқият болғаны жөн.

Вокалды-хорлы жұмыс барысында оқушының әншілік дауысынаерекше көңіл аударылады. Оның негізгі қасиеттеріне жататындар:дыбыстық және динамикалық диапазон, тембірдің сапасы, дикция.

Отандық ғалымдардың еңбектерінде бала дауысы өзгерісінің әр түрлікезеңдерінде әншілік дауыс үнінің сапалық жағы артады. Бірақ бұл кездедауыс аппараттарының гигиенасын сақтай отырып әншілік орындаушылықсабақты өткізгенде аса қатты жүктемелі режимде өткізбеген дұрыс дейдікөптеген ғалымдар.

Өзгермелі кезеңнің алғашқы сатысында дауыс диапазоныныңжоғарғы шеткі дыбысы жоғалады. Ұл балаларда кіші октава

30

дыбыстарының пайда болуымен қатар диапазонның ұлғайюы байқалады.Ән айтқан кезде қырылдау, аздап жөтелу, сырылдау сияқты дыбыстарпайда болады. Дауыс үнділігі, жеңілділігі жоғала бастайды да жуандайтүседі.

Өзгерістік кезеңде осы айтылғандар үдей түседі. Қырылдаған дауыскүшейеді. Сәбилік үннің жұмыс диапазоны жіңішкереді. Балалар өте сақжәне баяу түрде ән сала бастайды, тез шаршайды. Ұлдардың дауысы«сына» бастайды. Олар екі дауыста төменгі сәбилік үнмен және еркектіндауысқа жақын ән салғандай болады.

Ал қыз балалардағы өзгеріс жеңіл түрде өтеді. Қыздардың дауысыжуандап, орталық диапазонда дыбыс күшінің төмендеуімен сипатталады.

Өзгерістен кейінгі кезеңде дыбыстау аппараттарының жұмысықалыпқа түсе бастайды. Бала өзінің жаңа дауысына үйреніп, соғанбейімделе түседі. Зерттеушілердің айтуынша бұл кезде жасөспірімдержеңіл дауыспен ән салғаны дұрыс.

Вокалды-хорлы жұмыстың енді бір маңызды бағыты – балалардынотамен ән салуға үйрету. Осылай ән салу оқушылардың музыкалы-тыңдау (көріп отырмын – естіп отырмын - ән салып тұрмын) елестетуінқалыптастырады. Яғни көзбен көріп, құлақпен естіп, өзі ән сала отырыпүш триадамен біріктіріп жұмыс істеу дағдысын қалыптастырады.

Нотамен орындау екі түрлі тапсырма бар:- абсалюттік сольмизацияға негізделген нотамен ән салу;- абсалюттік сольмизацияға өту үшін релятивтік сольмизацияға

сүйеніп нотамен ән салу.Хорлы әрекеттің психологиялық стресті, тұтықпалықты жоятын

арттерапевтік әсері де бар.

Аспаптық әрекетЖалпы білім беру мекемелерде балалардың аспаптық әрекеті

қарапайым музыкалық аспаптарда ойнауы арқылы жүзеге асады.Баланың аспаптық орындаушылық әрекет – орындаушы, аспапта орындайалатынын сезуі. Алғаш рет оқушылар шулы аспаптарда орындайды дакелесі кезеңі пернелі (клавишные), үрмелі аспаптарда (металлофон,ксилофон, блокфлейта,балалар күйсандығы т.б.) орындайды.

Аспапта ойнауда біреулері музыкамен шұғылданады, екіншілері –өздерінің шығармашылық қаблеттерін көрсетеді, үшіншілері – уақыт өткізуүшін келеді.

Аспаптық әрекетінің негізгі түрлері:- аспаптық үлгілерді жеке, топтасып, ұжымды түрде орындау;- үйренетін, орындалатын әндеріне, шығармаларға сүйемелдеу

барысын орындау;- импровизациялау, аспаптық және вокалды-аспаптық

копозицияларды орындау.

31

Аспаптық әрекет процесінде балалардың музыкалық есту қаблетіндамытады (дыбысбиіктілігінің, әуенділігінің, саздылығының,бояулығының, динамикалығының, үндестілігінің, полифониялығыныңжәне т.б.). Аспапта ойнау балаларды нотаны меңеруіне жағдай жасайды.

Импровизациялау және ән шығаруИмпровизациялау және ән шығаруды балалардың музыкалық-

композициялық шығармашылық деп аталады. (Н.А.Терентьеваимпровизацияны балалардың көркем шығармашылығының алғаш басыдейді).

Импровизация - жаңа музыкалық материалды дірден шығарупроцесі. Ән шығару – балалар алдында мақсат қою барысындағы музыкамұғалімімен бірігіп музыкалық композицияны шығару шығармашылықпроцесі.

Оқушыларға арналған композиция-шығармашылық тапсырманың екітүрі бар:

- берілген тақырыпты дамыту;- өзіндік тақырыпты шығару және оны дамытуы.Л.В.Школяр концепциясында: «әрбір бала – суретші және міндетті

түрде талантты».

6.3 Музыкалы - теориялық әрекетМузыкалы-теориялық әрекет оқушылардың музыкалық мәдениетінің

дамуына бағытталған. Бұл – біріншіден кең мағынадағы ұғым –оқушылардың музыкалық сауаттылығы, екіншіден – тар мағынадағы –нота сауатын білу.

Теориялық білімге жататындар:- музыка өнерінің, оның табиғатының заңдылықтары

(интонация, жанр, образ, драматургия, стил және т.б.);- музыка формасының өмір сүруі, копозиторлар,

орындаушылар, тыңдармандар туралы, оркестрлер, хорлар, жекеорындаушылар туралы білімі және т.б.

- музыкалық теория негіздерін, оның ішінде нота саутын білу.Музыка табиғатының интонациясы, музыкалы-теориялық әрекетті

ұймдастыру барысында оқушылардың жаңа білім алуында бірнешекезеңдер бар:

1. Баланы ең алғаш музыкалы-теориялық ұғымдармен таныстыру.2. Балаларға қарапайым формадағы жаңа ұғымдарды музыка-

теориялық талдауларды меңгеру.3. Оқушылардың музыка әлеміне жаңа музыкалық білім мен

ұғымдарды пайдалана білуі.

6.4 Музыкалық – тарихи әрекет

32

Оқушылардың музыкалық – тарихи әрекеті түрлі тарихи кезеңдердіңмузыкасын білу, музыкалық – тарихи стилін, ертедегі мен қазіргікомпозиторлардың шығармашылығын және алған дағдылары меникемділіктерін түрлі музыкалық қызметінде пайдалана білу.

Дыбыс ырғағы мен есту қаблетінің тәжірибесі, әртүрлі жанрларшығармаларын салыстыра білу, көне, бүгінгі музыканың ерекшелігі менжалпылығы, дәстүрлі музыка мен халақ музыкасын, дәстүрлі музыка менкәсіби музыкаларын айыра білу, фольклор мен халық әндерін, күйлерінайыра білу, музыкалық өнердің заңдылықтарын білу.

Осының бәрі музыка тыңдау, орындаушылық әрекет, музыкалық –композиция шығармашылық процесінде қалыптасады, тұрақтайды,кемелденеді.

6.5 Музыкалық жартылай көркемдік бағыттағы әрекетБұл әрекет екі не одан көп түрлі көркем әрекетінің тұтастығы.

Өзінің жартылай көркемдік табиғат әрекетінде музыка мен бейнелеу өнері,музыка мен әдебиет, музыка мен пластика өнері, музыка мен театр жәнет.с. өнердің бірлігі. В.В.Мендушевский бірінші кезеңге оның жалпытақырыбын - өнерге өмірдің сұранысын көрсетеді: әлем, адам, табиғат,тарихи оқиғалар және қазіргі кезең.

Әртүрлі өнердің байланысы әртүр болуы мүмкін. Мысалы: - музыкалы-пластикалық әрекетінің екі түрі: қосымша-

дидактикалық және көркемдік-образды.Қосымша-дидактикалық музыкалы-пластикалы әрекетіне

оқушылардың музыкалық-есту елестетуін дамыту барысында келесіәректтерді қарастырады:

- дыбысбиіктілік, ырғақтылық, динамикалық және басқадайқатынасты модульдеу, музыканы жүріс жүйесімен білдіру;

- тактілеу;- оқу барысында әтүрлі дауыс ымдауын (К.Орфтың айтуынша)

қолдану (шапалақтау, адымдау, сыртылдау (щелчков) және т.б.Көркемдік – образды музыкалы-пластикалы әрекет – музыкалық

мазмұны, формасы, образы, көркем мәнерлеу құралдары арқылыбайланысты оқушылардың таба білуі. Оған жататындар:

- музыканы қабылдау барысында музыкалы-пластикалықкомпозиция құру;

- плстикалық мәнерлеу құралдары арқылы үйренген әндердісахналау;

- дирижерлау.Музыка мен пластика өнерінің байланысы ұжымды әрекетіндегі

баланың жеке тұлғалығын музыкалық дамуында байқауға болады.

6.6 Музыкалық қатысымдылық әрекет

33

Музыкалық көріністің өмір мен көркемдік контекстің ашуын,қалыптасуын білдіреді. Д.Б.Кабалевский мақсаттын басынан асыру жәнемузыкалық білім беру педагогикасының басты принципі деп белгілейді:«Музыка және өмір – бұл басты тақырып, мектептегі музыкасабағының басту мақсаты... Музыка тіршілігімізге терең бойлап,онымен тығыз араласады, біздің рухани өміріміздің ажырамасбөлігіндей, жалпы өміріміз неден құрылса сондайлық табиғи жарасымтауып отырады».

Дүниенің әсемдік тұтастылығын оқушы сезіне білуі керек. Нақты музыкалық шығарманың үш негізгі деңгейі бар деп

музыкалық қатысымдылық әрекеті дәлелдейді:- музыкалық нұсқаның жекешілігі ретінде;- дәстүрлік, халықтық, діни мәденитеінің музыкалық

мәдениетінің бөлігі ретінде;- жалпы музыкалық мұраның бөлігі ретінде.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. «Музыкалық әрекет түрлері» терминнің мәнін сипаттаңыз.2. Оқушыларды музыкалық орындаушылық әрекетініңмазмұнына сипаттама беріңіз.3. Орындаушылық формасы мен орындаушылық мәдениеті жәнеорындаудың түрлері.4. Мектеп бағдарламасындағы вокалді-хорды оқытуы мен тәрбиемақсаттарын салыстыру.5. Оқушыны импровизациялау мен шығармашылығыбағытындағы мұғалімнің дайындық жұмысы.6. Оқушыны музыкалық білім мазмұндағы музыкалық-теориялықбілімінің шеңберіне сипаттама беру.7. Оқушылардың бастауыш және орта мектепте музыкалық-тарихи біліміне сипаттама.8. Оқушылардың музыкалық білім мазмұнына қандай тарихибілім алуға не қосуға болады (қазіргі уақыт, заман талабына).9. Музыкалық-пластикалық әрекетінің түрлері, деңгейі,компоненті т.б.10. Музыкалық қатысымдылық әрекетінің мәні туралы.

34

VII ТАРАУМУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ӘДІСТЕРІ

Музыкалық білім беру педагогикасында әдіс сөзін кең мағынасы –музыкалық білім берудің мазмұнын игеруге және тапсырмалардыңжиынтығы ретінде қарастырылады.

Ал тар мағынасында – музыкаға деген сезімділік-құндылыққатынастарды, дамытуға сезім мәдениетін, музыкалық білімдерді игеруге,икемділік пен дағдыларды қалыптастыруға, жалпы музыкалықмүмкіншіліктерді: жады, ойлау, елестетуді дамытуға бағытталған тәсілдер.

Музыкалық білім беру әдістерінің ішінен жалпы дидактикалықәдістің орны ерекше.

7.1 Музыкалық сабақтарында жалпы дидактикалық әдістердіқолдану ерекшеліктеріЖалпы педагогикада әдістердің: білім көздеріне байланысты

(ауызша, көрнекіліктермен), міндетіне қарай (білім беру, икемділік пендағдыларды қалыптастыру), танымдық әрекетінің сипатына қарай(түсіндірмелі-иллюстративті, эвристикалық т.б), дидактикалық мақсатына(алғашқы материалдарды игеріп, меңгеру) қарай жіктеу бар. Осыныңбарлығы музыкалық білім беру педагогикасында да қолданылады.

Салыстыру әдісі музыкалық білім беруде кеңінен қолданылады. Олмынадай музыкалық материалдарды: тактінің әлді және әлсіз үлесі, forteмен piano, әртүрлі екпін, тембрледі салыстыруда көп көмегін тигізеді.

Салыстыру әдісінің түрлері: - ұқсастықтар мен айырмашылытарды ажырата білу әдісі;- ұқсастыру әдісі, мәселен таныс әуенді басқа туындалардан табу;- қайта таңбалау (перекодирование) әдісі, музыкалық бейнені әртүрлі

би қимылдарымен жеткізу және т.б.Тыңдау-көркемдік тәсілдері белгілі бір музыкалық туындыны

тыңдай отырып, өзінің орындауында көрсететін орындаушылық әрекеттідамытатын әдістің бірі.

Ауызша тісіл арқылы оқығанда оқушылар біріншіден есту арқылымузыкалық білімін сөз формалары арқылы жеткізуге тырысады, екіншіденөз саналарында жалпы музыкалық терминдерді бекітуге көмектеседі.

7.2 Музыкалық білім берудің өзіндік, арнайы әдістеріМұнда оқушының алатын музыкалық білімінің әр түрлі жақтарын

қамтиды.Музыка сабағындағы сезімдік драматургия әдісі (Д.Б.Кабалевский,

Э.Б.Абдуллин).

35

Сезімдік драматургия тәсілі музыка сабағында мынадайдраматургиялық мәселелерді шешуге бағытталады:

- барлық сабақтың эмоциялық векторын айқындайтын интродукция;- сипаты жағынан әр түрлі музыкалық туындылардың қарама-

қарсылықтары мен ұқсастықтарын шектей отырып үйлестіретін, балалармен мұғалімнің орындауындағы оқушының музыкалық әрекетініңтүрлеріне, жұмыс формаларына, музыкалық шығармаларға композицияқұру;

- оқушылардың өздері айқын да ашық музыкалық туындылардытыңдауы не орындауымен байланысты сабақтың сезімдік-эстетикалықшарықтау шегінің (кульминация) көрінуі;

- сабақ мақсатының алдын-ала орындаулуы, оның сипаты мен көңіл -күйі, жалпы сабақтың музыкалық композициясының логикалық аяқталуы.

«Оза шолу» мен жан толғанысы деңгейінде өткенге жаңадеңгейде «оралу» әдісі (Д.Б.Кабалевский) не барлық білім беруүрдісіндегі, кейбір сабақтарда, музыкалық сабақ кезіндегі перспективалы(болашақтағы), ретроспективтік (өткенді шолатын) әдістер (Э.Б.Абдуллин).Немесе бұл әдіс Д.Б.Кабалевскийдің айтуынша: «алға қарай» жүреотырып өткен сабаққа жаңа деңгейде қайтып «оралу» әдісі. Бұл әдіс,негізінен нақты музыкалық шығармалармен, қалыптасып келе жатқаникемділіктер мен дағдылармен, музыкалық-шығармашылық әрекеттіңтәжірибесімен тақырыптың жоспарлар арасындағы әр түрлібайланыстарды анықтауға бағытталған.

Музыкалық талдап-қорыту әдісі (Э.Б.Абдуллин) – жоспарлықтақырыпта келісілген және музыкалық ойлауды дамытуға бағытталғаннегізгі білімді оқушыларға игертуді көздейді.

Бұл әдістің ілеспелі бірнеше өзіндік әректі бар:Бірінші әрекет – алдағы оқитын тақырыптың негізін қабылдау үшін

оқушылардың музыкалық өмірлік тәжірибесін жандандыруды мақсат етеді.Екінші әрекет – балаларға музыка өнерінің қандай да бір

заңдылықтарын, олардың басқа өнер түрлерімен және өмірдің өзіменбайланысын ашатын жаңа тақырыппен таныстыруды мақсат етеді.

Үшінші әрекет – оқушының әр түрлі музыкалық әрекеті негізіндеалған жаңа білімінің түсінігін бекітумен байланысты.

Музыка туралы толғану әдісі. Д.Б.Кабалевский осы әдіс туралы өзойын былай жеткізеді: «Жаңадан туындаған сұрақтарды шешу үшінмұғалімнің оқушымен қысқаша әңгіме жүргізуі маңызды. Әрбір әңгімелесукезінде бір-бірімен байланысты үш негізгі сәттің сезілуі тиіс: бірінші –мұғалімнің нақты ұйымдастырған тапсырмасы; екінші – оқушымен бірлесеотырып осы тапсырманы біртіндеп орындау; үшінші – оқушының өзіайтатын соңғы қорытынды».

Компазиция құру әдісі (Л.В.Горюнова) – негізінен бір шығарманыорындағанда оны музыкалық әрекеттің әр түрімен (мызыка тыңдау, хормен

36

және жеке ән салу, музыкалық аспаптарда ойнау, музыка арқылы қимыл-әрекет жасау т.б.) байланыстыруға боғытталған.

Көркемдік контекст құру әдісі (Л.В.Горюнова) – оқушылардыңмузыкалық мәдениетінің «сыртқа» шығуы, басқа өнер түрлеріменбайланысы, ұқсастылығы мен айырмашылығы және тарихи байланысы барекенін сезінуі.

Интонация негізінде көркемдік және техникалық өзарабайланысты орнату әдісі (Е.В.Николаева). Берілген әдіс Б.В.Асафьевтіңтеориясын дәлелдейді – «интонацияның» көп мағыналығы: музыка мәнініңкөркемдік түрі және музыкалық мәнерлігінің дыбыс ырғағының тазалығы(дәлдігі). Н.Л.Гродзенская осы әдістің «сонаттық аллегро» деп аталатынтөрт кезеңін атайды:

1. Мұғалімнің кіріспе сөзі (вступление);2. Мұғалімнің өз орындауындағы немесе жазбадағы (экспозиция)

туындыны тыңдау;3. Шығарманы талдау (разработка);4. Жоғарғы танымдық және сезімдік деңгейде ығарманы тыңдау

(реприза);5. Музыканы қайталау, есте сақтау (кода).

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Музыкалық білім беру әдісі мен мақсатының байланысы неде?2. Музыкалық білім беру әдісі мен мазмұнының байланысын қалай

түсінесіз?3. Музыкалық білім берудің жалпыдидактикалық әдісті қолдану

ерекшелігін сипаттаңыз.4. Музыкалық білім беруде қолданылатын жалпыдидактикалық

әдістердің түрлерін атаңыз.5. Музыкалық білім берудегі салыстыру әдісін сипаттаңыз.6. Музыка сабақтарындағы сезімдік-драматургия әдісінің мазмұнын

ашыңыз.7. «Алға қарай» жүре отырып өткен сабаққа жаңа деңгейде қайтып«оралу» әдісі.8. Музыкалық жинақтау әдісінің мәні.9. Музыка туралы толғаныс әдісін түсіндіріңіз.10. Интонация негізінде көркемдік және техникалық өзара байланыстыорнату әдісін түсіндіріңіз.

37

VIII ТАРАУМУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ФОРМАЛАРЫ

8.1 Музыка сабағы жалпы музыкалық білім беру жүйесініңнегізгі формасы екендігіМектептердің оқу жоспарында міндетті пән ретінде бекітілген,

«Музыка» сабағы 1 – 4 сыныптарда аптасында 1,5 сағат, жалдық жүктемебойынша 51 сағат (204 сағат) көлемінде жүргізіледі. 8 - 11 сыныптардажыл бойына «Өнер» сабағы ретінде 17 сағат бөлінген. Сондықтан да соңғыкездері музыка өнерінің қайраткерлері жалпы білім беретін мекемелердегі«өнер» сабағы сағаттық жүктеменің төмендігіне наразылықтарынбілдіреді. Олар, әсіресе бастауыш сыныптарда музыка сабағын көбейтуді,барлық мектептердігі музыка сабағына және мұғалімдеріне жағдай жасаукеректігін айтып жүр.

Қазіргі кезде білім беру Мемлекеттік стандарт бойынша бастауышжәне жалпы білім беретін мектептерде «Музыка өнері» пәнін оқытубекітілген. Төмендегі берілген мәтіндер (қысқартылып алынды – Н.Д.)негізгі нормативтік құжат болып есептелуі. Осы бойынша жұмысжоспарларын, әдістемелік ұсыныстар, тәжірибешілік сабақтыұйымдастыруға бағытталуға болады.

Өнер туралы жалпы бастауыш білім беру стандартыЖалпы білім беру жүйесінің бастауыш басқышында музыканы

оқытуда төмендегі мақсатқа жетуге бағыттайды:- музыка мәдениеті негізін қалыптастыру;- музыкаға және музыкалық сабақтарға қызығушылықты,

музыкалық есту қаблетті, әншілік дауысты, музыкалық жадты, көркемдікойлауды, елестетуді дамыту;

- ән салу, музыка тыңдау, музыкалық аспаптарда ойнау,музыкалық ырғақты қозғалыстарды және суырыпсалмалықты т.б.музыкалы-шығармашылық әрекеттерді игеру;

- музыкалық сезіну дәмін, өнегелік және эстатикалық сезімді,адамға, Отанға және халқына деген сүйіспеншілікті, әлемнің әр елдерініңмузыкасын, дәстүрін, мәдениетін сыйлауға тәрбиелеу.

- адамгершілік – эстетикалық қасиеттерге тәрбиелеу,эмоциясын, қиялын, музыка тыңдау кезіндегі алған әсерлерін бейнелеу;

- эстетикалық талғамын дамыту, музыкаға дегенқызығушылығы мен махаббатын арттыру;

- басқа өнер түрлерімен және халықтың өмірі мен тұрмыспенбайланыстыра отырып, балаларға негізгі дәстүрлік музыкалықмәдениетті таныстыру;

- бастапқы музыканы мәнерлеу құралдарымен танысып, музыкасауатын ашу туралы мәлімет беру;

38

- балалардың музыкалық әрекетін қалыптастыру (музыкаменайналысуға қызығушылық пен біліктілік), шығармашылық белсенділігі.

Негізгі білім бағдарламасы мазмұнының міндетті минимумы

Музыка өнерінің негіздеріМузыка туралы түсінік. Музыка өнерінің бейнелілік табиғаты.

Музыканы сезім-күйдің, адам мінез-құлқының, оның табиғатқа, өміргеқарым - қатынасының көрінуі.

Халықтық және кәсіби музыка. Композитор – орындаушы –тыңдарман. Қазақстан халық музыкасы, музыка фольклоры, туған өлкеніңхалықтық-музыкалық дәстүрі. Кәсіби композиторлардың туындылары.

Музыкадағы даму мен интонация. Музыкалық мәнерліліктің негізгіқұралдары (әуез, ырғақ, екпін, бояу, динамика, саз-лад т.б.).

Музыканың түрлері: вокалді, аспаптық, жеке әншілік, хорлық,оркестрлік. Музыкалық жанрлар (ән, би, марш, күй және олардың түрлері;опера, балет, симфониялық музыканың ілгілері, мюзикл т.б) жәнеформалары (1-2-3 бөлімдік, вариация, рондо).

Нота элементтерін сауатты меңгеру.Әншілік дауыстар: баланың, әйел адамның, ер адамның. Хорлар:

балалар, әйелдер, ерлер, аралас. Музыкалық аспаптар. Оркестрлер:халықтық аспаптық, фольклорлық ансамбль, үрлемелі, симфониялық,балалар және шулы - соқпалы аспаптық т.б.

Ел өміріндегі музыка өнеріМемлекеттік әнұран. Туған өлкенің әншілік, күйшілік, жыршылық

дәстүрлері. Музыкалық өмірдің маңызды сәттері: конкурстар,фестивальдар, сайыстар, айтыстар, радио, теледидар музыкасы.

Музыкалық – шығармашылық әрекеттің тәжірибесіӘртүрлі музыкалық әрекеттерде практикалық бейімдіктер мен

дағдыларды игеру және музыкалық қабылдауды дамыту.Музыка тыңдау. Музыкалық мәнерлеу құралдар арқылы әр алуан

мінез, мазмұндағы музыкамен жеке әсерленгіш эмоционалды – бейнелікқатынас; музыканың түрі, жанрлар, формаларының әр түрлілігі,музыканың дыбыс ырғағының табиғаты жайында түсіну.

Отандық және шетелдік музыка классиктерін білу. Қазіргі балаларкомпозоторларының шығармалары.

Ән салу. Нотаға сүйене отырып бір дауыста, екі дауыста,сүйемелдеумен, сүйемелдеусіз жеке және хормен ән салу.

Аспапта ойнау. Музыкалық туындыларды аспапта жеке өзі немесеұжымдық (А.Райымбергеновтің жүйесі) түрде ойнап, шығармашылықәрекетке дағдылану.

39

Музыкалық қимыл – қозғалыс. Музыканы әр түрлі қимыл-қозғалыстарға бейімдеп, оның әр ырғағына сай немесе ұжымдық би өнеріарқылы музыканың құдіретін сезіну.

Музыкалық шығармаларды драмалау. Музыканытеатрландырылған музыкалы-шығармашылық оқыту іс-әректімен көрсету:ән – билерді сахналау.

Бастауыш сынып бітіретін түлектерді дайындау деңгейініңталаптарыМузыканы оқу барысында оқушы білуге тиіс:- Әнұранның сөзі мен әуенін;- «Композитор», «орындаушы», «тыңдарман» сөздерінің

мағынасын білу;- Музыканың жанр, формаларының аттарын;- Халықтық әндерді, туған өлкесінің музыкалық дәстүрлерін

(мейрам, салт-дәстүрлер);- Үйренген музыкалық шығармалар мен олардың авторларын;- Музыкалық жанрларды есту қаблеті арқылы ажыратуға тиіс;- Вокалды шығармаларды сүйемелдеу арқылы және

сүйемелдеусіз орындауға тиіс;- Бірнеше халықтық және композиторлар әндерін орындауға

тиіс;- Қазақтың дәстүрлі музыкасының негізгі жанрларын: салт-

дәстүр әндерді (жарапазан, жар-жар, тойбастар, беташар, сынсу, жоқтау),халықтық лирика-тұрмыстық стиліндегі әндерді (қара өлең) есту арқылытани білу;

- Белгілі аңыз-күйлерді білу: «Ақсақ құлан», «Нар идірген»,«Елім-ай», «Жел мая», «Аққу».

- Аңыздарды айта білу, қүйлердің үзінділерін тану;- Еуропалық дәстүрлік кәсіби жанрларды: симфониялық музыка,

опера, балет т.б. үлгілерін есту арқылы тани білу;- Халықтық-аспаптық және халықтық-әншілік өнердің

әлеуметтік маңызын;- Үйренген және естілген музыкалық шығармаларды тану;- Қарапайым музыкалық шығарма шығарып-жаза білу т.б.Жиған білімдерін тәжірибеде және күнделікті өмірде қолдануы

қажет:- халықтық, қлассикалық және қазіргі көркем үлгілерді

орындауы қажет;- таныс әуендерді орындауы қажет;- ұжымдық ән салуға қатысуы қажет;- қарапайым музыкалық аспаптарда ойнауы қажет;

40

- музыкалық әрекетін платикалық, би қимылдарымен орындауықажет.

Музыкалық – шығармашылық әрекетінің тәжірибесіМузыкалық қызметінің музыкалық қабылдаудың дамуы және

дағдылар мен икемділік тәжірибесінің қалыптасуы.Музыка тыңдау. Тұлғалық-безендіруші эмоциялық-образды

қабылдау және бағалау: халықтық музыкалық шығармашылық үлгілерін;түрлі тарихи дәурі мен стилінің кәсіби музыкалық өнерін; орындаушылықнұсқауларын салыстыруы. Музыканың басқа өнерімен, тарихимен, өмірменбайланысын анықтау.

Ән салу. Хормен, ансамбльмен және жеке ән салу. Классикалықвокалды музыка, халықтық және қазіргі әндер үлгілерін сүйемелдеу,сүйемелдеусіз, бір дауыста және екі дауыста орындау. Аспаптықшығармаларының тақырыптарын әндету. Музыкалық ойды орындаушылықнұсқаулар арқылы жүзеге асыру. Вокалды импровизациялау тәжірибесінбайыту.

Музыкалық-пластикалық жүрісі. Музыкалық образдыпластикалық - бишілік құралдарымен жеткізу және тұлға бойына байыту.

Аспапта ойнау. Қарапайым аспаптарда музыкалық орындаушылықәрекет тәжірибесін кеңейту. Аспаптық импровизация. Вокалдық жәнеаспаптық шығармаларының таныс әуендерінен компазиция құрастыру.

Музыкалық шығармаларды драмалау. Музыканың эмоция-образын сахналық құралдармен көркем ойын жеткізіп, құрастыру жәнесахналық нұсқауларын ізденуі.

Музыка және қазіргі технологиялар. Ақпараттық –коммуникативтік технология арқылы музыкалық шығармаларды қабылдау,түсіру, әрлеу және құру.

Шәкірттерді дайындау деңгейіне қойлатын талаптарМузыканы үйрену кезінде оқушы білуі қажет:түсініп – білу:- музыканы өнер ретінде ерекшелігін;- көркем мәдениетіндегі музыканың маңызы мен

шығарамашылық синтетикалық түрлеріндегі оның ролін;- өмір проблемаларының музыкалық өнердің сәулеленуін;- кәсіби және халықтық музыкасының негізгі жанрларын;- музыкалық образдардың көптігі мен оның даму тәсілдерін;- музыканың негізгі формаларын;- халықтық, отандық, орыс және шетелдік композиторлардың

шығармашылығын;- оркестрлердің түрлерін, негізгі аспаптардың аттарын;

41

- көрнекті композиторлар мен атақты музыкант-орындаушылардың аттарын;

меңгеру:- музыкалық шығармаларды эмоционалды-образды қабылдау

және сипаттау;- халық шығармашылығын, орыс, шетел және қазіргі музыканы

есту арқылы тани білу;- мәнерлеп жеке орындау (сүйемелдеу мен сүймелдеусіз);- хорда екі дауысты шығармаларда өзінің партиясын орындау;- музыкалық шығармаларда салыстыру кезінде жалпы және

оның ерекшелігін (музыканың табиғи дыбыс ырғағы, музыка жанрлары,стилінің бағыты, музыканың образын, музыкалық драмалығы);

- аспаптық және вокалдық жанрлардағы таныс әуендерді естуарқылы танып, орындау;

- түрлі музыкалық аспаптардың, ходың, оркестрдің үнін айрабілу;

күнделікті өмірде және тәжірибелік әрекетінде алған білімі меникемділігін қолдана білу:

- үйде вокалдық, аспаптық музыкалауда, жора-жолдастарыныңарасында, сыныптан тыс, мектептен тыс музыкалық сабақтарда, мектепмерекелерінде;

- музыка туралы ойлары мен талдауы, тыңдаған, орындалғаншығармаларға өзінің пікірі;

- музыкалық өз-өзіндік білім алуы: музыка туралы әдебиетпентанысу, концерттерге бару, музыкалық спектаклдерге, радио-теледидархабарларын тыңдау; бүгінгі күнгі музыкалық құбылысына өзінің қатынасы.

Музыка сабақтарында қойылатын жалпыпедагогикалықталаптар- тырбие, оқыту, дамутышылық мәселелерді шешуге

бағытталған;- оқушылармен ұжымдық, топтық және жеке сабақ

формаларын жүргізеді;- сабақ мазмұны бағдарлама бойынша анықталғанымен де

оқушыны дамытып, музыкалық өнерді жан-жақты игерту мақсатындамұғалімнің шығармашылық әрекеті де пайдалынылады;

- әр сабақта оқушылардың музыкаға бейімділігі (тәжірибежинау, жаңа материалдарды қайталау, бекіту, тыңдау, орындаушылықикемділігін дамыту т.б.).

- оқушының жалпы музыкалық дамуына педагогикалық бақылаужасау.

42

Музыка сабағының өнер сабағы ретіндегі ерекшелігі- мұғалім мен оқушының музыканың тірі де бейнелі әуеніне

мән беріледі;- музыканы баланың рухани әлеміне, дүниетанымына,

көзқарасына әсері;- баланың психологиясына, дамуына кемістігі бар балаларға

музыканың арттерапевтік, коррекциялық әсері;- түрлі бағыттағы сабақтың музыкалық-шығармашылық

тойымы;- балалардың музыкалық жағынан жан-жақты дамуына білгір

музыкант ретіндегі мұғалімнің жеке тұлғалық ерекшелігі;- оқушы өзін орындаушы, тыңдарман, композитор ретінде

сезіне алуы;- мұғалімнің музыка сабағын өнер заңы бойынша құра және

ұйымдастыра білуі.

«Музыка» пәнінің мазмұны және оқу процесін ұйымдастыруМузыка сабағының мазмұны мен оны ұйымдастыру осы пәннің

бағдарламасымен анықталады. Кез келген бағдарлама оқу пәнініңжалпы сипаттамасын беретін және мақсаты мен міндеттерін айқындайтынтүсіндірме бөлімінен, жылдық оқыту тақырыптарын ашып көрсететін,музыкалық репертуарды, оқушылардың музыкалық дамуын талап ететінбағдарламаның негізгі мазмұнын құрайтын бөлімнен тұрады.

Музыка пәні бойынша қазіргі кезде бірнеше бағдарлама бар (Қазіргіқолданып жүрген Ш.Құлманованың бағдарламасы, «Мұрагер» -А.Райымбергеновтің, «Елім-ай» - М.Х.Балтабаевтің бағдарламары т.б.).Олар педагогикалық тәжірибешіліктен өтіп, жалпы білім беру мекемелергеарнап Білім және ғылым министрлігі бекіткен.

Осылардың ішінде музыкалық білім берудің барлық бағытынқамтитын, және музыка саласының бір бөлігі ғана тереңдетіп оқытатын(мәселен, халықтық музыка) бағдарламалар бар. (Д.Б.Кабалевскийдің«тақырыптық» принципінде қолдануы мүмкін).

Бұл бағдарламардың ішінен халықтық музыкаға жақындары қазіргітаңда көптеген республикаларда, соның ішінде ҚазақстанРеспубликасында жиі қолданылады.

Көптген жылдар бойы музыка теориясын оқытуда музыкасабағының біртұтастығы мәселесі пікірталас туғызып жүр.

Д.Б.Кабалевскийдің пікірінше: «музыка сабағы әруақытта біртұтасболу керек, музыка, музыкалық өнер деген ұғым бір ғана түсінікте болғаныжөн...».

Сабақтың біртұтастығы көбіне мұғалімге байланысты. Оның кәсібишеберлігі, білімділігі бір-бірімен байланыста болып, тәжірибеде іске асыпжатады.

43

Сабақтың мақсаты жалпы оқу бағдарламасының тақырыбыменжәне жеке сабақтың тақырыбымен анықталады.

Түйіндейтін болсақ, сабақтың біртұтастылығы – музыкалық біліммазмұнын, мақсатын, әдіс-тәсілдерін, тәрбиелілігін т.б. жинақтығынұжымды пайдалана білу.

Музыканы оқыту теориясында әлі де өзінің шешімін таппай кележатқан мәселе – музыка сабағының типологиясы. Музыкалық білім берупедагогикасында сабақ типтерінің әр түрлі тұжырымдары кездеседі.Мәселен, нақты бір монографиялық тақырыпқа арналған сабақ(«П.И.Чайковский музыкасы»); музыка өнерінің қандай-да бірзаңдылықтарын зетртеу («Интонация», «Марш», «Күй», «Халықтыңдәстүрлі музыкасы» т.б.); музыканың басқа да өнермен байланысы(«Музыканы біз көзбен қалай көреміз» т.б.); музыканың адамға әсері(«Музыканың өзгертішулік күші»); музыканың қоршаған ортаменбайланыстық танымы («Музыкадағы табиғат» т.б.).

Музыка сабағаның мазмұнында және оны ұйымдастырудакететін әдеттегі кемшіліктерге жататындар:

- тірі орындауда оқушыларды музыканың өзіменбайластырғанның орнына көп сөзділікпен музыка туралы түсіндіругеәрекеттену;

- әртүрлі орындаушылық репертуарға бағытталған жұмыстардыңболмауы;

- мұғалімде хормейстрлік икемділік пен дағдының әлсіздігі;- оқышыларды вокалды-хорлы мәдениетіне үнемі дайындап,

дамытпаудың жетімсіздігі;- музыкалық-пластикалық әрекетке және музыкалық аспаптарда

ойнауға икемдік, дағдыларды әлсіздігі, жетпейушілігі.

8.2 Оқушылармен сыныптан және мектптен тыс музыкалықжұмыстарМузыкалық білім бері жүйесінде музыкадан міндетті білім беру мен

қатар ерікті принципке негізделген сыныптан және мектептен тысоқушылар мен жұмыстар жүргізіледі. Негізгі мақсат – мектеп, мектептентыс мекемелер әр баланың музыкалық қызығушулуғын жоғары деңгейгежеткізу.

Барлық мектептен және сыныптан тыс жұмыстарда хор, оркестрлікұжым, ансамбль, музыка сыныптары, студия, оқушылардың түрлімузыкалық клубтары, музыкалық театрлар сияқты т.б. тұрақтыформалары бар.

Көптеген осындай музыкалық сабақ формалары кәсіби дәрежегежеткен. Оларда сабақтар жүйелі түрде жүргізіледі. Бірнеше жылғабағытталған арнайы оқу бағдарламалыры да бар.

44

Сыныптан тыс және сыныптағы музыкалық жұмыстардың тағы бірформасы – жалпыға бірдей музыкалық-ағартушылық формалар. Бұл -әр алуан музыкалық мейрамдар, дәрістік-концерттер, музыкалық ойындарт.б. Олардың мектептен тыс өтетін жұмыстардан басты айырмашылығы –балалардың барлығына бірлей арналған жұмыстар. Онда балалардыңмузыкаға қаблеті, қаблетсіздігі туралы сөз мұлде жоқ десе де болады.Негізігі мақсат – барлық балаға бірдей музыка өнерін таныту, қалай даболса музыканың сырлы да сиқырлы күшін бала жүрегіне жеткізу.

Мектептен және сыныптан тыс жұмыстар жүйесінде негізгі орыналатын – балалардың музыкалық мектептері. Балалардың музыкалықмектептері екі бағытта жұмыс істейді: ең алдымен балаларға жалпымузыкалық білім беруді көздесе, екіншіден ең талапты, дарындыбалаларды кәсіби музыкант деңгейінде дайындайды.

Қорыта айтқанда – жалпы сыныптан, мектептен тыс музыкалықжұмыстар музыка сабағымен байланысты болады.

8.3 Оқушылардың өздігінен білім алуыОқушылардың өздігінен алатын білімі өз бетімен, жеке

шығармашылық жұмысы болып табылады.Оқушылардың музыкалық өздігінен білім алуы екі аспектіде жүзеге

асырылады:- пән мұғалімі жетекшілігімен музыкалық сабақтарда өткізілген

материалдарды өздігінен игеруге бағытталған жұмыс;- педагог-музыканттың жетекшілігімен іске асырылатын

мазмұны белгілі музыка сабағының шеңберінен асып түсіп жатқансабақтарды игеруге бағытталған жұмыстар.

Оқушылардың өздігінен білім алуы мынадай бағыттарда жүргізіледі:- оқушылардың өздігінен жұмыс істеуі үшін музыкалық әр түрлі

бұлақтарды (музыка жайлы кітаптар, анықтамалықтар, газет-журналдарт.б.) қолдана білуі керек;

- үнтаспа, үн жазбалық құралдарды тиімді пайдалану әдіс-тәсілдерін оқыту;

- оқушылардың әр түрлі формадағы музыкалық іс-әрекеттеріынталандырылып отыруы тиіс;

- оқушылардың музыкалық әсерін, көңіл-күйіне үнемі ата-анатарапынан болсын, мұғалімдер тарапынан болсын қолдау көрсетіліп,құптап отырған дұрыс;

- оқушылардың музыкалық және музыка-ағартушылық қызметінкөрсете алатынына жағдай жасау;

- мұғалімдер мен оқушылар арасында өзіндік музыкалықәсерімен пікірлесу.

Сұрақтар мен тапсырмалар

45

1. Мемлекеттік стандарттағы жалпы бастауыш музыкалық білімініңмазмұнын ашыңдар.

2. Мемлекеттік стандарттағы жалпы негізгі музыкалық білімніңмазмұнын ашыңдар.

3. «Дидактикалық көркемділік», «педагогика көркемділігі», «өнерпедагогикасы» трактовкалырының мәнін ашыңдар (Л.В.Школяр).

4. Музыка сабағының өнер сабағы ретінде сипаттама беріңдер.5. Музыкалық - шығармашылық әрекетінің тәжірибесі неде?6. Шәкірттерді дайындау деңгейіне қойылатын талаптарын ата: а)

түсініп – білуі; ә) меңгеруі; б) қолдана білуі.7. Музыка сабағының жалпыдидактикалық позициясына сипаттама

беріңдер.8. Қазіргі уақыттқа сай музыка сабағына қойылатын талаптарды

атаңдар.9. Музыканы қабылдау мен музыканы тыңдау мағынасын ашып

беріңдер.10.Музыка сабағының біртұтастылығы дегеніміз не?11.Музыка сабағындағы баға қою мен бағалаудың айырмашылығын

түсіндіріңдер.12. Бүгінгі музыка сабағындағы мұғалімде кездесетін қиыншылықтар

бар ма?.13.Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстарының формаларына

сипаттама бер.14.Мектептен тыс жұмыстарының формаларын ата.15.Музыка сабағы мен сыныптан тыс жұмыстардың өзара байланысын

ашып көрсет.16.Оқушылардың өзіндк білімділігінің негізгі бағыты, формасы,

аспектісі және ерекшелігі.

ІX ТАРАУМУЗЫКА ПӘНІ МҰҒАЛІМІНІҢ МУЗЫКА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ

46

Музыка пәні мұғалімінің қызметі негізінен әлеуметтік мәнге ие.Өйткені оның әрекеті оқушы тұлғасын жалпы адамзаттық құндылықтарғамузыка өнері арқылы тәрбиелеп, баланың шағырмашылық мүкіншілігінбарынша ашуға бағытталағ.

Музыка мәдениетінің қызметкері ретіндегі мұғалімнің миссиясы даөте жоғары, оның бұл әрекеті музыкалық-педагогикалық қызметпен нақтыкөрінеді.

Музыка мұғалімнің негізгі кәсіби қызметтерін қарастырайық.

9.1 Конструктивтік кәсіби қызметМузыка пәні мұғалімінің бұл әрекеті жеке сабақты, сабақ блоктарын

құруға, белгілі бір идея,ойларды дамытуға бағытталаған көркемдік-педагогикалық тәсілдердің бірі.

Конструктивтік қызмет әрбір сыныпқа қолданатын оқытушыныңарнайы бағдарламасы болуын талап етумен қатар, төмендегідейпедагогикалық процестің жағдайлары мен ерекшеліктерін көрсетеді:

- оқушылардың қаблеттілігі, қызығушылығы, музыкалықтәжірибешілігі сияқты олардың жалпы музыкалық деңгейінің дамуы;

- сабақ өткізудің шарттарымен;- оқушылардың кез-келген оқу материалдарын игеру

жылдамдығымен, олардың әр түрлі музыкалық әрекеттерді меңгеруі мен; - жалпы мектеп жұмысының бағыттылығы; - музыка мектептерінде көркем-гуманитарлық және басқа да

пәндердің өту ерекшеліктерімен.

9.2 Музыкалық – орындаушылық әрекетМузыкант-мұғалім оқушыларға музыкадан тек теориялық білім беру

қана, сол берген білімді тәжірибеде көрсетіп, музыкалық туындыларды өзорындауында оқушыларға теориямен ұштастыра жеткізе білуі тиіс. Бұғантағы да қосатынымыз – мұғалімнің еркін әншілік дауысы болуы керек.

Музыка мұғалімінің музыка –орындаушылық қызметі педагогикалықнегізгі бағыт-бағдары төиендегідей болуы тиіс:

- балалар аудиториясына бейімделуі;- өз музыкалық орындауында балаларды музыкаға тарта білуі;- оқушыларды бірігіп орындаушылық әрекетке тарту;- балалардың ойлау, елестеу сияқты шығармашылық қаблеттерін

ояту т.б.

Мұғалімнің жеке ән салуы Музыка пәні мұғалімінің сабақтағы әрекетінің бірі – балалардың

музыканы таңдап одан әрі жаттап алуы үшін сол шығарманы өзорындауында, жеке әншілік әрекетімен жеткізгені жөн. Бұл сүйемелдеумен

47

баланы жеке опысызда орындалатын классикалық, халықтық, қазіргі, дінишығармалар болуы мүмкін. Осы кезде мұғалім өзінің сезімділігін,музыкалылығын, шеберлігін жеке орындаудағы бейімділігі мен дағдысынкөрсете білу керек. Сол орындап отырған туындың стилін, дәуірлікерекшелігін, композитордың өзіндік стилін бәрін сақтай отырып жеткізсебұл мұғалімнің білімділігімен қатар, тәжірибесі мол шеберлігін детанытады.

Мұғалімнің балалармен қосылып ансамблде ән айтуыБұл әрекеттің негізінде «жүргізуші – жүруші» принципіне сүйенген

мұғалім мен оқушының әншілік әрекеті жатыр. Әрекеттің мазмұнымұғалімнің орындаушылық және педагогтын қойған мақсатынан көрінеді.

Музыкалық аспапта ойнауМузыка сабағында мұғалім музыкалық аспаптың орындаушылықтың

әр түрлі меңгерген аспапта – орындаушы ретінде көрінеді. Аспаптықорындаушылық түрлері: шығарманы жеке орындау; оқушылардымузыкалық аспаппен сүйемелдеу; балалармен бірге ансамблде ойнау.

Дирижерлық етуМузыка сабағындағы музыкалық орындаушылықтың негізгі түріне

хормен, оркестрмен, музыкалы-плсатикалық композициялар мендирижерлік жасау жатады.

Дирижерлік ету кезінде мұғалім ең алдымен мына мәселелердішешуге тырысады:

- шығарманың көркемдік, орындаушылық түпкі ойын нақтылыкөрсетуде оқышылардың іс-әрекетін анықтау;

- сол шығарманы орындау кезінде оқушының эмоционалдықжағдайын қадағалап отыру.

Сондай-ақ, мұғалім дирижерлік еткенде оған оның мимикасы,басымен қимыл жасау, дем алғандағы әрекеттері сияқты т.б. қосалқыбасқару әдістері де көмек береді.

Хорға жетекшілік жасау әрекетіМузыка пәні мұғалімі, біріншіден, хормейстірдің хорда

орындайтын партияларды үйрету, дикция, ансамбль, үн шығаруы, үнжүргізуі сияқты т.б. қызметтерді сақтайды.

Екіншіден, музыка мұғалімі – хормейстердің қызметі оқушылардыңмузыкалық есту қаблетін, жадын, ойлауын, елестетуін, әншілік дауысындамытуда, олардың вокалды-хорлы икемдіктері мен дағдыларынқалыптастырудағы музыкалы-педагогтық мәселелер мен де үздіксізбайланыста болады.

48

Оқушыларды оркестрде ойнауға дайындауОқушылапды оркестрде ойнауға дайындау да хомейстірдің қызметі

сияқты педагогикалық мәселелерді – музыкалық қаблеттіліктерді,икемділік, дағдыларды дамытумен байланысты.

Музыкалық-пластикалық әрекетҚазіргі кездегі кеңінен жетілдірген музыка мұғалімінің әрекетінің

бірі – балаларды музыкалық-пластикалық әрекетіне дайындау. Бұлмузыка мен жүріс өнерінің байланысы. Музыка мұғалімі жұмысында үшбағыт қойылады:

- балаларға мұғалімінің музыкалық-пластикалық әрекетін жасауғадайындау;

- балалардың музыкалық-пластикалық әрекет жасауынынталандыруы;

- барлық не жеке оқушылардың музыкалық-пластикалық қызметтіңорындалуын қадағалау, бағалау.

Оқушыларды музыкалық шығармаларды сахналауға дайындауБұл жұмыс әнді драмалаудан бастап мюзикл қоюға дейінгі әр түрлі

формаларды қамтиды:- дайын композицияны таңдауда не болмаса қандай да бір

музыкалық шығарма негізінде жаңа композиция жасауда мұғалім менбалалардың бірлесе жұмыс жасауы;

- әрбір орындаушы – оқушының мүмкіндігіне қарай ролдердітаңдау;

- әр ролді жаттап алу;- сахналық костюмдерді дайындау;- декорация және реквизиттер жасау; әртістік қаблеттікті дамыту.

9.3 Кәсіби коммуникативтік – ұйымдастырушылық әрекетМузыка мұғалімінің бұл әрекеті мынандай негізгі мәселелерді

шешуге бағытталған:- музыкалық сабақтарды жүргізу процесін педагогикалық

басшылыққа алу және мұғалімнің алдында тұрған музыкалық әрекеттіңбарлық түрін ұымдастыруға байланысты жоспарларды орындау;

- оқушы мен мұғалім арасындағы сезімдік-рухани қатынасты орнату,олармен арадағы талапкершілік, кешірімшілдік қаситтерді дамыта нығайту.

Осы мәселелерді шешуде мұғалімнің ұйымдастырушылықжұмыстары төмендегідей:

- музыкалы-теориялық және музыкалы тарихи әрекет;- жалпылай көркемдік музыкалы бейімдеу әрекеті;- музыкалы жанама түрдегі әрекет.

49

Мұғалімнің музыка сабағын ұйымдастыру жәнекоммуникативтік әрекетінің сипаттамасы әр түрлі және ол мынағанбайланысты:

- музыка мұғалімінің жеке басының ерекшеліктері,қажырлылығы, балалармен қарым-қатынас жасау тәсілі;

- мектепке алынған балалардың мінез-құлқын қадағалау стилі;- нақты бір сынып балаларының тәрбиелік деңгейіне; - олардың өзін-өзі дамытушы ұйымдастыра білу қаблеті; - бір іс-әрекеттің екіншісіне көше білуі сияқты т.б. жұмыстар

жүргізу.Ерекше айта кететін бір жағдай, осы айтып отырған әрекет яғни

музыка сабағын ұйымдастыру белгілі бір дайын үлгіге көне бермейді.Сабақты ұйымдастыру әрекеттері міндетті түрде варианттылықты талапетеді.

Музыка мұғалімінің коммуникативтік - ұйымдастырушылықәрекетінің педагогикалық талаптарының өнімділігі мынада:

- мұғалімнің балалардың нақты мүмкіншіліктерін білуі;- музыкалық сабақтарда мұғалім мен оқушылар арасындағы

ашық әңгімелесу;- оқып отырған музыкалық материалдардың қиындық деңгейіне

қарай сабақты жеңіл әрі тартымды өткізу тәсілдерін қарастыру т.б.

9.4 Зерттеушілік әрекеті Әрбір музыка пәні мұғалім өз жандүниесінде – зерттеуші. Оқушынаң

қаблеттілігін, бейімділігін, дағдысын, қажеттілігін, қызығушылығын,музыкалық жағынан дамуын қалыптастыруда мұғалім осының бәрін деізденіп, зерттеуші ретінде көрінеді. Музыка мұғалімінің зерттеушілікәрекеті төмендегі мәселелерді шешуге бағытталады:

- музыкалық білім беру процесінде оқушының шығармашылықтұлғасының қалыптасуын және іс-әрекетін зерттеу;

- музыкалық тәрбие беру, оқыту, дамытудың мазмұнын жетілдіру;- өзін - өзі кәсіби шыңдау.Болашақ музыка пәні мұғалімінің зерттеушілік әрекеті оның кәсіби

деңгейінің, шығармашылық жетілуінің жеке жалпы тұлғалыққалыптасуының әсер ететінін ерекше айтуымыз керек.

9.5 Жеке стил әрекетіМузыка мұғалімінің өзіндік қызметі мен стилі - сапалылық,

қаблеттілік, икемділік әрекетіндегі тез танылатын жәнеқайталамайтыны тұлғалық тұтастығы.

50

Мұғалімнің стилі туралы айтар болсақ оның ұнамды жақтары,ерекше кешені, есте қалатындай, музыкалық-педагогикалықшығармашылық түрлілерінің әрекеттілігі. Ал, студентті, болашақ музыкамұғалімін жеке кәсіби стилде тәрбиелеуге бола ма? Бұл өзіндік жегерлілігі,кәсіби сапасының қажеттілігі, қаблеттілігі және тұлғалық дарындылығы,балалармен жұмыс істеу тәжірибесі және әртүрлі музыка мұғалімдерініңжеке стилінің әрекетімен танысуы.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Музыка мұғалімнің конструктивті кәсіби әрекетінің мәнін

айтыңдар. 2. Музыка мұғалімнің музыкалық-орындаушылық әрекетінің

мазмұнын ашыңдар.3. Оқушыны музыканы орындауға дайындау кезіндегі мұғалімнің

әрекетіне сипаттама беріңдер.4. Музыка мұғалімнің коммуникатив-ұйымдастырушылық әрекетінің

маңызы неде? 5. Музыка мұғалімнің ізденіс әрекеті мазмұнының сипатын

айтыңдар.6. Музыкалық – пластикалық әрекетте музыка мұғалімі қандай

бағыттарды қояды? 7. Музыка мұғалімнің жеке стилінің мәні қандай.8. Оқушыға музыканың атртерапевтік әсерінің шамасы барма?9. Музыка мұғалімнің жеке стилі неде, қалай білдіреді?

X ТАРАУ МУЗЫКА МҰҒАЛІМІНІҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢПРИОРИТЕТТІ КӘСІБИ САПАСЫ

51

10.1 Музыка мұғалімі және оның қоғамдағы статусыМузыка мұғалімі – музыкантқа да, педагогқа да ең қажетті тұлғалық

қасиеттерді талап ететін қиын да әрқырлы мамандық иесі.Көптеген танымал музыканттар педагогикалық қызметтен бас

тартатыны да шыңдық. Ал кейбір музыканттар өз мүмкіншіліктерінпедагогикалық әрекеттер арқылы толық ашуға мүмкіндік алуда. Оларбалалардың музыкаға деген махаббатын оятып, оларға музыканыңсұлулығын бағалауға, құндылықтарын сезіне білуге, оқушылардымузыкалық шығармашылық қаблетін дамытуға тәрбиелей отырып өздері дешығармашылық шабытпен дамып өседі.

Үкімет алдындағы маңызды әлеуметтік мәселелердің бірі – музыкамұғалімінің қоғамдағы статусын көтеру. Өкінішке орай, күні бүгінгедейін педагогика мен білім беру жүйесінде гуманитарлық пәндерді соныңішінде жалпы білім беру процесіндегі музыкаға деген көзқарас кейінгіорынға шегіріліп келеді. Осыдан келіп музыка мұғалімінің қоғамдағыорыны да төмен деңгейде.

10.2 Музыка мұғалімінің приоритетті кәсіби спалақ деңгейіБұған жататындар: музыкалылық, эмпатийліқ, кәсіби ойлау және

өзіндік сана, креативтілік, әртістілік, жеке кәсіби позициясы.

Музыкалық қаблетМузыкалылық музыка мұғаліміне өнердегі жаңалықтарды бірігей

қабылдауға, қоғамдық қабылдауға түспеген әлі де болса даулы, қызықшығармаларды бағалауға көмектеседі.

Музыка мұғалімінің маңызды музыкалық көрсеткішінің бірі –музыкалық мәнерлілік. Дамыған музыкалық мәнеліліктің болуы –балаларды музыкалық мәдениетіне қалыптастырудың бірден-бір жоғарғыжетістігі болып табылады.

Музыка мұғалімінің музыкалық қаблеті оның педагогикалыққызметінің барлық түрінде көрініс береді. Атап айтқанда: вокалды жәнеаспаптық орындашылықта, жеке музыкалы-пластикалық әрекетінде,балалардың аспаптық орындаушылығына басшылық жасауда, өзінің әншығаруында, драмаларды, мюзиклдарды ұйымдастыруды, сабаққамузыкалық шығармаларды таңдағанда т.б.

Мына мәселені есте сақтаған жөн, муғалімнің музыкалық-педагогикалық қызметі әр түрлі психикалық процестерді жандандыраотырып, музыка мұғалімінің музыкалық қаблетінің дамуына жағдайжасайды. Ең маңыздысы – музыка мұғалімінің жадын дамытады.

Музыкалық жадтың - есту-бейнелілік, эмоциялық, құрылымды-логикалық, қару және қозғалыс-маторлы түрлері бар.

Эмпатийлік

52

Музыка мұғалімінің эмпатийлік дамуы оқушылармен жандүниелікжәне рухани «туысқандық» принципіне, қарым-қатынас жасауынамүмкіншілік туғызады. Оқушылардың әр қайсысын қалыптасып кележатқан тұлға ретінде көре білуге, музыкалық білім берудегі оған дегенөзінің қатысын сезуге қалыптастырады.

Музыка мұғалімінің эмпатийлік даму тәсілдеріне жатқызады:- ассоциативті тәсіл;- музыкалық шығарма бейнесімен рөлдік бірігу;- олармен музыка сабағында тұлғалық, субьективтік өмір сүру.Педагог және психолог Ш.А.Амонашвили мұғалімнің тұлғалық

сапасын былай анықтайды:Біріншіден, біз - жанымыз жайсаң адамдар болуымыз керек және

балаларды сүйе болуімыз керек.Екіншіден, біз - балаларды түсіне болуіміз керек.Үшіншіден, оптимист болуымыз керек. Өзіміздің педагогикаға

сенуіміз керек,тәрбиенің өзгертушілік күшіне сенуіміз керек.Төртіншіден, біз - болашақ музыка мұғалімі олардың бойындағы бар

жақсылықты көре біледі және олардың кемшіліктерін жоюға көмектеседі.Бұған эмпатийлік көмекке келеді.

Кәсіптіге ойлау және сана-сезімМузыка мұғалімінің кәсіптік ойлауы дегеніміз – музыкалық ойлау.Психологиялық көзғарас тұрғысынан алып қарағанда музыка

мұғалімінің музыкалық ойлауы оның эмоциясы болып табылады.Музыка мұғалімінің кәсіби ойлау дамуының бағыты - оның кәсіби

сана-сезімінің дамуы дегенді білдіреді.Кәсіптік сана-сезім негізінде кәсіби рефлексия жатыр, яғни

сәулелендіруді, талдау жасауды, ойлауды, өзінің музыкалық-педагогикалықәрекетін бағалай білуге қаблеттілігі.

Т.А.Калышева оның мынадай негізгі аспектілерін бөліп көрсетеді:- музыкалық-педагогикалық, шығармашылық сипаттағы мәселелерге

қызығушылық;- оның негізінде жатқан қарама-қарсылықтарды табу, ой қорыту және

бағалау;- өзінің педагог-музыкант ретіндегі жинақтаған тәжірибесімен және

жеке кәсіби білімімен кемшіліктерді жоюдың варианттарын табу т.б.

Әртістік шеберлікМузыка мұғалімінің әртістік шеберлігі көркемдік-коммуникативтік

әрекетін эмоционалды - экспресивті, көркемдік - интеллектуалдың,көркемдік - операциялық жағынан интеграциялайды.

53

Бұл біріншіден, мұғалім өзінің іс-әрекеті шеберлігінің арқасындабалалармен тен рухани сенімді, өнегелі қарым-қатынасын одан әріжалғастыру үшін жоғары-эмоционалды сипатта жұмыс істейді.

Екіншіден, музыканы әртістік өнегелігімен оқушыларды өнердіөздігінен тануына жол ашады.

Үшіншіден, музыканы әртістік шеберлікпен ойнау арқылыоқушылардың сенімдік әрекетіне әсер етіп, жаңа мінез-құлыққалыптастырады. Балалардың музыкаға деген қызығушылығы артады.

Мұғалім-музыканттың әртістік шеберлігінің бір-бірімен байланыстымынадай компоненттері бар: психофизиологиялық, эмоционалды-эстетикалық, көркемдік-логикалық.

Психофизологиялық компонентті құрайтындар, ең алдымен, әр түрліпсихикалық процестер (елестету, қапер, аффектілік, жад, күш-жігерлілікт.б.), екінші жағынан, дауыс, дикция, мимика, пантомима жатады.

Әртістік шеберліктің эмоционалды-эстетикалық компоненті еңалдымен, музыкант-педагогтың сенсорлық (сезіммен байланысты)тәжірибесімен байланысты болады.

Әртістік шеберліктің көркемдік-логикалық компоненті музыкамұғалімінің сабақта көркемдік-комуникативтік әрекет жүйелерінлогикалық түрде құра білуіне байланысты.

Болашақ музыка мұғалімінің әртістік шеберлігін дамытуға әсерететіндер мыналар: музыкалық-комуникатівті треннинг, музыкант-педагогтың материалды сезімді-бейнелік тұрғыда көрсете алуы, музыкалы-педагогикалық жағдайды үлгілеу т.б.

КреативтілікМузыка мұғалімінің креативтік әрекеті сипатын екі аспектіде қарауға

болады: музыкалық білім беру мазмұнына қатысты және музыкалық білімберу процесіне қатысты.

Музыкалық білім беру мазмұнына қатысты музыкант-педагогтыңкәсіби қызығушылығы, білімнің молдығы, жұмыс тәжірибесінің көптігі, өзқызметінде жаңашылдыққа ұмтылуы сияқты сипаттарымен анықталады.

Музыка пәні мұғалімінің музыкалық білім беру процесіне қатыстыкреативтік сипаты ең алдымен, ұйымдастырушылық және комуникативтіәрекетінен көрінеді.

Жеке кәсіби ұстанымМузыка мұғалімінің кәсіби ұстанымы музыкалық білім берудің өзге

де компоненттері сияқты оқушылардың музыкалық білім сапасыныңдеңгейімен өлшеніп анықталады.

Бұл ұстаным төмендегідей бағытта жүреді:- музыкалық білім беру саласына қатысты педагогиканың негізгі

теориялы-әдістемелік заңдылықтарын зерттеу;

54

- осы негіздегі ең қажетті концепцияны таңдап алу;- өзінің педагогикалық жаңалықтарын оқушылармен тәжірибешілік

жұмыс жүргізу арқылы апробациялап (мақұлдап) өңдеу.Жеке кәсіби ұстаным-педагогикалық қызметіне жан-жақты әсер

ететін және оның шеберлігін шыңдай түсетін негізгі де қажетті бөлігі.

Сұрақтар мен тапсырмалар:1. Қоғамдағы музыка мұғалімнің әлеуметтік статусының

сипаттамасы.2. Музыкалық білім беру процесіндегі музыка мұғалімінің

дүниетанымдық көзғарасы қандай?3. Тұлға ретіндегі музыка мұғалімнің музыкалық қаблеттің маңызын

ашыңдар.4. Музыка мұғалімнің музыкант екенін қалай түсінуге болады?5. Эмпатийліқті музыка мұғалімнің тұлғалығын сапасы ретінде

сипаттаңыз.6. Музыка мұғалімінің креативтілігі неде көрінеді?7. Музыка–педагогикалық интуиция – музыка мұғалімнің тұлғалық

сапасының маңыздылығы.8. Әрістілік – музыка мұғалім тұлғалығының сапалы ретінде көрінуі.9. Музыка мұғалімінің тұлға кәсібилігінің позициясы қандай?10. Ш.А.Амонашвили мұғалім сапасының қандай қасиеттерін

айтады?

Ұсынатын әдебиеттер

НегізгіАбдуллин Э.Б. Музыка // Российская педагогическая энциклопедия. –

М., 1993.

55

Абдуллин Э.Б. Теория и методика преподавания музыки //Музыкальное обозрение: Методолого-методическая подготовка учителямузыки. – (Сер «Педагогический университет»). – М., 2000.

Алиев Ю.Б. Методика музыкального воспитания детей (от детскогосада – к начальной школе). – Воронеж, 1998.

Алиев Ю.Б. Настолная книга школьного учителя-музыканта. – М.,2000.

Анисимов П.В. Методика преподавания музыки: проблемыстановления профессионального стиля // Методолого-методическаяподготовка учителя музыки: Материалы VII международной научно-практической конференции / Отв. Ред. Э.Б.Абдуллин, Е.В.Николаева. – М.,2002.

Безбородова Л.А. Сушность теории музыкального образования //Безбородова Л.А., Алиев Ю.Б. Методика преподавания музыки вобщеобразовательных учреждениях: Учеб. пособие для студентовмузыкальных факультетов педвузов. – М., 2000.

Безбородова Л.А., Алиев Ю.Б. Методика преподавания музыки вобшеобразавательных учреждениях. – М., 2002.

Бонфельд М.Ш. Музыка как искусство. Основные проблемымузыкальной эстетики // Бонфельд М.Ш. Введение в музыкознание. – М.,2001.

Живов В.Л. Хоровое исполнительство: Теория. Методика. Практика.– М., 2003.

Кабалевский Д.Б. Основные принципы и методы программы помузыке для обшеобразовательной школы // Программно-методическиематериалы. Музыка. Начальная школа. – М., 2001.

Катунян М.И. Эдуарт Артёмьев: «Музыка – это канал связи соВселенной» (интервью) // Музыка в школе. – 2002. - № 4.

Красильников И.В., Крюков М.А. Музыкальное искусство ипедагогика завтра // Музыка в школе. – 2000. - № 3.

Красильников И.М. Интонационная концепция музыкальности имодель дополнительного музыкального образования // Искусство в школе.– 2000. - №1.

Красильников М.С., Критская Е.Д. Методы музыкальногообразования // Музыкальное образование в школе: Учеб. пособие / Под ред.Л.В.Школяр. – М., 2001.

Красильников М.С. Программа «К вершинам музыкальногоискусства» // Искусство в школе. – 2002. - № 6.

Медушевский В.В. Духовно-нравственное воспитание средствамимузыки // Преподаватель (Спецвыпуск «Музыкант-педагог»). – 2001. - № 6.

Медушевский В.В. Содержательный анализ инструментальныхсочинений на уроках музыки в школе. – М., 1998.

56

Мелик – Пашаев А.А. О прошлом, настоящем и возможном будущемнашей педагогики искусства // Искусство в школе. – 1999. - № 4.

Музыкальное образование в школе: Учеб. пособие / Под ред.Л.В.Школяра. – М., 2001.

Майковская Л.С. Артистизм учителя музыки: Учеб. пособие / Под.ред. Э.Б.Абдуллина. – М., 1998. Надирова Л.Л. Струны обшности:теоритеческие основы развития эпатии у студентов музыкально-педагогических факультетов: монография. – Владимир, 1999.

Назайкинский Е.В. Стиль в музыке. Жанр в музыке //Методолотческая культура педагога-музыканта / Под ред. Э.Б.Абдуллина. –М., 2002.

Николаева А.И. Стилевой подход в фортепианно-исполнительскомклассе как фактор формирования личности учителя-музыканта. – М., 2003.

Надирова Л.Л. Струны обшности: Теоретические основы развитияэмпатии у студентов музыкально-педагогического факультета. – М., 1999.

Психология музыкальной деятельности: Теория и практика: Учеб.пособие / Под ред. Г.М.Цыпина. – М., 2003.

Програмно-методические материалы. Музыка. Начальная школа /Сост. Е.О.Яременко. – М., 2001.

Программно-методические материалы. Примерные программыосновного обшего образования. Музыка / Сост. А.М.Водянский, Н.Н.Гара.– М., 2001.

Петрушин В.И. Музыкальная психотерапия: Теория и практика. – М.,1999.

Старчеус М.С. Слух музыканта. – М., 2003.Соколов А.С. Музыка вокруг нас. – М., 2000.Суслов Н.В., Подуровский В.М. Психологическая коррекция

музыкально-педагогической деятельности. – М., 2000.Стулова Г.П. Теория и практика работы с детским хором. – М., 2002.Старобинский С.Л. Урок музыки – урок искусства // Музыка в школе.

– 2003. - № 2.Старчеус М.С. Слух музыканта. – М., 2003.Теория и методика музыкального образования детей: Научно-

методическое пособие / Л.В.Школяр, М.С.Красильникова, Е.Д.Критская идр. – М., 1998.

Теория и практика хорового исполнительства: Певческое развитиеребенка / Сост. И.В.Калиш, науч. ред. Л.П.Дуганова. – М., 1999.

Фалетрова О.М. Развитие эмоциональной сферы девиантныхподростков средсвами музыки // Методологическая культура педагога-музыканта: Учеб. пособие / Под ред. Э.Б.Абдуллина. – М., 2002.

Холопова Л.В. Этнографическая парадигма школьного музыкальногообразования: от «этнографии слуха» к музыке мира // Преподаватель(Спецвыпуск «Музыкант-педагог»). – 2001. - № 6.

57

Хох И. Принципы урока музыки и их взоимосвязь с мотивационно-потребности сферы школьника // Музыка в школе. – 2000. - № 2.

Халабузарь П.В., Попов В.С. Теория и методика музыкальноговоспитания: Учеб. пособие. – 2-е изд. – СПб., 2000.

Цельников Б.М. Мировозренческие убеждения педагога-музыканта(Поиск их смысла в диалоге с наукой, с искусством и с самим собой). Учеб.пособие / Под ред. Э.Б.Абдуллина. – М., 1999.

Цыпин Г.М. Музыкально-исполнительское искусство: Теория ипрактика. – М., 2001.

Щербакова А.И. Аксиология музыкально-педагогическогообразования / Под ред. Э.Б.Абдуллина. – М., 2001.

Қосымша

Берілген қосымшалар студенттердің өзіндік жұмысына ұсынылады.Ұсынған мақалалар, жұмыстар, нұсқаулар оқулықта көптеген берілгенсұрақтарына жауап бере алады. Оқулықтың әрбір тараулар соңындаберілген сұрақтар мен тапсырмаларға қосымшадағы нақты нұсқаулар

58

берілген жоқ, сондықтан студенттер өздері қосымша ізденіспен жауабынтабады деген ойдамыз.

А.ЖұбановЖАС БУЫНҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРЕЙІК

...Болашақ буынға эстетикалық тәрбие беру жұмысына аса назараударып, бұл салада бұрын-соңды болмаган жаңа бағытқа жол сілтеді.

59

Эстетикалық тәрбиенің коммунистік құрылыста үлкен орыны барекендігін айқындады.

Міне осы жөнінде біздің республика жастарынын, алдындакөптеген келелі мәселелер түр. Әрине ол мәселелерді тек жастардыңөздері болып шешу қиын. Бұл жұмысқа көпшілік болып ат салысу керек.Осы кездегі әрбір қалалардағы, колхоздардағы, өндірістердегі ашылыпжатқан халық университеттері, халықтық театрлар, музыка, сүгіретмектептері және басқа шаралар игілікті бастамалар. Ал осыларменқатар орта, жоғары мектептердегі көркемөнер үйірмелеріне көп коңілбөлмей болмайды. Өйткені осы уақытқа шейін біздің мектептеріміз,орта, жоғары оқу орындарымыз көркемөнер үйірмелеріне жеткілікті көңілбөлмей келді. Сондықтан да болар, бірнеше рет өткен олимпиадаларғақатысқан қазақ жастарының әлі де жетіспей жатқан жактары көп екенібайқалып та жүр. Әсіресе, олар нота сауатынан жүрдай. 1957 жылыреспубликалық фестивальға келген 23 халық аспаптары оркестрлерініңішіндс бір де бірі нота сауатьш білмейді. Оларды басқарып келгендирижерлер де солай. Ал мұның бәрі репертуар жағынан коллективті тарқауыздан щығармай кояды. Орындаушылық мәденңетті көтеруге кеселжасайды. Жақсы үлгі ретінде айтып кететін нәрсе Гурьевтің (Атырау)мұнайшылар халық оркестрі. Бұл оркестр өткен жылдың желтоқсанайында Москвада болган қазақтың өнер мен әдебиеті онкүндігінеқатысты. Онда оркестр жатқа күйлер орындаумен қатар, ноталышығармадар да орындады. Өйткені олар ұйымдаса бастағанда-ақкүйлермен қатар нота сауатын меңгеруді де игерген. Ал осы кезде солоркестрдің мүшелері әрқайсысы өздері әрбір аудан орталығында, колхоздаоркестр ұйымдастырып, оларға өз білгендерінше нота үйретіп жатса керек.Оркестр басқарушы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекетгікконсерваториясын бітіріп шыққан Сейілхан Қүсайынов қазірде Гурьев(Атырау) қаласында тұрақты үлкен оркестр ұйымдастырып жатыр.Әрине оның бәрі де тек оркестр басқарушының іждағатымен ғанашықпайды. Жергілікті партия, комсомол ұйымдарынын, жәрдеміменболады. Бүл жағынан гурьевтіктердің қадамдарын құттықтауға болады.

Осы сияқты көптеген хор коллективтері де бар. Олардьщ ішінде деорындаушылық сатынын жоғарысына тырмысып бара жатқандары да аземес. Оған дәлел - онкүндікке қатысқан Қарағанды, СолтүстікҚазақстан облысының және Алматыдағы Еңбек резервінің хорлары.Бірақ осы сияқты хорлар әлі де аз. Оларды көбейте түсу керек. Хормәселесі Қазақстан үшін аса маңызды. Өйткені ғасырлар бойы жалғыздауысты музыкамен келе жатқан қазақ халқының көп дауысты музыкамәдениетін шұғыл көтеру керек. Осы бағытта біздің республикада Хорқоғамын ашу мәселесі орнынан неге мызғымай қойғаны тіпті түсініксіз.Мәдеңиет министрлігі бұл жұмысты жедел қолға алуы керек. Басқареспубликаларда Хор қоғамы жұмысқа кіріскелі көп болды. Алматыда

60

және басқа облыс орталықтарында балалар хор мектебін ашу кезі декелді. Бұл жұмысқа Оқу министрлігінің араласуы керек.

Біздің республикада көркем тәрбие жағынан төрт аяғынан бірдейақсап келе жатқан - жас суретшілер дайындау жұмысы. Ислам дінініңкеселімен сурет өнері қазақта дамымай келді. Бұл салада тек өрнек, оюөнері болмаса басқа жағы дамыған жоқ. Жанды нәрсенің, әсіресеадамның суретін салсаң, о дүниеде құдай оған жан тауып бер депқысады дегенге нанған қазақ бұл өнерден махрұм қалып қойды. Албіріндіген бұл саладағы қазақ мамандарымыз сурет өнерін көтерудеаздық етеді. Оның үстіне біздің мектептеріміздің жанында суретүйірмелері жоқтың қасы. Өнердің бұл саласын дамыту біздің ардақтыборышымыздың бірі. Осы кезде Алматыда сурет өнерін кәсіби дәрежедеүйрететін жоғары мектеп те жоқ. Сондықтан драмалық үйірмелердібасқаратын, халық театрларын басқаратын режиссерлер бөлімініңашылғаны сияқты, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттікконсерваториясы жанынан сурет (ИЗО) бөлімін ашу дұрыс болар еді.Сондай-ақ би қоюшылар (балетмейстер) бөлімін ашу да осы кездеорынды болар деп санаймыз.

Ресей, Украина қалаларында, аудандарында, колхоздарындасимфониялық өнерпаздар оркестрлері бар. Олардың үйірмелеріндеопералар, балеттер қойылады. Міне, бұл салада да біздіңолқылықтарымыз көп. Мектептер, клубтар, өндірістер жандарындасимфониялық оркестр аспаптарына үйрететін үйірмелер, сол сияктыопералык, үйірмелер ашу керек. Бұл тұргыда Талдықорған облысындағыколхозда "Ер Тарғын" спектаклін қоюы үлгі аларлық бастама. Әрине,бұл іске мәдениет қызметкерлері, өнер қайраткерлері аянбай атсалысулары қажет. Сонда ғана бұл айтылғандар орындалады.

Әрине біздің шындығында да жақсы үлгілеріміз жоқ емес.Мысалы, Ауыл шаруашылык институтында домбыра оркестрі бар(басқарушы Құрманғазы атындағы оркестрдің домбырашысыС.Андарбаев). Онда Ыслам Жәйнабылов, Жүніс Оспанов, АлпысбайАйныбеков, Мүсратұлла Табиров, Сұлтан Насыров, Қайрақ Тілемісовсияқты студенттер институтқа түскен күннен бастап осы жұмысқақатысады. Осы сияқты оркестр Абай атындағы педагогика институтында(басқарушы Құрмангазы атындағы оркестр домбырашысы,консерватория білімі бар - М.Елемесов), Әйелдер институтында(басқарушы Құрманғазы атындағы оркестр домбырашысы,консерваториялық білімі бар - Ғ.Ысмағұлов), ...мемлекеттікуниверситетте (басқарушы - фестиваль лауреаты, консерватория бітіргенӘ.Есқалиев) бар.

Мұнымен қатар осы айтылған оқу орындарында айта қалғандайдауысты әншілер бар. Олардың орындаулары өте шебер. Егер дұрысбасқарушылар болса олар ән орындау мәдениетін бұдан әрі де өрбіткен

61

болар еді. Гүлжаһан Ырысова, Қабыл Аблазов (Ауыл шаруашылықинституты), Рахимаш Нәзкенова, Арыстанбекова (Педагогикаинституты), Нариман Қаражігітов, Маркс Тұскеев, Николай Цимбалист(Зоовет институты) деген студенттер ән орындауда өз аудиторияларындааса құрметті. Тамара Жевалина, (Ауыл шаруашылық институты),Шәрбану Құмарова (унив.) сияқты әншілерді қала көрушілері жақсыбіледі. Жогары оқу орындарында драма үйірмесі де жақсы дамуда деугеболады. Оған қатысушылар жоғарыда айтылған Гүлжаһан Ырысова,Ж.Тұрсынбеков, (Ауыл шаруашылық институты), Бегімбетова,Батыргереева, Тоққожин (Зоовет), Рахимаш Нәзкенова (КазПИ)бірнеше спектакльдерде рольдер ойнағаңдар. Ал Лидия Самсонова,Анатолий Дворниченко (Зоовет) сияқты көркем сөз оқушы,конферансье, Михаил Эксперсон (Ауыл шаруашылық институты) сияқтыпианистер де бар. Дәрігерлік институтындағы Елубай Абдыхалықов,К.Жұманбаев, Есекин, Окас Шайхиев сияқты студенттер халықоркестрінің активтері. Ауыл шаруашылық институтының үрлепойнайтын оркестрі (кұрамы 18 кісі) күннен-күнге репертуарын байытыпкеледі (басқарушы электр күшін өндіру және бөлу кафедрасыныңлаборанты И.Ф.Лебедко). Оркестр мүшелерінің қабілеттілеріненМирошниченко, Митрофаненко, Қонаев, Жүнісов сияқтыларды айтуғаболады. Осы институттың студенті Тоқтарбай Тұрсынов "Студенттеркүйі" деген шығармасын ездерінің кешінде орындаған.

Бұл сияқты мысалдарды көбейте түсуге болар еді. Бірақ осыкөрсетідгендердің өзі, егерде жұмысты дұрыстап қолға алса, көркемтәрбие жөнінде көп жұмыс істеуге болатынын дәлелдейді. Жас буынарасында эстетикалық тәрбие жұмысын күшейту - көпшіліктікөркемөнер саласына тартады. Драма, опера театрларымыздың,филармониямыздың өнерпаздықтан бастап қадам құрғанын, соданбарып кәсібилік жолға түскенін біз ұмытпауымыз керек. Өнерпаздықтыкөтеру, эстетикалық тәрбие беру - бүгін тандағы ардақты халықтықборыш.

Жұбанов А.Қ. Ән-күй сапары. – Алматы, Ғылым, 1979. – 424-433 б.

М. Ахметова

МУЗЫКА МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮР

Қазактың халыктық музыка өнері саласында шалқар сахара,дарқан даладай мол көсіліп, кең тараған бір жанр бар. Ол - ән.Көркем де келісті, шымыр да шыншыл, бүкіл болмысымен биязы

62

әрі мазмұнға бай қазақ әндері халықтың ұлттық дәстүр сипатынайқын анғартатын үлкен фактор болып табылады. Әнтабиғатынан халык тарихымен бірге туып,етене өскен өнерқырын, сол өнердің ел өмірімен еншілестігін, үндестігінкөреміз.

Әрбір ұлттың өзінше өмір сүру қалпы, тұрмыс-тұркы, эдет-ғұрыптык өзгешелігі, психикалық-мінездік ерекшеліктері,түсінік-пайымдары оның өнер өрісіне үлкен әсер ететіні белгілі.Музыка өнеріндегі бұл құбылыс халықтың сол құпиясын әралуан салада, әр түрлі бояуда әшекелейді.

Қай халык болсьш езінің ұлттық өнері мен дәстүрін аса бірыждағаттылықпен дамытуға тырысады, оны жана дәуір, жаңазаман әкелген жаналықтармен сабақтастыра отырып байытады.Қазак музыка шығармашалығын байырғы негізгі түрлері халықәндері, эпостық шығарма, аспаптық музыка болды. Ән-күйдіказактың халық шығармашалағының шыңы деуге болады. Оныңтамаша үлгілері. Көрнекті халық композиторларының аскақтуындылары ұлттык классикалық музыканың негізін қалады. Алхалқымыздың ғасырлар бойы калыптасқан фольклорлық мұрасықазіргі профессионалдық музыка салаларының дамуына тікелейзор ықпалын тигізіп отыр.

Жаңа дәуір жаңа туындыларды талап етті.Профессионалдық музыканың бұрын-соңды халкымызға белгісізжанрлық түрлері, орындаушы коллективтер, вокалдық әншілікмектеп, хор айту мәдениеті, музыкатану саласы қалыптасты.Ұлттық табиғи дәстүр дамуынан тыс пайда болған бұлсалалардың халық мұрасынан нәр алып калыптасып, дамығанынеске ала отырып, біз тек төменде аталатын әрбір салаға кысқашатоқталып өтпекпіз. Бұл тарау негізінен ән, ұлттық ән дәстүрі, әнөнерінің жаңалық ерекшеліктеріне арналады.

Солардың бірі - вокалдық өнер яғни ән салу. Халқымыздыңдәстүрі бойынша әнді домбыраның сүйемелдеуімен жәнесүйемелдеусіз жеке де немесе бірнеше кісі қосылып таорындаған. Әсіресе жеке ән салу мейлінше мол тараған.Халқымыздың әншілік мәнері жеңіл де әдемі. Қоңыр да шырқауәуезімен, жарқын да шалқымалы ашык сазды үніменайрықшаланады. Әдетте әншілер әнді бір-бірінен ауызекі түрдеүйреніп кабылдайтын. Бұл ұлттық ән салу өнеріндегі негізгі біререкшелік болып табылады. Жиырмасыншы, әсіресе отызыншыжылдары, казақтың байырғы унисондық бір дауысты, жекеайтылатын ән дәстүріне жаңалықтар кіре бастады. Ән тұңғышрет фортепиано, симфониялық оркестр, басқа да түрлі аспаптарсүйемелдеуімен айтылатын болды.

63

Қазіргі кезде республикамызда қалыптасқан ұлттықвокалдык-әншілік мектеп бар. Белгілі музыкалық оқу орнынан әнжөнінен тиісті білім алған вокальдык әнші, орындаушымамандар қатары молайды, олардың профессионалдык шеберлікерекшелігі айқындалды. Халық арасынан шыққан табиғидауысты талантты әншілер музыкалық оқу орнында ән өнеріменмаманданып, вокалдық пысыктау, жаттығу арқылы дауысаукымын кенейтіп, әншілік үн күшін, регістрлік үн катарынарттырды. Сол сияқты вокалдық өнерде дауыстың кібіртіктігін,кедір-бұдырын жоюға және оның үн тегістігін қалыптастыруғада назар аударылды.

Сөйтіп, заман талабына сай қалыптасқан вокалдық ән салумектебі тек дәстүрлі ұлттык орындау арқылы ғана танылыпжүрген казақ әншілерінің өрісін кеңейтіп, орындаушылықмүмкіндігін арттырады. Бұл арада ән салу түрлері екі саласыныңбірі артық, бірі кем деген ұғым тумаса керек. Халқымыздыңмәдени өмірі үшін бұл салалардың әрқайсы да - әнді бір-біріненауызекі түрде үйренетін ұлттық мәнердегі әншілік те, музыкалықоқу орнынан білім алып, жетіліп, қалыптасқан вокалдык әншілікте өздігінше бағалы. Қазіргі таңда үздік вокалдык әншілердүниежүзілік классикалық музыкалық шығармаларды орындаудәрежесіне қол жеткізді.

Күләш Байсейітова, Шабал Бейсекова, БайғалиДосымжанов, Ришад Абдуллин, Кәукен Кенжетаев, БибігүлТөлегенова, Роза Жаманова, Ермек Серкебаев, Әлібек Дінішев,Нариман Қаражігітов, Қорлан Халиламбекова, РахимаЖұбатырова, Ғафиз Есімов, Шора Үмбеталиев сындыреспубликадағы вокалдық үлгінің көрнекті өкілдерінің өнері текелімізге ғана емес, шетелдерге де аян.

Осы орайда бұрын қазақ халқының хор айту өнері болдыма, болса қандай деңгейде еді деген заңды сұрак туатыны дасөзсіз. Әдетте, бұрын Орта Азия халыктары сияқты казактардыңда хор айту өнері болған жоқ деседі. Алайда бұлай деп кесіп-пішіп айту ағаттық болар еді. Қосылып ән салу жайынәңгімелегенде, бұл жанрдың халықтық негізіне назар аударғанжөн. Мәселен, халқымыз жиын-тойларда қосылып ән салуғаселқос қарамаған, ойын-кештерде екі жаққа бөлінісе кетіп, бірібастап, калғандары қостап, әншілерге дем беріп отырған. Бүлжайлар «ертеде қазақта хор өнері атымен болған жоқ»дейтіндердің пікірін теріске шығарады. Халкымызда қосылып әнсалу дәстүрі ежелден болған. Міне, сол дәстүр негізінде түрліэволюциялық белестерден өтіп, қазіргі кезде республикамыздахор айту өнері, хор жанры жан-жакты дамып отыр.

64

Қазактық мемлекеттік хор капелласының кұрылуы,ұйымдасуы осы айтылғандардан жаркын айғағы іспетті. Хорөнерінің қол жеткен табыстары әңгімелеп отырған ұлттықдәстүріміздің каншалыкты жаңарып, байығанын көрсетеді.

Жаңару жайын әңгіме еткенде, қазақ халқының көнемузыка аспабының бірі - домбраның да байырғы түрінде калыпқалмағандығын айта кету парыз. Қазіргі уақытта ол бүтіндей біроркестрге айналып, кеп үнділікке ие болды. Бұған ҚазақстанРеспубликасының еңбек сіңірген өнер колективі, Құрманғазыатындагы қазак мемлекеттік академиялык халық аспаптарыоркестрі мысал бола алады. Сол сиякты опера-балет, симфония,ансамбльдік туындылар, кантата, оратория, ән-романс жәнебасқа да музыкалық жанрлардың қалыптасып, дамуы ұлттыкдәстүріміздің тарихи-эволюциялық құбылыстарының айкынайғағы болып табылады.

Әрине, ұлттық профессионалдык музыканың жан-жақтыдамуы көне, прогрессшіл дәстүрдің өмір сүруіне еш уақытта дабөгет бола алмайды. Байырғы халык әндерімен қатар қазіргікезде ақындар айтысының да ұмыт болмай, кеңінен канат жайыпкеле жатқанын еске алайықшы. Сондай-ак жекелеген домбыра,қобыз, күйлерімен қатар ұлттық оркестрдің орындауыналайықталған шығармалар да өмірге келуде. Бұл - дәстүрөміршеңдігінің куәсі. Сөйтіп, халық мұрасы негізінде жаңапрофессионалдық жанрлардың тууымен қатар, мемлекеттікхалық аспаптары оркестрі, фольклорлык-этнографиялық«Отырар сазы» оркестрі, симфониялық оркестр, мемлекеттік хоркапелласы сияқты шығармашылық коллективтер қалыптасты.

Ахметова М. Ән өнері және уақыт. – Алматы: Өнер, 1993. – б.5-17

Р.Р. Жәрдемәлиева

ЖАҢА ПРОГРАММА ЖАЙЫНДА

Академик Д.Кабалевскийдің басшылығымен музыкалықлабораторияда жасап шығарылған жаңа музыка программасыбалалардың эстетикалық және рухани талғамын қанағаттандырып,

65

олардың музыка туралы түсінігін кеңейтеді. Ой-өрісін дамытып, музыкамәдениетінің, негізін өз беттерінше тұсініп, игеруге игі ықпал жасайды.

Программаның түпкі мақсаты - музыканы оның өзіне сүйене танибілу, музыканы мектепте өтілетін басқа да пәндермен сабақтастырып,өмірмен байланыстыру.

Бұл маңызды принцип музыка әлеміндегі ең кең тараған жәнебаршаға танымал жанрлар: ән, би, марш арқылы жүзеге асырылады.

Жалпы орта білім беретін қазақ мектептерінің бастауышсыныптарына арналған музыка пәнінің жаңа бағдарламасынқұрастырушылар Б.Ғизатов, Р.Р.Жәрдемәлиева, Ғ.Ж.Қарамолдаева,Д.Б.Кабалевский бағдарламасының негізгі принциптері мен әдістерінбасшылыққа ала отырып қазақ тіліндегі бағдарламаның мазмұнын қазақмектептерінің өзіндік ерекшеліктеріне сай творчестволық тұрғыдантолықтыра жасады.

Бағдарлама жасау үстінде авторлар аталмыш ғалымның: "...Одақтасреспубликалар үшін жасалынатын бағдарламалар ұлттық материалдармен ұлттық музыка мәдениетінің озық үлгілеріне сүйене отырып, орыстіліндегі бағдарламаға өзгерістер енгізу арқылы жасалынуы тиіс..." дегенқағидасына мән берді. (Д.Б.Кабалевский. "Основные принципы иметоды программы по музыке для общеобразовательной школы").

Авторлар қазақ мектептеріне арналған бағдарламада ән, би,маршпен қатар күй жанры, қазақтың халықтық аспаптық музыкасыболуы керек деп тапты.

Бұл жанрлар бірінші сыныптың алгашқы сабағынан-ақ окушылардымузыка әлеміне жетелеп, «...аса қиындықсыз-ак опера, балет, симфония,кантатаны түсінуге себін тигізеді». (Бұл да сонда). Марштың әр түрлітиптерімен танысу (С.Чернешсий. «Қарсы алу маршы», П.Чайковский«Ағаш солдатгар маршы», М.Блантер «Спорт маршы», Е.Брусиловский«Марш»). Балаларға музыкада кездссетін қарама-қарсы көңіл күйлермен сезімдерді өздігінен ажырата, тани білуге көмектеседі. Әрине, бұлайтылғандардың әнге де, биге де, күйге де қатысы бар.

Халық әндері мен күйлері - өмір энциклопедиясы тәрізді. Бұлшығармалар қазақ халқының тарихи дамуының ерекшеліктерін дәлбейнелеп көрсетеді. В.Г.Белинский фольклорлық шығармалардыңмаңызын жоғары бағалап, халықтық фольклордың тарихты және онын әріқарай дамуын терен түсіне білуге зор комегін тигізетінін ерекше атапкорсетті.

Оқушыларды халық әндерімен таныстыру үшін бірінші сыныпта«Қамажай», «Елім-ай», «Қарлығаш» әндерімен басталып, одан кейінгісыныптарда «Қараторғай», «Алатау», «Жаз болса», «Жаз келеді, алақай»,т. б. әндер арқылы тереңдетіле және кеңітіле түседі.

«Күй» такырыбы халық күйі «Кеңес» және Дәулеткерейдің «Қос

66

алқа» күйін тыңдаудан басталады. Оқушылар шығарманың бірқалыптые к п і н і н , кең тыныстылығын, динамикалық белгілерге бай екенінбайкайды. Келесі сабақтарда тыңдалатын А.Жұбановтың «Би күйін»салыстыра талдағанда, оның айқын би ырғақтылығын және майдалирикалык сипатын анықтайды. Бұлай салыстыру бағдарламадағы негізгіпринципке (ұқсастық және айырмашылық) байланысты жүргізіледі.

Қазақ тіліндегі бағдарламаның тақырыптық құрылымы ұлттықмузыка материалдарының сан алуан түрін - фольклорлық жәнехалыктық шығармалар мен қазақ ұлттық музыкасын пайдалануды қажететті. Бағдарламада белгілі халық композиторлары: Жаяу Мұса, Естай,Иса Байзақов, Дәулеткерей, Құрманғазы, Тәттімбет, Ықылас, Дина;қазақ ұлттық композиторлары: А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди,Қ.Қожамьяров, Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев, С.Мұхамеджанов, Б.Ғизатов,Ө.Байділдаев, А.Еспаев, К.Қуатбаев, т.б. ән-күйлері кеңінен орын алды.Шығармаларды тандап алуда, оның көркемділігіне, кұндылығына,тәрбиелік мәнділігіне, бейнелеушілік ерекшеліктеріне аса үлкен мәнберілді. Бұған қоса музыка пәні мұғалімі сыныптың музыканы түсінудеңгейіне және қабылдау қабілетіне қажет деп тапқан шығармалар менмузыкалық фрагменттерді қосымша ұсынуына болады. Әрине бұлжағдайда ол сабақтың тақырыптық құрылымына нұсқан келмеуінмұқият ескеруі қажет.

Бағдарламаға педагогикалық практикада мақұлданған әндеренгізілді. Мысалы, І - сынып оқушылары үшін Б.Ғизатовтың «Біз өмірдіңгүліміз», И.Нүсіпбаевтың «Мұғалім ол біздің», С.Мұхамеджановтың«Октябрят бесеуміз», Т.Базарбаевтың «Жаңбыр», А.Еспаевтың «Бақыттыбалалық шақ» және т. б. көптеген әндер болса, 2 - сынып оқушыларыБ.Ерзаковичтің «Күз», Б.Ғизатовтың «Сүйікгі Отаным», А.Еспаевтың«Ортеке», Б.Байқадамовтың «Айгөлек», Ғ.Жұбанованың «Кімнің құлағыұзын?», С.Мұхамеджановтың «Космонавт боламыз», Л.Хамидидің«Туған ел», Ө.Байділдаевтың «Май жыры» әндерін үйренеді.

Ал, 3 - сынып оқушыларына И.Нүсіпбаевтың «Жомарт елім», халықәні «Шақырамыз жарысқа», Б.Ғизатовтың «Пионерлер жыры»,Б.Байқадамовтың «Біз Отанның бөбегі» сияқты мазмұнды әндерментанысуға мүмкіндік туады.

Авторлар жаңа бағдарламаға педагогикалық практикада бұған дейінқолданылып келген халықтық ән-әуендерді де енгізді. Халықтық ән-әуендердің бағдарламаға енуі балалардың вокальдық техникасындамытуға және дыбыстарды дұрыс есту қабілеттерін арттыруға, ән әуенінтез жаттап алып, музыканы нотамен айта білуге үйретуге аса зорықпалын тигізеді.

Мысалы, 3 - сыныпта балалар халық әні «Жаз болса» мен«Қараторғайдан», Иса Байзақовтың «Желдірмелерінен» әр түрлі

67

термелерден, Р.Елебаевтың «Жаз қазағынан» әнінен үзінділерорыңдайды.

Д.Б.Кабалевскийдің бағдарламасындағы өткен ғасырлар және қазіргідәуіріндегі шетел, орыс композиторлары Л.Бетховен, В.Моцарт, Ж.Бизе,Э.Григ, Ф.Шопен, П.Чайковский, М.Глинка, С.Рахманинов,С.Прокофьев, М.Коваль, А.Хачатурян, Д.Кабалевскийдің шығармаларықазақ мектептеріне арналган бағдарламадан да кең орын алды.

Автарлар 3-сыныпта өтілетін «Менің халқымның музыкасы» депаталатын тақырыпты әзірлеуге үлкен шығармашылық тұрғыдан қарады.Өйткені, оқушылар музыка мәдениетінің негізі халық шығармашылығыекенін, ол композиторлардың жазатын музыкаларына аса күшті тірекекенін түсінуге тиіс.

Қазақ халық музыкасының өзіңдік ерекшеліктерін оқушыларлирикалық «Жаз болса», «Шилі өзен», тақпақ сазды-речитативті«терме», «желдірме», «жыр», «толғау» әндерін үйреніп, аспаптықмузыканы (халық күйі «Қыз мұңы», «Бозінгеннің бүлкілі»,Н.Тлендиевтің «Ата толгауы» т. б.) тыңдағанда айқын сезінеді.

Екінші және үшінші тоқсандарда балалар Егеменді Қазақстан жәнеәлем халықтарының музыкасымен кеңінен танысады, олардың өзіне тәнерекшеліктерінен музыканың ұлттық ажарын айыратын дәрежеге жетеді.(«Менің елімнің музыкасы мен біздің еліміздегі барлық халықтармузыкасының арасында шекара жоқ 2-тоқсан», «Әлемдегі барлықелдердің музыкаларының арасында шекара жоқ 3-тоқсан «).

Кавказ халықтары және молдаван музыкалары «Лезгинка»,«Молдавенясканы», қазақ музыкасы «Ақ сисаны» тыңдағанда балаларҚазақстан Республикасының кейбір халықтары музыкаларының бір-бірінемүлдем ұқсамайтынын анықтаса, қырғыз композиторыА.Молдабасановтың «Еңбек маршын» тыңдағанда, керісінше, қазақжәне қырғыз музыкаларының интонациялық жақындығын байқайды.

Азербайжан композиторы Е.Бабаевтын скрипка мен фортепьяноғаарнап жазған концертін тыңдағанда оқушылар өздеріне таныс әуенді естиді«Гәкку», екі халық музыкасының бір шығармада түйісіп, тамаша үйлесімтауып тұрғанын сезінеді.

Норвегия елінің композиторы Э.Григтің «Таң» мен Ғ.Жүбанованың«Теміртау таңы» өзінің ашықтығымен, әуенділігімен, әсемділігімен бір-біріне жақын.

Азербайжан композиторы Кара Караевпен балалар «Найзағайізімен» атты балеті арқылы танысады. Композитор өз шығармасын негрхалқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күресі тақырыбына арнады.Қазақстандық композиторы А.Бычков та Кара Караев сияқты африкахалықтары музыкасының тақырыбын арқау етіп, «Литтлкор» аталатыноратория жазды. Аталмыш авторлардың щығармаларына тән ортақ

68

қасиет - олардың азаттық пен еркіндік, тендік үшін күресушілергеарналуы.

Үшінші сыныптың соңғы тоқсаныныц тақырыбы – «Композитор-орындаушы – тындаушы». Бұл тоқсанда оқушылар музыканы кім жәнекалай шығарады, кім және қалай орындайды деген бағытта түсінікалады.

Бастауыш сыныпқа арналған жаңа бағдарламада музыка ырғағынабайланысты түрлі қимыл-қозғалыстар жасауға болатыны айтылған. Оғансыныпқа әр түрлі екпіндегі музыкалардың сүйемеддеуімен кіру және шығу,маршпен жүру, қолмен ырғақтық пульсті көрсету, дирижерлау жатады.Мысалы, бірінші сыныптың І-тоқсанының екінші сабағында балаларБ.Ғизатовтың «Біз өмірдің гүліміз» әні әуенінің жүру бағытынқолдарымен көрсетсе, П.И.Чайковскийдің «Ағаш солдаттар маршын»тыңдағанда оң қолының екі саусағымен сол қолының алақанына соғуарқылы музыканың айқын, дәл ырғағын көрсетеді.

Ал, Б.Байқадамовтың «Айгөлек» әнін тындағанда оқушылар оныңырғақтылығын, куплетгік формада (бастау жөне қайырма) екенінаныктап, қайталап тындағанда фразадағы күшті екпіндерді алақандарынсоғу аркылы үйренеді. Әнді үйреніп болган соң қолдарымен биқимылдарын жасайды. Балаларға қойылатын талаптардың тағы бір түрі -музыкалық аспаптарда (үшбұрыш, бубен, барабан, ағаш қасықтар,қоңырау, түрлі халық аспаптары) ойнай білу.

Музыкалық аспапта ойнай білу балалардың интонациялық,ырғақтық, тембрлік есту қабілетін ұштаумен қатар, олардың музыкасабағына деген қызығушылығын арттырады.

Ө.Байділдаевтың «Май жыры», халық әндері «Қамажай»,«Қарлығаш» т.б. көптеген әндерді орындаған кезде музыкалықаспаптарды қолдану шығарманың айқын ырғағын, саздылығын ашатүседі.

Д.Кабалевскийдің бағдарламасы бойынша нота сауатыментаныстыру 2-сыныпта «Интонация» тақырыбын өткенде басталады. Қазақмектептеріне арналған бағдарлама құрастырушы авторлар педагогикағылымы академиясы көркем тәрбие ғылыми-зерттеу академиясыныңмузыка сабағына арналған бағдарламасын басшьшыққа алып, музыкатеориясының элементтерін игеруді бірінші сыныптың екінші жартыжылдығынан бастауды ұйғарды. Бұл кезде оқушыларда музыканы қабылдаужәне орындаудың алғашқы дағдысы қалыптаса бастайды.

Балаларды нотамен таныстыру іс жүзінде тек тақырыптықматериалдармен байланысты жүзеге асырылуы тиіс. Д.Кабалевскийдіңсөзімен айтқанда «...қайта-қайта қайталау мен жаттығуды талап ететінтақырыптан аулақ кететін жанама үлгілер мен қосымшалар болмауытиіс». (Д.Кабалевский. «Основные принципы и методы программы помузыке для общеобразовательной школы»).

69

Мысалы, нота сызықтары, скрипка кілті, «соль», «ля», «си»ноталарымен таныстыру А.Еспаевтың «Бақытты балалық шақ» әнінүйрену процесінде іске асырылады, ал, саз туралы түсінікпен халықтың«Шақырамыз жарысқа» әнін үйренген кезде танысады.Н.Меңдіғалиевтің «Қараторғай» әнінің тақырыбына жазған вариациясынтыңдағанда «вариация» деген ұғыммен танысады.

Қазақ мектептеріне арналған бағдарламада ән айта білудағдысының қалыптасуына көп көңіл бөлінеді. Демді дүрыс алу,ықыласпен тыңдау, музыканы дұрыс есту және есте сақтай білу,дыбыстарды дұрыс және таза айту, басқаларды тыңдай білу әнүйретумен қатар қалыптастырылады. Сондай-ақ бірінші сыныпта хордыунисонда (бір дауыста) таза айтуға көп көңіл бөлінумен қатар, кейбір екідауыстың элементтерін енгізу арқылы 2-3 сыныптарда екі дауыспен айтуғадағдыландырыла бастайды.

Сонымен, жаңа бағдарлама, өзінің тақырыптық құрылымыменмузыканың барлық формасы мен түрлерін біріктіреді. Үшінші сыныптыңаяғына қарай оқушылар өздерінің алған білімдеріне байланысты музыкамен өмірдің байланысын аңғара алатын болады. Композиторлардыңөзіне тән шығармашалақ қолтаңбасын, халық музыкасының (ән, күй)жанрлық ерекшеліктерін, белгілі бір музыканың қай халыққа тән екенінажырата алатын дәрежеге жетеді.

Бастауыш мектеп. -Алматы, 1984. - 37-39 бет

Ө.Байділдаев

МУЗЫКАЛЫҚ ОҚУ ТӘРБИЕ ЖАЙЫНДА ПІКІРЛЕР

«Бүгінде музыкалық сауатты жастар ертеңнен көтерілген көктейқаулап өсіп келеді. Қала мен ауылдың кезкелген үйінен естіліптұратын классикалық, лирикалық және эстрадалық әуенді жас балакезенен жадына сіңіріп өседі. Бала кездегі естіген злдебір нәзік әуен,әлдебір құбылыс адамды ақ шуғыла дүниеге іңкәр етеді».

Лениншіл жас. 30 қараша 1972 ж.

«Амал не, қай мектепке барып, өнерпаздардын көрсеңіз деайтатыны әлгіндей үлкендердің әні, сызылып тұрған ғашыктар сыры, екіжүректің елжіреген лебізі. Жап-жас бүлдіршіннің аузынан мұндайәндерді естігенде бетіңнен отын шығады екен. Сонда балаларғаарналғаы шығармалар шынымен жоқ болғаны ма? Бар. Иэ, бар депайтамыз. Байкап турсақ едәуір тізім де шығады. Б.Ғизатов құрастырған«Мектеп әндерін», С.Мухамеджановтың «Алакай» атты әндержинағы, Ғ.Жұбанова, Б.Байкадамов, А.Еспаев, Ө.Байділдаев,

70

Қ.Қуатбаев, І.Нүсіпбаев, Д.Ботбаев-тардын балаларға арналган әндерібар.

Жастарға тәрбие берудің тиімді құралдарының бірі осы музыкадесек, ол балаларды мәдениетті, шат көңілді, табанды, қажырлы, Отансүйгіш азамат етіп шығаруға көмектеседі. Өкінішке орай мектептеарнаулы музыка пәнінің мұғалімдері жоқтың қасы. Сондыктан дамектептердегі ән сабағы көбіне сағаты жетпеген мұғалімдер қосымшапән ретінде жүргізеді. Музыка туралы өзінің де түсінігі шамалыболғандықтан балалар әйтеур ән айтып, тулап жатса болғаны деп кез-келген әнді айтқызады, өз білгендерін үйретеді. Осыдан келіп қаршадайбала «Сағындым жолыңа карай-қарай», «Ак еркем», «Ғашығымасылым...» деп үзіліп тұрады. Осы жайды Қазақ ССР оқу министірлігіретке келтіру керек».

Лениншіл жас. І 7 мамыр 1966 ж.

Музыкалық оқу-тәрбие жайында келесі пікірлер айтылып, ұлттықмузыканың жасөспірімдерге, мектеп оқушыларына берер эстетикалықрухани мол әсері туралы күрделі мәселелер көтеріліп, Реслубликадаұлттық музыкалық оқулықтар шығару жөнінде келесі мәселелер алғакойылды. Осындай игілікті істердің нәтижесінде 1963 жылы тұңғыш ретҚазақстанда 1-сыныпқа арналған «Ән музыка сабағы» атты еңбекжарық көрді. Оның авторы - Бейсенғали Ғизатов еді. Бұл - 1933 жылыпрофессор Ахмет Жұбанов шығарған алғашқы «Музыка әліппесінен»кейінгі шыққан бірінші окулық. Оның құндылығы соншалық күнібүгінге дейін сегіз рет қайта басылып ҚР-сының Білім министірдігіжариялаған музыка оқулықтарының конкурсында ең таңдаулы жүлдегеие болды. Б.Ғизатов бул еңбегіне тоқмейілсімей, 2-сыныпқа, балаларкомпозиторы Ібрагім Нүсіпбаевпен бірігіп 3-сыныпқа, одан соң 4-сыныпқа арналған оқулыктарын жазды».

Қазақ әдебиеті. 26 желтоқсан 1995 ж

5 сынып үшін Өмірбек Байділдаев «Музыка сабағы» дегеноқулық, толықтырылып, өңделген үшінші басылымы 1997 жылы «Рауан»баспасынан шықты.

1966 жылы 6 - 7 жастағы бала бақша балаларына арналған«Бөбектер жыры» деген кітабі шықты. 1977 жылы «Жалын» баспадан«Сүйікті мектебім» атты мектеп жасына дейінгі балалар мен бастауышсынып оқушыларына арналған кітабы шықкан. Жинакка «МеніңОтаным», «Май маршы», «Сүйікті мектебім», тәрізді әндер еніп отыр.Бұл әндер жеткеншектерді Отанды сүюге, достыкқа, еңбекке баулиды.1988 жылы «Өнер» баспасынан 7 - сыныпқа арналған «Музыка сабағы»окулығы шыкты.

71

Жас буынға музыкалық, эстетикалық тәрбие беруде хор өнерініңорны үлкен. Хор өнері көп даустылыққа, музыка тілін байытуғажетектейді.

...Өнерпаздықты көтеру, эстетикалык тәрбие беру - бүгін таңдағыардақгы халықтық борыш.

Ө.Байділдаев - қазақстандағы жалпы білім беру мектептеріндегі«Ән-музыка сабағының» оқулыктарын шығарушы ең алғащқыавторларының бірі. Ол жазған 5 және 7 сыныптарына арналған«Музыка сабағының» оқулыктары 1970 жылдан бері бірден бір керектіоқу құралдарына айналған теориялық және практикалык құнды еңбекболып саналады.

1 - 2 және 3 сынып оқушыларына арналған «Сөйлейтін окулық»,Ө.Байділдаевтің методикалык нұсқауымен, құрастыруымен мыңдағантираж бен Бүкіл Одақтык «Мелодия» фирмасының пластинкаларкомплексі шықгы. Бұл қәзіргі кезде мектеп оқушыларына ең қажеттіқұралдардың бірі болыл отыр.

Союз комтюзиторов Казахстана. 1980 ж.

Ө.Байділдаев

ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕНІ ДЕ ҰМЫТПАЙЫҚ

Сіздер тәрбиелеп жатқан кішкене бөбектерге арнап өлең жазу,соның ішінде ән жазу өте қиын мәселе. Бұл туралы ұлы жазушысыА.М.Горькийдің тамаша сөзі бар. Ол үлкендерге арнап шығарма жазуқиын болса, ал балаларға жазу одан да қиын, - деген болатын. Біракосы қиыншылықты жеңу-бәріміздің ортак міндетіміз. Сондықғанбөбектерге эстетикалық-музыкалық тәрбиені ұштастыра беру кезеккүттірмейтін мәселе. Менен бұрын сөйлеген жолдастар балаларғагигиена өте қажет, деді. Эстетикалық тәрбие одан да аса қажет деп айтаредім мен.

Ауылдық-селолық жерлерде балаларға музыкалық тәрбие беруісі оңайға түспейді, өйткені арнаулы білімі бар музыка, балетмамандары жоқтың қасы. Кең сахнасы, рояль мен пианиносы, баян менаккордеоны, үрлемелі аспаптары жок елді мекендер бізде әлі де бар.Кейбір жерлерде бірінші, екінші сынып шәкірттері «Елім-ай»,«Құдашаны» айтып жүруі де осыдан болар. Ал бұл салада тәрбиешіатқарар міндеттер көп. Жаңа әндерді радио, теледидар арқылыестисіздер. Музыкалық мамандықтарыңыз болмаған кунде де кішкенебөбектердің даусын калыптастыруға болады. 6-7 жастағылардыңдауысы үлкендер даусындай бола береді, әсіресе қыз балалардыңдаусы шырқап шығады. Міне осыларды ертерек сезіп, аңғарған дұрысболар еді. 1960-1961 жылдары Ы.Алтынсарин атындағы

72

Педагогикалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының тапсырмасыбойынша жинақ шығармақ болып едік. Сол ақыры 1966 жылы шықты.Қазақ композиторларының жас бөбектерге арнаған өлеңдер жинағынебәрі 500 дана боп шықты. Содан бері ол кайта басылған жок.Балаларға арналған әндер кітап боп шығып көрген емес.

Бізде балаларға арналған ән аз деушілер бар. Жоқ, ән біздебаршылық. Қазакстан композиторлары А.Жұбановтан бастап,Е.Брусиловский, Б.Байқадамов, С.Мұхаметжанов-тардың толып жатқанәндері бар, бірақ олар жергілікті жерлерде уағыздалмайды. Алдағы екімереке В.И.Лениннің жүз жылдығы мен Қазақстанның 50 жылдықтойына, Отан соғысының Жеңісінің 25 жылдығына арналған нешетүрлі әндер мен өлеңдер бар. Соларды таңдап баспа орындары кашаншығарады деп күтпеген пионер бөбек жок. «Балдырған» журналы мен«Қазақстан мұғалімі» газетінің беттерінде жаңа әндер беріліп тұрады.Солардың басылғанан жинап алып, үйрете жүріңіздер. Бұл да балалартәрбиесіне қосқан өз үлестеріңіз болады.

Біз, композиторлар, балаларға арнап ән шығаруды, олардыңтәрбиесіне ат салысуды болашағымыз үшін, келешегіміз үшін қосқанүлесіміз деп білеміз. Келешекте бақшадағы бөбектерге арнап Москвабаспасы сияқты арнаулы ән кітабын шығаруды азаматтық борышымыздеп санаймыз.

Қазақстан мұғалімі газетінен. 5 мауысы

Меңдіаяхова Қ.М.

ҚАЗАК ХАЛҚЫНЫҢ МУЗЫКА ӨНЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚНЕГІДЕРІНІҢ БАСТАУЛАРЫ

Қазақ халкының музыкалык шығармашылығы өзінің сан ғасырларбойындағы дамуында музыка тілінің бейнелеу құрамы жағынан негізінен, екібағытта вокалдық және аспаптық музыка түрінде калыптасты. Бірінші -терме сарынды және кең тынысты созып айтатын шалқымалы әннің түрлеріде, екіншісі - домбыра, қобыз және баска үрлеп ойнайтын аспаптардаорындалатын, көбінесе, белгілі бір оқиғаға байланысты болып келетінкүйлер.

Кеңес өкіметіне дейінгі дәуірдегі қазақ қоғамындағы рухани өмірініңмаңызды белгілі ауыз екі музыка мәдениетінің, объективтік жағдайлардақалыптасуы, сондай-ақ көшпелі өмір және ауыл тұрмысының көптегентұрақты дәстүрлері халық музыка өнері кайраткерлерінің бірнеше түрінкалыптастырды. Олар - ақындар, жыршы-жыраулар, әншілер менөлеңшілер, күйшілер мен ертекшілер, сықакшылар және басқалар.

Әдетте, олар көбінесе өзінің негізгі өнеріне қоса басқа да бірнешеөнердін иесі еді. Арнаулы «композитор» деген термин ол кезде болған жок.

73

Себебі оның творчестволык халыққа тарауы өзінің әншілік, күй-шілік-орындаушылық шеберлігіне байланысты болатын. Қазақ халқыныңмузыкалық өнері жайлы мәлімет беретін ертеректегі еңбектің бірі 1795жылы басылып шыққан капитан И.Г.Андреевтің «Орта жүз қырғызкайсақтары туралы, Россиямен шекаралас жатқан Колыван жене Тобылгуберниясының бөлімдері мен қосымша бекіністерін суреттеу» атты кітабы/ Новые ежемесячные соч-е п.б.. 1775, август / 2-половина/, 4.114/.

Бұл еңбек алты тараудан тұрады, жиырма сегізінші бөлімінде қазакхалқының шығу тегі, түрмысы, діни сенімдері, салт-санасы мен мінез-құлқы, кәсібі, сауда-саттығына байланысты мәселелер камтылған.

Кеңес өкіметіне дейінгі қазақ музыкасының зерттеушілері өзеңбектерінде музыкалық фольклордың өміршеңдігін баяндағанымен, халықөнерінің профессионал кайраткерлері туралы аз да, сирек жазды. Ал,төменде аттары аталған бірнеше әншілер мен күйшілер, халықмузыкасының көптеген классикалык шығармаларының авторлары XIXғасырда өмір сүргендері аян. Олар; Құрманғазы Сағырбаев /1806-1879/,Дәулеткерей Шығаев /1820-1887/, Біржан сал Қожағұлов /1832-1894/,Мұхит Мералиев /1847-1918/, Абай Құнанбаев /1845-3904/, Жаяу МұсаБайжанов /1835-1929/, Тәттімбет Қазанғапов /1815-1862/. Ықылас Дүкенов /1843-1916/ және басқалар.

Олардың шығармалары халыктың рухани мүддесіне сан келген сүйіктішығармалары болды, бірак оларлың жиналуы және жазылынып алынуы теккеңес өкіметі кезінде ғана жүзеге асырылды.

Қазан төнңкерісіне дейін қазақ даласында кәсіби музыкалық білімберу жуйесі жоқ болатын, соған қарамастан республиканыңтүкпірлерінде /Петропавл, Орынбасар/ музыкалық үйірмелер /хор, оркестр/жұмыс істеді. Оған қатысушылар нота сауатын білмеседе хор бірнешедауысқа бөлініп айтылды. Қазан тоңкерісіне дейін қазақ халқыны баймузыкалық мұрасы шетел және орыс саяхатшыларының да назарынаіліккен.

Қазан төңкерісінен соңғы кезеңде де республикамызда музыкалықүйірмелер жұмысын жалғастыра берді. Жиырмасыншы жылдары Орта Азияжәне Қазақстанның, музыкалық фольклорын жинауға ерекше ықыласкөрсетіле бастады. Белгілі музыка зерттеушісі әрі жинаушысы А.В.Затаевичказақ даласын аралап, жүріп, екі мыңға жуык ән-күйлер жазып алған.А.В.Затаевич «Қазақ халқының мың әні». 1931 жылы «Қазақтың бес жүз әнімен куйлері» бұл күнде де тарихи маңызы зор еңбектер болып отыр.М.Горький, А.Затаевичтің еңбегін жоғары бағалай келіп, қазақтың ән-күйлері болашак композиторлар үшін творчествоның кайнар көзі екенінайткан еді. Басылым ерекшелігі - мұнда көптеген белгілі халык әндерініңсөздері табылып, жазылған еді.

А.Затаевич бастаған үлкен істі отызыншы жылдары Д.Мацуцин.Б.Ерзакович, Е.Брусиловский, А.Жұбанов, Л.Хамиди. бертін келе

74

М.Төлебаевтың жалғастырып, ән-күйлерімізді нотаға түсіріп, ел игілігінеайналдырғанын сүйсіне еске аламыз.

Қазақ Республикасы Ғылым академиясының корреспондент мүшесі,өнертану ғылымының докторы, республикаға еңбек сіңірген өнерқайраткері, композитор, музыка зерттеушісі, профессор Б.Г.Ерзаковичөзінің бар күш жігерін табиғи қабілетін қазақ музыкасы өнеріне жұмсаудымаксат тұтты.

Б.Г.Ерзакович аз уақыт ішінде бес жүзге жуық ән-күй жазып алып,оның екі жүзден аса әуенін әншілердің фортепианоның сүйемеліменайтуына лайыктап еңдеді. Ол мұнымен ғана қанағаттанып қоймай, халыкәншіерін бұдан да мол жинап алу мақсатымен респүблика облыстарынажиі-жиі сапарға шығып тұрды.

Сөйтіп, ол Семей, Солтүстік-Қазақстан, Павлодар, Ақмола женеҚарағанды облыстарын түгелге жуық аралап шығып, орасан байқазынаны 2500-ден астам ән мен күйді нотаға түсірді, біразын радиотаспаларға жазып алды. Б.Г.Ерзаковичтің өзі жинақтаған казақтың ән менкүй туындыларына, оның орындаушыларына алғаш рет толық сипаттамабергендігін ерекше атай өткен жөн. Экспедиция кезінде халыкпен қоян-қолтык араласа жүрген Б.Г.Ерзакович қазақ музыкасының КененӘзірбаев, Естай Беркімбаев, Шәкір Әбенов, Қали Байжанов, ЖүсіпбекЕлебеков секілді аса дарынды өкілдерімен де тығыз қарым-қатынастаболды. Атақты Естай ауылында болған сәтінде былай әңгімелеген:«Табиғатында өте байсалды, өз әндерімен өзге авторлардың әндерінсалмақты саздылыкпен шыркайтын Естай әйгілі "Қорланды" орындағандабөлекше толкып кетеді екен. Тіпті радиоға жазу кезінде де әннің шарықтайшырқалатын түстарында көзіне жас үйірілді. Тегі, жас шағында қалын малтөлей алмай сүйіктісімен айырылған жан трагедиясы оны өмір бойытолкытып етсе керек».

Б.Г.Ерзакович отызыншы жылдардың өзіндеақ өзі жинақтағанкөптеген халық әндерін музыкалық аспаптар сүйемелінде орындауғалайықтап өңдеді. Мұндай андер сол кезде радиодан көп орындалып жүрді.Ал елуінші жылдардан бастап оларды жүйелі түрде зертгеуге кірісті.Зерттеуші ғалымның терең білімінің аркасында дүниеге келген «Қазақхалқының ән мәдениеті» монографиясы, «Қазак совет халық әндері» аттымузыкалық - этнографиялық жинағы жарық көрді.

Б.Г.Ерзаковичтің Ахмет Жұбанов және Мәриям Ахметовамен бірлесіпжазған «Советтік казак музыкасы» деген енбегі Қазақ ССР Ғылымакадемиясының Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығына ие болды.

Бегалиева Г.К. Алматы

75

ТӘРБИЕНІҢ ЖАҢАРУЫНЫҢ БҮГІНГІСІ ЖӘНЕ БОЛАШАҒЫ

Тәуслсіздіктің көк Туы көгімізде желбірегелі бері санамызда да біржаңғыру белең алды.

Ол бүгінгі күні білім берудің бағыты мен мақсаты, міндеті менталабының түбегейлі өзгеруінде. Тәуелсіз еліміз осындай әлемдікөзгерістер үрдісінен қалып қоймауы үшін білім берудің жаңа дүниежүзілікәдістәсілдерін меңгеруге, халықаралық стандартқа сай оқуға ерекше коңілбөліп отырғаны белгілі.

Осымен бірге, қазіргі жагдайда жастарды тәрбиелеу мәселесі еңкүрделі әлеуметтік мәселе қатарына еңгізіліп отыр.

Себебі, болашақ жас мамаыдар білім алған ордасынан жоғарыбілімді, сапалы кәсіп иесі болумен қатар, қазіргі уақыттың қажеттілігінентуындайтып барлық іскерлік, тапқырлық, жаңашылдық қасиеттерді детерең игерген өз елінің азаматы, белсенді өмірлік бағыт ұстаған лидерболып шығуы тиіс.

Бірақ, тәрбие жұмыстарының маңызын белгілі бір өлшемменбағалау мүмкін емес, өйткені, ол көп қырлы, әр түрлі, өзіндікерекшеліктері бар. Сондықтан, бүгінгі күні тәрбие жұмысына жоғары оқуорнының барлык желісі қатысып, әрқайсысы өз үлесін қосып, жүйелітүрде бір мақсатта кұрылған тәрбие процесін ұйымдастырып, дамытуқажеттігі туып отыр.

Сонымен қорыта келгенде, бүгінгі жаңа әлеуметтік-экономикалықжағдайдағы «Тәрбие жұмысын жетілдіру, ұлтымыздың мәдени-тарихын,жалпы азаматтық, адамгершілік-рухани байлығын, элемдік мәденимұрамен сабақтастығын сақтай отырып, оқу мен тәрбис процестерініңбірлігін қамтамасыз ету» (1)

Осындай негізде «жоғары оку орындарында ұйымдастырылғантәрбие процесін жүйелі түрде қүрылған деп атауға болатындығын жәнетәрбиелік жүйенің немесе жүйенің тәрбиеде бар екенін білдіреді» (2) т.б.Қазіргі экономикалық жағдайдағы жаңа тәрбиелік жүйе қызметі, жекетұлғаның жоғарғы деңгейдегі даму факторы екенін уақыт дәлелдепотырғандықтан институтта өткізілген "Әлеуметтік-экономикалықжағдайда жоғары оку орындарының тәрбие процесі: Тәрбиеің жаңа-рухының бүгінгісі және болашағы" атты тақырыбындағы ғылыми-әдістемелік семинардың басты көздеген мақсаты:

1.Тәрбие процесінің дамуы мен жаңаруының жолдарыжәне оны ұйымдастырудың инновациялық бағыттары бойынша тәжірибеалмасу.

2.Тәрбиенің жаңа жүйесін ендіру мақсатындағы іс-шаралардыинституттың және студенттер құрамының ерекшелігіне сай ұйымдастыру.

3.Ауыл мектептерінің ерекшелігіне сай әдістемелік-тәрбиежүйелерін ұйымдастыру.

76

4.Халық педагогикасына негізделген тәрбие жүйесініңтиімді тәсілдерін қолдану.

5.Жүйелі тәрбиенің озык үлгілерінің тиімділігін арттырумақсатында, тәрбие әдістемелік орталықтар құру.

6.Тәрбиенің жаңа жүйесінің жобасын жасау және оны мемлекеттіктілде жетілдіру болды.

Дегенмен, мұндай мәселені жүйелі шешуде арнайы бағытталған,бүгінгі күннің талабына сай өте нәтижелі құрылған бағдарламалар қажетекенін уакыт көрсетіп отыр.

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты жүйе дәуіріндегіерекше негізгі оқу орындарының бірі - бұл біздің мектебіміздің бірбөлшегі. Ол соғыс жылдарында Ыбырай Алтынсариннің қазак қыздарыныңбілім алу мүмкіншілігі мақсатымен кұрылғаннан бері, институтқабырғасында тек қана болашақ педагогтар емес, болашақ жұбайлар менаналар да білім алуда.

Сондықтан, олардың білімі және тәрбиесімен қалыптасқанпринциптерінен және көзғарастарынан қазақ әйелдер интеллигенциясымеп болашақ біздің ұлтымыздың көзқарасы калыптасатындығына институтұжымы ерекше көңіл бөліп отыр.

Қыздар педагогика институтында оқу тәрбие процесінің жаңаружолдарын жоғары деңгейге көтеру жөне жетілдіру мақсатында, 1999-2000оқу жылдарынан бастап жаңа бағыт-бағдарламалар еңгізіле бастады.

Атап айтқанда, 2000 жыл мәдениетті қолдау жылы деп аталуынабайланысты, қыздар педагогика институтында 2000 жылдың 15 сәуіріндетүңғыш рет студенттердің "Ғылыми-практикалық симпозиумы" өткізілді.

Симпозиумда жинақталып көрсетілген материалдар көбінесе казаққыздарының мамандықтары бойынша білім беріп қана қоймай, соныменбірге оларды келешекте өнегелі, әдепті әйел-ана, ортасында рухани-мәдениеті жоғары маман болуға тәрбиелейтін көрнекті әдістерді ұсынды.

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтында «Қазақстандағысалауатты Университеттер» бағдарламасы бойынша жұмыс жүргізіліпжатыр.

Бағдарлама мақсаты денсаулык пен мәдениеттілікті оқу-тәрбиежоспарына енгізіп, институттың даму жолында іске асыру.

«Қазақстандағы салауатты Университтер» бағдарламасын алға тартаотырып, студенттердің денсаулық саласындағы білімінің артқанын, аурудыңалдын алуға бейімделгенін, жағымсыз заттарды пайдалануға дегенкөзқарастың өзгергенін байкадық. Сондай-ақ, денсаулық көрсеткіштерінсақтап, студенттер мен профессор-педагогикалық құрамы өткізілген түрліспорттық іс-шаралар арқылы салауатты өмір сүру жүйесін нығайта түсті.

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты бұл бағдарламағааса жоғары ынтамен ат салысып отыр (оған дәлел: түрлі марапат,мақтаулар). Институтта 2002 жылы 17-18 қыркүйекте тұңғыш рет

77

«Қазақстандағы салауатты Универеиттер» деген атпен өткен Халықаралықжәне республикалық ғылыми-пракгикалық конференциялардың тәрбиелікмәні мен тамымдык ролі зор болды.

Қазақстан Республікасы Білім және ғылым министірлігінің ЖОО-ныңбілім беру үрдісіне «Өзін-өзі тану» атгы оқу бағдардамасын еңгізу туралы №330 бұйрығына сәйкес Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтытәжірибе өткізудің орталықтандырылған ғылыми-әдістемелік орталығыболып белгіленді. Бұл жаңа білім жобасының авторы еліміздің біріншіханымы - Сара Алпысқызы Назарбаева.

Бағдарлама бойынша «Өзін-өзі тану» курсын республика ЖОО-ныңоқу үрдісіне ендіруге байланысты тәрбиелік әдістеме іс-тәжірибелеріұйымдастырылып өткізілуде:

- 2002 жылдың 7-8 карашасында Республикалық «Бөбек»орталығының базасында П-ші республикалық семинар;

- Х.Досмухамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде2002 жылдың 14-16 қарашасында жеке ұүлғаныңрухани-адамгершілігін дамытуға байланысты «Өзін-өзі тану -ЖОО-да оқу пәні» атты үш күндік семинар;

- 2003 жылдың 6-9 каңтар аралығыида «Өзін-өзі тану»пәнін оқытудыц ғылыми-өдістемелік негіздері" атты Республикалықгьглыми-практикалык, семилар откізілді.

Институг Ғылыми кеңесінің 1999 жыл 5 қыркүйектегі шешімінегіздерінде «Қазақ Ханымы» ЖОО компоненті деп аталатын оқубағдарламасы бірнеше жылдан бері оқу-тәрбие процесінде қолданылыпкеледі.

Тәрбиелік жүйенің тікелей көрінісі бағдарламаның «Патриоттық,азаматтық және рухани-адамгершілік» деп аталатьн көлемі кең үшіншіблогында орын алған. Үшінші блоктың кұрамында міндетті түрдеадамгершілік пен тәннің, діннің тазалығы, өзіндік тәрбие, қарым-қатынасэтикеті, сұлулық тану, отантану, отбасы тәрбиесінің теориясы мснтехнологиясы және «Аэрофитнесс» атты пәндер негізінде студенттердіжүйелі тәрбиемен баулитын мамандықтар қамтылған. Институттаұйымдастырылып өткізілген «Томирис Ханшайымы» атты «Фитнесс-аэробика фестиваліне 22 жоғары және орта оқу орындарының студенттеріқатысты».

Бұл бағдарлама сынақтан табысты өтіп, ЖОО-да өзінің жоғарғытиімділігімен және жеке адамды жан-жақты калыптастыруға ықпал етуініңтәтижесімен дәлелденуде.

Студенттер фестиваль шеңберінде өтетін «Қыздар болашақтыңарайлы таңы» атты Қазақ ханымы ЖОО компонептінің есеп берубайкауы 2002 жылдын 10-12 сәуірінде өтті.

Байкаудың негізгі мақсаты:

78

- «Қазақ ханымы ЖОО компоненті» пәндерінің тәрбиелікмаңыздылығы, тиімділігін жақсартудағы рөлін арттыру;

- қазақ аруларының бойына Қазақстандық патриотизмдіұялату, азаматтык болмысты калыптастыру, рухани имандытұлғаны тәрбиелеу;

- жаңа идеялармен ең қымбат адами асыл мінездері бойыншажинаған Қазақстанның әйелдер интеллигенциясын жасақтау;

- жаңаша ойлайтын, жан-жақты дамыған, жаңа ғасыр сұранысынажауап беретін кәсіби жас мамандарды тәрбиелеу.

«Қазақ ханымы ЖОО компоненті» жаңашыл бағдарламаны оқып,үйрену барысында студенттердін іс-жузінде игерген әдіс-тәсідері өткізілгенбайқаудың қорытындысында жоғары дәрежеде көрінді. Осы бағдарламанымеңгеруде, кол жеткен жетістіктерде оқу-тәрбие жұмысында өркендету,алдағы койылған негізгі мақсаттың бірі екеңдігін уакыт пен тәжірибекөрсетіп отыр.

Жыл сайын институт оқьггушылары мен студенттердіңшығармашылык бірлестігінде «Қыздар көктемі» атты көркем-өнерпаздарбайқауы өткізіледі.

Қазақстан Республикасының 10 жылдығына орай Майра Уәлиқызыатындағы (2001ж.) I және (2003 ж.) II Халыкаралық әншілер конкурсыөткізілді. Бұл конкурстың әдеби-көркем, тарихи-танымдық және ғылыми-әдістемелік материалдары «Майра және өнер» атты жинакта жарыққашықты.

Осыдан он жыл бұрын музыка факультетінде «Өнер жастан» депаталатын музыка отауы шаңырақ көтеріп, алғашқы шымылдығын Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсымен ашқан болатын.

«Өнер жастан» опера театры 10 жыл ішнде «Қьгз Жібек»спектаклінен баска, «Біржан Сара», Абайдың 150 жылдығына арнап«Абай» операсын сахнаға шығарды.

«Өнер жастан» опера театрының болашақтағы мақсаты — жастардыклассикалық музыка мұраларымел терең таныстыру: өнерпаз жастарғакеңінен жол ашып, олардың бойындағы өнерді көпшілікке таныту;халықтық жәнсе қазақ композиторларының әндерін кеңінен насихаттау,әлемдік классикага айналғак музыка мұраларымен студентердің жандүниесін рухани байыту болмак.

Тәрбис процесінің бағытында өткізілген іс-шаралар тұрақтыбұқаралық ақпарат құралдары радио, телеарналар, халықаралық журналдар,газеттерде («Қазакстан», «Ақшам», «Рахат», «Казахстанская правда»,«Спорт», «Столичное образование» т.б.) хабарлар ұйымдастырылды.

«Ақжүніс», «Бабье царство», «Азамат»- теле ток-шоу және Хабарагеніттігінің «Бірінші байлық...», «Айгерім», «Алтыбақаң", «Мың бір мақал,жүз бір жұмбак» телеарналармен тікелей байланыста болып, студенттермен педагогтар тұрақты катысып жүр.

79

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың«Қазақстан 2030». «Барлық қазақстандыктардың өсіп-өркендеуі,қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Қазақстан халқына жолдауыннасихаттау бағытында келесі ақпарат құралдары аркылы («ЕгеменҚазақстан», «Казахстанская правда», «Ғылым», «Жас алаш», «Дала»,«Қазақстан әйелдері», «Алматы-деловая столица» т.б. көптегенбасылымдар жарыкқа шыкты.

Студептгік ғылыми үйірме мүшелерінің мақалалары келесі баспасөзбеттерінде жарияланды:

1. 4 курс студенті Р.Ұзақованың «Мемлекет мәйегі - анатілі» мақаласы «Дала» журналы, № 3, 2002 ж.

2. 1 курс студенті Л.Нұрпеисованың «Жетімдерді жылатпағаналтын орда» мақаласы «Жас алаш» газеті, № 24, 26/02 ж.

3.4 курс студенті А.Қалиолданованың мақаласы «Тілімізді, ұрпақаяла», «Ана тілі» газеті, 3 караша 2001 ж. т.б.

Сонымен қорыта келгенде, біліктілігі жоғары мамандар дайындаудегеніміз — жақсы жолға қойылған оқыту жүйесі ғана емес, тәрбиежұмыстарын да дұрыс ұйымдастыру мен студентердің өз күштерін іскеасыруға мүмкіндік беру және бос уақыттарын дұрыс ұйымдастыру.

1.Әлмұхамбетов Б.А. Жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайдашағын комплектілі мектептің түйінді мәселері жөне дамуы. («Бастауышмектеп», № 77, 2002, 23 бет).

2.Шамова Т.И. Управление образовательными системами:Учеб.пособие для студентов высш. учеб. завсдения. М.: ВЛАДОС, 2001-320 ст.).

3. «Қыз өссе - елдің көркі» студенттер симпозиумындатыңдалған баяндамалар жинағы. 15 сәуір. Алматы, 2001 ж.).

Ш.Б.Кульманова

СОСТОЯНИЕ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ОБЩЕГО МУЗЫКАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ШКОЛЬНИКОВ В КАЗАХСТАНЕ

На современном этапе развития нашей республики перед общеобра-зовательной школой стоит ответственная задача воспитания личности,обладающей высоким уровнем общей культуры, знакомой с достиженияминациональной и общечеловеческой духовной культуры. Выполнение этойнелегкой миссии, возможно, лишь при создании благоприятных условий дляразвития разносторонней личности. В связи с этим представляет особуюзначимость обновление содержания образования.

80

На государственном уровне эта проблема является актуальной, о чемсвидетельствует ряд документов, разработанных и принятых правительствомв период с 1989 по 2000 годы. В частности, «Концепция содержанияобразования общеобразовательной школы Республики Казахстан» (8.04.93 г)определяет следующие важнейшие перспективные направления:

- приведение содержания школьного образования в соответствие сдинамической структурой современного знания;

- перенесение центра тяжести в обучении учащихся на задачу научитьих творчески мыслить и трудиться, исходя из воспитания и развития чувствво всем диапазоне /учеба, общение, работа/;

- воспитание потребности и умения самостоятельно добывать знания иприменять их на практике;

- обеспечение роста и обогащения нравственного, мировоззренческогопотенциала личности школьника на основе возрождения национальнойдуховной культуры во взаимосвязи с историей и культурой других народовнашей страны и человечества в целом.

Вышесказанные направления вполне реально преломляются черезпроблемы общего музыкального образования в школах республики.

Историческое осмысление периода до 90-х годов прошлого столетиятребует реальной и объективной оценки работы наших ученых, педагогов,методистов, национальной системы музыкального воспитания детей, котораяимела сложный и противоречивый путь своего развития. Обзор документов,в том числе программ по музыке, показывает, что с середины 80-х годов унас в Казахстане создались предпосылки для переосмысления состояниямузыкального образования в школах. С этого периода начинается периодобновления содержания программ в школах. С этого периода начинаетсяпериод обновления содержания программ.

Адаптированный вариант программы Д.Б.Кабалевского, созданный еёавторами Б.Гизатовым, Р.Р.Джердималиевой, Г.Ж.Карамолдаевой, наряду спроизведениями мировой классики включил казахскую народную музыку, ееразнообразные виды и жанры. Эта программа стала, на чалом нового подходак проблемам воспитания детей в школах с казахским языком обучения.Разработчиками была проделана большая работа в плане отборамузыкальных произведений с учетом их художественной ценности ипедагогической целесообразности. Начало 90~х годов ознаменовалосьпоявлением различных

Новой вехой в музыкальном воспитании детей в Казахстане сталапрограмма «Елім-ай», созданная авторским коллективом под руководствомМ.Х.Балтабаева. Цель этой программы заключается в формированиимузыкальной культуры школьников, являющейся неотъемлемой частьюдуховной культуры. Тематическое построение программы способствуетформированию музыкально-эстетической культуры учащихся. Темы «Сары-Арқа», «Тұлпар», «Аққу», «Елім-ай», «сквозной» линией проходят через

81

все содержание программы всех четырех классов начальной школы. Авторыстремились показать подрастающему поколению суть единства таких видовискусства как песенное, инструментальное, танцевальное, народно-словесное, декоративно-прикладное в жизни казахского народа.

Следующая программа, получившая распространение в нашей респуб-лике является программа "Мұрагер", разработанная авторским коллективомпод руководством А.Райымбергенова. Её цель заключается в воспитаниидетей достойными гражданами Республики Казахстан, любящими своюРодину, способными стать наследниками национального богатства, изучить иосвоить традиции и обычаи, искусство и язык своего народа. Свои задачиавторы реализуют через обучение детей игре на домбре. Они обучают ихигре на самом популярном в народе национальном инструменте, используяустную народную традицию обучения.

В эти же годы в качестве альтернативной была предложена нынедействующая типовая программа по музыке для начальных классов,разработанная авторским коллективом (Ш. Кульманова, М.Оразалиева:

Б.Сулейменова). Цель программы - воспитание средствами народной музыкиразвитой личности школьника, патриота своей страны, любящей ивоспринимающей народную музыку как отражение жизни, истории,традиций и обычаев казахского народа, уважающей искусство другихнародов, почитающей классическую музыку. Содержание программыподчиняется единой теме - «Ән-күй - халық қазынасы» (Песни и кюи -сокровища народа). Она находит воплощение в музыкальном материалекаждого блока. Содержание программы базируется на ключевых жанрахнародного творчества (песня, кюи, жыр, терме, айтыс), которые составляютосновное ядро музыкальной культуры казахского народа и показывают еёотличительные особенности по сравнению с музыкальной культурой другихнародов.

В настоящее время идет разработка содержания программа по музыкедля средней ступени школы (5-6 классы) коллективом авторов" подруководством А.Енсепова. В ее основе лежит идея углубленного изучениятрадиционного музыкального искусства казахского народа, произведенийкомпозиторов Казахстана и народов мира.

Для современного состояния музыкального образования школьниковхарактерен ряд противоречий, в числе которых значительное место занимаютпроблемы профессиональной подготовки учителя музыки, поднятиепрестижа профессии учителя музыки, методического и кадровогообеспечения музыкальной работы в школе. Известно, что процессподготовки педагога-музыканта обернулся задачей, решить которую пока неудается до наших дней. Нехватка педагогов-специалистов ведет к тому, чтоуроки музыки проводят учителя, профессиональный уровень которыхоставляет желать лучшего (учителя начальных классов, культпросветработники и так далее). В результате, требования программы сознательно

82

занижаются в стремлении привести в соответствие учебный материал иквалификацию учителя, работающего с ним. Есть также и другая тенденция,о которой в свое время хорошо сказал Б.В.Асафьев. «В том-то и ужасположения музыки в общеобразовательных школах, что мы имеемобучателей хоровому пению, игре на рояле, на скрипке, иногда историков-биографов, иногда даже квалифицированных теоретиков, но не имеем заредчайшим исключением музыкального педагога-инструктора,...художественного и чуткого». Из этого следует, что учитель музыки долженбыть высокопрофессиональным музыкантом, творчески мыслящимчеловеком, умеющим развивать у школьников творческие способности.

Как видим, в системе общего музыкального образования и в первуюочередь в разработке ее содержания идет активный поиск. Однако, решениепоставленных государством задач не может ограничиваться только лишьобновлением её содержания. Новое время, развитие школы требуют такжевнедрения эффективных педагогических технологий, совершенствованиясодержания высшего музыкально-педагогического образования. От уровняих решения определяется лицо общеобразовательной школы в республике,система обучения и воспитания подрастающего поколения и культурногоразвития общества в целом.

Культура в системе образования/Сборник научных трудов. - Москва. 1995.

Қарамолдаева Г.Ж. Алматы

Алисова Р.Е. Қызылорда

МУЗЫКА МҰҒАЛІМНІҢ ДАУЫСЫН ҚОЮ ПРОБЛЕМАСЫ

Жалпы білім беретін мектептердегі «музыка» сабағын жүргізетінмұғалімге ең қажетті құрал - дауыс. Сондықтан да, бұл мамандықтытаңдаған студент, ең алдымен, өз даусысының мүмкіндігін аныктап жәнеоны жұмыс барысында ұзақ жылдар бойы сол таза күйінде сақтаудыңбарлық ережелерін меңгеріп шығуы тиіс. Дауыс көзге көрінетін нәрсеемес, оны коюда мұғалімнің «вокалдық есту құлағы» оте үлкен рольатқарады. Ауыздан шығып жатқан үннің қаншалықты дәл өз орнынтауып тұрғанын тек құлақтың мықтылығыме ғана ажыратуға болады.Әрине, бүған қарап, дауыс қою саласында оны іске асыруға қажеттіәдебиет жок деп ойлап қалуға болмайды. Көп жылдар бойы дауыс қоюпәнінен сабак бергендіктен, бұл саладағы әдебиеттердің барлығы дерлікпайдаланылғандығын, оларды жан-жақты меңгергендігімізді айтакеткеніміз жөн болар. Кездесетін әдебиеттерде жалпы дыбыс шығаруаппаратының жұмысы, тыныс алу түрлері өте түсінікті, жан-жақтықарастырылған. Дегенмен де, адамдардың бір-біріне ұқсамайтыкдығы

83

секілді, дауыс койғанда бір студентке қолданылатын әдістемелікжаттығулардың екіншісіне жарамай жататындығын айта кету керек. Біздіңмамандыққа табиғи қазақи дауысты домбырамен ән салатындар немеседиапазоны шағын, бұрын ән айтумен шұғылданбаған, белгілі бір аспаптаорындайтындар, эстрадалық ән салумен әуестенетіндер.

Міне, осыдан-ақ байқауға болады: қабылданған студенттердіңдауыс мүмкіндігі әртүрлі, ал оған қойылатын талап біреу (академиялықтұрғыда айтуға үйрену). Институт қабырғасында жүріп, өз даусынбелгілі қалыпқа түсіріп қана қоймай, бітірген соң бала даусымен жұмысістеудің барлық әдістемелік жағын меңгеріп шығуы керек. Бұл жұмыстыңқиындылығы да осында.

Кейбір әдемі коңыр даусы бар, үні құлакқа жағымдыталапкерлердің даусын аталмыш мәнерге түзейміз деп, оның барәдемілігін жоғалтып алатын кездер де болмай қалмайды. Сондықтан, осыдауыс қою сабағында бұл маселеге жан-жақты қарау да тілге тиек болыпжүрген мәселелердің бірі, бірі емес-ау, негізгісі. Осы пәнге бөлінгеназынаулақ сағаттың ішінде академиялық мәнерде ән салуды терең менгеріпкету ілуде біреудің ғана қолынан келетін жағдай. Сондықтан да соңғыжылдары өз класымыздағы табиғи дауыс көлемі толық бір октаванықамтитын студенттердің даусын сол күйінде қалдырып, негізінен, дұрыстыныс ала білу қағидаларын үйретумен айналысамыз (тыныс алумәселесін І-ші қатарға қою себебіміз кейінірек сөз болады). Дауысты«сындырып», оны қалыпты деңгейге жеткізу барысында ән айтумәдениетін қалыптастырудың өте үлкен маңызы бар. Бұл кешенді жұмыстүрі. Кейбір жағдайда, әр дябысты дұрыс айту үшін қолданылатын жекебуындардан көрі, баланың бұрын айтып жүрген, даусына сіңген әндердіңбелгілі бір фразаларын қолданып, оны нәшіне келтіріп көрсету арқылықалаған нәтижеге жетуге болады. Өзіне таныс, үйреншікті әуен менсөздерден құрастырылған жаттығу әлде-қайда нәтижелі.Ш.Қалдаяқовтың «Арыс жағасында» әнін бәрі біледі. Класыңа түскенбарлық студентті жинап, кезек-кезек бір шумағын айтқызсаң, олардыңәрқайсысының өзіндік мәнерін, өзіндік қабылдауын байқайсың, көпжағдайда, тіпті, ойланбай-ақ айта салады. Кейін өздеріне түсіндіріпайтсақ, «шынында да солай екен-ау», - деп таң қалып жатады. Біржаттығудың ішінде әр сөзіне мән беру, соган қарай дауысты құбылту,көтеру, жәйлату, үзілдіру, мәнерлеп айту, дыбысты қүлакка жағымдыжеткізу, кез-келген жерде тыныс алмау, сөздердің анық айтылуы т.б.көптеген талаптар қойылады. Бұл әдістің өте тиімді екендігін тәжірибиекөрсетті. Баржоғы үш жаттығумен-ақ дауыс қою мәселесін біраз алғажылжытып тастауға болады. Н.Тілендиевтің «Құстар әні», «Маусымжан»әншілерге өте қажетті «жоғарғы позиция» деген ұғымды меңгеруде асақұнды материал екендігін айтуымыз қажет. Осы әндерді мәнерлеп, түсініпорындауға қол жеткізген кезде «жоғарғы позицияға» өздерінің қалай түсіп,

84

оны дұрыс орындап тұрғандарын білмей қалады. Ол дұрыс айтып тұрғанкезде, міне, «резонаторда айту» - деген осындай болады, дыбыс қазірезінің орнын тауып, шығуы керек жерден тұр, қалай айтыптұрғандарыңды еске сақтап алыңдар, әрі карай да сол калыпты сақтаукерек",- деп түсіндіресің. Сабакты осылай ұйымдастыру арқылы дауысқою жұмысын жеделдете аласың. Оның мысалы ретінде, Қазакмемлекеттік қыздар педагогика институтының жанында ұйымдастырылғанстуденттердің «Өнер жастан...» опера театрын алуға болады. Олар койғанЕ.Брусиловскийдің «Қыз Жібек», М. Төлебаевтың «Біржан-Сара», А.Жұбанов, Л. Хамидидің «Абай», Дж. Вердидің «Травиата» опералары менИ.Кальманның «Сильва» опе-реттасындағы негізгі партиялардаорындағаңдар ІІ-ІІІ курс сту-денттері. Қыз Жібек ролінде ойнағанЛ.Садуақасова меп ондағы Төлегеннің қарындасы Қарлығаштыңпартиясын айтқан хореография бөлімі студенттері. Термеші, жыршыөзіндік орындау мәнері бар, музыка мамандығы бойынша бітіргенҚұралай Әленованың сомдаған Қамқа ролі өз алдына бір төбе. Өте үлкенкүші бар, таза қазақи дауыс, опералык бейнені де оған тән дыбыстауарқылы шебер жеткізе білді.

Міне, мұндай мысалдарды көптеп жегкізуге болады. «Травиата»операсындағы Виолеттаны ойнаған Ү.Сейілбекова домбырамен ән салады,оның үстіне классикалық дыбыс шыгаруды да жақсы меңгерген. Әрине,бұл өте күрделі нәрсе. Өйткені, әр мәнерде дыбыстау техникасы әр түрлі,тіпті карама-карсы десек те болады. Кез-келген қойылған даусы бар,академиялық мәнерді жақсы меңгерген әнші эстрадалык әндерді орындайбереді, ал эстрадалық мәнерде ән салатын әнші ешқашан академиялыкмәнерде ән сала алмайды.

Біздің мамандық бойынша оқып, білім алатындардың ең есте ұстарнәрсесі, ол өз даусын меңгере білуі. Тек осы нәтижеге қол жеткізгендеғана, ол өз мамандығы бойынша жұмыс істеп, болашақ «Е.Серкебаевтармен Б.Төлегеновалардың» дауысын сақтап, аман-есен халқына жеткізеалады. Дауыс өте нәзік аспап, қия басуға болмайды. Егер дауыска зақымкелсе, ол ән айтпақ түгілі, сөйлеуге де зар болып қалады.

Дауыс қоюда өтс қажетті бір үрдіс бар. Ол - дұрыс тыныс алуғатәрбиелеу. Дұрыс тыныс алудың денсаулыкқа пайдалы екендігі соңғыжылдары өте көп айтылып та, жазылып та жүр. Біздің салада да дұрыстыныс алуға үйрету - ең алдымен дыбыс шығару аппаратына салмактүсірмей, дауысты сақтау үшін қажетті. Екінші жағынан, дыбыстыкүшейтуге, оған озіндік бояу беруге септігін тигізеді. Егерде дем алу, демшығару аппараттарын, бойымыздағы резонаторларды дұрыс пайдаланаалмасақ, дауыс бірте-бірте қазақша айтқанда «мүжіле бастайды»,соншама салмакты көтере алмайды, жұтына береді, кеңірдегінде бір-нәрсекедергі жасап тұрғандай жөтеле бергіш болады, тез шаршап қалады, өздаусын меңгере алмағандықтан дауыстағы табиғи, әдемі бұйралар

85

(вибрация) толқыны өзгеріп, дыбыс қалай - болса солай айтылатынболады.

Егер болашақ мұғалім өз даусын меңгере алмаса, ол қалай балалардаусымен жұмыс істейді? Міне, дұрыс тыныс алуды меңгерудің ең төркініосында жатыр.

Біз мақаламыздын басында айтып кеткендей, ете күрделі де жауаптыжұмыс - ол студенттің даусын дұрыс қойып және оны өз даусын меңгеребілуге баулу, бала даусының ерекшеліктерімен таныстыру тәжірибе жүзіндежұмыс істеуге дағдыландыру, дауыспен жұмыс істегенде ешбір мүлт кетугехакысы жоқ екенін ұғындыру. Әдемі үн, сыңғырлаған дауыс ел байлығы.Осы байлықты сақтап, әрі қарай дамытуда музыка мұғалімі ең алдыңғысапта тұрғандардың бірі.

Т.А. Кишкашбаев

О МНОГОПРОФИЛЬНОСТИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В ОБЛАСТИ ИСКУССТВА

В практике современного профессионального образования в условияхРеспублики Казахстан обозначился целый ряд противоречий, обусловленныхрыночными экономическими отношениями:

- между необходимостью реализации личностно-ориентированнойстратегии образования и жестко унифицированным характером

образовательно-профессиональных программ подготовки специалистов;- между необходимостью адаптации образования к актуальным

образовательным запросам личности, социально-профессиональных групп,трудовых коллективов и общества и недостаточной гибкостьюсодержательно-методических аспектов профессионального образования;

- между дифференциацией услуг на рынке профессиональноготруда, требующей профессиональной мобильности личности, ипреобладающей до настоящего времени узкоспециализированнойподготовкой;

- между необходимостью рационального и экономическогоиспользования государственных и частных инвестиций в образования инесоответствием масштабов и содержания подготовки специалистовпотребностям общества и интересам личности;

- декларированием функциональной и структурнойдиверсификации как одного из приоритетных направленийреформирования казахстанской системы профессионального образования ислабой научно-методической разработанностью этих проблем на уровнеметодологии и технологии их реализации.

Мы убеждены, что в условиях рыночной экономики оптимальнойстратегией достижения профессионализма является индивидуализация

86

подготовки специалиста, как условие его конкурентоспособности, а наиболееэкономичным механизмом индивидуализации выступает диверсификациядержания образования как по вертикали (многоуровневость), так и посогоризонтали (многопрофильность), предоставляющая будущемуспециалисту возможность реального участия в проектировании иконструировании собственной образовательной траектории, благодарягибкости содержания обучения при безусловном сохранениигосударственных образовательных стандартов, так как эта стратегиянаиболее адекватна современному социальному заказу на развитиесамобытной личности и индивидуальности.

В условиях новой образовательной парадигмы при разработке перечняспециальностей профессионального образования необходимо учитыватьсовременные требования о том, что специальности должны быть широкогопрофиля, увязываться по возможности с международнымиклассификаторами и стандартами, учитывать рыночную конъюктуру,субординироваться со специальностями более высокого профессиональногоуровня.

Сокращения числа специальности и объединение их в родственныегруппы позволяет формировать фундаментальные и частичнообщепрофессиональные составляющие образования более широкогопрофиля, такие, как формирование компетентности (специальный,социальный и индивидуальный) и ключевых квалификации (психомоторныеумения, общетрудовые качества, познавательные, персональные исоциальные способности).

Анализ рабочих материалов Министерства образования и наукиРеспублики Казахстан позволяет заметить стремление организаторовпрофессионального образования в нормативном правовом аспекте воплотитьтенденцию сокращения числа и укрупнению содержания профессии вЕдином классификаторе специальностей, что само по себе являетсяпрогрессивным явлением.

Однако следует иметь в виду, что вариативность содержанияобразования, даже ограниченная официальным перечнем специальностей,может быть существенна, повышена за счет гибкостей образовательныхпрограмм.

Инновационное развитие профессионального образованиясвидетельствует, что гибкость образовательных программ достигается посредствам:

- увеличение числа специализации в рамках специальностей иотнесения процесса специализации к концу срока обучения;

- индивидуализацией обучения за счет введения элективных ифакультативных курсов или компонентов содержания образования позаявкам заказчиков;

- введения дополнительных образовательных программ, в том

87

числе на коммерческой основе;- блочно-модульной системы формирование содержания обучения

по профессионально направленным предметам;- оперативного обновления содержания образования с учетом

прогнозов развития соответствующих отраслей экономики илипрогностических оценок в развитие науки и передовых технологии.

Гибкость образовательных программ стала возможным благодарязначительному расширению прав учебных заведении в определениисодержания образования, переработки учебно-плановой документации; засчет распространения практики разработки авторских курсов, утвержденияэкспериментальных и индивидуальных учебных планов.

В соответствии с классификационными признаками специальностимногопрофильная подготовка специалистов предусматривает возможностьоперативного изменения содержания образовательных программ в рамкахопределенной специальностей, связанного с той или той специализацией илипрофилизацией подготовки специалиста.

Многопрофильное содержание образования, по мнениюЛ.Н.Алексеевой, может осуществляться по двум вариантам двухрядныйвариант (специальность - специализация); трехрядный вариант(специальность - специализация - профилизация). При этом на первом этапев рамках специальностей формируются специализации, характеризующиеобъект и предмет деятельности специалиста. На втором этапе в рамкахспециализации осуществляется профилизация, характеризующаянаправления профессиональной деятельности специалиста, т. е.присваиваемую квалификацию. Так, например, трехрядная профильнаясистема профессиональной подготовки специалистов музыкальногоколледжа имеет следующий вид:

I ряд - специальность - отражает сферу, особенности испецификупрофессиональной деятельности в области культуры и искусства;

II ряд - специализация - отражает особенности определеннойсферы социально-культурной деятельности или вида искусства;

III ряд - квалификация - отражает профилизацию специалистов в трехнаправлениях: организатор, педагог, исполнитель-музыкант.

Как видим, гибкое содержание образовании и обучения - это такаясистема подготовки специалистов, которая обладает способностью кбыстрому перестраиванию в соответствии с изменяющимися потребностямиобщества, производства и людей. При этом гибкость содержанияобразования и обучения проявляется:

- через интеграцию и дифференциацию содержания образованияи обучения по новым специальностям, специализациям, профилям, а,соответственно, обновление квалификационных требовании, учебных планов,учебных программ с учетом потребности личности, то есть формирование

88

многопрофильного содержания образования и обучения;- через изменение уровней, ступеней образования и обучения,

включающих традиционной и повышенный уровней образования, допрофессиональную, начальную профессиональную, среднюю иповышенную ступеней подготовки, то есть формирование многоуровневого,многоступенчатого содержания образования и обучения.

В условиях, когда сложилась связь с целевым заказом предприятий наспециалистов, когда учебным заведениям представлена правасамостоятельно формировать содержание образования и обучения, возникаетреальная опасность «утилитаризации» образования и сниженияинтеллектуального потенциала специалистов за счет сокращенияобщенаучных и общепрофессиональных дисциплин.

Учебные, обеспокоенные проблемами профессионального образованиясчитают, что для ограничения волюнтаристских подходов в формированиисодержания образования и обучения необходимы стандарты определенныхуровней профессионального образования.

Большую ценность в этом аспекте представляют работы, посвященныеанализу критериев отбора содержания профессионального образования вдругих странах, так как все мировое образовательное сообществохарактеризуется едиными интеграционными тенденциями. Так, например,Н.М.Лизунова на основе анализа теории и практики содержательногообеспечения высшей школы США приходит к выводу о том, что отборсодержания обучения в американской профессиональной школеосуществляется на основе спецификации педагогических целей нанескольких взаимосвязанных иерархических уровнях:

- социально-экономическом, выявляющем социальный заказобщества системе образования на современном этапе развития ипредставленном общими, абстрактными целями-идеалами, отражающимиобщезначимые ценности и убеждения человека, его отношение к обществу;

- психолого-педагогическом, раскрывающем концептуальныеподходпедагогов и психологов к решению научной проблемы целей, ивыраженном «утверждениями-намерениями», отражающими потребностиопределенного типа учебного заведения в формировании личностиспециалиста в конкретных социальных условиях;

- профессиональном, описывающем специфику целей обученияприменительно к определенной профессиональной области ипредставляющем конкретные цели деятельности, отражающиеопределенные задачи, которые должен научиться решать специалист вконкретной области.

В качестве отличительных черт разработки теории отбора содержанияв американской педагогической традиции Н.М.Лизунова признает:культурологический подход к определению содержания профессионального

89

образования; ориентацию при отборе содержания обучения на личностьстудента, т. е. на осознание и принятие им целей обучения, включение их всистему его собственных ценностей и смыслов, с одной стороны, и учетличных целей учащихся, с другой; гибкую ступенчатую систему подготовкикадров высшей квалификации, дифференциацию содержания образования,его ориентацию на удовлетворение потребностей общества в различных поуровню квалификации специалистах и реализацию профессиональных целейстудентов; пропорционально сбалансированную трехкомпонентнуюструктуру учебных программ, включающую цикл общеобразовательныхдисциплин, курсы основной и второстепенной специализации, дисциплиныпо выбору студента; включение в состав содержания обучениявнеаудиторных видов деятельности студентов, значительным образомвлияющих на результаты обучения и усиливающих воспитательные иобразовательные функции учебных программ; интегративный подход кформированию содержания обучения, воплощающийся вмеждисциплинарных общеобразовательных и специальных курсах,внутряфакультетских и межфакультетских дисциплинах и семинарах,межпредметной специализации; последовательную реализациютеоретических концепций куррикулума (учебно-воспитательного процесса) впрограммах обучения, учебных курсах и учебных пакетах.

Важнейшими принципами организации подготовки кадров, по мнениюисследователя, являются: обеспечение непрерывности за счет существеннойдиверсификации учебных программ, гибкость, т.е. способность быстроприспосабливаться к постоянно изменяющимся требованиям жизни;индивидуализация и дифференциация, отражающие значительные различия всодержании профессионального образования по объему, структуре икачеству; междисциплинарность.

В нашей практической деятельности мы определили специфику имногообразие профилей профессиональной подготовки специалистов в сфереискусства: исполнительского, творческого, организаторского,педагогического, менеджерского, исследовательского. В соответствии с этимбыли дифференцированы основные направления профессиональнойподготовки специалистов, имеющие общее основание в виде циклаобщеобразовательских дисциплин и дисциплин основной специальности ивариативная часть в виде дисциплин дополнительной специализации. Такаятехнология индивидуализации профессиональной подготовки специалистов всфере искусства, как показывает практика, позволяет на общемпрофессиональном фундаменте обеспечивать широкий диапазонпрофессиональных возможностей выпускников. Анализ результатовисследовательской работы показывает необходимость модернизацииквалификационных характеристик специалистов в направлении ихмногопрофильности, что, в свою очередь, должно найти отражение в

90

содержании государственных образовательных стандартов, учебных планови программ.

Культура и искусство в современнойобразовательной системе. -

Астана, 2001. С 14-18

Қарамолдаева Д.О. Алматы

РОК - МУЗЫКА СТИЛІ ТАРИХЫНАН

Музыкадағы «стиль» ұғымына терең бойласақ, ол белгілі бірмазмұнды білдіру үшін қолданылатын музыканы мәнерлеу кұралдаржүйесі больш табылады. Әдебиеттердегі бұл жайындағытұсініктемелерде «музыкалық шығармалардың стилъ ерекшеліктерініңбірлігі, белгілі бір кезеңнің - тарихи шарттарына, композитордыңкөзқарасы мен олардың шығармашылық әдісіне, музыкалык - тарихикезеңнің жалпы зандыдықтарына сүйенеді» делінген. Мәселені осытұрғыдан талдау аталған сұрактың үш бағытта қарастырылатынынмеңзейді (тарихи, ұлттық, жеке).

Біздің тоқталғалы отырғанымыз - рок стилінін калыптасу тарихы.Рок-музыка өткен ғаеырдың 50-жылдарында Америкада пайда болабастады. Оған тән белгілер - оның электрлі - музыка аспаптарындаорындалуы және осыған орай олардың, тек өздеріне ғана тән дыбысерекшеліктерінің болуы. Қандай да болмасын дәстүрлі аспаптарда рокстилінде орындадатын музыкаларға қажетті дыбыс бояуы мен күшейтуқұралдарын таба және сол қалаған мәнерде жеткізе алмайсың. Яғни, рокстиліндегі орындалатын музыкалық шығармалар тек элекрлі аспаптардағана ойналуы тиіс деген сөз. Рок музыка стилінің тарихына тоқталаотырып, оның осы ерекшелігіне назар аудара кетуді жөн көрдік.

Аталған стилъдің қалыптасып, әрі карай өте тез шапшаңдықпендамуына, сол кездегі музыкалык туындылардың орындалу ерекшелігініңүш түрлі бағыты себепкер болды. Атап айтар болсақ: коммерциялықмаксатта туындаған жеңіл музыка; кантри-энд вестерн және ритм-энд-блюз. Бұл бағыттардың ішіндегі ең «құдіреттісі» коммерциялықмақсатта туындаған жеңіл музыка еді. Өйткені, оның, тындаушылары көпжәне бұл бағытты ұстанғандар да жетерлік болды. Аталған бағыттыұстанғандар негізінен «крунинг» деп айдар тағылған стильде әнсалушылар болды. Оның мәні-майда қоңыр дауыспен, әнді жүрекелжірете, үзілдіріл микрофонмен айту.

Кантри-энд вестерн болса, ол негізінен белгілі шығармалартыңдаушылардың талғамын қанағаттандыратын бағыт болып табылады.Оны бұл бағытты ұстанушылар орындайтын шығармалардың тақырыптықмазмұнынан байқауға болады (жол, саяхат, матрос, ковбойлар т.б.).

91

Үшінші бағытымыз - ритм-энд-блюз. Бұл бағыттың негізінденегрлердің блюзі мен анық та айқын би ырғағы жатыр – «Қарапайымнегрдің қуанышы мен кайғысынын көрінісін бейиелейтін блюз алғашқыкездерде ак нәсілді бозбалалардың көңіл көтеруіне арналған негізгі құралғаайналды, оның шын мәніндегі мазмұнын ешкім қажет қылған жоқ.Мәтіннің эмоциялык әсерін мәнерлеп күшейте түсу үшінпайдаланылатын аспаптық сүйемелдеу тәсілдері, оның мазмұнынан тыс,сырттай осерлік пен үстемелік үшін ғана колданылатын» - деп жазадымузыка зерітеушісі Ю.Форкельман.

Осы ритм-энд-блюз негізіндегі алғащқы рок стилінде орындалғанмузыкалық шығармалардың ішінде, жастар арасына кең тарағаны рок-н-ролл болды. Бүл кездегі тындаушыларға рок-н-ролл королі атанғанЭлвис Преслидің есімі жаксы таныс.

60-жылдардағы аталған стильде орындаушылардын көрңекті өкілінеәиші-композитор Боб Диланды да жатқызуға болады. Өзінің әндіфольклорлық орындау мәнерін рок стилімен шебер ұштастыра білуіарқасында жаңадан қалыптасқан «фольк-рок» бағытының тууынасебепкер болды.

Оның көрнекті өкілдеріне Белорустің «Песняры», Украинаның«Кобза», Ресейдің «Ариэль» ансамбльдерін жатқызуға болады. Бұлбағытты ұстанушылар Қазақстан Республикасында да көптей шығабастады. 1968 жылы Қазақтан мемлекеттік қыздар педагогикаинститутында «Айгүл» вокалды - аспаптык ансамблі құрылды. Одан басқа«Шертер», «Жетіген» т.б. ансамбльдерді айтуға болады.

«Айгүл» ансамблі ұлттық музыка өнеріміздің сан қырлы иірімдерінпайдалана отырып, халых қазынасына айналған «Қамажай», «Ал-қызылтас», «Дайдидау», «Гүлдерайым», Құрманғазының «Ақбай», «Аман болшешем, аман бол» күйлері мен әндері секілді тамаша туыңдылардысахнаңа шығарды. Америкадан бастау алған рок-музыканың әсері басқашетелдердегі аталған музыкалык, стильдің қалпы ұштасуына өте зорықпал етті. Егерде өткен ғасырдың 50 - жылдарының ортасында ритм-энд-блюз стилі Англияда мүлдем белгісіз болса, 60 - жылдарының басындажастар арасында кеңінен таралып, жер-жерлерде көптеген ансамблъдерқұрылып, етек жая бастады. Олардың орындаған музыкалары «биг-бит»немесе қарапайым бір сөзбен ғана «бит» деп аталды. Оның негізіырғактан құралды. Бит (ағылшынша Беаі) тікелей «соғу», «ырғақ», «қағу»деген ұғымды білдіреді. Ойнау ерекшелігіне келер болсақ, егер рок-н-роллда барлық топ мүшелері әуен ырғағын бірдей орындаса, «бит»топтарында ырғақ өрнегі негізінен бас гитара мен ритм гитараға жәнесоқпалы аспаптарға бөлініп беріледі. Былайша айтсақ, бір тактідеорындалуға тиісті ырғақ өрнегінің бірінші үлесін бас гитара мен соқпалыаспаптардың үлкен барабаны, әрі қарай ритм гитара жалғастырады,

92

жалпы ырғақты байытатын тұтасымен соқпалы аспатттар сүйемелдепотырады.

«Бит» топтары негізінен үш гитара және соқпалы аспаптардан тұрды,кейінірек электроорган қосылды. Бұлардың тағы бір ерекшелігі - оныңәрбір мүшесі әрі әнші, әрі аспапта орындаушы болуы тиіс. «Бит»музыканың ең көрнекті өкілдері ағылшынның «Битлз» тобы болды.Олардың музыкалык бағыты «роккенроллға» негізделген және «твист»ырғағы мен «госпэлдің» ән айту мәнерінің косындысынан қалыптасты.Негрлердің «госпэл» деп аталатын діни музыкасы тек Америкада ғанаемес, басқа да көптеген шетелдерде өзінің орындалу мәнерімен рокмузыканың қалыптасуына орасан зор ықпал етті. Бұндағы ең басты мәселе- госпэлдін өзіне ғана тән орындау мәнері. Бұл мәнерде орьшдаушыларсахнада толығымен өзін-өзі ұмытып, ән құдіретіне беріледі, арасындаайкай-үйқайға, дүбір-дүбірге де жол беріледі, оның ырғағы бірнеше ретқұбылып өзгеріп отырада. Госпэлдің тағы бір қыры - аспаптык ырғақтыңбір ырғақта үзіп-үстін қайталануы және әр кайталанған сайын адамныңдене-бетін қоздыратын түрлі дыбыс эффектілерін колдану, оның өзінеғана тән гармониялык айналымдар, әннің сұрак-жауап негізіне құрылуы.«Битлз» тобының тек Англияда ғана емес, әлемнің музыка өнеріндежарқырап шығуы олардың оз репертуарын басқа ансамблдерге ұксатпай,үнемі жаңаша үлгі іздестіруге мәжбүр етті. Таза электрлі музыкалыкаспаптардан басқа, кейбір камералық аспаптардың үндерін жәнеклассикалық музыканың түрлі элементтерін колданды. Басқа ұлтмузыкаларының ырғақтары мен интонациясы да «Битлз» репертуарындағышығармалардан көрініс тапты.

Олардың ізбасарлары бұрынғы Кеңес Одағында да көптеп шығабастады. Атап айтсак, кезінде атақты болган Молдованың «Норок»,Ресейдің «Поющие гитары», «Самоцветы», «Весслые ребята»,Әзірбайжанның «Гая», Украинның «Червона рута», Грузияның «Орэро»,Қазақстанның «Досмұқасан», «Гүлдер», «Степные маки» тағы баскакөптеген өнер ұжымдары. Бұл топтар ВИА (вокалды - аспаптыансамбльдер) деп аталды. Аталуы бөлек болғанымен ұстанған бағытыжоғар төңірегінде болды. Әрине, әр ансамбльдің өзіндік қолтанбасына солелдің тарихы, дәстүрлері, әдет - ғұрпы, халық тілі және тағыбасқалары әсер етті. Оларды дүрсілдеген ырғактан басқа да иірімдерпайда бола бастады. Қазіргі кезден рок-музыка жалпы көпшліктің, оныңжастардың өзіне ең бір етіне жакын, музыка алемінде орны бар,құрылысы жағынан оте күрделі, қарама-толы, қуатты да, мықтыкұбылыс атанды десек

Жоғарыда келтіргендей, рок - музыка стилі де күрделі, халықи жәнекәсіби болсын, ол музыканың салаларына терең бойлай еніп, өзініңықпалын тигізді, орындалып жүрген көпшілік әндердің жолы роктыңәсерінен елеулі өзгеріске ұшырады (эмоция жағынаң болсын, түрлі

93

орындау тәсілдерін, дыбыс-құбылта колдану, интонациялық жағынанболсын). Оны жылдардың орындаушыларының репертуарынан байболады. Аранжировка жасаушылар (әрине, кәсіби деңгейі жоғарыбілімділері) әсіресе, халык әндерін, көптен орындалмай «архивте» жатыпқалған композиторлар әндерін барынша құбылтып, алуан түрлі ырғаққатүсірді. Оның барлығы бірдей жоғары үлгіге сай дей алмаймыз. Әрине,дегенмен де көггшілік кеңілінен шығып, «емірге екінші рет қайта келіп»жатқан әндер қаншама.

Мысалы «АБК» тобының орындауындағы «Қүсни-Қорлан»,М.Арынбаевтың орындауындағы Ыбырайдың «Гәккуі», Сәмединованыңорьшдауындағы «Құралай», «Тәмирис» тобының орындауындағы «Есікалды долана», ән «Толағай», «Айгүл» вокалды-аспапты ансамблініңорындауындағы Абайдың «Көзімнің қарасы», Батырхан Шөкеевтіңорындауындағы «Япырай», А.Нұрмағамбетованың орындауындағы «Шиліөзен», Р.Рымбаеваның орындауындағы «Шақырады көктем» т.б.

Өткен ғасырдың 50 - жылдарынан бастау алып, осы уақытқадейін «өмір сүріп» келе жатқан рок музыканың өзі де көп жылдарыөзінің құрылымы жағынан күрделі езгеріске толы. Қатардағырокенроллдан жоғары деңгейдегі туындылар - өнер қатарына көтерілді.Рок музыканың өзіне ғана тән оның негізі болып есептелетін карапайымда қарадүрсін елкі ырғақ та осы уақытқа шейінде өзінің құрылымыжағынан орындауға өте күрделі өрнекке айналды. Осы бағытта білімалғандар болмаса, қатардағы өнерпазға мұндай ойнап кету өте қиынғасоғатыны хақ.

Қазіргі кездегі рок музыканың бағыттары сан алуан. Айтар болсақ:харды-рок, поп-рок, арт-рок, поп-рэп, дшо, файк, фыожн, фольк - джаз т.б.

Рок музыка стилінің кейбір бағыттары оның (музыканың) басқатүрлерімен сабақтасуынан пайда болып, әрі қарай да бастады.Ағылшынның «Сгеат», Американың «Сһісаро» қатарын алатын болсак,олардың шығармаларындағы рок, джаздың ұйлесімділік тапқанысоншалык, кай стильдегі орындаушылар екенін ажырата алмайсың. Кейінгікезде джаз музыка өнерінің белгілі қайраткерлері М.Дэвис,Э.Фитццжеральд, Дж.Смит, Д.Брубек те рок музыкаға бет бұрып, осыстильден шығармаларды орыпдады.

Сондай-ақ, рок-музыканың әсері байыпты музыканы да, оны жазушыкомпозиторды да шет қалдырған жоқ. Ғасырлар бойы қалыптасып кележатқан опера, балет, симфония, концерт формаларынан да көрініс тапты.Оның ішінде мысалы ретінде «Исус-Христос - суперзвезда» - рокоперасын, «Волосы» - рок мюзиклі, Бернетайнның рок-мессасын,Қазакстаңдық А.Серкебаевтың «Маугли» рок - балетін т.б. алуға болады.

Қорыта келе айтпағымыз, рок-музыка стилі қазір шарыктау шегінежетті. Әрі қарай қалай дамитынын заман ағымы көрсетеді. Дәл қазіргі2006 жылы, жұрт кұлағы таза, үңді, табиғи дыбысты іздей бастағандай.

94

Поп музыкасы. (Мақалалар жинағы) құраст. Фрадкина Э. А., Л., 1977.

М.М.Нағымова (Орал)

МЕКТЕПТЕ МУЗЫКА САБАҒЫН ӨТКІЗУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ

Қазіргі кезде мектептерде музыкадан теориялық жәнепрактикалық білім беру жүйесінен біраз тәжірибежинақталған дей тұрғанмен музыка сабағын жүйелі түрдеоқыту, әсіресе берілген тақырыпты ашу мақсатындаматериалдарды зерделі пайдалану жолдары аз зерттелген.Музыка сабағында қолданылатын өнер материалдарынсабақтастыкта қолдана білуде көп қиналамыз.

Оқушы бойьнда өнер туындыларының тұтастай көрінуіүшін салыстырмалы, қарама - карсылық принциптердіпайдалана отырып, шығармаларды тез қабылдауға әсерінтигізіп, танымдық қызығушылығын тудыратын тәсілдердікөбірек берген жөн. Окушыларға шынайы тәрбие берудеоның жеке дара психологиясын, жас ерекшелігін, мінез-құлқының өзгешелігін ескеріп, тиімді өткізуге тырысқандұрыс.

Өнер соның ішінде музыка адамның сеніміне,адамгершілік сезімталдық қасиеттерінің қалыптасуынаигілікті әсер етеді. Сондықтан да халық өз ұрпағыныңөнердің сан-саласынан толык мағлұматы болуын аңсап,қатты көңіл бөлген. Өнер шығармаларының түрі де,мазмұны да сан алуан. Оны тыңдата, көрсете, білдіреотырып, достықка, жолдастыкқа, тапқырлыққа, іскерлікке,ептілікке, адамгершілікке баулуға болады.

Музыка - ерекше өнер түрі. Оның көп жакты сырынигеру, түсіну, қабылдау тым ерте, яки сәби шағынанбасталып, жүйелі жалғасын тапқаңда ғана көркемдікті,әдемілікті терең сезіне біліп, жан-жакты, ақылды,парасатты, тәрбиелі болуға баулуға болады. Өнердісабақтастыра беру жолдарын көрсету үшін республикакөлемінде (Алматы, Павлодар) берілген сабақ жоспарларынұсына отырьш, шығармашылыкта жеткізілген осындай тұтастарихы бар, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып, жалғасынтапқан өнер аркылы өнегелік сезімдерін дамытып,танымдық деңгейін көтеруге болатынын дәлелдеугетырыстық.

95

Сабақты кұрастырған: М.Өтемісов атындағы БҚМУ"Музыкалық білім" кафедрасының меңгерушісі, педагогикағылымдарының кандидаты Нағымова МендығанымМергенбайқызы.

Сабақтын тақырыбы: "Өнер өлмес, жалғасынтапса..."

"Мәңгіліккпен үндесе білгенөнердің ғана көсегесі көгереді"

Ә.Кекілбаев

Сабактың мақсаты: Қоркыт, Әл-Фараби сынды ұлыадамдармен таныстырып, олардың өнеріне тән етеотырып, үйлесім гармониясы бай, келісімді өнердің бірхалықтың шеңберінде шектеліп қалмай, оның сюжеті,мазмұны бірнеше халыққа ортак болатынына "Битлз","Веселые ребята", "Дос-Мұқасан" ансамбльдерініңрепертуарын тыңдата отырып, осындай жалғасын тапқанмузыка өнерінің мәңгілік екендігіне көздерін жеткізу.

Көрнекілігі: Видеопроектор, теледидар аппаратура,композиторлар портреті, әннің сөзі, ноталық материал, басқобыз, сырнай аспаптары.

Пәнаралық байланыс: тарих, әдебиет, бейнелеуөнері пәндерімен байланыс.

Өткізу әдісі: Аралас сабақ.Сабақтың барысы: 1) Ұйымдастыру бөлімі.

2) Жаңа материалдармен таныстыру.

Әлемнің тұтас көрінісін жасайтын, сонымен бірге, оймен сезімнің тұтас бірлігін беретін адам әрекетінің бір түріол - өнер. Сондықтанда, халық өз дүниетанымын, салтымен дәстүрін, ғұмырлық тарихын ең алдымен өнергесіңірген, сол арқылы ұрпактан-ұрпаққа жеткізген. Өнер-жеке тұлғаның сезіміне, ойына, ерік-жігеріне әсер етіп,оқушының жекелік қасиетін, ой-пікірін, оның руханиәлемін, көзқарасын, рухани қабілетін дамытады.

Қорқыт - атақты жырау, дарынды күйші, кемеңгеройшыл. Қорқыт

атадағы аңыз-әңгімелер философиялык ойға толы жәнемазмұнды, ғасырлар өтсе де өзінің мәнін жоғалтпаған,өмірдің үнемі өзгеріп, жаңарып отыратындығын сөз етіп,"Өлмейтін емір кілті - өнер" - деп ой толғайды.

"Өлімді өнермен жеңуі" - асқан кобызшы күйшілігініңәрі эпостық жырлармен музыкасының арқасында жазушы

96

Мұхтар Әуэзов "...Қорқыт өлмеудің амалын өнердентабады" - деп жазады. "VII - ғасырдан жеткен Қоркыткүйлері өзінің бар тарихи болмысымен есіктегі малшыға да,төрдегі ұлыққа да бірдей түсінікті еді. Қорқыт күйлерініңкүні бүгінге дейін еш өзгеріссіз орындалатыны қайранқалдырады. Бұл ұлы далада жасалған мәдениеттіңбіртұтастылығын, біртектілігін, даралығын әйгілейді, яғни,Қорқыт күйлері көркемдігімен, көнелігімен, көптігімен ғананазар аударып қоймайды, шындықты көркем бейнелеудеадамгершілік, дүниетанымдық сипатымен, сафтазалығымен, тіршілікпен қойындасып жатқаншынайылығымен халық арасында өз мәнін жойған жоқ" -деп жазады ғалым Ақселеу Сейдімбек.

Қорқыттың күйі "Қорқыт ". Тындау.Тарихымыздағы ұлы түлғалардың бірі - шығыс

философы Әл-Фараби. Әл-Фараби "Музыканың үлкенкітабы" атты трактатында музыка теориясы гармония -үйлесімділік, яғни, музыканы жүрекке қондырақабылдаудың психологиясы, музыкалық шығармалардыорындаудың әдіс-тәсілдері сияқгы өзекті мәселелерді солкездің өзінде-ақ терең ғылыми талдап, дәлелдей білсе,күні-бүгінде өз мәнін жоймай, музыка ғылымы мен өнердіңдамуына үлкен әсерін тигізіп отыр. Ұлы ғұлама ғалыммузыка теориясы бойынша:

- музыка - адамның жан дүниесіне көркемдікжағынан әсер етеді;

- ән мен музыка адамда көркем, эстетикалықсезімдерді туғызу арқылы,кісінің өзін-өзі тәрбиелеуіне, бойдағы нашар қасиеттерденарылуына ықпал жасайды,- деп, тұжырымдар жасаған.

"Фараби сазы " композиторы КенжебекКүмісбеков

а) тыңңату, әңгімелеу б) виолончельде орындап, негізгі тақырыбына дауысжаттықтыру.

Қазақ ССР-ң еңбек сіңірген өнер кайраткері, таланттыкомпозитор Кенжебек Күмісбеков - Қызылжар өңірініңазаматы (Павлодар өңірі). Ол профессионалды қазақмузыка өнерінің жан-жакты дамып, көркейе түсуіне өзіндікүлесін қосқан. "Дала сыры", "Қорқыт туралы аңыз", "Фарабисазы" т.б. көптеген шығарма, поэмалар жазып, күй өнерін,оның ізгі дәстүрін жалғастыруда шығармашылықпен еңбек

97

еткен. "Фараби сазы" атты күй - поэмасы қазақтын ұлығұлама ғалымы Әл-Фарабидің туғанына 1100 жыл толумерекесіне арналған шығарма.

Өнер, соның ішінде музыка, бір халықтың шеңберіндешектеліп калмаған. Сюжеті, мазмұны бірнеше халыққаортақ болған. Тілі, түсі бөлек болса да, музыка әр елдеаудармашысыз-ақ өз жалғасын тапқан.

Соның бірі, тарихта өзіндік орны бар, рок-музыканыдамытушы британдық "Битлз" тобы. "Битлз" тобыЛиверпуль каласында 50-жылдардың аяғында құрылды.1963 жылы - альбомын шығарды, 60-жылдардың ортасынанбастап әйгілі рок-тобына айналып, бірнеше альбом-дискілерін шығарды. "Битлз" көне мен жаңаны үйлестіребілді. Джон Леннон, Пол Маккартни, Джордж Харрисон,Ринго Старр.

"Битлз " тобыныц орындауында бір ән тыцдау.

Шетелде дамыған рок-музыка, Ресей елінде өзжалғасын тапты. Тек "рок" деген сөз жоғарыда отырғанбастықтарға ұнамай, сондықтан да жаңаданұйымдастырылған ұйым (ұжым) ВИА - вокалды аспаптарансамблі деп аталды. Рок-музыка топтарына қарағандақұрамы көбірек, толықтырылған. Ырғақ беретін ұрмалыаспап (барабан) пен бас гитарадан баска 2 гитара,клавиштік аспап, үрлемелі топқа (саксофон, тромбон,труба) бірнеше солистер, т.б., олардың бірнешеүнтаспалары, магнитофондык ленталары шықты.

1967 жылы Москвада "Веселые ребята" ансамбліқұрылды (жетекшісі Павел Слободкин). 20 жылдан астамуақыт ішінде бұл ансамбльдің құрамында АлександрБуйнов, Александр Барыкин, Вячеслав Малежик, ВячеславДобрынин, Александр Градский, Алла Пугачева т.б. болып,жұлдызға айналып жеке бөлініп шықты.

Осы кезде "Самоцветы", "Песняры", "Ариэль" т.б.ансамбльдер құрылып, жастардың сүйікті топтарынаайналды.

Соның бірі қазақстандық, аты аңызға айналған,кұрылғанына 35-жыл толған тойларын атап өткен "Дос-Мұкасан" ансамблі. "Дос-Мұқасан" ансамблі 1967 жылы(жігіттер ансамблі) болып құралған болатын.

Жайдарман (халыц әні), Туган жер(М.Құсайынов) — тындау.

98

"Дос-мұқасан" репертуарынан "Су тасушы қыз"әнін үйрету.

а) Әнді орындап беріп, көрсету; ә) Әннің сөзінқимылмен үйрету; б) Әннің әуенін үйрету; г)Мәнерлеп орындау.

Сабақты қорытындылау:Ойланайықшы, балалар: "Мәңгілікпен үндесе білген

өнердің ғана көсегесі көгереді" дейді халык жазушысыӘбіш Кекілбаев ағамыз. Өлмейтін өнер деп, осындайжалғасы бар, өнерді айтамыз. (Үйде шығарма жазып келу).

Сабақ тақырыбы: "Жарасымдылықпен жалғасқандостық".

Мақсаты: а) Қазақстандағы Ресей жылынабайланысты екі елдің тарихи мәдениетімен, өнеріментаныстыра отырып ,,Еділ – Жайық,, әні арқылы оқушыларғаежелден келе жатқан казақ пен орыс халқының достығынұғындыру;

б) Балаларға өзге халықтың мәдениетін, өз халкыныңмәдениетімен салыстырмалы түрде таныстыру. Ән-күйшығармаларын тыңдату аркылы дәстүрді сақтауға, елінсүюге тәрбиелеу және өзге халықтың мәдениетінқұрметтеуге үйрету;

в) Сабақ тақырыбына байланысты достык,жарасымдылық, жалғастық, ынтымақтастық ұғымдарынпайдалана отырып, саяхат сабақ арқылы оқушылардыңқызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.

Күтілетін нәтиже:- екі ел арасындағы достықтың тарихи негізін

түсінеді;- екі халық арасындағы мәдени өнері, салт-

дәстүрінің тығыз байланыстылығының мәнін ұғады;- достық, сыйластықтың өмірге қажет екенін біледі.

Сабак түрі: Аралас сабақ.Көрнекіліктер: домбыра, карта, екі ел жалауы,

күйтабақ, күйсандық, портрет-суреттер, сөз-жұмбақ.Ұйымдастыру бөлімі: Сынып 2 топқа бөлініп,

колдарына Қазақстан мен Ресейдің жалаулары беріліп,сыныпқа кіреді.

99

Мағынаны тану:- Менің байқауымша бүгін бізде бір-біріне көршілес

Қазакстан мен Ресей елінің азаматтары келіп отыр екен.- Қонақтарымызды бір-бірімен тереңірек таныстыра

кетейік. Осы екі ел бір-біріне қалай орналасқан?- Іргелес, жақын, көршілес екен.- Ал осы жақын көршілер арасында не орнауы

қажет, қандай қарым-қатынаста болу керек депойлайсыңдар.

- Әрине татулық, бейбітшілік, достык көпірі болуыкерек.

- Осы екі ел дұниежүзінің кай материгіндеорналаскан?

- Еуразия.- Қазақстан Еуропа мен Азия елдерін косып жатқан

"Алтын көпірі" .- Қазакстан аркылы Ресей Азия елдерімен

байланысын орната алады.Жалпы бір сөзбен айтқанда "Қазақстан достықтың алтынкөпірі".

- Осы достық аясында өткен, биылғы жылдартарихта қандай жыл деп аталды?

Олай болса достық жылдарына байланысты осы екіелге саяхат жасап көрейікші.

- Ал енді Қазақстандықтар болып, сапарымыздыРесей елінен бастайық.

- Маған Қазақстанға шекаралас Ресей қалаларынатап берінізші?

- Ендеше, Ресей калаларына сапар шегіп мәдениетіән-жырларымен танысып қайталык.

Сапарымызды Астрахан жерінен бастасақ. Бұлқала бір кездері қазақтардың атақонысы болған. КезіндеБөкей хандығының Астрахан губерниясына қарағандығыда белгілі. Бүгінде бұл жерде 140 мыңнан астам қазактартұрады екен. Бір кездері қазактың күй атасы атанған –Құрманғазы бабамыздың осы өңірде ізі қалған екен.(Құрманғазының суретін көрсету).

- Қандай күйлерін білесіздер?- Мынау қандай күйі?"Аман бол, шешем, аман бол!" күйін Қазақстан жерінен

әкелген сәлемдеме ретінде ойнап берейікші?- Енді сапарымызды әрі қарай Саратов жерінде

100

жалғасақ.- Бұл қала Еуропадағы ең ұзын өзендердің бірі -

Еділ бойында орналасқан. Сәл аяңдап, осы жерден әдемі біршығармадан үзінді тыңдайықшы.

- Жаңа біз шығарманы (күйді) кандай аспаптаорындадық?

- Енді домбыра аспабына арналған шығарманы,казіргі заман талабына сай «ямахамен» қосылыпорындалуын көрейік. Бұл шығарма "Саратов саздары" депаталады.

- Келесі аялдайтын каламыз - Самара. Портты қала.Мәдениетімен қоса ірі өнеркәсіп (машина заводы)экономикасы да жақсы дамыған қала.

- Балалар, осы әдемі қала туралы қандай ән бареді?

- Әнді Қазақстанның халық қаһарманы, халыкәншісі - кім еді?

- Роза Бағланова апамыз бірінші рет орындады.Апамыздың орындауында "Ах, Самара" әнін тындапкөрейікші.

- Әдемі әннің әлдиімен Орынборға келіп қалыппызғой.

- Орынбор - Қазақстанның ежелгі астанасы. Осыжерден әже-апаларымыз оранатын түбіт орамалдарытоқылады екен (шаль, пуховый платок) /Орамал көрсету/.

- Мына әнді тындап көрейікші, ән не туралы екен.- Бұл ән орыстың ұлы композиторларының бірі, 100

жылдығын тойлайын деп отырған «Музыка»бағдарламасын жасаған – Дмитрий БорисовичКабалевскийдің (хормен айтайықшы) "Наш край" әні/Кабалевскийдің суретін керсету/.

- Әнге дауыс жаттықтырып, елімізге әндетіпқайталык.

- Енді сапарымызды Қазақстан қалаларындажалғастырайық. Көршілес Ресейлік достарымызға еліміздіңмәдениетін, әдемі қалаларын, әсерлі ән-күйлерін, ұлытұлғаларын таныстырайық.

- Сапарымызды Қазақстаннын Шығысынанбастайық.

- Алдымызда Семей елі. Семейді айтқанда кімесімізге түседі, кіммен мақтана аламыз? Аты ЮНЕСКО-ғатараған мерей күнін тойладык?

101

- Иә, қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев /Абайдыңсуретін көрсету/.

- Абай атамыздың акындығынан басқа тағы кандайөнерін білеміз? Сазгер. Қандай әндерін білесіз?

- Сол Абай әндерінің негізінде А.Жұбанов пенЛ.Хамиди "Абай" операсын жазды.

- Операдан "Ажардың ариясынан" үзінді тыңдалық.- Ән ұнады ма? Әдемі әнмен Павлодар жеріне

асайық.- Жол кысқарсын, Павлодарға жеткенше әдемі бір

шертпе күй орындап берейін.- Тәттімбеттің "Көкейкесті" күйі.- Күмбірлеген күй әсерімен Павлодарға да жетіп

қалыппыз ғой.- Павлодарлық қандай ақындардың өлендерін,

әндерін білесіздер?Бұл жер дәстүрлі әншілердің мекені: Жаяу Мұса,

Естай, әнші Майра Уәлиқызы т.б. дүниеге келген. Ал мынабір әнді тыңдап көрейікші.

- Кімнін, әні?- Жолымыз кысқарсын, Майраның "Майра" әніне

дауыс жаттықтырайық.- Қос құрлық Азия мен Европаның тоғысқан

жерінде орналаскан Батыс өңірі ежелден көршілес елдерарасындағы рухани байланыстар мен әдебишығармашылыктардың көпірі болған мекен.

- Еліміздің Батыс аймағына кай қалалар кіреді?Ақтөбе, Орал, Атырау.

- Батыс Қазакстанды айтканда кімдермен төбемізкөкке жетеді?

- Қандай күйші-сазгерлер, ақындар, батырлардыбілесіз?

- Құрманғазы, Дина, Даулеткерей, Сейтек, Мұхит,Махамбет т.б.

- Сапарымызда біздер әндер айттық, күйлерорындадык, шығармалар тыңдадық. Енді өлеңоқитындарыңыз бар ма? (Махамбеттің өлеңдерін сұрау).

- Олай болса осы киелі топырақ, киелі мекенгетоқтамай кету мүмкін емес.

- Қараңыздаршы Орал қаласы қандай өзенніңбойында орналасқан? Бастауын Орал тауынан алып,Ресейдің Челябинскі, Орынбор жерімен

102

ағып, Каспийге барып құяды. Жайық немесе Урал өзені .- Ал балалар, Жайыкпен катарласа ағып, арнасын

Каспийге кұятын Ресейде қандай өзен бар еді?- Біз саяхат жасаған қала қай өзеннің бойында деп

ойлайсындар? (Иә, Еділ немесе Волга өзені екен).- Достықтың куәсіндей катар ағып жатқан егіз, кос

өзен "Еділ мен Жайықты" жырламаған ақын, әнші кемемес.

- Әнші- сазгер І.Жакановтың "Еділ мен Жайық" әнінүйреніп қайтайық.

Қорытынды: ойын түрінде (көпір ашу).- Балалар, достық жылдарына байланысты қай

елдерге саяхат жасадық. Қандай қалаларда болдық?- Кандай өзен бастауын Ресей қалаларынан алып,

Қазақстанды жағалап, Каспийге құяды?- Сапарымызда кандай күйшілердің күйін

тындадық?- Биылғы жылы жүз жыл толғалы отырған орыстың

ұлы композиторы кім, қандай әнін орындадық?- Қазақстанның халық қаһарманы, әншісі кім еді,

оның орындауында қандай ән тыңдадық?- Домбыра мен «ямаханың» үндесуімен Саратов

жерінде кандай шығарма орындадық?- Осы сапарымызда кандай жаңа ән үйрендік?"Арамыздағы алтын көпір үзілмесін", достығымыз

нығая берсін! Соңында қолдарындағы жалауларыңалмасып, әнді айтып елдеріне қайтады. (Вестннк КазНУимени аль-Фараби /Серия педагогнческие науки – №2 (11). -Алматы, 2000.)

Р.Қ.Дүйсембінова

ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ ӘНДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

Қазақ әндеріндегі философиялық ой тереңдігі үнемідидактикалық мәселелермен қапсырыла қапталдасқан.Қазақ әндерінің қай жанрын алмасақ та, өнегелі өсиетарқылы, ізгілікті мейірбандыққа, татулық пен бірлікке,адамгершілікке, байсалды мінез-құлыққа, сиқырлыақылдылыққа насихаттап отырады. Сонымен бірге, қазақхалқының тарихын, өмір сүру тіршілігінің сан қилылығын,қоғамдық қөзқарастарын, ақыл-ойының жиынтығын

103

танытады. Казақ әндерінің дидактикалық, танымдықкасиеті негізгі ерекшеліктерін тағы бір қырынан көрсетеді.

Казақ халық әндерінің жанрлары да көп. Олардыжүйеге келтірілген жіктемелер де баршылық (А.В.Затаевич,Б.Г.Ерзакович, Т.Бекқожина, З.Қоспақов, т.б.). Жіктемелерінбәрін өнертану саласында толық қолдауға болады. Алпедагогикалык салада оларды осы калпында пайдалануғаболмайды, өйткені олар әндердің тәрбиелік мүмкіндіктерінжан жақты ашып көрсетуді шектейді. Біздіңпайымдауымызша мектеп практакасында мазмұндыпайдалану мақсатында казақ әндерінің тәрбиелікмүмкіндіктерін былайша жүктеген дұрыс сияқгы:

- тұрмыс салт әндері (бесік жырлары, балалар менжастар әндері);

- еңбек, шаруашылық, кәсіп әндері (бақташылық,төрт түлік мал туралы әндер, диқан, егіншілік әндері,аңшылық, саяткерлік әңдер, жұмысшы әндері);

- үйлену әндері (той бастар, той тарқатар, жар-жар,беташар, қоштасу, сыңсу, құдалар әңдері);

- ұлыс әндері (жарапазан); діни әдет - ғұрыптартудырған әндер (бәдік, бақсы, сарыны);

- жаналазау әндері (естірту, жұбату, көңіл айту);- нақиялы әндер (алғыс, бата, тілек, жұмбак,

мысал-әжуа, күлдіргі мыскыл әндер);- қиял-ғажайып әндер (аңыз әңдер, өтірік өлеңдер);- сатиралы - юморлық әндер (әзіл-қалжың, мысқыл,

күлдіргі әңдер);- тарихи әндер;- әлеуметтік теңсіздік әңдері;- эпикалық шығармалар (терме, толғаулар);- айтыс әндері;- лирикалық әндер.Казақтың халық әңдері жоғары тәрбиелік

мүмкіндіктерімен, азаматтық идеяларыныңөркениеттілігімен, болмастығы көзғарасты әсерлібейнелеуімен, көркемдік айырмашылығымен оқушыларназарын өзіне аударады.

Казақ әңдерінің музыкалық-поэтикалық құрылымыныңкүрделілігі, жас буынның ой-сезімі мен танымдылығынаәсер етуші күштерінің сан қилы болып келуі, оның өнертүрінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып келеді.

104

Ал біздер сөз еткелі ытырған окушылардың музыкалық-эстетикалық дамуын жетілдіруде ән тәрбиелікмүмкіндіктерін нәтиежелі пайдалану казақ әндерінің өзіндікбітім-тұлғасын, мазмұнын түп төркінін, көркемділік мәнерінжете білмейінше, ойдағыдай жүзеге асырылмайды.

Казақ әндерінін ерекшеліктері әдебиет саласындаА.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Б.Уақатов және басказерттеушілердің еңбектеріңде талданды. Педагогикалықзерттеудерде казақ әндерінің ерекшеліктері жөніңдеарнайы еңбектер болғанымен, осы мәселетөңірегіндегі ой-пікірлер мен пайымдаулардыС.А.Ұзақбаеваның, А.Нұғымованың, М.Х.Балтабаевтың,Ж.Өтемісовтың ізденістерінен байқауға болады.

Біздер жоғарыда аталған ғылыми еңбектерге сүйеніппедагогикалық түрғыда карастырылған ән мұраларыныңказақ өмірімен тығыз байланыстылығы, тарихилығы, көпварианттылығы, философиялық ой тереңдігі, көркемобраздылығы, синкреттілігі, дидактикалық және танымдықмаңыздылығы жөне мелодиялық интонациялықкұрлымындағы әуен өсемділігі деп ажыраттық. Осылайшабайлам жасауымызға А.Қоңыратбаевтын ән-өлеңшығармаларына берген сипаттамаларын, ерекшеліктерін:"Олар - фольклордың коллективтік және үлттық сипаты,варианттылығы, дәстүрлігі, тарихилығы және ауызекідамуы... фольклор синкреттік өнер. Оның бойында халықтыңтұрмыс-салты, театр, сөз, би және ән-күй енері бір-бірінендараланбай, тұтас күйінде керінеді", - дегентұжырымдарын негізге алуга болады.

Фольклор шығармаларының айрықша әсерлі болатынсебебі - оның есте калғыш, тартымды әрі карапайым,көркем образдылығы. А.Қоңыратбаевтың осы пікірі ән-елеңдерінің тағы бір ерекшелігін оның көркемобраздылығын дәл көрсетеді. Халық әндерінде ақылғойқария Асанкайғы, Қорқыт, Жиренше еліне қиын-қыстыукезде болған Кобланды, Алпамыс, Ертарғын, Қамбарбатырлар, өнегелі ару қыздары Қыз-Жібек, Баян-сұлу,Қарашаш, Ақжүніс тәрізді жасампаз образдар әсем сазбен,сырлы әуен көгендерімен жиі кездеседі.

Ән синкреттік өнер. Оның бойында біртұтас бірлктесомдалған. Ән өнерінің әсер етуші механизімінің күрделігі,біздің оның негізгі ерекшелігі синкреттілігіне байланысызор.

105

Қазақ әндеріндегі философиалық ой тереңдігі үнемідидактикалық мәселелермен капсырыла қапталдасқан.Қазақ әндерінің қай жанрын алмасақ та, өнегелі есиетарқылы, ізгілікті мейірбандықка, татулық пен бірлікке,адамгершілікке, байсалды мінез-кұлықка, сақилыақылдылыққа насихаттап отырады. Сонымен бірге қазақхалқының тарихын, өмір сүру тірішлігінің сан қилылығын,қоғамдық қөзқарастарын, ақыл-ойының жиынтығынтанытады. Яғни, қазақ әңдерінің дидактикалык, танымдыққасиеті оның негізгі ерекшеліктерін тағы бір қырынанкөрсетеді.

Біздер казақтың халық әндерінің тәрбиелікмүмкіндіктерін талдағанда жоғарыда аталғанзерттеушілердің ән жанрларын классификациялауынасүйеніп педагогикалық мақсатпен жүйелеп, төмеңдегіклассификациямыз бойьнша карастырамыз:

- тұрмыс салт әндері (бесік жырлары, балалар менжастар әндері);

- еңбек, шаруашылық, кәсіп әндері (бақташылық,төрт түлік мал туралы әндер, диқан, егіншілік әндері,аңшылық, саяткерлік әндер, жұмысшы әндері);

- үйлену әндері (той бастар, той тарқатар, жар-жар,беташар, қоштасу, сыңсу, кұдалар әндері);

- ұлыс әңдері (жарапазан); діни әдет-ғұрыптартудырған әндер (бәдік, бақсы, сарыны);

- жаналазау әңдері (естірту, жұбату, көңіл айту);- нақиялы әңдер (алғыс, бата, тілек, жүмбак, мысал-

әжуа, күлдіргі мыскыл әндер);- киял-ғажайып әндер (аңыз әндер, өтірік өлеңдер);- сатиралы юморлық әндер (әзіл-қалжың, мысқыл,

күлдіргі әңдер);- тарихи әндер;- әлеуметтік теңсіздік әндері;- эпикалық шығармалар (терме, толғаулар);- айтыс әндері;- лирикалық әндер.

Турмыс салт әндері адам баласының өмірге келіпержетіп, есеюі, қаза болуы сияқты елеулі кезеңдерге,уақиғаларға байланысты туындаған. Нәрестенің өміргекелуі, әр шаңырақты қуанышқа толтырып, шілдеханажасалып, ат қойылған. Кіндігі түскен баланы 5-6 күнненсоң бесікке салып, түрлі ырым-жоралғылар жасалған. Ал

106

бесікке салынған баланың өсіп жетілуінде бесікжырларының тәрбиелік маңызы айрықша болады. Бесіккесалынған бөбек анасының сүйіспеншілікке толы, жанғажағымды нәзік әуеніне балқып, тәтті ұйкыға кетеді. Бесікжырларының құрылымы карапайым болғанымен, сазы жантебірентер мамыражай, әрі көркем болып, жас сәбидің нервжүйелеріне, жалпы психикасына жағымды әсер етіп, көңіл-күйін орнықтырады. Ананың бесіктегі нәрестесін уатаотырып айтқан игі тілектері, болашақка деген жақсыүміттерін сүтімен, әлдиімен ерте бастан-ақ құлағынакұйылып ержетеді.

Балалар мен жастардың өндері көшпелі өмір сүргенхалықтың күделікті тіршілігіне байланысты туыңдаған.Балалардың өздеріне қоршаған табитаттағы жан-жануарлармен, кұстардың дыбысын, іс-әрекеттерін қызықкөріп бейнелегендері "Асау мәстек", "Қоғый гөк", "Соқыртеке" және сол сияқты турлі ойын элементтеріндекездеседі. Осы ойындардың өндері де бала табиғатынасай, ойнақы, көңілді, ширақ болып келуі олардыңмузыкалық-эстетикалық кабілеттерімен, мәнерлеп ән салудағдыларын дамытуға септігін тигізіп отырған. Ал"Камажай" сияқгы жастардың ауыл арасындаға той-томалақ, алдыбақан және басқа ойындарында айтылатынәндері оларды әсерге бөлеп, әнге деген ынта-ықыласынканағаттандырып, сүйіспеншілігінг арттырады. Балалармен жастар әндерінін бәріне тән ерекшеліктері олардың,ойнақылығы, эмоциялық көңіл күінің көтеріңкілігі,дидактикалык; мән мағынасы күнделікті оку тәрбиежұмыстарында пайдалануға өте қолайлы жағдай жасады.

Еңбек, шаруашылык, кәсіп әндері мазмұны жағынанбірнеше түрге бөлінеді және тақырыбы мен поэтикалықтексі орыңдалатын еңбек, шаруашылық түріне байланыстыболады. Казақ халқының негізгі кәсіпшілігі төрт түлікмалмен байланысты болғандықтан, оның өмір тіршілігіндеүлкен орын алғаны белгілі. Халық төрт түлік малды кұтсанаған және Шопан ата - қойдың, Жылқышы ата -жылқының, Сексек ата - ешкінің, Ойсыл қара - түйенің,Зеңгі баба - сиырдың пірі ұғынып табынған. Аңшылық,саяткерлік әндері жігіттің арманы болған жүйрік ат, қыранбүркіт, алғыр тазы, сұлу қызға деген ғашыктық сезім арқауболып, мінсіз сұлулық, шынайы мөлдір сезім, жан-жануар,табиғат сұлулығын дәріптейді.

107

Егіншілік әңдері Наурыз мерекесіне байланыстытақырып елеулі орын алды. Сабантой кезінде "Кеусен", ,,Атжелі" сияқты речитативті әндер айтылған.

Жұмысшы әндері Қарағанды, Қарсақпай, Жезқазған,Риддер шахталары мен рудниктері иелерінің зорлық-зомбылығы, жұмыскердің ауыр еңбектері, көрген мехнатытақырыптары аркау болған. Оған "Ауыр еңбек астында","Ақшамды бермей қойды ғой" тәрізді әңдерін жатқызуғаболады.

Үйлену әндері - казақ халқының от басыныңтағдырына, жас буынның өсіп, мұрат-мақсатына жетуіне,арман-кайғысына ортак әндер. Үйлену әндерінің алуантүрлері жасалып, халықтың тұрмыс тірішлігіне, әдет-ғұрпымен салт-санасы, ой сезімі мен арманниетін білдіретінтанымдық мәні елеулі. Әдет-ғұрыпқа байланысты бұләндердің өзі жар-жар, сыңсыма, қоштасу, жұбату, беташар,той бастар түрінде айтылады, Халыкпен бірге жасасып,өркендеп келе жатқан бай салт-дәстүрінің ішіндегіөміршеңі - келін түсіру той-томалағы. Бұл жоралғыхалқымыздың қадір қасиетін, өнеге өрісін, тұрмыстіршілігін сонымен қоса адамгершілік-этикалықкағидаларын танытады.

Халықтың педагогикалық шарттары мен талаптарыбеташарда мол көрініс береді. Жаңа түскен келінге тойдыңең көңілді кезінде өнеге түріңде айтылады. Беташарәдетте "Келін, келін келіп тұр, келін үйге кіріп тұр)" депбасталып, келінге келген үйі мен бүкіл ауылдыңадамдарын таныстырып, олардың өмірдегі, ауыларасындағы алатын орны мен беделі, мінез ерекшелігі әзілмен ңақыл сөздермен айтылады.

Ұлыс күңдері еңбекпен тығыз байланысты әндерайтылады. Казақ халқы ұлыс күнін "жыл басы" санайды. Бұлкүндері жастар ойын-сауық құрып, қарт-қариялар еңбекадамдарына бата береді.

Наурыз мейрамы күндері жарапазан айтылады.Жарапазан "Шахарзабан" - парсы тіліңде шахар кезуші,тақыр, күлдіргі ақын деген ұғымды береді. Бізде ол үйарасында кезіп жүріп ән айтушы болмак; "Тұсында келіптұрмыз ақтап қана, жарапазан айтамыз мақтап қана" -деген жолдарға қарағаңда, оны кейде жұптасыпта айтатынболған. Жарапазан халық поэзиясының дәстүріндежасалып мақтау ниеттестік, кейде әзіл-күлкіде болады.

108

Бірде жыр, бірде кара өлең түрінде айтылып, басыхикаялау, мақтау, аяғы-алғыс, бата болып келеді. Сый-сияпат көрсетпеген үй иелерінің сараңцығын бетіне салыққылып аямай сынаған.

Жаназалау әндері - тарихи оқиғаларға, адамказасына байланысты туындап, ел аузында сақталғанестірту, көңіл айту, жоқтау сиякгы салт әңдері. Мұнда жекеадамның немесе бүкіл бір елдің көңіл-күйлерінің сан алуантолқыны бар. Жерімен, елімен, жарық дуниемен қоштасуәндері ел басына түскен ауыр күндерге туған. Оның өлгенадамның тірі күнін де айтқан өсиеті түрінде кездесетінүлгілері де болды.

Тұрмыс салт жырларының бұл арнасын біз мұң-шерөлеңдері деп те айтамыз. Адамның көңіл-күйін, өмірқұбылыстарын терең толғайтын жаназалау әңдерініңтәрбиелік мәні бар.

Накиялы әндер қатарына, мысал, алғыс-бата, тілек,әндері кіреді. Бұл әндерде халық педаготкасының ең құндыжинақтары бар. Салт дәстүрлердің сәнін мәнін арттаратүсетін ән үлгілері - бата-тілек әндері. Шынайы халыктықсипатқа бөленген, бірақ кез-келген жайға арналып айтылабермейтін бата-тілектің карапайым тәрбиелік, тағлымдықмәнінің орасан зор екендігін оның өн бойындағы, ойұшқырлығын, ақыл-парасатты, өмірлік тәрбиені, кемелдікпен көсемдікті шешендік пен шеберлікті байкауға болады.Ол өзі - терең философиаық астарымен ерекшеленіптұрады.

Күн шуақты болсын,Көлің суатты болсын!Қонысың өрісті болсын,

Еккенің жемісті болсьш! - деген бірер шумақтың өзіндекөңілге көп жайды тиіп, оның халық тіршілшндегі,тұрмысыңдағы орны мен рухани салмағын толықтүсінгендей боламыз.

Нақлият әндерде аса бағалы дидактикалық байтағлымдық қазына жатыр, қоғамдағы адам өмірінбағыттайтын жақсылық пен жамандықтың, әсемдік пенпарсыздықтың, моральдык, этикалық ұғымдардыжырлаған.

Нақлият әндерінің бір түрі - мысал әндер. Олардааллегория түрінде ақыл-кеңес, мораль мәселелері айтылады.Сондықтан халық жыршыларының шығармаларында

109

параллелизм, астарлап айту, символикалар жиі кездеседі.Олардың басты кейіпкерлері қорқау қасқыр, қу түлкі, аңкауқой, әнші бұлбұл, ақылсыз есек, өсекші карға тағы солсияқтылар. Мысалы, Ж.Жұмабаевтың ән-мысалында:

Қарға менен сауысқанТүбі бірге туысқан.Тілейтіні қарғаның,Ағайынның бірлігі.Шықыддаған сауысқан,

Ед бүлдіру тірлгі, - деп еңбекшіл қарға мен өтірікші,өсекші және жалқау сауысканның тірлігін баяндайды.

Мысал әндерде параллелизм мен символика астасқантүрде де пайдаланылады. Мысалы аққу - сұлулық символы,сұңқар - батырлық, көгершін - бейбітшіліктің, қарлығаш -достықтың, өгіз - еңбекқордың, туйе - дала кемесініңсимволы ретінде беріледі. Мысал - әндерде кейіпкерлерретінде құстар мен жануарлар келтірілген.

Жұмбақ өлеңдерде дидактикалық тәлім-төрбиемәселелері арқау болған. Ән-жұмбақтардың әр түрлі өзініңкөркемдік ерекшеліктерімен коса аса бағалы төрбиелікмәні бар. Жұмбақ өлеңдер I, 2, 3 немесе 4 жолдарданқұралады. Көркемдік мәнерілілігі жағынан мақал -мәтелдермен пара-пар деуге келеді. Мысалы, Ертай,Құлсариевтің трактор туралы ән-жұмбағында:

Бір базар көшіп келген Мәскеу жақтан,Білмеймін ауырлығы неше батпан?

Ақын - жырлар ән - жұмбақтардың екі түрде:біреуінеде жұмбақтай отырьш, қолма-қол жауабын беріпотырса, еккіншісінде, халықтың өзі шешімін табуға арнапайткан. Мысалы, ән жұмбақтарда салыстырмалыметаформалар мен антитездер көптеп кезігеді.

Қиял ғажайып әңдердің катарына аңыз-әңдері, өтірікөлеңдері де жатады. Олардың сюжеттік мазмұны әр тұрліболғанымен, негізінен халық өмірінен алынады. Карапайымадамдардың болашақка деген үміт-арманы, бақыт пеншынышылдық, ақиқат туралы сенімі арқау больш әнсоңында дидактикалық ой-тұжырым мен байқаулар жасальшотырады.

Сатиралық-юморлық әндер ақын-жазушылардыңорындауында халық тұрмысындағы келеңсіздікпен күрестеайбынды қару балды. Халық жаршылығы күні бүгінге дейінюморлық, әзіл-қалжың, әжуа әңдерді шығарып келеді. Сан

110

қилы әндерде жақсы әзіл, сын, сарказм, ирония кезігеді.Құрбы кұрдастарына арналған достық шаржлар,табыстары мен жетістіктеріне, олардың кәсіптік жәнемінездеріндегі кейбір қасиеттеріне тоқталады. Халықақындарының ішіңде өте көп таралған сатиралық әндердеадамдардың ақылы тарлығы, тәрбиесіңдегі сорақымінездерін аямай әжуалаған. Арсыз жалкаулықты,арсыздықты тамаша өткір теңеулермен шенеп - мінеген.

Мысқылдың ең шарқау шегі - сарказм екені белгілі.Өткір сатиралық әндер Сүйінбай мен Бахардың,Баймағамбет сұлтанның қыздары мен әйелін мақтадегеңде айткан Шернияздың ирониялық әндерінжатқыызуға болады. Сондай-ақ антитезге Т.Ізтілеуовтың,К.Тәкежановтың диалог, монолог түріндегі өзіл-қалжың,сатиралық әңдерін атауға болады.

Сатиралық әндер әрдайым кемшіліктермен күресуқұралы ретінде өзінің карапайымдылығы және стилініңайқындығымен, идеялық мазмұнының тереңдігі мен оқу-тәрбие жұмысының аса пәрменді құрал болмак, әріолардың азаматтық, қоғамдық мотивтермен, отансүйгіштікидеялармен үнемі байып отыруы жастар тәрбиесіңдекеңінен пайдалануға кең жол ашады.

Тарихи уақиғаларды суреттеу әндері халықтыңтағдырына байланысты өмірлік маңызы бар көптегеноқиғаларды үлкен көркемдік дәрежеде бейнелеп отырған.

Тарихи әндердің бір түрі - шежіре әндер, терметүрінде ата-бабаларымыздың тарихи шежіресін таратумақсатында өмірге келгендер. Шежіре әуендерде іріуакиғалар суреттелмегенімен, айбынды аталарымыздыңкімдер екенін, кім-кімнен тарайтындығын анық көругеболады. Сонымен, тарихи әндер казақ музыкасының үлкенбір бөлігін құрайды, тақырыптарының идеялык мазмұныкүшті, халық есінен өткендегі тарихи жайлар ұмыт калмай,ұл-қыздарымызды едін-жерін сүюге, ұлтжаңдылыққатәрбиелеуге маңызы зор.

Әлеуметтік-теңсіздік әндерінің тақырыптары қазақтыңән жанрларының әр түрлерінде көрініс тапқан. Оларәсіресе еңбек такырыптарындағы сонымен бірге сатиралықәндерде көп кездеседі. Халық творчествосындадемократиялық бағыттарының дамуында больш, негізгітақырыбында әлеуметтік мәселе басты орын алады.

111

Өзінің кұрлымы жағынан әлеуметтік-теңсіздік әңдерлирикалық әндерге жақын болғанымен, өзініңмақсаттылығымен, интонациасының қаһарлығымен,мелодиясының айшықтылығымен және сергек те ширақырғағымен, кең диапозонымен ерекшеленеді.

Ертедегі халық сүйген жанрдың бірі - эпикалықжырлар. "Эпос-идеялық, көркем мәні жәнекомпозициялық құрлысы жағынан музыкалық-поэтикалық фольклордың ең күрделі, ең ірі жанры. Өйткеніоның негізінде халық тарихындағы қиялы-қилы кезеңцер,халық тағдырына байланысты ірі проблемалық мәселелералынған. Эпостарда қанатты философиялық сөздер жиіұшырасады. Батырлар жырында кездесетін афоризмдерелге үлгі боларлықтай ерлік істі, каһармандықтыбейнелесе, ғашықтық жырларындағы қанатты сөздер,жырдың ішкі мазмұнына сай әр алуан лирикалықсезімдерге құрылған. Бұған Асан, Қазтұрған, Бүхаржыраулардан бастап, Махамбет, Базар жырау, Кашаған,Нұрым, Майлықожа, Нұралы, Жамбыл, Мұрын, Тұрмағамбетсекілді сөз жүйріктерінің туындыларынан мол мысалкелтіруге болады.

Терменің ұлы міндеті - елге ізгі ұғымдарды тарату,халықты тарихтың тағылымы арқылы рухани жетілдіру, әріэстетикалық ләззат беру. Терме өнерінің көркемдігі кемел,ғибараттылык қуанышы мол, асқақ та әдемі. Ерекшесүйкімді тыңдаушының кұлағын елітіп, жүрегін билейтінсазы, әуені, өздеріне лайық мақамы мен ырғағы бар. Өзініңхалықкқа ерекше ұнамдылығымен, ғасырдың көркемдікданалығын саф таза қалпында бүгінгі қауымға жеткізугемүмкіндігі молдығымен, өткен өмірдің ең жүрек жардыөсиетін, ата-бабалардьщ өмір сабағын, дүниетанымдылыққұбылыстарға берген батасын, үміті мен арманын айтаалатындығымен, терме өнері - рухани байлығымыздың,мәдениетіміздің заңды мұрагері. Жас буынды парасатка,биік адамгершілік, сергектік, әдептілік, ата-бабаның үлгі-өсиетін, қағидасын қадір тұту кең ойлап үйренушілік,дүниетанымдық рухында тәрбиелеуде қызметі ерекше.

Терме дидактикалық пәрменділігі риториялықсауалдар аркылы "Біріншіден не жаман?" - деп оған қолма-қол жауап беріліп, тәрбиенің шұрайлы сөздері мен жүрекқағысын еліктетін әуені мен қысыла отырып, тағылымсырлары төгіле береді. Сөйтіп, тыңдаушының назарын

112

негізгі мақсатқа аударып, мәселеге ойланып, адамның ақыл-ой мен санасына эмоционалдық әсер береді.

Желдірме - жеддірме, речитативті әуен. Оныңсинонимі - "төкпе","төк" жылдам екпіндегі дыбыстартөгілмесі. Терме жоғарғы дауыспен басталған кіріспеден,кейде кіріспесіз айтылады, екпінді, жүрдек, ырғақты әнгеқұрылды.

Толғау - қазақ фольклорының көп тараған жанры, түрімен мазмұны жағынан термеден кенірек те, дастанғақарағанда шағыңаду болып кедеді. Толғау - дала өмірініңдидактикалық, педагогикалық дастаны деуге келеді.

Дәстүрлі философиялық толғау Асан қайғытворчествосымен байланысты. Ел қамын ойлап, толғауынтолғауларында дүниеде не жаксы не жаман деген ҰҒЫМ

төңірегінде философиялық пікір тастаушы Асан қайғы ойпікірлері - жастар үшін мән-мағынасы жойылмағандидактикалық қасиеті күшті тәрбиелік құрал.

Халық қамын жеген, біркелі бірлікке, достыкқашакырып, сөз маржанын тізбектеп, терең ойды топшалайкеле Асан қайғы:

Таза мінсіз, асыл сөз,Ой түбіңде жатады.Ой түбіндее жатқан сөз,Шер толқыса шығады, - деп толғана келе көрікті

ойдың адамсезімімен, көңіл-күйіне байланысты туатынынқортыңдылап, философиялық байлам жасады.

Казақ халқының аса мол дамыған дербес саласы -айтыс. Айтыс -"айту", "айтысу" деген сөздерден туған.Айтыс поэзиясының нышандары казақтың эпостыкжырларынан көп кездесіп отырады.

Лирика әндер - қазақ музыкасында ең бай мұрасы.Идеялық-эмоциялық мазмұны кең, тақырыптарыадамзаттың қуаныш-мұңы, өкініші, махабаты, табиғатсұлулығы, жан-жануарлар әлемі, сұлу қыз, жүйрік ат,алғыр тазы, өкіншті өмір т.б. туралы сан қилы болады.

Лирикалық әндердің поэтикалық мазмұны музыкалықәуенмен тамаша үйлесіп, көркем тоғысады. Сонымен біргеинтонациялық ерекшелігі мен мәнерлік қасиеті сұлусомдалады. Қайырмаларындағы "Ай-ай", "Беу-беу", "Ей","Ахау", "Қарағым-ау", "Сәулем-ай", "Шіркін-ай" сияқты әсемәуен қозғалыстармен көмкеріліп әдемі көрік берді.

113

Қазіргі күні казақ халқы өзінің жаңа дамуын басынанкешіп, тәуелсіздік алып, өз туын қабылдап, тілін, дінінтереңірек игеруге бет алып отырған жағдайда "Елім-ай"әнінің ыргағы әр жүректі дүрсілдетіп, елін, жерін, Отанымдеген ой-санасымен болашақтағы зор үмітімен астасьшжатқанын айтуға болады. Үлкен жүректі ел ағаларыкөтерген игі бастамаларын осы "Елім-ай" атымен айдарлапхалық игілігіне үн қосуда. Дәстурлі халық әңдері өмірлікмәні бар дидактикалық маңыздылығы мен бала тәрбиесінеқолдануға өте қолайлы болып келеді. Оның поәтикалықтексі сезімді билеп қана қоймайды, ақыл-қиялыншарықтатып, түрлі ой салады, терең толғанысқа түсіреді.

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында мектептердіңжағдайы өте ауыр болды.

Казак, мектетеріңдегі оку-жоспарлары мен алғашқыоқулықтар 1922 жылы казақ халық ағартукомиссариатының "РСФСР-дің I және II басқыштағыбірыңғай еңбек мектептерінін программалары" негізіндежеті жылдық казақ мектептерінің оқу-жоспарынбекіткеннен соң ғана қолға алынды. Оқу тәрбие ісіндегімұқтаждықтар балалардың музыкалық-эстетикалықтәрбиесін кажетті деңгейге ұйымдастыруға мүмкіңдікбермеді.

Қазақстандағы мектептерде ән-күй сабақтарының өтетөмен дәрежеде өткізіліп, сапасының канағаттандырғысызболғандығын Казақ ССР халық Ағарту Комиссариатының 30жылдардың аяғындағы есептерін талдау барысындабайкауға болады.

Салыстырмалы талдауға Б.Ғизатовтың (1984) жәнеМ.Балтабаевтың экспериментті (1988) оқу бағдарламаларыалынды.

Казақтың халық әндері 1984 жылғы бағдарламадатым аз беріліп, әндер туралы теориялық мағлұматтаржуйесіз енгізілді. Мысалы, 1 сыныпта бар-жоғы 2-ақ әненгізілген. Оның біреуі "Камажай", тыңдау үшін енгізілгенде, авторлар осы әнді әнге салып айтуға, би билеугеболатындығын хабарлауды мақсат етіп қояды. Ал екінішсі -"Елім-ай" алынып, тыңдауға және үйреніп орындаубарысында әннін шығу тарихын әңгімелеу, сипатынажырату сияқты дидактикадық және тәрбиелік мақсаттаркең қойылған. Біздіңше, осы бағдарлама бойыншаоқытқанда бірішпі синып окушыдары казақ халқының ән

114

мұраларынан мүлде мақұрым калды десек артық айтқандықболмас еді.

Біздің ойымызша, осы мәселені шешудің бірден-біржолы, ән үлгілерін дидактикалық принциптерді қатаңсақтай отырьш, ірікітелген оқу материалы осы еңбектеұсынылған педагогикалық классификация негізіндеқолданса, музыкалық-эстетикалық тәрбие өз мақсатындажетеді.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіидеалогиялық комиссиясының 1988 жылғы казан айының4-дегі мәжілісінде бекітілген, "жас ұрпақка адамгерішлікті-эстетикалық тәрбие беру жөніндегі концепциясында"Республикамызда осы кезеңге дейінгі рухани өнертәрбиесіңдегі орын алып келген кемшіліктердің беті ашылыпкөрсетілді. Олар мына тұрғыда болады: мектептегімузыкалық-эстетикалық тәрбие ұлттық және аймақтықмәдени ерекшеліктер мен дәстүрлерге бағдарланбады; солсебепті жастардың ұлттық сана-сезімдерінің дамуынатүрткі бола алмады, оқу-төрбие жұмыстары халқамыздыңғасырлар бойы қалыптасқан халық педагогакасыменбайланысты өтілмеді Сонымен катар бұл концепцияда осыкемшіліктерді шешудің жаңа принциптері, бағдарламаларыберілді. Онда жастарға музыкалық-эстетакалық тәрбиеберуде қазак поэтикалық мәденитіміздің түлеріне /айтыс,қисса, жыр, терме, мақал-мәтелдер т.б./ халық билері менхалықың қолтаңбалары өнері, фольклорлық ұлт аспаптарынигеруге балалар оркестр-ансамбльдерініңұйымдастырылуына ерекше көңіл бөлінуі керектігі айтылады.Міне осы айтылған талап-тілектерге сай ұлттық мектебіконцепциясының негізінде "Елім-ай" атты ән-күй пәнініңжаңа бағдарламасы дүниеге келді. ПрофессорМ.Х.Балтабаевтың баскарудағы шығарымпаздар тобы казірде республикамыздағы жастарға музыкалық-эстетикалықтәрбие берудің кешенді бағдарламасының алғашқы кезендеәжептәуір жинақталды.

"Елім - ай" бағдарламасының басты мақсаты -окушының рухани дүниесін байытып, идеялық-эстетикалықталғамды дамыту және өмірді саналы да терең түсіне білугебаулу.

Осыған орай бағдарламада оқытудың сабақтастып,өнер түрлеріне сай музыкалық іс-әрекетіинтеграциялылығы, тарихи принциптері де

115

карастырылған. Көренекілік, білімділік сабақ процесіноптимизациялау сияқта жалпы оку принциптері де орыналады.

Сөйтіп "Елім-ай" - бағдарламасында ұлттық көркемдікмәдени дәстурге ерекше көңіл аудара отырып,халқымыздың рухани дүниесінің шығармаларын кеңірекпайдалануға ұмтылған. Оқушылар музыканы тек кабылдапқана қоймайды, оның өмір мен байланысы жайлы түбігейлімәліметтер алады. Екінші жағынан мұнда жол басқа дахалықтың ән-күйін түсінуге жоя ашады.

Енді бір көңіл аударарлық мәселе ән-күй тәжірибежүзінде ұйымдастыру көзделген. Аспапты іс жүзінде игерубаланың білім дағдыларын дамыту (аспаппен өн айту, бибилеу, сұйемелдеу, т.б.) "Елім-ай" бағдарламасыныңказақтың халық әндері материалдары ретінде көлемдіорын алады. Сонымен бірге халық күйлерінің негізіңдеәуен-жаттығулар айтқызу өте ұгымды педагогикалықтапқырлықпен карастырылған. Бағдарламада І-шітоқсаңда казақтың халық әндерін іріктегенде бірізділік,

жүйелік, жас ерекшеліктері тағы баска принциптержақсы сақталған. 2-3 тоқсаңдарда "Бала уатудан" соң "Тойбастар", одан кейін "Карлығаш" келесісінде "Әй-әй бөпем","Жаңа" әндеріне ұласады. Авторлар әрине, халық дәстүрінкеңінен пайдалануға ұмтылғанымен, шешуін таппағанмәселелер алі де болса өз мәнінде жүзеге асырылуынқажет етеді.

Біздің ойымызша, "Елім-ай" бағдарламасында халықәндерін енгізуде логикалық жүйелілік, жекеден жалпыға,карапайымнан күрделіге өрістеуде бірізділік тәріздідидактикалық принциптердің сақталмауы балалардың қазақфольклоры туралы түсінік, кабылдауларының біртұтастығынқамтамасыз ете алмады. Яғни музыкалық-эстетикалықтөрбиелілігін оқу материалы ретінде халық әндерініңкүңделікті өмірмен, халық тарихымен, елдің тыныс-тіршілігімен, сана-сезімімен түсіндіре алатын жанрлықсипатына сүйенгенде ғана өз мәнінде жузеге асыруғаболады.

Бұл мақала алғашкы рет жарияланып отыр.

Ж.Ж.Еңсепов., А.Ж.Еңсепов

ДОМБЫРА ТЕГІНІҢ ФИЛОСОФИЯСЫ

116

Ғасырлар қойнауында қалыптасқан музыкалық-эстетикалық асыл мұраларды домбыра аспабы жеткізді.Күй мен оның әңгімесі қоса өріліп, домбыра мен аңыз қатарөрбіді. "...Алғашқы рулық замандағы бір адам (батыр,мерген) аңда немесе жорықта жүріп өзінің басынан кешкенбір оқиғаны руластарына айтып беруі мүмкін. Бұл жайәңгіме. Оны естіген адамдар енді басқа біреулерге айтады,айтқанда өз жанынан желі қосуы да мүмкін. Ал, оданестіген кісі тағы біреуге айтады, ол да өзінше баяндайды.Сөйтіп, алғашқы жай әңгіме хикаяға, бірте-бірте аңызғаайналады. Біраз уақыт өткен соң ол аңыз біршамакөркемделіп әпсана-хикаятқа айналуы мүмкін. Міне, бұлөмір шындығына тікелей қатысы бар..." - дейдіС.Қасқабасов.

Аңыз әңгіменің рухын күй сарыны күшейте түсе,күйлердің сарыны аңызды әсерлеп жеткізуге, ықпал етеалады. Домбыра бар жерде қазақ халқының тілі, өнері,тарихы бірге жүреді. Аңыз әңгімелер арқылы домбырааспабының философиясын ашуға болады.

"Ертеде бір ханның қызының кедей жігітпен көңілбірлігін сезіп қалады, жігітті дереу дарға астырады. Екіқабат болып қалған қыз мезгілі жетіп босанады. Оныаңдыған мыстан кемпір егіз баланы көз көрмес, құлакестімес, алыс жерге апарып, жап-жасыл үлкен бәйтерекбасына ұлды батысқа, қызды шығысқа қаратып іліп кетеді.Сәбилердің көз жасы тамған

бәйтерек солады, жүрегі токтаған нәрестелерменбірге ағаш та қуарады. Қаңқу әңгіме халық арасында жатама оны естіген кыз егізін іздеп жолға шығады. Жолданшаршаған кыз бала ағаш түбіне келіп демалады. Құлағынакүмбірлеген сарын естіледі. Қайдан шығатын әуен екенінбілгісі келіп ағаш ұстіне шығып тыңдаса жаңағы бәйтерексынып кетеді. Ағаш, түбінен басына дейін іші қуыс екенінкөреді. Екі басыңца бұтақтан-бұтаққа керіліп қалғанішектерді көреді. Екі ішек самал желмен тербеліп әуеншығады екен. Егіз құлынымнан қалған жұрнақ осы болардеп сол ағаштан аспап жасап алады. Батыска қараған ішегібостау, шығысқа қараған ішегі қаттылау керілген екен.Астыңғы ішек жіңішке дауыс қызым Зарлық ал, үстінгі ішекбос қоңыр дауысты ұлым Мұңлық болсын деп екі ішекке атқойып домбырасын тартын күй шығарып кеткен екен дейді— Ө.Жәнібеков.

117

Мұндай аңыздарда айтылатын бәйтерек ағаш домбыраболмысымен үндес. Домбыра ағаштан жасалынып, оданәуен туады. Адамның қос ішекті соғуы аркылы пайдаболатын әуені жел, дауыл әсерінен туатын сылдырлағандыбыс үндерін еске салады. Демек екі бағыт негізіндеәрекет байқалады. Оның бірінде жел мен дауылБәйтерекке әсер етіп, қозғалудан ызың естілсе, екіншібағытта адамның домбырада ойнау әрекеті арқылы әуендершығады. "...Е.М.Мелетинский, - әлемдік ағаш пен шаманарасындағы байланыс өте тығыз...шаман әлемдік ағаштыңкөмегімен адамдар мен құдайларды, жер мен аспандыбайланыстыра алады, яғни ол дәнекер, медиатор қызметінатқарады" - дегенді айтады.

Бәйтерек ағаш аңыздарда дүниенің кеңдігін көрсетудіңсимволы болса, домбыра аспабынан туған үн өмір мәнінұғынуға шақырады. Бәйтерек, домбыра болып үн қатады.Ол табиғат пен өмірдің жалғасқан айналмалы шексіздігінмеңзейді. "...Бәйтеректің басына ұя салған Самұрық (неАлып қарақұс) кейіпкерді аспан әлеміне алып ұшады, яболмаса жер бетіне шығарады...зәулім бәйтерек бейнесі -қазақ жағдайына сәйкес космостық ағаштың өзгерген түрі.Мұны қазақтардың айдалада өсіп тұрған жалғыз ағаштықадір тұлу салтынан да көруге болады".

Бәйтерек ағаш киесі домбыра аспабы арқылыадамдарға эстегикалық әсер береді. Демек, домбырааспабы бәйтерек ағаштан пайда болды деп айтуға негізбола алады. Аспаннан нәр алу космостық ұғымды білдірсе,адамдардың өзіне қажетті кұнар алуы жердің қоректікқасиеттерінен туындайды. "Жапанда өсіп тұратын жалғызағаш, немесе бұта қадірленіп, оның басына түнейді. Оныңқасынан өтіп бара жатып, адамдар ағаштың бұтактарынашүберек байлайды, ыдыс тастайды, тіпті құрбандыққа малшалады, я болмаса аттың жалын түйіп тастайды".

Бәйтерек ағаш басына барып сиынуы оның бойынанпайда болған домбыра аспабына да оның эстетикалықкөзқарасының жоғарылығымен іштей байланыс табады.Бұл жайды арқалы жырау Қашаған жақсы айтып кеткен:

Қолымдағы қу ағаш, Сөйлеп тұрған бұл ағашҚолымдағы ағашым -Алып жүрген домбыраДомбыра күнә деген сөз

118

Тек бір айтқан дабыра.Пайғамбарым туғанда,Бесік болған бұл ағаш.Ыбырайым Кәрба салғанда,Мешіт болған бұл ағаш.Ықырам үйдің алдында,Есік болған бұл ағаш.Батырлардың қолындаНайзасына сап болған да бұл ағаш.Дарияның бетіндеПырақ болған бұл ағаш.Әулиенің басынаШырак болған бұл ағаш.Жетім менен жесіргеСуат болған бұл ағаш.Таршылық көрген талайғаНәсіп болған бұл ағаш.Балта ұстаған шебергеКәсіп болған бұл ағашӨзіңді тақсыр молда дейді.Боқтағаның кай ағаш ?Шегін күнә десеңізЖұмақтан келген қайдікі,Пернесін күнә десіз бе?Есебі ол – пәннің он екі!Құлағын күнә десеңіз,Хазіретті біләлдің,Құлағы екен деседі.Тигін күнә десеңіз,Шиеленген сыр шешеді!Зауықты күнә демеңізО да айт пен тойдікі.Сазды күнә демеңіз,Атамыз адам пайғамбар,Жеті сазбен жерге кеп,Күй шертіпті деген бар.Ол күндегі о да саз,Бұл күндегі бұ да саз,Сазды күнә деп жүрген,Молдеке сенің ақылың аз.

119

Қашаған жырау ағащ пен (бэйтерек - Е.Ж.) домбыраарасыңдағы байланысқа мән беріп, олардың қасиеттерінәнөзара сабақтас екенін көре білген.

Ресми деректерде де ол ағаштың ерен ерекшеліктеріайтылады. Аңыз бәйтерек пен кәдімгі бәйтеректіңұқсастықтары айқын байқалады: "Бәйтерек, мырза терек(Populus italica) биіктігі 40 м шамасында, қабығыайғыздалып тілінген, қонырқай тусті. Бұтақтары жан-жаққа тармақталмай жоғары қарай ұмтыла өседі. Бұтақшоғыры пирамида тәріздес. Жас өркендері мен жассабақтары түкті келеді, жапырақтары жалпақтау, үшбұрышты, ұшы үшкірлеу не доғалдау, жалырақ жиектері аратісі тәріздес болады. Жерорта теңізі жағалауында, КішіАзияда, Иранда, Европаның оңтүстігінде, Кавказда, ОртаАзияда, Қазақстанның Қызылорда, Шымкент, Алматы,Талдықорған облыстарында кездеседі. Жемісі - көптұқымды қауашак. Жемісінде эфир майы болғандықтанпарфюмерияда қолданылады. Діңі кағаз өндірісіндепайдаланылады".

Жапанда жалғыз өскен бәйтерек ағаштыңсылдырлаған сыбдыры дыбыстық әуенге айналып,адамдардын жалбарынуына әкеліп соқтырары сөзсіз.Бәйтерек ағаштың қылықтарына ұқсасын деп аспап жасапалуы да ғажап емес. Ағаштың киелі болуы оның тамыры жерастында, бұтағы мен сабақтары жер үстінде, сөйтіп оласпанмен тілдесіп, түрлі сыбдыр дыбыс құрып,саққұлақтарға әсер етуі мүмкін. Өйткені әуен - тазалықтыңнышаны, ал Бәйтерек - үш әлемді байланыстыратынсимвол. Бұл орайда Ш.Уалихановтың болжамы жүйе түзугежетелейді: "...ән аспанда қалықтап ұшып, жер бетінежақын келеді. Оның жерге ең жақындаған кезін байқағанхалық әнді ұстап қалған, ал өте жоғары қалықтағанжердің адамдары ешнәрсе үйрене алмаған. Құдайдыңқұдіретімен келген ән қазақ жерінде тіпті төмен ұшқандақазақ халқы оны естіп, әнді жақсы айтатын болған".

Демек, аспаннан пайда болған әуен Бәйтереккеберіліп, одан шыққан әуен саққулақ адамдарға естіліп олдыбыстарды әуенге айналдыруы мүмкін. Оныорындаушылар өңдеп, дамытып, адамдардың әрекетіменқалыптастырып бір-біріне үйретіп отырған. Бұдан шығатынқортынды: Үш түрлі әлемнің құдіретін бәйтерек ұғымытікелей байланыстырып тұрғандай. "Үш әлемді

120

дәнекерлеп, жалғастырып тұратын космостық ағаш бейнесі,әсіресе, шамаңдық нанымда жақсы сакталған..." - дегенқортынды айтады С.Қасқабасов.

Мұндай болжам "Бәйтерек" ағаштан домбыраның пайдаболуына негіз бар деп қарауға болады. Себебі музыкалықдыбыс о баста белгілі бір қозғалыстан әуен пайда болатынырас болса, онда табиғаттағы дыбыстарды аспапқа салуарқылы музыкалық дыбыстар құралды. Демек, "Бәйтерек"ағаштан пайда болған музыкалык әуеңдерді құрастыруарқылы шағын үндердің жиынтығы келе-келе ол жетіліп,дамып отырған. Оған дәлел қазақ музыкасында табиғатқабайланысты туған ән мен күйлер көптеп саналады. Мысалы:"Сары өзен", "Ертіс толқыны", "Боз төбе", "Қызыл қайың","Мұңлық-зарлык", "Тәңірі күйі", "Аққу", "Құланның тарпуы","Аксақ құла", "Бозінген", "Шұбар ат", "Тепен көк" т.б.күйлер өз заманына лайық туған. Табиғаттағы жерастынан өсіп-енетін қамысты алып, үрлесе одан белгілі бірдыбыстар шығады. Ол Ескендір патшаға байланысты жеткенаңыздар да айтылады.

"Ескендір патшаның басында мүйізі боладьг, мүйізі барекенін елге білдірмеу үшін ол шашын алған адамдардыңбәрін өлтіріп отырған. Ең соңында бір шаштаразшы тіріқалады. Бірак ол Ескендірдің мүйізі туралы кұпияныжасыра алмай, құдыққа барып айқайлайды. Құдықтанқамыс өсіп шығады. Ол қамыстан бір қойшы сыбызғыжасап, ән салады. Сөйтсе сыбызғыдан шыққан дыбыс"Ескендірдің мүйізі бар!" деген сөз болады да, құпия елгетарап кетеді".

Бұл аңыз музыканың үш әлеммен байланысы барекенін тағы бір танытқандай. Жер астынан өсіп шыққанқамысты үрлеу арқылы одан пайда болған әуен сыртқатеуіп шығады, ол естілу арқылы жұрттың құлағына жетеді,демек өмір мен үш әлемнің арасында бір заңдылық бар."шамандық касиетті адам таңдап алмайды, қайта бұлқасиеті ауыр жүк, қашьш құтыла алмайтын тағдырдыңжазмышы ретінде қабылдайды. Шамандық қасиет дамуүшін ерекше қабілет қажет".

Шамандык, бақсылық қасиеттерді адам өзі біліп,болмаса біреудің оқып үйретуі арқылы жасалмайды. Ондайқасиет белгілі бір күш (үш әлем) арқылы беріледі. Мұндайқасиетті ол адам бойына сіңіріп, қабылдап алуға қауһарыжетеді ме? Болмаса мұндай қасиетті қабылдап алып ол

121

арқылы елге үстемдік жасай алатындай күш қуаты қандай?Әрине, мұндай касиетті қабылдап оны жүзеге асыру үшіналдымен оның өресі мықты болуы тиіс. Шамандық,бақсылык касиеттерді қабылдаушы адамның тұлғасы,келбеті, түс-өңі, ажары мен ішкі жан дүниесініңкеңістігіндегі қуаты күшті болуы керек. Осындайтұлғаларды іріктеп келіп, соған лайыкты іс әрекеттердіңтүрлерін береді (әр түрлі деңгейде). Олардың өзін нешетүрлі категорияларға бөліп берілу арқылы барып қонады.Сондықтан мұндай құдіретті іс әрекеттерді алып жүру оңайіс емес, ол өте ауыр және қиын. "Сләмбек... Бақсы қобызынтартып зарлады-ай кеп, зарлады-ай кеп, бір кезде бізотырған киіз үйдің төбесі қара дауыл сокқандайжелпілдеді, желпілдеді-ай. Сонан кейін киіз үй қаңбақшааударылды да, қайдан келгені белгісіз бақсы бір арғымаққаміне салып, құйындата жөнелді".

Музыка үнінің құдіреті үш әлеммен байланысы бар"Келдібек толғау айтқанда, ол отырған киіз үйшайқалатын, өз даусымен ол дауыл тұрғызатын, ауылғакенет құйын соғып, бұл стихияның ішінен көзге көрінбейтінсалт аттыпардың тұяқтарының дүбірінен жер қайысатынеді" деген ойдан байқау қиын емес.

Шамандықты ұстаған бақсылар Бәйтерек ағаштанэстетикалық қорек алған. Ол дәстүр ұрпақтан ұрпаққажалғасып отырған. Жыраудың үлкен пірі Қорқыт ата, Батаалған тамам бақсы асқан ата. Таң қалып жұрттың бәрітұрады екен, Қобыз алып Қорқыт ата күй тартқанда.

Музыка дыбыстан құралады табиғаттан пайда болғанжаңбыр, дауыл, жел, су сылдыры, құстардың үні, аңдардыңүні мен қимылы, жан-жануарлардың боздауы, кісінеуі т.б.дыбыстарға еліктеуден әуеи құрылады.

,,Мен далада тудым, дала мені асырады, бакты... Далаөзгерсе, бізде өзгереміз. Бұлттан шыкқан күн қандайшұғылалы, жарық, жадыраңқы болса, біз де төбеміздегіаспанды торлаған қара бұлт көшкенде, бұрынғының бәрінұмытып, уайым-қайғыны серпіп тастап, жаңаша өмірсүретін боламыз... Сол кезде мен де өзгеремін, өзімнің екіішекті домбырамды басқаша күйлеп аламын да, мүлдембасқа күйлерді тартамын, домбыраға косылып мүлдем бөтенән айтатын болам...".

Демек, қалай болғанда да даланың кең құшағында үшәлемді байланыстырып тұрған бәйтерек ағаш арқылы

122

адамдарға музыкалық қасиет беріледі. "...Қазақ халқыныңталантты күйшілері... күлаққа әрең естілетін шөптіңсыбдыры, кең далада келе жатқан жалғыз жолаушышың әні,аспанда қалықтап жүрген қайсар бүркіттің қанатынынсуылы бар...".

Даланың құбылуына байланысты музыка да сан түрлімұңды, көңілді ырғактарға толы болады. Өйткені адамдықоршап, сыртынан жауып тұрған табиғат құбылыстарыжаңа шығармалардың тууына әсер етпей тұра алмайды."...Қорқыт ...дүниені түгел шарлаған ол еліне қайтып келіп,"желмаясын сойып, оның терісімен қобызының сыртынқаптайды. Құрғақ жерде тұрса бір күні ажал жетіп келердеген қауіппен бір қырмызы масаты кілемді алып,Сырдариянын суына төсеп, сонда қобызын тартып тұраберіпті. Қорқыт дүние кезгендегі арманын да, өлімненқашқан кайғысын да, өзі көрген жаксылык-жамандықжайларын да қобызында ойнаған ғажап сұлу күйлерменжеткізіп баяндайды. Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесітүгел ұйып тыңдайды... Қорқыт Сырдарияның көзжасындай суына қарап отырып, қобызын күйлеп, - өліммені қанша қуса да мен оны бұл жерге келтірмеспін депқобызын үздіксіз тарта беріпті. Қорқыттың күңіренгенкүйлерін балқып тыңдаған ажал да бұған жақын келеалмапты".

Қоркыттың соңғы тұжырымы музыканың құдірет иесіекенін сезеді, ажалды тежеуге мүмкіндігі барын біледі де,осы болжамға тоқталады. Бәйтерек ағашынан бастау алыпжатқан казак музыкасы тіпті ажалдан да жоғары түсінікекенін түсініп білген дала философтары. Шамандық музыкакөмегімен жүргізілген. "Қазақ бақсыларының қолына ұстапжүретін асатаяқ (асай-мүлай) осы Сібір шамандарының үшәлемді шарлауға мүмкіндік беретін космостык ағаштыңөзгерген түрі емес пе екен деген ой келеді. Қалай болғандада, бақсы асатаяғы мен ертедегі бәйтеректің түбірі бір екені,ол архаикалық мифтегі космостық ағаш екені күмәнсіз" -деген тұжырымға қосылудан баска шара жоқ.

Үш әлемнің байланысы адамға музыка үнімен жетеді.Сол музыка арқылы берілген жұмбақ әуенді тындап, оныңтүйінін шеше білген адамға нұр кұйылады. Музыканытүсінген адамдарды әуен әсемдендіріп тазалайды. Алмузыканы түсіне білмегендер үшін бұл беймәлім құбылыс.Демек адамдар музыканы түсінуші мен түсінбеушілер

123

болып екіге бөлінеді. Қазіргі музыканы түсінбеушілердіңүлес саны түсінушілерден артық. Онын басты себебі ұлттықтәрбие мен білімнің салмағы басқа жаққа ауып кетуінентуындап отыр. Бірінші - тіл, екінші - дін, үшінші - өнер осыүшеуін ұрпақ бойыеа дарыту әлі де үлкен күшпен келуде."Патша баласының акыл-есін тексеру үшін ғұламалар оғанмузыка әуенін тыңдатып сынақтан өткізеді: "бала бесігініңжанына тағы да бірнеше бесік қойылады. Бәрінде де балабар еді. Содан соң өнерпаздарға түрліше күйлертартқызады. Аспаптар да сан түрлі. Оның ішінде тамбур,дутар, кеманші, барбитон, ребаб және қытай аспаптары даболды. Даңғыраның күндей шалқыған үнінен соң,кеманшаның түндей қайғылы үні естіледі. Сол үнге патшабаласы ең бірінші болып еліктеп, оның текті тұқымынанекенін айкындайды,,. Зийа ад-дин Нахшаби Музыка арқылыбаланың есі мен тектілігін анықтайды. Бұл адам болмысындамузыканың үлес салмағы өте жоғары екенін танытады.Музыканың бүкіл тіршілікке араласуы себебі ол дыбыс. Алдыбыс - табиғат, табиғатсыз тіршілік те болмайтыны рас.Музыкасыз өмір тіршілігі үйлеспейді. Көптеген көріпкел,емші, акын, композитор т.б. түс көру арқылы жоғарыдағыүш әлеммен байланысып отырған. ...Мұрын жырау... "Меніңәкем Сеңгірбай Абыл айтыпты: - отызға келген кезім, ертекой өргізіп ұйқтап қалсам біреу келіп аузыма бір сұйықнәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна келсем кеудемдіөлең, сөз кернеп барады..." - деген екен.

Адам түс көру кезіңде түнгі самал ұйқыда жатқанадамға әсер етіп, қасиетті түс көруіне ықпал етеді. Тіптіондай түс адамның тағдырын анықтайтын жайлар дакездеседі. "Мал бағушы болашак бахшы ашык далада ұйқтапжатып түсіне кірген белгісіз кісінің (көбіне әулие кейпінде)"мына домбыраны тартып, жыр айт, сен бахшы боласың"деген ұсынысын қабыл алып, түсінде домбыра тартып әнсалады. Оянса, жанында ешкім жоқ, бірак сол сәттенбастап өлең дарып әйгілі жыршыға айналады. Егер солөлең даритын адам әлгі өнерден үзілді-кесілді бас тартса,ол не бакытсыздыққа, не ауру-сырқауға душар болады" -дейді В.М.Жирмунский.

Міне көріп отырғанымыздай адамдарға үш әлемніңнұры кімге ауады соған түс аркылы беріліп оның болашағынанықтап, кім болатынына дейін түсте аян беріледі. Үшәлемнің нұры әуен арқылы жететінін есте ұстауымыз

124

керек. Өнер адамдары үш әлем байланысының ықпалындаболады. Өнер адамдары әуеңді космос аркылы төбеденқабылдап бойға құйып алады, өңделу арқылы сыртқатебіреніп шығады, басқаларға жеткізіледі. Олардың түскөріп аян арқылы дарын иесі болуының бір себебі осы.Мұндай мысалдарды келтіре беруге болады.

Үш әлемді байланыстырып тұрған бәйтеректің сан-салалы тамыры жер астында, ал оның жайқалған бұтағыжер үстінде. Ағаш күндіз түні аспан және жерменбайланыста болады. Аспан арқылы табиғат әуенін бойынажинайды. Ағаштан дыбыс пайда болады, бүкіл аспапағаштан жасалады. "Күй" деген сөздің арғы тегі "көк" пенбайланысты...ендеше күйдің де көкпен, аспанменбайланысты болғынын көреміз. Көк пен су екеуі бір кездебір ұғым болған. Бірі - жоғарғы аспан, бірі - төменгі аспанболып саналған. Көне дәуір ұғымында екеуі де космос.Музыканың алғашкы шығатын жері адамның сыртқытабиғатымен байланысуы, астарлап араласуы, - дегенҚ.Жүбанов сөздері музыканың аспан мағынасынажақындығын тағы да дәлелдеп өтеді". "Махмуд Қашғари"Дивани лұғат" деген XI ғасырдан қалған кітабында... "олкөк" деген сөзді мысалға алып, оны "ән салып тұр" депаударады".

Демек "көк" сөзінің аспанмен байланысуы аспаннан нәралып "күйге" айналуы адамның көңіл күйіне әсер етуітабиғатпен тікелей араласуы -ғылымда және қоғамдықпікірде мойыңдалған теңденция. Қазіргі табиғат өзгергенкезде адамдарға да өз кеселін тигізуде. Қазіргіадаңдардың душар больш отырған келеңсіздіктері ауру,есерсоқ, шыдамсыз, нәсілсіз, тексіз, тұрақсыз, қатыгез,ұрпақсыз т.т. тізбелей беруге болады. Табиғаттың бұзылуы,адамдардың бұзылуына әкеліп соғуда. Домбыраданалшақтаған қазақ жұртында ұлттық құндылық жұтаң.Ұлпық құндылықтар жадағай жерде тілі мен мәдениетіжәне жер байлығы талан-таразға түсіп ыдырап күйретугекеліп тіреледі. Ауру ұрпақ ойсыз, әлсіз ұрпақ сатқын, күшсізболады.

Музыкаға келетін болсақ, ол қашанда адамдышаттыққа бөлеп отырған, мұң-зарын сейілткен. Музыканыңәсер-ықпалының күштілігі соншалык, ол адамдардың мінез-құлқы мен салт-дәстүрін өзгерте алады, сондықтан да,бұрынғының басшылары халықтың жөндеп музыка тыңдауын

125

кадағалап отырған. Дүниеге келген адам баласы қан-жанды, өміршең рухты, жүрек пен сананы еншілей туады,ал кайғы мен шаттық, ашу мен қуаныш болса туа бітетінқасиеттер емес, мұның бәрі де сыртқы әсерге деген адамсезімінің жаңғырығы ғана, әрі-беріден соң сезімдіқалыптастыратын да сол сыртқы әсерлер. Содан да болар,баяу да бойлауық, зарлы да сарнауық әуен бел алғанортада халықтың санамен сарғайып, муңға батқаны; егерерке де еркін, жайдары да жеңіл, иірім-қайырымы алабұртаелпілдеген әуен бел алса, онда халықтың шат-шадыманғұмыр кешкені; егер, қатқыл да қаһарлы, бастауы жігерлі,қоштауы асқак, қайырмасы кең орамды әуен бел алса, ондахалықтың өзіне-өзі сенімді де табанды болғаны; егер,қоңыржай да ашық, орнықты да қалыпты, байсалды дашыншыл әуен бел алса, онда халықтың сыпайы да ізетшілболғаны; егер, шалкар да шалқымалы, жүрекке жылы жанғажайлы әуен бел алса, онда халықтың мейірім менмахаббатқа бөленгені; ал егер жабайылардың әндерісияқты, шегіне жете бүлініп-бұрмаланған, жанығып-жанұшырған, ырду-дырду әуен бел алса, онда халыктыңбұзылғандық пен бейбастыққа белшесінен батқаны".

Қытай данышпаны халықтын музыкасы аркылыолардың ішкі және сыртқы тіршіліктерін аңғарып,анықтауға болатынын айтады. Домбыра өнері қазақхалқының әэрбиесі мен білім кеңістігіне ғасырлар бойыараласып келді.

Бәйтерек табиғаттың бір бөлшегі, ал табиғаттың өзіерлі-зайыпты ұғымымен тектес деген рас болса, ол домбырааспабының да ерлі-зайыпты сипаты бар екеніне еріксіз ойжүгіртуге итермелейді. Домбырада екі ішек бар екені белгілі.Астынғы ішек "соль" жіңішке, шіңкілдек әуен - ол әйелдіңқылыктарына сәйкес келеді, ал үстінгі ішек "ре" коңыр,жуан әуен - ол еркектердің қылықтарына сәйкес келеді. Екіішек байланысында өзара үйлесімге ұмтылу бар.

"Ерлі зайыпты баба-құдайлардың ең көне әріуниверсалды тараған түрі аспан - әке мен жер - ана. Бұлобраздарда, бір жағынан, рулардың бабалары болыпсаналатын ілкі адамдардың космостанғанын, ал екіншіжағынан, неке мен семьялық қатынастардың табиғатдүниелеріне кешірілгенін көруге болады", "...бұкіл түркіжұртында Тәңір - көктегі ер ролінде, ал Ұмай – жер - анаболып қабылданады" дейді.

126

Біздің көктегі тәңір - ер, ал жердегі Үмай ана - әйел.Домбыраны оң қолға алып тартқан кезде үстінгі ішекаспанмен тілдессе, астынғы ішек жермен тілдеседі. Екеуібірігіп Тәңір мен Ұмай ананың ұрпағындай нұрын шашыпмыңдаған сан әуендерді тудырады. Оны ұрпақ депбейнелеуге болады.

Безендірген жер жүзін тәңірім шебер, Мейірбандық дүниеге ңұрын төгер,

Анамыздай жер иіп емізгенде,Бейне әкеңдей үстіңе аспан төнер. - дейді

Абай.Ұлы ақынның космостан хабар алып отырғанын

өлеңдерінен ұғуға болады. Абай екі алып күшті теңұстаған: бірі - көк болса, екіншісі жер. Абай бәйтерексекілді аспан мен жерден тең дәрежеде нәр алыпшығармаларды туғызған. "Жазғытұры" атты Абайдыңөлеңінде... жерді мейірімді анаға, аспанды қамқор әкегетеңейді. Жерді ана бейнесіне алып қарау қазақ халқы ғанаемес, басқа елдердің де ой-санасына тән нәрсе... Аспандыәке бейнесінде көрсету де жайдан-жай алына салмаған...".

Өмірдің өзі табиғатта жұп өмір сүретіні сияқтыдомбыраның екі ішегі де сағынықан жарлар елесін береді."Көкте" ұлы тәңір-ие" жердегі әр түрлі заттарды билейді,көк "иелермен" адам баласы тілдеседі деп нанған". "...Казақтілінде "тәңір" деп көкті, "теңіз" деп суды айту...екеуініңтүбірі ("тәң / тең"), "көк", "аспан" ұғымымен байланыстыболса онда ..."тэңір" - көктегі (яғни жоғарыдағы) су болса,"теңіз" - жердегі (яғни төмендегі) су. Басқаша айтқандааспанның өзі әуелде су деп түсінілген, оның "көк", "тәңір"болып аталуы содан. Ал, жердегі су да түсі жағынан аспан,яғни тәңір сияқты көк болғандықтан теңіз деп аталған, ...үштұрлі алем "аспан, жер, жер асты)...,,.

Жердегі судың аспан түстес болып келуі әкенңнмейірімділік қасиетінен туған. Адам баласы өмір суру үшіноған қажетті қорек керек ол - судың қасиеті. Ол жер анаҰмайдың сүті. Ал одан пайда болған сылдыр, сыбдырдыбыстар әуендердің негізін құрайды. Судың дүрілі, гүрілі,күмбірі сыңғырлаған үні күйге ұласып, асыл мұра көздерінеайналды. "Аспанда ел бар. Ондағы адамдар белдіктітамағынан тартады, біз ортада, жер бетінде тұрамыз,сондықтан белдікті белімізге байлаймыз, ал, жердің

127

астындағы адамдар белдігін аяғына орайды, олардыңөздерінің күні, айы, жұлдыздары бар".

Домбыра аспабында да үш құрылым бар шанак, мойын,бас болып келеді. Шанақ жер қойнына ұқсас. Ол өмірденөткен бабалар үні мен сөзінің қоймасы. Мойын арқылыбелгілі бір сазға түседі. Бас ішек бұрауының сақшысы.Музыкалық әуендер мойыннан құралады, шанақтаншығады.

Домбыраның басы - Аспан, Домбыраның мойыны -Бәйтерек, Домбыраның шанағы - Жер. Үш әлем домбырабойында да бар екен. Демек біз ортада, жер бетіндетұрамыз деуінде негіз бар. Домбыраның мойыны арқылыәуендер шашылады. Бәйтеректің бұтақтары жайылыпөнімін шашады. Жер құнарын беріп тұрады. Шанақ әуеніншашады. Домбыраның басы ретін қарап тұрады, аспан даөмір ретін қарап тұрады.

Үш әлемді байланыстырған "Бәйтерек", одан пайдаболған домбыра, адам қажетіне жарап байланысу арқылытәрбие мен білім көзін ашуға ықпал етті. Үш әлемменбайланысқан құдірет иесі домбыра аспабы ұлттықидеологияны дамыту үшін де керек. Ұлттық идеологиядадомбыра әуенін ұстанбай, ұлттық құндылықтарды сақтапжалғастыру қиын болмақ.

"Ертеде бір аңшы жігіт болыпты, - деп айтылады. "Қосішек" күйінің аңызы, - сол аңшы жігіт биік таудың қиясын,қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы маралды аулап,кәсіп етсе керек. Бірде жолы болып, биік таудың қиынқиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етеккетүсіру үшін ішек - қарынын ақтармалап алып тастайды.

Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атуғаұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқанжерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді.Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға -құзғын іліп ұшқан болу керек, карағайдың бұтағына қос тінболып керіліп калғанын көреді. Ызындаған дыбыстың солішектен шығып тұрғанын аңғарады. Қарағайдыңбұтақтарына керіле кепкен ішекті сәл ғана жел тербесе,ызыңдап жанға жайлы дыбыс шығарады. Оның өзі бірдеуілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болыпаңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді.

Сол жерде аңшы жігіт "қой мына қос ішекке тіл бітейіндеп тұр екен, бір амал жасайын" - деп, ішекті үйге алып

128

келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады. Содантартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткеңдейсұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанынжадыратып қоймайды, тындаған жанның бәрін ұйытады.Осылайша көптің сүйіп, тыңдайтын аспабына айналады".Бұл аңыз әңгімеде қарағай ағаштың араласуы кездеседі.Демек аңыздың түптің-түбінде шыңдыққа жанасатынқырлары бар екені байқалады. Бір ғажабы, кандай аңызәңгіме болмасын екі ішектің өзгермей аңыз желісінде үнемікездесіп отыруы. Аңыздардың айтылуы әр түрліболғанымен, екі ішек қасиетінің сақталуын байкауғаболады. Өйткені ол табиғаттан жаралған. Бәйтерек -Домбыра, Домбыра - Бэйтерек болып жалғасыпън табады.Жерден өскен ағаш адамға пайдасын (жеміс, жапырақ)береді. Ал, домбыра қоңыр әуен арқылы құлаққа еніпықпал етеді. Жерден өнген өнімдер адам корегіне кажетболса, домбырадан шыққан күй - адамның рухани жаназығы. Демек айналаны қоршап тұрған дыбыс екен, ал оныжағымдды әуендерге айналдырып жеткізетін - домбырааспабы. Егер, айналаны қоршаған дыбыстарды түгел алыптастайтын болсақ, онда адамдардың өмір сүру қабілетіненұқсан келген болар еді.

"Қазақ халқы, мүмкін, өмірді тек өнер ғанасәндендіреді, тек өнер ғана бізді ерте картаюдансақтандырады..." деген түсініктің қалыптасуында біршындық бар шығар. Мүмкін осы бәйтерек негізінен әуеншығып, адамдарды елжіретіп, бойын балқытыпәсерлендіруінің арқасында осындай ұғымдар туған болуыкерек. Өнер калай болғанда да адамдарды табындырып,бағындырып жіберетіні рас. Әйтпесе өнерді тыңдапотырған адамдар неге қол соғады, болмаса қосылыпыңылдайды, айтады. Өнердің (күй, ән) құдіреті басқаларғақарағанда, басымырақ. Кез-келген жиын, той, мереке,отырыстар өнер адамынсыз өтілмейді, себебі халықжиналған отырыс ұзаққа созылатын болса, жиынотырыстардың аяғын музыка әуенімен бітіреді. Ән, күйтартылып орындалған жерде ешқандай келеңсіз жағдайболмайды, себебі музыка барлық түсініспестікқұбылыстарды жуып жібереді. Міне, музыка әлемініңқұдіреті. Сондықтан той, жиын, мереке т.б. алқалыжиындардың арты өнер адамдарының арқасыңда бітімдіынтымақпен бітеді. Музыка жақсылыққа септік ете алады.

129

Өнер адамдарды тәрбиеге шақырып, біріктіруге мүмкіндіктуғызады.

Домбыра аспабының табиғаттың бөлігі екеніне кезіндеА.Жұбанов та көңіл аударған. "...шеберлер кейде қаламныңжуандығындай талдарды арнаулы қалыпка салып иіп тежасаған. Олар қызыл, сары, қоңыр, қара түсті шыбыктардытеріп алып, қиюын тауып сыналағанда, талдың табиғибояуы құлпырып домбыра әшекейленіп тұратын болған.Ойып жасалған шанақтың бетіне қарағай немесе шыршатактайынан жұда қақпак жасалған, ал шанағы талданиілген домбыраның беті тек қарағаймен қақпакталған.Құранды ағаштардан немесе иген талдан жасалғандомбыраның сағасынан былайғы жері немесе мойны қайыңболған".

Заман ілгерлеген сайын адам санасы да жетіліпдамып, өндеуді іздестіруге итермелеген. Домбыра аспабыншыбықтардан құрап жасау, қосымша ішектер тағу,шанактарын өзгерту, мойнын қалыңдату не жіңішкерту,пернелерді көбейту сияқты әрекеттер - диапозон дыбысыншығару кеңістігін кеңейтуде іздеуден туындағанәрекеттер. Бір күйдің бірнеше варианттарының болуына даықпал еткен осындай ізденістер еді. Сол себепті таланттытұлғалар өнерді әсемдеп нәрлеп жеткізіп отыруда алдыменаспаптың шебер жасалуына мән берген.

Бұнын өзі "А.Позднев ...орындаушылар онымен(қобызбен) түрлі құстаыңьщ даусын да айнытпай салатынболған" - деген сияқты пікірлерге негіз болған.

Көп адамдар біле бермейтін көзге көрініп ілінебермейтін, құлакқа естіле бермейтін түрлі әрекеттерді құтқонған талантты өнерпаздар білді. Өнер адамдары басқаадамдардан әлеқайда жоғары күйде жүретіні десондықтан. Олардың есту қабілеті мен түсінік түйсіктеріөте дамығандықтан дүбірлеген ат шабысын, жаяулар менжорықшыны, куғыншы мен қуылушының, жаулар менқастарды алыстан-ақ сезіп білетін болған. Хан менпатшалар айналасына өнер адамдарын жақын ұстауғаұмтылған. Олар жан-жануар мен малдардың дауысын, түсінажыратып, айырып тани білген.

"Ашык аспан, кең сахарады туған қазақ ешқандайқосалкы оқу -білімсіз-ақ табиғат мәпелеуімен өсіпжетіледі... Қазақтың жалпы ауызекі жырлары тікелей далакөріністері...".

130

Ақыл мен білім, өнер мен даналық табиғаттың өзінентуындайды. Ұлы дала төсінде жүрген қазақтар өзініңжеріне ие болғанына қарағанда, дала кеңістігін өте жақсымеңгерген көшпенді философтар болған. Даланыңтөсіндегі кұм, су, топырақ, шөп, өсімдік, аң құстар не дейдіосы тұтастықта сақталған табиғат құндылығын олармеңгерген, сөйтіп дала психологиясын ұстай алған. Күймұра сарынның мәңгілік сақталуы соның дәлелі бола алады."Қолдан істелген екі ішекті домбырадан мұндай нәзік,мұдай әсем дыбыстар шығады дегенге мен еш уақыттасенбеген болар едім! Егер де мына қарапайым жаныңатиетін әнді өз құлағыммен естімеген болсам, мен оныңызындаған жаратылыс үнімен ұласатын күшіне де сенбеседім!".

Бәйтерек ағаштан пайда болған домбыра аспабыныңүні табиғи таза, адам сипаттас болуының арқасында оныңдыбыс әуені тыңдаушысына зор тәрбиелік әсер етеді.Зерттеушілердің көшпенді түркі тектес халықтардың өнерімен тұрмыс - салт дәстүрлеріне үңіліп қарауының бастысебебі оның ар жағыңда әэрбиелі білім барын сезгеннен деболар.

Әуен аспанға қалықтап ұшады, оны естіген табиғат,адам жан-жануарлар бойына сіңіреді. Өмірде айналмалыбайланыс бар. Сөйтіп негізі бәйтеректен құралып жасалғандомбыра қозғалыста болады. Ал бәйтерек бір орындатұрып, өз қызыметін домбыра арқылы атқарып отырады.Бәйтерек ағаштың жанды болуы оның адамдармен сабақтасбайланыста болуында. Өлі мен тірілердің арасынбайланыстыратын құнды мұра екенінде. Аслан мен Жерортасындағы адамдарды түпкі тегімен байланыстырыпұрпақтарды ізгі тәрбиешісі ретінде қызымет етіп кележатқан киелі домбыра екенін есте ұстау - әр қазакақтыңтөл қасиеті болса екен дейміз.

«Домбыра, сенде мін бар ма,Мінсіз болсаң - тіл бар ма,

Тіл жоқ деуге, бола ма, Тілден артык үн барда Домбыраның күші мол, Көмейінде күй барда.- деп дүлділ акын, күйші Іляс Жансүгіров айткан

домбыра құдіретінің философиясын әлі де аша түсу керек-ақ.

131

Экономика, право, культура в эпоху общественныхпреобразований

/Материалы международной научно-практической конференции. - Алматы, 2006. -С. 52-158.

Ж.Ш.Таубалдиева

ЖАҢА ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Қазіргі заман білім беру жүйесінің алдына жаңаміндеттер, талаптар койып отыр. Жаңа оқыту технологиясыбойьшша материал сипаттама тұрде емес, шынайыпроблема негізінде берілуі хақ. Білім берудің жаңатехнологиясы, жастарға ғыльш негізін үйретіп,тәрбиелейтін негізгі тұлға-оқытушылар қауымы. Оныңнегізгі міндеттері жас музыканттарды тәсілдерменқаруландыру. Сөйтіп ұстаз өзінің барлық білігі мен білімінбүкіл оқу-тәрбие ісін дұрыс ұйымдастыруға, оны тиімдіжүргізуге жұмсайды. Сонда ғана жаңа әдістероқушылардың іскерлік қабілетін дамытып, белсенділігінарттырып, ізденімпаздығын күшейтеді, өздігінен білімалуға жол ашады. Білім беруді жетілдірудің бір жолы -ынтымақтастық педагогикасы. Бұл ынтымақтастықпедагогикасын шеңбері өте кең, ол мұғалім мен оқушы,оқытушы мен окушы арасында емес, мектеп әкімшілігі меноқушылар, мұғалімдер, ата-ана т.б. ара қатынасында орыналды. Бұл ынтымақтастық педагогика. Ынтымастықпедагогикасының дамыта бағытталған дидактикалықкешені «неңі оқыту» және «қалай оқыту» мәселелеріншешуге бағытталған: білім мазмұны тұлғаны дамытуқұралы ретінде қарастыру.

Оқу процесінің әдістері мен түрлерін жетілдіружаңашыл -педагогтардың озық дидактикалық идеяларындакөрініс табады,

Олар: В.Ф.Шаталовтың тірек сигналдары, Р.Штейнердіңеркін таңдау идеясы, Л.В.Занковтын дамыта оқыту т.б.

Қазіргі педагогика окушылардың бойындашығармашылыкпен қызмет ету сапасын қалыптастыруғабағытталуы педагогика іс-әрекеттері ұстанымдарының даөзгеруіне соқтырып отыр. Білім жүйесі қарекетінің мәнісынып жөнінде болатын іс-әрекетке тәуелді. Сол себептенмұғалім тек дайын білімді беруші, жеткізуші емес, оқушыныңоқуына, дамуына көмектесуі, ол ақпарат көзі емес, ойлау

132

әрекетін ұйымдастырушы болуы тиіс. Мысалы: балағатұлға ретінде ізгілікті қарым-қатынас бағытын жүзегеасыру барысында; оларға көне дәуірден келе жатқанмузыкалық аспаптық шығармалары ән, терме, күй, жыр,айтыс, өлеңдерді үйретіп, халықтың қасиетті рухымен суаруабзал, сол себептен жергілікті мектептердіңерекшеліктерінде дамыған музыка үлгілерін тыңдап,орындап үйрету, аспапты меңгеру арқылы оқушылар өнеррухынан нәр алады.

Бұлардың өзі олардың жаны жайсаң, жүрегі жылыабзал азамат болып өсуіне септігін тигізеді. Мысалы«Атамұра» музыка бағдарламасында (авторлар:Ш.Құлманова, М.Оразалиева, Б.Сүлейменова) 3-сыныптағы«Айтыс өнері» тақырыбындағы «Бәдік айтыс», «Қыз бенжігіт айтысы» (халык әні), «Біржан мен Сара айтысы»(М.Төлебаев), «Айтыс» (И.Нүсіпбаев) «Жамбыл менҚұлманбеттің айтысы» (Ш.Құлманованың) айтыстарыоқушылардаң әр кез суырып салма тапкырлығын тереңой-сананы, сахналық шеберлікті, зиялылық дарындылықтықажет етеді.

Сол себептен окытушының өзі жоғары жаңа талапкасай білгір, шебер, шешендік кабілеті дамыған өнерлі,білімді ұстаз болуды қажет етеді. Оқытушының өзініңшығармашылықпен ойлау қабілеттері оку процестерінқайта құрудың басты факторы болып табылады. Ол үшінмұғалім ойлау әрекетінің негізі болып табылатынметодологияны жаксы меңгерген шығармашыл тұлға болуытиіс. Яғный, жаңағы айтьш кеткен тақырьш бойыншааспапты жақсы меңгерген - қара сөзбен де, күй тартуарқылы да, сурып салма өлеңші де аса тапқырлық пен қалтжібермес алғырлықты, ідясыннан қыйыстыратын қасшеберлікті талап етеді. 3-сыңыптағы «Қыз бен жігітайтысы» окушыларға айтыс деген ұғымды түсіндіріп,олардың түрлерімен таныстырып, қазақ халқының ертеденкеле жатқан «Қыз бен жігіт айтысын» үйретеміз. Сабақмаксаты: «Әдемілікке, сұлулыққа тәрбиелеу». Міндеттері:Окушылардың вокалдық ән айту шеберлігін дамыта отырып,ақындық өнерге баулу:

- айтысқа саналы түрде барынша мән беруі;- окушылардың шығармашылық ой-өрісін дамьпу.

Әнді үйрету барысында қыз бен жігіт айтысыхалыктың әдетғұрып салтына байланысты ойын-сауық

133

негізінде айтылады. Қыз бен жігіт әдетте екі жактынамандасуынан басталып, әзіл-сықақ әдемі қалжың ретіндеайтыла береді. Қыз бен жігіт айтысының өлең құрлысыкөбіне 11 буынды болып келеді. Өлеңнің бастапкы екіжолын жігітте, қызда қайталай отырып, өздерінің айтайындеген негізгі ойларын өлеңнің 3-4 жолдарына білдіреді. Қызбен жігіт айтысында ақындығы жоқ жігіттер мен қыздаржаттанды өлеңдерді өзі таңдаған әуенге салып айтысаберуі мүмкін. Мысалы: Жігіт:

Атыңды шешен сүйіп қойған Еркін,Той болса, түзетесің кәмшәт бөркің.Бұлаңдап ұжымактың хор қызындай,Бітпеген еш пендеге сенің көркің.

Қыздың әсемдігін, сұлулығын құлпырған гүлге теңеген жігітке қыз былай деп ұтымды жауап береді. Қыз:

Атымды шешем сүйіп қойған Еркін,Той болса түзетемін кәмшәт бөркім.Келе сап сипатымды баяндадың,Есіңді аударды ма менің көркім.

Сөйтіп орындап отырған оқушыларға әрі қарай бір-бірімен ұқсастырып әр сөзін ойлап тапқырлықпен сынайысұрак-жауап оқыған оқушылардың көпшілігі егер оданкейінгі оқу немесе жұмысы одан шығармашылықты талапетсе, бұған барынша қарсылық көрсетеді. Егершығармашылық әрекетке білім беру курсының басынанбастап, тіпті мектепке дейінгі дем беріп отырса мұндайқайшылыктарды жоюға болады.

Еліміздің егемендік алу барысында қоғамдық өмірдіңбарлык салаларында соның ішінде білім беру саласындажүріп жатқан демократияландыру мен ізгіліктендірумектепті осы күнге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуаттыталпыныстарға жол ашты. Білім беруді жетілдірудің біржолы - сабақтың диференциялық әдіспен оқьпу.Диференциялык әдіспен оқытушы, іске асыру үшінқосымша материалдар, диаграммалар, жеке тапсырмалар,суреттер, әр бір такырыпқа арналған көрнекі кұралдар,сондай-ак сұрыпталған сұрақтар алынады. Диференциялықәдіспен оқытқан кезде оқушылардың жұмысына бағаларқойып, дәріптеп, көтермелеп және кеңес нұсқаулар беріпотырған жөн. Студенттер мен немесе оқушыларментақырыпты қайталау кезінде білім, білік жинақтауғаарналған жұмыстар ұйымдастыру керек. Мысалы: музыка

134

бағдарламасындағы 2 сынып III, IV тоқсан тақырыбындағы«Аңыз ертегі әлеміндегі ән мен күй» өту барысындағыхалық ертегісіне жазылған Ш.Құлманованың «Жыл басыкім болады?» операсын үйренуде біз оқушыларға ата-аналарға, сьшып жетекшілеріне тапсырма береміз. Оларопераға байланысты иллюстрация, суреттер, кіріспебөлімінде жануарлардың орман ішіндегі жиылысы, 12жануарлардың суреттері (сиыр, жылқы, түйе, барыс, үлу,жылан, маймыл, қой, тауықтың т.б.) осы операны өтубарысында оқушылармен диферинциялдық жұмыс өтеқажет бар. Олар:

- сурет, иллюстрация дайындау (жеке оқушылар, ата-ана);- окушыларға алдын-ала дайындаған сұрақ-жауаптар;- жануарлардың ән айтып тұрғанда ойын, биін яғни

қимылын көрсетіп үйрету.Міне осындай қиын да қызыкты жұмыс барысында

оқушымен, оқытушы, ата-аналар арасында шығармашылықбіріккен жұмыс жүреді.

Келесі бір айтатын нәрсе оқытудың проблемалықтәсілінің көздейтін мақсаты студенттер мен оқушылардыңсабақ бойы ой еңбегімен шұғылдануын қамтамасыз ету. Олоқушыны ізденуге, салыстыруға, қорытынды жасай білуге,сол арқылы өз беттерінше білім алу дағдыларына үйретеді.Ой қайшылығын, пікір таласын тудырып, дұрыс ойқорытындысы жасалған жағдайда ғана көздеген мақсатқажетуге болады.

Мысалы: 4 сыныптағы «Түрлі халықтардың музыкалықшығармалары» тақырыбындағы Ғ.Жұбанованың«Хирасимо» балетін тыңдауға беріледі.

Сонымен қатар совет композитарыД.Б.Кабалевскийдін «Жапон халык әні жәнефортепианолық вариацияларын» тыңдатамыз. Бұлтақырыпты өту барысында біз оқушыларға синтез жәнеанализ әдісін қолдану арқылы жүргіземіз (проблемалықоқыту). Екі шығарманың ұқсастығы және айырмашылығынсалыстыра білу оны талдау арқылы, оның ұксастығы 1945жылы Жапонияның екі қаласы Нагасаки мен ХиросимоғаАҚШ атом бомбасын тастады. Бұл окиға бүкіл дүние жүзіндур сілкіндірді. Атом бомбасынан мыңдаған адам жазықсызқырғынға ұшырады. Осы жағдай екі композиторға ой сап,

135

ол жапон жеріне «Сакура», «Шиә» халык әндерін негізгеала отырып музыка жазды. Шие ағашы көктемде қызғылттүсті нәзік гүлге бөленеді. Ол жапоңдықтардың күнтізбесінде жыл бейнесі болып саналады. Міне ортақтақырып, адамдар өмірі, уақиға, тарихы. Алайырмашылығы ол Ғ.Жұбанованікі - балет, алД.Кабалевскийдікі -вариация. Ғазиза Жұбанова Қазаккомпозиторы, ал Д.Б.Кабалевский орыс композиторы.Ұқсастығы - дүние жүзінің барлық халык бейбіт өмір сүруітиіс. Сондай-ақ кез-келген ұлт, халық, бір-бірін сыйлапбейбіт қатар өмір сүруге міндетті. Әрбір ел бір - бірініңтәуелсіздігін, тұтастығын, құрметпен ішкі істерінеараласпау және қол сұқпауға тиіс. Ең негізгісі бақытатаулының әр кімнің ез қолында екендігін түсіне білу...деген ұқсастық. Қорыта келгенде проблемалық оқытумузыка сабағында барлық такырыпқа сай келе бермейді.Сондықтан барлық сабақта қолдана беруге болмайды.Проблема тууға ыңғайлы тақырыпты теріп ала білу музыкапәні ұстазының ізденімпаздығына, тапқырлық шеберлігінебайланысты.

Майра және өнер. /Қазақстан Респубдикасыныңі 10 жылдығына орай өткізілген Майра Уәлиқызы атындағы I халықаралык ән-жыр конкурсының арналған әдеби-көркем, тарихи-танымдық және ғылыми-әдістемелік материалдар жинағы.

- Алматы, 2001. - с.160-164.

Э.С.Сұлтанғалиева

БҮГІНГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ОНЫҢ ЕРТЕДЕН АЛЫПТАСҚАН ХАЛЫҚТЫҚ АРНАЛАРЫНА ТАБИҒИ ӘУЕЛДІЛІГІ

«Қазакстан - 2030» стратегиясы анықтап берген жәнеРеспубликаның ғылым мен білім беру жүйесінің алдындатұрған жауапты міндеттердің бірі мемлекет үшінҚазақстанның гүлденуіне, егеменді еліміздің өсіп-өркендеуіне өз үлесін қосар білімді, мәдениетті жастардытәрбиелеу болып табылады.

Педагогика немесе кез келген ғылым салаларыныңзерттейтін объектісінің құбылыстары мен зандылықтарынбілу шарт. Білім беру процесінің мазмұны да осызаңдылықтармен сипатталуға тиіс. Бүгінгі таңдапедагогикалық ой-сананың физика, химия, биология

136

сияқты нақты ғылым салаларынан айырмашылығы оныңхалык дүниетанымының тарихы мен заңдылықтарынзерттеуінде болып отыр.

Дегенмен, педагогика ғылымында шешімін таппағанмәселелер аз емес. Оларды біз тарихи және теориялыкпроблемалар деп екі салаға жіктер едік. Осыдан келіппедагогикалық мақсаттар мен халықтык қағидаларды,білім беру әдістері мен кұралдарын зерттеуменайналысатын ғылымның теориялық негіздерін жасаудыңмаңыздылығы туады.

Соңғы жылдары педагогиканың әдістемелікмәселелерін зерттеу ісіне де ерекше көңіл бөлініп отыр.Көптеген мамандар ғылымның осы саласында байматериалдардың жинакталғандығын атап көрсетуде. Біракжекелеген айғақтардың, эмпиристік бақылаулар менкейбір тұжырымдардың бәрі бірдей бұл ғылыми процестіжетілдіруге әкеле бермесе керек. Оның басты себебінпедагогикалық зерттеулердің әдістемелік негіздерінжасауда теориялық ғылымның кенже қалыпотырғандығынан іздеуміз керек.

Ғылымның жана белесіне көтерілу үшін әдістемелікзерттеу тәсілінің маңызы аса зор. Ол ғалымдарға ғанаемес, әдіскер мұғалімдерге де ауадай қажет.

«Педагогикалық әдістеме» - ғылыми категория. Оныңерекшеліктерін қарастырған кезде біз еріксіз осы терминніңшығу тарихына оралуымыз қажет болады. Ежелгі гректілімен айтқанда ол «әдіс туралы ғылым» немесе «әдістіңтеориясы» деген ұғым береді. Әдістеме дегеніміз – ғылымипроцесс, қағидалар мен құбылыстарды жүйелі талдауәдістері негізінде зерттеу болып табылады.

Педагогикалық әдістеменің өзіндік ғылыми аппараты,дәлірек айтқанда «заң», «заңдылық» және «қағидалар»сиякгы негізгі категориялары бар. Аталған терминдердіңөзіндік мән-мағыналары да бар.

Бірқатар зерттеушілер жоғарыда аталғантерминдерді өзара сабақтас терминдер - синонимдертүрінде қолданып келеді. Олай болғанда бұл атаулардыңөзара ерекшеліктері көмескіленіп, мағынасы ортақ болыпкөрінеді. Дұрысында бұл негізгі категориялар педагогикағылымының барлық жұмыс категорияларының (мақсаттар,әдістер, гипотеза және т.б.) маңыздылығын айқындасакерек.

137

Й.Я.Лернер «заң» категориясын оқыту процесіндепайда болып, одан әрі даму үстінде болатынқұбылыстардың ішкі байланыстары ретінде қарастырады.Ғалым көп жағдайларда оқыту заңдарын білімді игерузаңдарымен шатастырады деп дұрыс пайымдайды.

Ғылымда «заң» категориясымен қатар, «заңдылық»ұғымы да жиі қолданылады. И.Я.Лернер бүл ұғымның екітүрлі мағынасы бар екендігін атап көрсетеді. Олар: 1)«заңдылық» атауының «заң» терминіне қарағандамағынасы кеңірек, яғни заңдылық табиғат пен қоғамныңжалпы сипатын береді. Осыдан келіп табиғат пен коғамшеңберінен заңдарды бөліп алып қарастыруымыз қажет; 2)заңдылық деп «толық танылмаған заңдарды» айтуғаболады, мұндай жағдайда кұбылыстардың жинактылығы,біршама тұрақтылығы негізгі назарда болады.

Педагогика ғылымы үшін «заңдылык»категориясының екінші анықтамасы әлдеқайда жақын.Осыған орай біз дидактикалық заңдылықтардың өзіндікерекшелігі, оқытудың барлық үш элементі -ұстаздың жәнеоқыту кызметі мен білім алу объектісінің, яғни білім берудіңмағынасы арасындағы тұрақты тәуелділікті көрсету керекдеген тұжырымға қосыламыз.

Енді «принцип» категориясын талдап көрелік.Ғылымда орнығып, қалыптасып қалған ұғым бойынша,принцип дегеніміз - негізгі қағида, белгілі бір теорияның,ғылыми концепцияның алғы шарттары, адамның өміршындығына деген көзқарасының, қызметі мен іс-әрекетініңөлшемдері.

Енді бір анықтама бойынша «оқыту принциптері»дегеніміз болашак ұрпаққа білім беру және оны тәрбиемақсаттарына сай оқытудың сипатын аныктайтын негізгіқағидалар болып шығады. Энциклопедиялықбасылымдарға жүгінер болсақ, онда дидактикалыққағидаларға мынадай анықтама берілген: «Дидактикалықпринциптер оқу процесінің заңдылықтары мен болашақұрпаққа тәрбие берудің жалпы мақсаттарына сәйкесмектептегі оқу жұмысының әдістері мен ұйымдастырутүрлерінің мағынасын анықтайды. Дидактикалыққағидаларға оқу процесі заңдылықтарының көрсетілуі,оның тереңдігі мен дәлдігі педагогика және оныменсабақтас психология, жоғары нерв қызметінін

138

физиологиясы сияқты басқа да ғылым салаларының дамудәрежесіне байланысты».

В.И.Загвязинскийдің айтуынша, «принцип»категориясы ғылыми жағынан терең әрі жан-жақтынегізделуі шарт. Олардың ішінен зерттеуші мынақағидаларды айрықша атап көрсетеді: ғылымилықпринципі, тарихи және логикалық бірлік принципі, зерттеудіңконцептуальдық бірлігінің принципі.

Бүгінгі ғылымда «оқыту принципі» талас тудырыпотырған мәселелердің бірінен саналады. Мұндайпікірталастың өрбуі, біздің ойымызша, «принцип» сөзініңкөп мағыналығында болса керек. Мысалы, белгілі педагог-зерттеуші В.Оконь «принцип» категориясының бұрынғықалыптасып қалған анықтамадан өзгеше жаңаклассификациясын берген. Оның көрсетуінше, бұлкатегорияның алғашқы мағынасы (принцип) белгілі бірпроцестерді бағыттайтын ғылыми заңдылыққа негізделгентұжырым болмак. Екіншіден, ол міндетті тәртіп нормасы.Ал, үшіншіден, белгілі бір концепциядан туындайтын тезис.Поляк ғалымы В.Оконь қағидалардың мұндай комплекстіжүйесі оқу процесін тереңірек тусінуге мүмкіндік береді депесептейді.

Білім беру процесінің кептүрлілігіне қарамастанондағы бағыттаушы және айқындаушы қызметтідидактикалық принциптер атқарады. Біз «принциптер»категориясына оқу жүйесінің стратегиялык мақсатынкөрсететін түпкі идеялардың жататындығын түсінуімізқажет.

Окыту принциптері әдетте сол процесті талдаунәтижесінде белгіленеді. Осыған байланысты ғылымдақалыптасқан теориялық топшылаулар бар. Олар көбінеқоғамның мектеп алдына қойған мақсаттарын қабылдау,түсіну деңгейін және сол мақсаттарды жүзеге асырудыңжолдары мен құралдарын, заңдылыктарын мойындаудәрежесін байқатады. Олай болса халық дүниетанымыжүйесінде жинақталған әлеуметтік тәжірибені игеруменқатар, қоғамдық тәжірибенің сол жеке адамның игілігінеайналдыратын әлеуметтік қызметін де зерттеу қажетболады.

Білім беру процесінің мазмұнын қоғамныңэкономикалық және идеологиялық құрылысынан, оныңдаму дәрежесі мен заңдылықтарынан бөліп қарауға

139

болмайды. Кез келген ғылыми қағиданың, заңның немесекатегорияның әдістемелік маңызы дүниені өзгерту,тәлімгерлік танымды дамытуда шешуші қызмет атқаруынаорай бағаланса керек. Ғылыми негізде жасалған белгілі біріс-әрекет регулятивті принциптерге бағынады.

Өз кезегінде зерттеу жұмыстарының нәтижесі осыпринциптерге тікелей байланысты болады. Мысалы, бірғылыми-педагогикалық мәселе жөніңде әр түрлі көзқарас,бір-біріне қарама-қарсы пікірлер туындауы мүмкін. Мұндайжағдайда ғылым белгілі бір айғақтарды түсіндіру тәсіліретінде қарастырылады және ол осы ғылыми түсініктіңәдісіне сай келуі шарт.

Қазіргі уақытта әр түрлі тарихи кезеңдердегі білімберу принциптерін халықтың тарихи-әлеуметтік қарым-қатынастармен байланыстыра зерттеу мәселесінеқұлшыныс байқалуда. Жаңа әдістемелік негіздердіңжасалуы әлеуметтік өмірмен тығыз байланысып жатады.

Рас, бұған дейін «тарихи әдістеме» категориясы бойкөрсеткен болатын. Бірақ ол көбіне бір дидактикалықайғақтарды қарастыруға, оларды тіркеп, талдау ментүсіндіруге негізделді. Бұл - себеп заңдарының ізденісіболмақ. Осы орайда В.Оконьнің халықтық қағидалардыңтеориялық арналарына ерекше мән беру - тарихидәстүрлерге құрмет деген орынды пікірін атапкөрсеткеніміз жөн.

Әлемдік ғылым тарихының жетістіктеріне сүйенекеліп, білім берудің тиімді әрі прогрестік жүйелерінің негізі- жастардың халық дүниетанымы негізінде дамуынқамтамасыз етуге талпынушылық деген тұжырым жасауғаболады. Бұл ғылыми жүйенің бағыт-бағдарын анықтайтынстратегиялық мақсат. Осы орайда В.Оконьнің тағы бірпікірін еске алу орынды болар еді. Оның пайымдауынша,тариха зерттеулердің мақсаты - өткенді зертгеугемүмкіндік беретін жалпы заңдылықтарды ашып көрсету.Бұл мақсатты жүзеге асырмай тұрып бүгінгі құбылыстардытолық түсінуге, болашақты болжауға тағы болмайды.

Бүгінгі білім беру жүйесінің оның ертеден калыптасқанхалықтық арналарына табиғи тәуелділігін зерттеудіңқажеттілігі туды. Оқыту процесінің тиімділігі білім беружүйесі мен белгілі бір ұлттық дәстүрлердің арасындағысабақтастықты анықтап, оны барынша терең дамытуғатығыз байланысты екендігін ерекше атап өткеніміз жөн.

140

Сонда ғана оқыту табиғаты мен халыктық қағидаларзаңдылықтарын түсінуге, стратегиялық мақсаттарды дәланықтауға, оқытудың өміршең әдістерін таңдап алуғамүмкіндік туады.

Әрбір халықтың тәлімгерлік тарихына назар саларболсақ, ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан молтәжірибені байқаймыз. Бүгінгі мақсат халықпедагогикасының сол озық идеяларын жаңдандырьш, білімберу жүйесіне енгізу болып отыр.

Әрбір халық зиялылары сияқты қазақтың озық ойлыағартушылары да тәлімдік жүйенің тарихи-әлеуметтікнегіздерін іздестірумен болды. Онын бір жағы жастарғахалыктық-эстетикалық тәрбие ұрығын егу ісіменбайланысып жатты. Бері келе жастардың мәдени-руханиөсу сатыларын анықтау ісі өз алдына мәселе ретіндеқойылды. Осылайша халық дүниетанымын ғылымитұрғыдан бағалау және игеру ісіне жол салынды. Олай болсахалық дүниетанымының негізгі қағидалары сол халыктыңғасырлар бойы жинақталған тәлімгерлік тәжірибесінталдау негізінде анықталуы керек. Соңда халықдүниетанымының мән-мағынасы түрлі айғақтар жөніндеақпар беру немесе оны жинақтау ғана емес, жас ұрпақбойында ұлттық сана-сезім қалыптастырып, оны белгілі біртәлімгерлік тәсілдер аркылы ұғындыру болып табылатыныанықталды.

Осындай ғылыми-шығармашылық ізденістердіңнәтижесінде оқытудың зандылықтары мен принциптеріайкындалып, өз кезегінде ол халық дүниетанымы сияқтыауқымды тарихи процестің қайта жандануына ерекшеықпал жасайды.

Бұл мақала алғашқы рет жарияланып отыр.

141

Мазмұны

Кіріспе .......................................................................................................3

І тарау. Оқу пәні ретіндегі музыкалық білім беру

теориясы ..................................................................................................4

1.1. Музыкалық білім беру теориясының мәні ....................................4

1.2. Музыка пәні мұғалімнің кәсіптік ғылыми-әдістемелік

негізде дайындауға музыкалық білім беру

теориясының орны....................................................................................5

142

ІІ тарау. Білім беру процесіндегі музыка өнері ................................72.1. Музыкалық білім беруді жүзеге асырудағы музыкалық өнердің қызметі.........................................................................................72.2 Қазіргі әлеуметтік–мәдени білім беру жүйесіндегі музыкалық өнердің орны..........................................................................9

ІІІ тарау. Музыкалық білім беру жүйесі – бала тұлғасын қалыптастырудың ошағы ...............................................123.1. Оқушылардың тұлғасын сапалық деңгейде дамытудағы музыкалық білім беру үрдісінің приоритетті маңызы ....................................................................................................123.2. Музыка пәні мұғалімінің оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты бейімдеуі ...............................................15

IV тарау. Музыкалық білім берудің мақсат - міндеттері мен принциптері ...................................................................................194.1. Музыкалық білімберідің мақсат-міндеттері .................................194.2. Музыкалық білім берудің принциптері ........................................21

V тарау. Музыкалық білім беру мазмұнынң негізгі элементтері ............................................................................................245.1. Оқушылардың музыкалық өнерге деген эмоциялы-құндылықтың қатынастығы тәжірибесі ..............................................245.2. Музыкалық білім .............................................................................245.3. Музыкалық икемділік пен дағдылар .............................................25

VI тарау. Музыкалық әрекеттің түрлері .........................................286.1. Музыкалық әрекет түрлерінің жалпы сипаттамасы ....................286.2. Жеке музыкалық әрекет .................................................................286.3. Музыкалы-теориялық әрекет .........................................................326.4. Музыкалық – тарихи әрекет ...........................................................326.5. Музыкалық жартылай көркемдік бағыттағы әрекет ....................336.6. Музыкалық қатысымдылық әрекет ...............................................33

VII тарау. Музыкалық білім беру әдістері ......................................357.1. Музыкалық сабақтарында жалпы дидактикалық әдістерді қолдану ерекшеліктері ..........................................................357.2. Музыкалық білім берудің өзіндік, арнайы әр түрлі жақтарын қамтиді ...................................................................................35

VIII тарау. Музыкалық білім беру формалары .............................388.1. Музыка сабағы жалпы музыкалық білім беру жүйесінің негізгі формасы екендігі ........................................................................38

143

8.2. Оқушылармен сыныптан және мектптен тыс музыкалық жұмыстар ............................................................................448.3. Оқушылардың өздігінен білім алуы ..............................................45

IX тарау. Музыка пәні мұғалімінің музыка - педагогмкалық қызметі ..................................................................479.1. Конструктивтік кәсіби қызмет .......................................................479.2. Музыкалық – орындаушылық әрекет ............................................479.3. Кәсіби коммуникативтік – ұйымдастырушылық әрекет .............499.4. Зерттеушілік әрекеті .......................................................................509.5. Жеке стил әрекеті ............................................................................51

X тарау. Музыка мұғалімінің жеке тұлғасы және оның приоритетті кәсіби сапасы .......................................................5210.1. Музыка мұғалімі және оның қоғамдағы статусы .......................5210.2 Музыка мұғалімінің приоритетті кәсіби спалақ деңгейі ............52Ұсынылатын әдебиеттер. Негізгі ..........................................................56

Қосымша ................................................................................................59А.Жұбанов. Жас буынға эстетикалық тәрбие берейік ........................60М. Ахметова. Музыка мәдениеті және ұлттық дәстүр .........................63Р.Р. Жәрдемәлиева. Жаңа программа жайында ....................................66Ө.Байділдаев. Музыкалық оқу тәрбие жайында пікірлер ...................70Ө.Байділдаев. Эстетикалық тәрбиені де ұмытпайық ...................72Меңдіаяхова Қ.М. Қазақ халқының музыка өнерінің теориялық негіздерінің бастаулары ..........................................73Бегалиева Г.К. Тәрбие жаңаруының бүгінгісі және болашағы ............................76Ш.Б.Кульманова. Состояние и перспективы развития общего музыкального образования школьников в Казахстане .................................................................................................81Қарамолдаева Г.Ж., Алисова Р.Е. Музыка мұғалімінің дауысын қою проблемасы .....................................................................83Т.А.Кишкашбаев. О многопрофильности профессионального образования в области искусства ...........................................................................................................86Қарамолдаева Д.О. Рок-музыка стилі тарихынан ..............................91М.М.Нағымова. Мектептегі музыка сабағын өткізудің әдістемелік жолдары ..............................................................................95Р.Қ.Дүйсембинова. Қазақ халық әндерінің тәрбиелік

мәні ..............102Ж.Ж.Еңсепов, А.Ж.Еңсепов. Домбыра тегінің философиясы ..........113

144

Ж.Ш.Таубалдинова. Жаңа әдістерді қолдану мәселелері ................125Э.С.Сұлтанғалиева. Бүгінгі білім беру жүйесінің оның ертеден қалыптасқан халықтық арналарына табиғи тәуелділігі ....................................................................................129

145

Н.С. Дүкенбай, Ә.Д. Әміренов

Музыкалық білім беру теориясы

Оқу құралы

146

147