B‹YOLOJ‹ 6

TAfiIMA VE DOLAfiIM S‹STEMLER‹

I. Bir Hücrelilerde Tafl›maII. Bitkilerde Tafl›ma

A. Yaprak ve StomalarB. Bitkilerde Suyun Tafl›nmas›C. Bitkilerde Besinin Tafl›nmas›

III. Omurgas›zlarda Dolafl›m IV. Omurgal›larda Dolafl›mV. ‹nsanda Dolafl›m Sistemi

A. Kalp1. Kalbin Çal›flma Mekanizmas›

B. Kan Damarlar›1. Atardamar2. Toplardamar3. K›lcal Damar

C. Kan Dolafl›m› 1. Küçük Dolafl›m2. Büyük Dolafl›m

D. Lenf Dolafl›m› E. Kan Bas›nc›F. Kan›n GörevleriG. Kan›n P›ht›laflmas›

VI. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Di¤er Sistemlerle Olan ‹liflkisiVII. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Sa¤l›¤› VIII. ‹nsanda Savunma ve Ba¤›fl›kl›k

A. Enfeksiyonlara Karfl› Savunma B. Ba¤›fl›kl›¤›n OluflumuC. Ba¤›fl›kl›k Çeflitleri

1. Do¤ufltan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›k 2. Sonradan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›k

a. Aktif Ba¤›fl›kl›k b. Pasif Ba¤›fl›kl›k

D. Ba¤›fl›kl›k Sitemi Bozukluklar›

ÜN‹TE I

B‹YOLOJ‹ 6

2

BU ÜN‹TEDE NELER Ö⁄RENECE⁄‹Z?

• Konu metinlerini okuyunuz.

• Konu içinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.

• Konularda verilen sorular› yan›tlayamad›ysan›z tekrar bafla dönerek çal›fl›n›z.

• Dikkatinizi çekmesi amac›yla vurgulanm›fl bölümleri tekrar okuyunuz ve gerekiyorsa yazarak çal›fl›n›z

BU ÜN‹TEY‹ NASIL ÇALIfiMALIYIZ?

Bu üniteyi bitirdi¤inizde,

• Bir hücreli canl›larda, bitkilerde, omurgas›z ve omurgal› hayvanlarda besin ve madde tafl›nmas›n›n nas›l gerçekleflti¤ini,

• ‹nsandaki kan ve lenf dolafl›m›n›,

• Kan ve lenf dolafl›m›n› sa¤layan yap›lar›,

• Kan›n görevlerini, p›ht›laflmas›n› ve önemini,

• Ba¤›fl›kl›¤›n ne oldu¤unu, çeflitlerini ve önemini ö¤reneceksiniz.

☞ ☞

✍ ✍

❂

❂

❂

B‹YOLOJ‹ 6

3

TAfiIMA VE DOLAfiIM S‹STEMLER‹

Canl›lar›n yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt›myapma gibi yaflamsal olaylar› gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar›ndevaml›l›¤› canl›lar›n bulunduklar› ortamdan ald›klar› besin ve oksijen ile mümkündür.D›flar›dan al›nan oksijen ve besinin canl›n›n tüm hücrelerine ya da bir hücrelilerdeoldu¤u gibi hücrenin ilgili organeline tafl›nmas› gerekir. Bu tafl›ma iflleminin gerçekleflmesiiçin canl›larda özel tafl›ma ve dolafl›m sistemleri geliflmifltir. Bu sistemler canl›n›ngeliflmiflli¤ine göre de¤iflmektedir.

I. Bir Hücrelilerde Tafl›maBir hücreli canl›lar›n özel bir tafl›ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar›

gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar›yla osmoz, difüzyon ve aktiftafl›ma yoluyla hücre içine al›rlar.

Yar› geçirgen zardan suyun, çok yo¤un oldu¤u ortamdan az yo¤un oldu¤u ortama

geçmesine ozmos denir.

Molekül ya da iyonlar›n yo¤un olduklar› alandan düflük yo¤unlukta olduklar› alana

geçifline difüzyon denir.

Maddelerin enerji kullan›larak zardan geçirilmesine aktif tafl›ma denir.

Maddeler hücre içerisinde sitoplazman›n hareketleriyle tafl›n›r. Sindirilen besinlerinart›klar› ise yine ayn› yolla hücre zar›ndan d›flar› at›l›r. Solunum için gerekli olan gazlarda sitoplazma hareketleriyle hücrenin her taraf›na ulaflt›r›l›r.

II. Bitkilerde Tafl›maBitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetleri

oluflturur. Odun demetleri birkaç çeflit hücre içermektedir. Bunlar aras›nda yer alanodun borular› geliflimini tamamlam›fl ve canl›l›¤›n› kaybetmifl hücrelerden meydanagelmifltir.

Soymuk demetleri; soymuk borular›, arkadafl hücreleri ve destek hücrelerdenoluflur. Soymuk borular›nda organik bileflikler ve baz› mineraller tafl›n›r. Soymuk borular›canl› hücrelerden oluflur. Soymuk borusu hücreleri aras›nda delikler oldu¤undankalburlu borular da denir (fiekil 1.1).

B‹YOLOJ‹ 6

4

fiekil 1.1: Odun ve Soymuk borular›

A. Yaprak ve StomalarYaprakta epidermis hücrelerinin farkl›laflmas›ndan meydana gelen stomalar

(gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m›n›n ve fotosentez sonucuoluflan O2’nin ç›k›fl›n›n yap›ld›¤› yerlerdir. Ayr›ca stomalar su ç›k›fl›n› da sa¤layarakbitkinin su miktar›n› ayarlamaktad›r. Stomalar genellikle yapra¤›n alt k›sm›nda yer al›r.

Suyun buhar hâlinde gözeneklerden atmosfere verilmesine terleme denir.

Bitkilerde terleme yoluyla d›flar›ya verilen su miktar›n›n % 90’n› stomalarlagerçekleflir. Bitkilerde terleme h›z›n› bitkinin kök- gövde oran›, yapra¤›n yap›s› veyapra¤›n alan› etkilemektedir. Terlemeye etki eden çevresel faktörler ise nem, ›fl›k,s›cakl›k, topraktaki su miktar› ve rüzgard›r.

fiekil 1.2: Yaprak kesiti ve stoma

❂

B‹YOLOJ‹ 6

5

Bitkilerdeki terleme stomalar›n aç›l›p kapanmas›yla gerçekleflir. Stomalar›n aç›l›pkapanmas› ise bekçi hücrelerindeki su miktar›n›n art›fl ve azal›fl›na ba¤l›d›r. Stoma ikibekçi hücresi ve bunlar›n etraf›nda yer alan komflu hücrelerle çevrilidir. Bekçihücrelerin komflu hücrelere bakan taraf› ince, bofllu¤a bakan taraf› kal›n çeperlidir.Stomalar›n aç›l›p kapanmas› bekçi hücreleri ile komflu hücreler aras›ndaki K+ iyonumiktar›n›n fakl›l›¤›na ba¤l›d›r. Komflu hücrelerden bekçi hücrelere K+ geçifli olur.Böylece bekçi hücrelerdeki çözünmüfl madde miktar› artar. Buna ba¤l› olarak bekçihücrelerine ozmosla su girifli gerçekleflir. Su girifli bekçi hücrelerini fliflirir ve turgorbas›nc› artar. Bekçi hücrelerinin ince çeperleri gerilerek ( içe do¤ru ) stoma aç›l›r. Buarada aç›k stomadan gaz geçifli ve su buhar› ç›k›fl› gerçekleflir. Bekçi hücrelerindeki K+

iyonlar› hücre d›fl›na pompaland›¤›nda ozmotik bas›nç düfler, hücre su kaybeder vebekçi hücreler eski hâlini alarak stoma kapan›r (fiekil 1.3).

B. Bitkilerde Suyun Tafl›nmas›

Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac›l›¤› ile topraktan al›n›r. Dahasonra iletim dokusuna ve yapraklara do¤ru hareket eder.

Bitkilerde suyun tafl›nmas› iki olayla gerçekleflir. Bunlar kök bas›nc› ve terlemekohezyon kuvettidir. Kök bas›nc›na kök hücrelerindeki su yo¤unlu¤u ile topraktaki suyo¤unlu¤u aras›ndaki farktan oluflan ozmotik bas›nç neden olur. Kök bas›nc›na ba¤l›olarak köklerdeki emici tüylerle al›nan su birkaç metreye kadar ç›kar.Yani su köklerdenyukar› do¤ru itilir. Ancak çok uzun bitkilerde kök bas›nc› suyun iletiminde yeterliolmaz. Kök bas›nc›n›n olmad›¤› ya da yeterli olmad›¤› bu durumda da su yapraklardanyukar› do¤ru çekilecektir.

fiekil 1.3: Stomalar›n aç›k ve kapal› durumu

☛ Stomalar›n görevini söyleyiniz.

➠ Stomalar aç›ld›¤› zaman hücreler aras› bofllukta biriken su buhar› d›flar› verilir. Buarada difüzyon yoluyla gaz al›flverifli gerçekleflir.

Kalburlu borular besini bir fleker kayna¤›ndan bir fleker havuzuna tafl›r. fiekerkayna¤› denilen yap› fotosentezin gerçekleflti¤i organ örne¤in yaprak, fleker havuzu isebesine ihtiyac› olan bitkinin gövde, gövde uçlar›, meyve vb. organlard›r.

Yapraklarda fotosentez sonucu oluflan fleker aktif tafl›ma ile soymuk borularınageçer. Yaprak hücreleri bu durumda kaynak ifllevi görür. Soymuk borusunda flekeryo¤unlu¤u art›nca hücrenin su miktar› azal›r. Ozmotik bas›nç fark›ndan dolay› komfluhücrelerden su girifli olur. Su girifliyle oluflan s›v› bas›nc› suda çözünen flekerin kökedo¤ru hareketini sa¤lar. fieker bir anlamda havuz ifllevi gören kök hücrelerine geçer.Tafl›nan çözeltideki fleker yo¤unlu¤u azal›r. Su yo¤unlu¤u artar. Su odun borular›nageçerek yukar› do¤ru tafl›n›r (fiekil 1.4).

B‹YOLOJ‹ 6

6

❂ Yapraklardan su buharlaflt›kça suyun yukar› do¤ru emilmesi olay›na terlemekohezyon ad› verilir.

Su molekülleri hidrojen ba¤lar›ndan dolay› birbirlerine ba¤lanma e¤ilimi gösterir.Moleküllerin birbirine tutunmas› çok büyük bir güç oluflturur.Yani su molekülleri birbirine s›k› s›k›ya tutunmufl durumdad›r. Bu birbirine tutunan su molekülleri birçekme gücü ile yukar› do¤ru hareket eder. Yapraklardan su buharlaflt›kça yerini çekmegücü sayesinde yukar› do¤ru ç›kan su molekülleri al›r. Su molekülleri odunborular›ndan çekilirken, çekilen suyun yerini emici tüylerle al›nan yeni su moleküllerial›r.

C. Bitkilerde Besinin Tafl›nmas›Bitkilerde besin soymuk borular› taraf›ndan tafl›n›r. Bu besin maddelerini fotosentez

sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap›lan amino asit vb. organik maddeleroluflturur. Ancak bu besin maddeleri do¤rudan de¤il suda çözünmüfl olarak floemdetafl›n›r.

☛ Bitkilerde su kökten yapraklara do¤ru hangi yolla tafl›n›r?

➠ Soymuk hücreleri birleflerek kalburlu borular› oluflturur. Hücreler aras›nda delikleri olan ve kalburlu plak denilen yap›lar vard›r. Bu yap›lar kalburlu borularda soymuk öz suyunun ak›fl›n› sa¤lar.

➠ Odun borular›ndan su kökten yapraklara do¤ru tek yönlü iletilir.

➠ Her havuz besinini kendine en yak›n kaynaktan al›r.

fiekil 1.5: Süngerler O2’i sudan difüzyonla al›r, CO2’i difüzyonla suya verir.

III. Omurgas›zlarda Dolafl›mOmurgal› ve omurgas›z tüm canl›lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D›flar›dan

ald›klar› besin ve O2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art›k maddeolarak da CO2’i ( karbon dioksit) d›flar› atarlar. Bu maddelerin iletimi canl›larda farkl›flekillerde gerçekleflir.

Örne¤in: Hidra, planarya ve di¤er yass› solucanlarda içi s›v› dolu olan vücut bofllu¤umaddelerin iletimini sa¤lar. Yuvarlak solucanlarda da dolafl›m sistemi yoktur. Süngerler devücut hücreleri do¤rudan d›fl ortamla temas hâlinde oldu¤undan solunum gazlar›n›nal›flverifli difüzyonla sa¤lan›r (fiekil 1.5).

B‹YOLOJ‹ 6

7

☛ Bitkilerde besin nas›l tafl›n›r? Aç›klay›n›z.

➠ Odun borular›nda iletim tek yönlü, soymuk borular›nda iki yönlüdür. Ancak soymukboru hücreleri canl› hücreler oldu¤undan iletim h›z› odun borular›na göre yavaflt›r.

fiekil 1.4: Odun ve Soymuk borular›nda maddenin tafl›nmas›

B‹YOLOJ‹ 6

8

Özel dolafl›m sistemine sahip hayvanlarda sistem; aç›k dolafl›m sistemi ve kapal›dolafl›m sistemi olarak ikiye ayr›l›r. Her iki sistemde de dolafl›m s›v›s› (kan), s›v›n›ndolafl›m›n› sa¤layan yap›lar (kan damarlar›), kasl› yap›ya sahip ve s›v›n›n vücut içindekihareketlili¤ini sa¤layan organ (kalp) yer almaktad›r.

Aç›k Dolafl›m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl›larda ve yumuflakçalar›nço¤unda görülmektedir. Kalbin kas›lmas›yla kan aç›k olan ön ve yan damardan vücutbofllu¤una yay›l›r. Kalp gevfledi¤inde kan aç›kl›klardan tekrar kalbe döner (fiekil 1.6).

Kapal› Dolafl›m: Bu dolafl›m sistemi baz› omurgas›zlarda (halkal› solucan, ahtapot,mürekkep bal›klar›) ve omurgal›larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalpkan› kal›n damarlardan ince damarlara do¤ru pompalar. Kan damarlar içinde iletilirken,kan- doku s›v›s› ve doku s›v›s› ile vücut hücreleri aras›nda madde al›flverifli gerçekleflir.Halkal› solucanlarda s›rtta ve kar›nda uzanan iki uzun ve bunlar› birbirine ba¤layanhalka fleklindeki damarlar vard›r. Kan›n dolafl›m› s›rtta arkadan öne, kar›nda ise öndenarkaya do¤rudur (fiekil 1.7).

fiekil 1.7: Halkal› solucanda kapal› dolafl›m sistemi.

fiekil 1.6: Çekirgede aç›k dolafl›m sistemi.

➠ Aç›k dolafl›m sisteminde kan ile doku s›v›s› ayn› s›v›d›r.

➠ Halkal› solucanlar, ahtapot ve mürekkep bal›klar› d›fl›ndaki omurgas›z hayvanlardaaç›k dolafl›m görülmektedir.

B‹YOLOJ‹ 6

9

IV. Omurgal›larda Dolafl›mOmurgal› hayvanlarda kapal› dolafl›m sistemi vard›r. Bu dolafl›m sistemi bir kalp,

atardamar, toplardamar ve k›lcal damarlar ile kandan oluflmufltur. Atardamarlar, kan›kalpten vücudun di¤er bölgelerine tafl›yan damarlard›r. Toplardamarlar kan› dokulardantekrar kalbe getiren damarlard›r. K›lcal damarlar ise atardamar ile toplardamar aras›ndayer alan ince damarlard›r.

Omurgal› hayvanlar gurubunda yer alan canl›lar›n kalp yap›lar› birbirindenfarkl›d›r. Omurgal› hayvanlarda kan dolafl›m› ve dolafl›m sistemindeki yap›salfarkl›l›klar afla¤›da özetlenmifltir.

Bal›klarda kalp bir kulakç›k ve bir kar›nc›ktan oluflmufltur ve bunlar do¤rusalolarak yerleflmifltir (fiekil 1.8). Bal›klar›n kalbinde daima karbon dioksit yo¤unlu¤ufazla olan (kirli kan) bulur. Oksijence zengin kan (temiz kan) kirli kanla kar›flmaz.Çünkü kirli kan solungaçlardan geçerken oksijen miktar› artar ve temiz kan buradanvücuda da¤›l›r. Vücutta karbon dioksit yo¤unlu¤u artan kan tekrar kalbe döner. Kankalpten solungaçlara geçer. Böylece bal›klarda kan tek yönlü olacak flekilde kalptendokulara, dokulardan kalbe tafl›n›r.

➠ Kan ile doku s›v›s› aras›ndaki madde al›flverifli k›lcal damarlarda gerçekleflir.

☛ Aç›k dolafl›m ile kapal› dolafl›m aras›ndaki farklar› söyleyiniz.

Kurba¤alarda kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmektedir. Solkulak盤a akci¤erden gelen temiz kan, sa¤ kulak盤a ise vücudu dolaflan kirli kan gelir.Kulakç›klara gelen kan kar›nc›¤a geçer ve burada kirli ve temiz kan birbirine kar›fl›r.Ancak kar›nc›¤›n özel yap›s›ndan dolay› oksijen miktar› fazla olan bu kan kar›nc›ktanvücuda, oksijen miktar› az olan kan ise akci¤erlere gönderilir (fiekil 1.9).

fiekil 1.8: Bal›klarda kalbin yap›s›

B‹YOLOJ‹ 6

10

Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç›k ve bir bölmeyle ikiye ayr›lm›fl kar›nc›ktanmeydana gelmifltir. Ancak kar›nc›k tamamen ikiye ayr›lmam›flt›r (fiekil 1.10). Bu nedenlesürüngenlerde de kirli ve temiz kan birbirine kar›fl›r

fiekil 1.10: Sürüngenlerde kalbin yap›s›

Kurba¤a ve sürüngenlerin vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar›fl›r. Kandatafl›nan oksijen miktar› yeterli de¤ildir bu yüzden metabolizmalar› yavaflt›r ve vücuts›cakl›klar›n› sabit tutamazlar. Yaflad›klar› ortama göre vücut s›cakl›klar› de¤iflir. Bunedenle bu canl›lara so¤uk kanl› canl›lar denir.

➠ Yaln›zca Timsahlarda karıncık tamamen ikiye ayrılmıfltır. Ancak, bu canlılardakalpten ç›kan atardamarlar›n aras›nda Panizza denilen bir delik kalm›flt›r. Akci¤erlerden vevücuttan gelen kan sadece burada birbirine kar›fl›r.

☛ Kurba¤a ve sürüngenlere neden so¤uk canl›lar denilmektedir? Aç›klay›n›z.

fiekil 1.9: Kurba¤alarda kalbin yap›s›

fiekil 1.12: ‹nsan kalbinin yap›s› ve bölümleri

B‹YOLOJ‹ 6

11

Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve birbirinden tamamen ayr›lmıfl ikikar›nc›ktan oluflur. Akci¤erlerden gelen temiz kanla, vücutta dolafl›p kalbe gelen kirlikan asla birbirine kar›flmaz. Bu canl›lar için kanla tafl›nan oksijen miktar› yeterlioldu¤undan metabolizmalar› yavafl de¤ildir. Vücut s›cakl›klar› ortama göre de¤iflmez,her ortam için sabittir. Bu nedenle bu canlılara s›cak kanl› canl›lar denilir (fiekil 1.11).

V. ‹nsanda Dolafl›m Sistemi

‹nsanda dolafl›m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur.

A.Kalp‹nsanda kalp gö¤üs bofllu¤unda, iki akci¤er aras›nda, sol akci¤ere do¤ru yer

almaktad›r. Kalp iki kulakç›k ve iki kar›nc›ktan meydana gelir. Kar›nc›klar vekulakç›klar aras›nda kapakç›klar bulunur. Bu kapakç›klar kan›n kulakç›klardankar›nc›klara do¤ru tek yönde ak›fl›n› sa¤lar. Ayr›ca sa¤ kar›nc›ktan ç›kan akci¤er atardamar› ile sol kar›nc›ktan ç›kan aort damar› bafllang›c›nda da kapaklar vard›r. Bunlaryar›m ay fleklinde olup kan›n tek yönde kalpten damarlara girmesini sa¤lar (fiekil 1.12).

fiekil 1.11: Kufllar ve memelilerde kalbin yap›s›

B‹YOLOJ‹ 6

12

❂

1. Kalbin Çal›flma Mekanizmas›Kalp kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r. Bu kas›lma ve gevfleme olay› kalbin kasl› yap›s›

sayesinde gerçekleflir. Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar, gevfledi¤inde ise kalbinbölmelerine kan dolar.

Kalbin kas›lmas›na sistol, gevflemesine diyastol ad› verilir.

Kulakç›k gevfleme an›nda iken toplardamarlardan kan kulakç›klara dolar. Kulakç›klaragelen kan kulakç›klar›n kas›lmas›yla gevfleme durumundaki kar›nc›klara geçer. Buolay yaklafl›k 0,1 saniye sürer. Bu olay s›ras›nda kulakç›k ve kar›nc›klar aras›nda yeralan kapakç›klar aç›l›r. Kulakç›klar gevflerken, kar›nc›klar kas›l›r, kan› vücuda veakci¤ere gönderir. Bu esnada kulakç›k ve kar›nc›klar aras›ndaki kapaklar kapal›, yar›may kapakç›klar› aç›kt›r. Bu olayda yaklafl›k 0,3 saniye sürer (fiekil 1.13).

Kalbin çal›flmas›nda sinoatriyal dü¤üm (S.A) ve atriyoventriküler dü¤üm etkilidir.Sinoatriyal dü¤üm sa¤ kulak盤›n duvar›nda yer al›r. Bu yap› kalbin at›fl›n› bafllat›r vedenetler. Sinotriyal dü¤ümün uyar›s›yla bafllayan at›fllar kulak盤›n her taraf›na yay›l›r.Bu uyar›lar kulakç›k ve kar›nc›k aras›nda yer alan ikinci dü¤ümle (atriyoventrikülerdü¤üm- A.V) kar›nc›¤a iletilir. Böylece kalp uyar›lm›fl olur (fiekil 1.14).

fiekil 1.13: Kalbin kas›l›p gevflemesi

➠ Yetiflkin bir insan kalbi yaklafl›k olarak dakikada 70-80 kez kas›l›p gevfler. Kalbinçal›flmas› s›ras›nda di¤er sistemlerde oldu¤u gibi hormonlar ve sinirler de görev al›r.

☛ Kalbin çal›flmas›nda hangi özelli¤i etkendir?

B‹YOLOJ‹ 6

13

B. Kan Damarlar› ‹nsanda dolafl›m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler), toplardamarlar

(venler) ve k›lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir.

1. AtardamarAtardamarlar kan› kalpten doku ve organlara ileten damarlard›r. Akci¤er atardamar›

d›fl›ndaki atardamarlar her zaman temiz kan tafl›r. Yaln›zca akci¤er atardamar› kalptenald›¤› kirli kan› kan› akci¤ere iletir.

Atardamarlar üç tabakadan oluflur. En d›flta yer alan lifli ba¤ doku, onun alt›ndayer alan düz kastan oluflan tabaka vard›r. Bu tabakada elastik lifler bulunur. Bu elastiklifler kalp at›fl›na ba¤l› oluflan kan bas›nc›na karfl› dayan›kl›l›k sa¤lar. En içte ise teks›ral› epitel dokudan oluflan tabaka vard›r. Bu tabakaya endotel denilir. Endotel kan›ndamardan kolayca akmas›n› sa¤lar ( fiekil 1.15.a).

2. ToplardamarToplardamar, doku ve organlardan kan› kalbe getiren damard›r. Bu damar da üç

tabakadan oluflur. Atardamardan farkl› yan› d›fl tabakas›nda kollajen liflerin olmas›, ortatabakada elastik liflerin az olmas›d›r. Çaplar› atardamardan daha fazla olup, daha fazlakan tafl›rlar. Ancak kan›n damar içindeki ak›fl h›z› atardamara göre daha yavaflt›r.Toplardamarda kapakç›klar bulunur. Bu kapakç›klar sayesinde kan damar içinde tekyönlü hareket ederek kalbe gider (fiekil 1.15.b).

fiekil 1.14: Kalpte yer alan sinoatriyal ve atriyoventriküler dü¤üm

➠ Akci¤er toplardamar› hariç toplardamarlar her zaman oksijen miktar› az olan kan›tafl›r.

B‹YOLOJ‹ 6

14

3. K›lcal DamarK›lcal damarlar, atardamar ile toplardamar aras›nda yer alan en ince damarlard›r.

Vücudun bütün dokular›na yay›larak genifl bir yüzey olufltururlar. Tek s›ral› hücretabakas›ndan oluflmufltur. Kan ile doku aras›ndaki her türlü madde al›flverifli bu damarlardagerçekleflir (fiekil 1.16).

C. Kan Dolafl›m› ‹nsandaki dolafl›m sistemi büyük ve küçük dolafl›m olmak üzere ikiye ayr›l›r. Bu

dolafl›m sistemleriyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijen dokulara tafl›n›r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art›klar boflalt›morganlar›na iletilir. Böylelikle kan dolafl›m› sayesinde vücut için gerekli olan maddelerhücreler tafl›n›r ve hücreler faaliyetlerini gerçeklefltirir.

fiekil 1.15: (a) Atardamar ve (b) toplardamar›n yap›s›

fiekil1.16: Atardamar ve toplardamar aras›nda yer alan k›lcal damarlar.

☛ Yap›sal olarak atardamar, toplardamar ve k›lcal damar› karfl›laflt›r›n›z.

B‹YOLOJ‹ 6

15

1. Küçük Dolafl›mKüçük dolafl›m kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen dolafl›md›r. Kalbe gelen kirli

kan sa¤ kar›nc›ktan ç›kan akci¤er atardamarlar›yla akci¤erlere gönderilir. Akci¤erlerdebu damarlar alveollerde k›lcallara ayr›l›r. Burada kirli kandaki karbon dioksit alveollere, alveollerdeki oksijen ise kana geçer. Böylece temiz kan her akci¤erden çifthâlinde ç›kan akci¤er toplardamar›yla kalbin sol kulak盤›na gelir (fiekil 1.17).

2. Büyük dolafl›mBüyük dolafl›m kalp ile vücudun akci¤erler d›fl›ndaki doku ve organlar› aras›nda

gerçekleflen dolafl›md›r. Bu dolafl›m kalbin sol kar›nc›¤›ndan ç›kan aort damar› ilebafllar. Kar›nc›¤›n kas›lmas›yla temiz kan aorta pompalan›r. Aort damar› kalptenç›kt›ktan sonra bafla, kollara, bacaklara ve iç organlara dallar oluflturur. Doku ve organlaragiden damarlar orada k›lcal damarlara ayr›l›r. Madde al›flverifli k›lcallarda temiz kan iledokular aras›nda olur. Dokulardan geçerek kirlenen kan alt ana toplardamar ve üst anatoplardamar yard›m›yla kalbin sa¤ kulak盤›na gelir (fiekil 1.17).

fiekil 1.17: ‹nsanda küçük ve büyük kan dolafl›m›

☛ ‹nsanda gerçekleflen küçük dolafl›m›n önemini söyleyiniz.

B‹YOLOJ‹ 6

16

fiekil 1.18: ‹nsanda lenf dolafl›m›

K›lcal damarlardan vücut hücrelerinin aralar›na s›zan doku s›v›s›n tamam› tekrarkan damarlar›na geçemez. Kan damar›na geçemeyen bu doku s›v›s›, küçük proteinmolekülleri ve akyuvarlar lenf s›v›s›n› oluflturur. Lenf s›v›s› lenf k›lcallar› ile büyüklenf damarlar›na iletilir. Büyük lenf damarlar›nda kapakç›klar vard›r. Bu kapakç›klar lenfs›v›s›n›n kalbe do¤ru tek yönde akmas›n› sa¤lar.

Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl› korunur. Ya¤lar›nsindirimi sonucu oluflan maddeler lenf dolafl›m› ile kan dolafl›m›na kat›l›r. K›lcaldamarlardan dokulara s›zan s›v› ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur.

E. Kan Bas›nc› Kan, kar›nc›klar›n kas›lmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan yüksek bas›nçla aorta

do¤ru hareket eder. Bu bas›nç atardamarlar›n gerilmesine neden olur ve kan›n damariçinde hareketi gerçekleflir.

Aorttan k›lcallara do¤ru gidildikçe bu bas›nç azal›r. Dolay›s›yla kan ak›fl› k›lcaldamarlarda daha yavaflt›r. Bu durum kan ile doku aras›nda madde al›flveriflini kolaylaflt›r›r.

➠ Lenf damarlar›n›n birleflti¤i yere lenf dü¤ümleri denilir. Lenf dü¤ümleri vücudamikrop girdi¤inde bunlar› süzer ayr›ca akyuvar üreterek kana verir.

☛ Lenf dolafl›m›n›n vücuda ne gibi yayarlar› oldu¤unu söyleyiniz.

D. Lenf Dolafl›m›

‹nsanda, ö¤rendi¤iniz büyük ve küçük dolafl›m›n d›fl›nda bir de lenf dolafl›m sistemivard›r. Bu dolafl›m sisteminde lenf s›v›s›, lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri yer al›r(fiekil 1.18).

Kan›n atardamarlar›n duvar›na yapt›¤› bas›nca tansiyon denir.

Tansiyon büyük ve küçük olmak üzere ikiye ayr›l›r. Küçük tansiyon, kalbin gevflemesi s›ras›nda kan›n atardamarlara yapt›¤› bas›nçt›r. Büyük tansiyon ise kalbinkar›nc›¤›n›n kas›lmas› s›ras›nda kan›n atardamarlara yapt›¤› bas›nçt›r. Küçük tansiyonsa¤l›kl› bir insanda ortalama 80 mm Hg, büyük tansiyon ise ortalama 12 mm Hg’dir.

B‹YOLOJ‹ 6

17

Bas›nçtaki azalma nedeni ile kan›n toplardamarlardaki hareketinde kalbin yapt›¤›bas›nç yeterli de¤ildir. Toplardamarlardaki kan›n kalbe ilerlemesinde baflka etkenler derol oynar. Bunlardan biri toplardamarlar›n etraf›ndaki çizgili kaslard›r. Bu kaslar›nkas›lmas›yla toplardamarlar daral›r ve kan ilerler. Di¤er taraftan solunum s›ras›nda dagö¤üs kafesi geniflleyerek bas›nc›n düflmesine neden olur. Bu durum vücudun di¤erbölgeleri ile gö¤üs bofllu¤u aras›nda bas›nç farkl›l›¤› yarat›r. Bas›nç farkl›l›¤› toplar-damarlardaki kan›n kalbe do¤ru hareketini sa¤lar. Ayr›ca kulakç›ktaki gevflemedendolay› oluflacak emme kuvveti de kan›n kulakç›klara hareketine yard›m eder.

Kalbin oluflturdu¤u kan bas›nc› k›lcal damarlarda da etkilidir. Kan bas›nc› veozmotik bas›nç sayesinde kan ile hücrelerin yer ald›¤› doku s›v›s› aras›nda maddeal›flverifli gerçekleflir.

K›lcal damarlar›n atardamar ucunda kan bas›nc› yüksek, ozmotik bas›nç düflüktür.Bundan dolay› kandaki su ve suda çözünen maddeler doku s›v›s›na difüzyonla geçer.K›lcal damar›n toplardamara ba¤lanan ucunda ise ozmotik bas›nç kan bas›nc›ndan yüksektir. Bu durumda da doku s›v›s›ndan su ve suda çözünen maddeler k›lcallarageçer (fiekil 1.19).

➠ Kan kalpten uzaklaflt›kça kan bas›nc› da buna ba¤l› olarak düfler.

➠ Kan›n protein yo¤unlu¤u ile doku s›v›s›ndaki protein yo¤unlu aras›ndaki farkozmotik bas›nc› do¤urur.

fiekil 1.19: K›lcal damar ile doku s›v›s› aras›nda madde al›flverifli

❂

B‹YOLOJ‹ 6

18

F. Kan›n GörevleriKan›n vücutta; düzenleme, koruma ve tafl›ma olmak üzere üç görevi vard›r.

Savunma görevini kan hücresi olan lökositler ve bu hücrelerin üretti¤i antikorlarsayesinde gerçeklefltirir. Düzenleme görevini vücut s›cakl›¤›n›n ve vücut s›v›lar›n›n pHoran›n›n belli bir de¤erde sabit tutulmas›n› sa¤layarak yapar. Tafl›ma göreviyle hücreleriçin gerekli olan oksijeni akci¤erlerden hücrelere, hücrelerde oluflan karbon dioksiti iseakci¤erlere tafl›r. Ayr›ca besin, hormon, metabolizma art›klar› gibi maddeleri de ilgilidoku ve organlara iletir.

G. Kan›n P›ht›laflmas›Kan kesik, s›yr›k vb. yaralanma durumlar›nda içindeki baz› maddelerden dolay›

p›ht›lafl›r. Kan›n p›ht›laflmas› vücudun kan kayb›n› engeller. Kan›n p›ht›laflmas›n›sa¤layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunana fibrinojendir.

Kan p›ht›laflmas› kesik ya da yaran›n oldu¤u yerdeki ba¤ dokunun y›rt›lmas›ylabafllar. Kanda bulunan trombositler bu bölgedeki kollajen liflere yap›flarak bir maddesalg›lar ve bir t›kaç oluflturur. Bu t›kaç fibrin maddesi ile daha güçlü duruma gelir.Fibrin aflamal› olarak flu flekilde meydana gelir:

Trombositlerden ve hasarl› hücrelerden salg›lanan p›ht›laflma maddeleri( tromboplastin)p›ht›laflmay› sa¤layan plazmadaki di¤er maddelerle (Ca ve K vitamini gibi) etkileflir.Bunun sonucunda oluflan madde protrombin denilen maddenin trombine dönüflmesinisa¤lar. Trombin sayesinde fibrinojen ipliksi yap›daki fibrine dönüflür. Fibrin iplikleritrombositler ve di¤er kan hücreleriyle birlikte p›ht›y› oluflturarak hasarl› damarda birt›kaç görevi yapar.

Kan›n p›ht›laflmamas› ile oluflan hastal›¤a hemofili denilir.

➠ Kan bas›nc›n›n normalden düflük olmas› hipotansiyon, yüksek olmas› ise hipertansiyondur.

➠ P›ht›laflmada görev alan maddeler karaci¤er taraf›ndan sentezlenir.

➠ Fibrinojen bir tür kan proteini olup aktif hâldeki fibrine dönüfltü¤ünde kan p›ht›lafl›r.

☛ K›lcal damar ile doku s›v›s› aras›ndaki madde al›flverifli nas›l gerçekleflir? Aç›klay›n›z.

☛ Kan›n nas›l p›ht›lafl›r? Aç›klay›n›z.

B‹YOLOJ‹ 6

19

VI. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin di¤er Sistemlerle Olan ‹liflkisi

Tüm organ sistemleri çal›fl›rken birbiriyle uyum içindedir. Her hangi bir sistemdekiaksakl›k di¤er sistemlerin çal›flmas›n› da etkiler.

K›lcal damarlar ince ba¤›rsaklardan sindirilmifl besinleri al›r. Ya¤ asitleri ve gliserolise lenf damarlar›na geçerek kan dolafl›m›na kat›l›r. Bu maddeler daha sonra kandolafl›m› ile tüm hücrelere gönderilir. Ancak sindirim sistemindeki bir bozukluk bumaddelerin kandaki miktarlar›n›n de¤iflmesine neden olacakt›r.

Kan metabolizma art›klar›n› da ilgili sistemlere tafl›maktad›r. Oluflan karbon dioksitakci¤erlere, metabolik art›klar da boflalt›m organlar›na gönderilir. Bu sistemlerdekibozukluklar sonucunda kandaki bu art›k maddelerin seviyesi de¤iflir. Yine endokrinsistemdeki bir bozukluk sonucunda kan taraf›ndan tafl›nan hormonlar›n miktarlar›de¤iflecektir.

Di¤er taraftan hipotalamus denilen yap›; dolafl›m ve solunum sisteminin uyumluçal›flmas›n› sa¤lar. Hipotalamusun etkisi ile tehlike an›nda vücudu koruyacak önlemlerolarak kalp at›fl› h›zlan›r, kan bas›nc› yükselir.

VII. ‹nsanda Dolafl›m Sisteminin Sa¤l›¤›

Bir önceki konuda belirtildi¤i gibi dolafl›m sistemi vücuttaki tüm sistemlerle iliflkilidir.Dolafl›m sisteminin sa¤l›¤› için öncelikle tüm sistemlerin sa¤l›¤›na ve afla¤›da belirtilenhususlara dikkat edilmelidir:

• Dolafl›m sistemi için en önemli hususlardan biri temiz havad›r. Bu anlamda yaflan›lan ortam›n havas›n›n temizli¤ine dikkat etmek gerekir.

• Sigara dolafl›m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Çünkü sigaraylavücuda al›nana karbon monoksit kan›n yeterli düzeyde oksijen tafl›yamamas›na neden olur. Alkol de kalp damarlar›n›n esnekli¤i bozarak dolafl›mda sorunlara yol açar.

• Hareketsizlik kalp damarlar›n›n bozulmas›nda etkili olabilece¤inden düzenli spor yapmak gerekir. Varis vb. rahats›zl›klar hareketsizli¤e ba¤›l› ortaya ç›kan hastal›klardand›r.Ayr›ca düzenli spor kalp damar hastal›klar›na yakalanma riskini azalt›r.

• Yeterli ve dengeli beslenme kalp damar hastal›klar›na yakalanmaman›n en önemli koflullar›ndand›r. Çünkü yanl›fl beslenme damar yap›s›n› bozmaktad›r. Damar sertli¤ine neden olmaktad›r. Ayn› zamanda stres faktörü de bu rahats›zl›klar› tetiklemektedir.

• Di¤er taraftan lenfler mikroplara karfl› süzgeç görevi yapmaktad›r. Bu nedenle vücudun enfeksiyon almas› durumunda lenflerde olumsuzluklar yaflan›labilir. Hemen hekime baflvurulmal›d›r.

☛ Dolafl›m sisteminin sindirim sistemiyle olan iliflkisini aç›klay›n›z.

B‹YOLOJ‹ 6

20

❂

❂

VIII. ‹nsanda Savunma ve Ba¤›fl›kl›k

‹nsan, her an hastal›k yapabilen virüs, bakteri v.b canl›larla iç içe yaflamaktad›r.‹nsan vücudu kendini bu canl›lara karfl› koruyacak baz› yap›sal özelliklere sahiptir.Di¤er bir anlam›yla insan›n kendini bu mikroorganizmalara karfl› korudu¤u savunmahatlar› vard›r.

Ba¤›fl›kl›k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar› maddelere karfl› vücuttaraf›ndan gösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc› bakteri, virüs vb. her fley antijenolarak adland›r›l›r.

Bu savunma hatt› üç aflamal›d›r. Bunlardan ilkini deri, mukoz zarlar, göz yafl›,mide asidi gibi salg›lar ve solunum yollar›ndaki silli epitel doku oluflturmaktad›r. Buyap›lar mikroplar›n vücuda girmesini önler.

‹kinci hatt› ise fagostik hücreler ve antimikrobiyal proteinler oluflturur. Fagostikhücreler hastal›k etkenlerini fagositozla içlerine alarak yok eder. Ayr›ca kanda bulunanbaz› proteinler de bakteri ve virüslerin etkisiz hâle getirilmesine yard›mc› olur.

Vücudun üçüncü savunma hatt›n› ise lenfositler ve bu hücreler taraf›ndan üretilenantikorlar oluflturur. Bu savunma yöntemi hastal›k etkenine özgüdür. Yani lenfositlerhastal›k etkenlerini tan›r ve bu etkenlere karfl› vücudu savunur.

Lenfositler, kanda ve lenfte bulunan tek çekirdekli, renksiz, ba¤›fl›kl›k olaylar›ndagörevli kan hücreleridir. B ve T lenfositleri olmak üzere iki tip lenfosit vard›r.

Özel bir antijene (vücuda giren yabanc› madde) cevap olarak B lenfositleritaraf›ndan meydana getirilen, ba¤›fl›kl›ktan sorumlu olan protein yap›daki maddelereantikor denilir.

A. Enfeksiyonlara Karfl› Savunma

Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek ço¤almas›naenfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal›klar da bulafl›c› hastal›klarad›n› al›r. Ancak vücuda giren her etken hastal›k yapmaz. Çünkü vücuda giren hastal›ketkenine karfl› vücut direnir. Vücut kendini önceki konuda söz edilen yöntemlerlesavunur. Bu savafl› vücut kazan›rsa hastal›k oluflmaz. E¤er mikroplar kazan›rsa hastal›ksöz konusu olur.

☛ Temiz hava, sigara ve alkolün kalp damar sa¤l›¤› üzerine ne gibi etkileri vard›r?Söyleyiniz.

➠ Vücut taraf›ndan oluflturulan bu iki engelde herhangi bir hastal›k etkeni di¤erindenay›rt edilemez. Bir baflka deyiflle bu savunma yöntemleri bir hastal›k etkenine özgüde¤ildir.

B‹YOLOJ‹ 6

21

☛ ‹nsanda ba¤›fl›kl›k nas›l oluflur? Aç›klay›n›z.

B. Ba¤›fl›kl›¤›n Oluflumu Vücuda yabanc› her tür maddeye antijen ad› verilir. Bakteri, virüs gibi hastal›k

etkenlerinin yüzeyinde de antijenler bulunur. Hastal›k etkenleri vücudun ilk savunmahatlar›n› afl›p vücutta ço¤almaya bafllad›¤›nda B ve T lenfositleri vücudu savunur. Blenfositler savunma için gerekli olan antikorlar› yapar. Bu tür ba¤›fl›kl›¤a hümöral(s›v›sal) ba¤›fl›kl›k denir. T lenfositler ise vücuda giren yabanc› maddelere ba¤lanarakonlar› etkisiz hâle getirir. Bu tür ba¤›fl›kl›¤a ise hücresel ba¤›fl›kl›k ad› verilir.

Hastal›k etkenleri lenfositlerin etkisi ile yok edildikten sonra B ve T lenfositlerininbir k›sm› bellek hücrelerine dönüflür. Böylece vücut o etkene karfl› ba¤›fl›kl›k kazanm›flolur. Ayn› türden hastal›k etkeni vücuda girdi¤inde bellek hücreleri bu etkenlerin antijenlerini tan›r ve hastal›k oluflmadan hastal›k etkenlerini yok eder.

C. Ba¤›fl›kl›k Çeflitleri‹nsanda hastal›klara karfl› ba¤›fl›kl›k; do¤al ba¤›fl›kl›k ve sonradan kazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k

olmak üzere ikiye ayr›l›r.

1. Do¤al Ba¤›fl›kl›kDi¤er canl›larda hastal›¤a neden olan etkenler insanda hastal›k yapmaz. ‹nsan bu

tür etkenlere karfl› do¤al ba¤›fl›kl›¤a sahiptir. Bu do¤al ba¤›fl›kl›k sayesinde insan birçokmikrop içersinde yaflamas›na ra¤men hastalanmamaktad›r. ‹nsandaki do¤al ba¤›fl›kl›¤›yap›sal ve genetik özellikler belirlemektedir.

2. Sonradan Kazan›lan Ba¤›fl›kl›kSonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k do¤umdan sonra kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r. Bu ba¤›fl›kl›k

aktif ve pasif ba¤›fl›kl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r.

a. Aktif Ba¤›fl›kl›kAktif ba¤›fl›kl›k insan›n hastal›k etkeni olan mikrop vb. ile karfl›laflmas›yla oluflan

ba¤›fl›kl›kt›r. Aktif ba¤›fl›kl›k iki türlü oluflur.

• Kifli hastal›¤› geçirerek aktif ba¤›fl›kl›k kazanabilir. Vücuda hastal›k etkenigirdi¤inde savunma hücreleri T ve B lenfositler devreye girer. Lenfositler hastal›k etkeni ile savafl›rken onu tan›rlar. Daha sonraki hastalanma durumunda ayn› etkenle karfl›lafl›nca çok h›zl› flekilde ba¤›fl›kl›k yan›t vererek kifli tekrar hasta olmaktan kurtulur.

• Aktif ba¤›fl›kl›k kazanman›n di¤er yolu ise hastal›¤a yakalanmadan önce yap›lan afl›lamad›r. Afl›lama sayesinde kifli hastal›¤›n etkenini tan›m›fl olaca¤›ndan hastal›k durumunda vücudu savunmaya haz›r hêle gelir.

➠ Ba¤›fl›kl›k sisteminde yer alan yap› ve organlar timüs bezi, lenf sistemi, kemikili¤i, dalak, akyuvarlar, hormonlar ve baz› proteinlerdir.

B‹YOLOJ‹ 6

22

❂ Hastal›k etkeni olan zay›flat›lm›fl ya da öldürülmüfl mikroplar› içeren s›v›ya afl›denilir.

b. Pasif Ba¤›fl›kl›kHasta kiflinin k›sa sürede ba¤›fl›kl›k kazanmas› amac›yla haz›r antikorlar›n

verilmesiyle elde edilen ba¤›fl›kl›kt›r. Antikorlar›n verilifli serum ile gerçeklefltirilir. Kanaverilen antikorlar bir süre sonra yok edildi¤inden pasif ba¤›fl›kl›k geçicidir. Antikorlar yokoldu¤unda ba¤›fl›kl›k sona erer. Akrep sokmalar›, y›lan ›s›r›klar› için kullan›lan serumlarkiflide pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lar. Yeni do¤an bebe¤e annenin antikorlar›n›n plasenta ya daemzirme yoluyla geçmesi de pasif ba¤›fl›kl›k sa¤lar.

D. Ba¤›fl›kl›k Sistemi Bozukluklar›Ba¤›fl›kl›k sistemi yapı ve organlarında meydana gelen bozukluklar ba¤›fl›kl›k sistemi

rahatsızlıklarına sebep olur.

Ba¤ıflıklık sisteminin bozulmasıyla aids, kan kanseri, eklem romatizması, multipleskleros hastalıkları ortaya çıkar. Ba¤ıflıklık sisteminin aflırı duyarlılı¤ı sonucu alerjikreaksiyonlar da meydana gelir. Timüs, dalak, kemik ili¤i gibi organların görevini yetersiz yapması sonucu bazı hastalıklar ortaya çıkabilir. Ba¤ıflıklık sisteminin bozulmasıyla meydana gelen bu hastalıklardan korunmak için sistemi güçlendirmekgerekir. Güçlü bir ba¤ıflıklık sistemi için dengeli ve yeterli beslenme önde gelenkoflullardandır.

Afla¤›da ba¤›fl›kl›k sisteminin bozulmas›nda etkili olan etmenlerden baz›lar› verilmifltir:

• Ba¤›fl›kl›k sistemi organlar›n›n ifllevsel bozukluklar›,• Kanser tedavisi, organ nakilleri, kimyasal maddelere maruz kalmak, kortizonlu

ilaçlar› kullanmak, X ›fl›nlar›n› almak, • Do¤ufltan gelen ba¤›fl›kl›k sistemi bozukluklar›,• Alerjik reaksiyonlar vb.

☛ Aktif ve pasif ba¤›fl›kl›k ars›ndaki fark› söyleyiniz.

B‹YOLOJ‹ 6

23

ÖZET

Canl›lar›n yaflamlar›n› devam ettirebilmeleri için beslenme, hareket etme, boflalt›myapma gibi yaflamsal olaylar› gerçeklefltirmeleri gerekir. Bu yaflamsal olaylar›ndevaml›l›¤› canl›lar›n bulunduklar› ortamdan ald›klar› besin ve oksijen ile mümkündür.D›flar›dan al›nan oksijen ve besinin canl›n›n ya da bir hücrelilerde oldu¤u gibi hücrenintamam›na tafl›nmas› gerekir. Bu tafl›ma ifllemi farkl› yöntemlerle gerçeklefltirilir. Buyöntemler canl›n›n geliflmiflli¤ine göre de¤iflmektedir.

Bir hücreli canl›lar›n özel bir tafl›ma sistemi yoktur. Yaflamsal olaylar›gerçeklefltirmek için gerekli olan maddeleri hücre zar›yla ozmos, difüzyon ve aktiftafl›ma yoluyla al›rlar.

Bitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden olaflan iletim demetlerioluflturur. Yaprakta epidermis hücrelerinin farkl›laflmas›ndan meydana gelen stomalar(gözenek) bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m›n›n ve fotosentez sonucu oluflanO2 ç›k›fl›n›n yap›ld›¤› aç›kl›klard›r. Ayr›ca stomalar su ç›k›fl›n› düzenleyerek bitkinin sumiktar›n› ayarlamaktad›r. Stomalar genellikle yapra¤›n alt k›sm›nda yer al›r.

Bitkilerde su köklerde bulunan emici tüyler arac›l›¤› ile topraktan al›n›r. Dahasonra odun borular›na ve yapraklara do¤ru hareket eder. Bitkilerde suyun tafl›nmas› ikiolayla gerçekleflir. Bunlar kök bas›nc› ve terleme_ kohezyon kuvettidir.

Bitkilerde besin, soymuk borular› (floem) taraf›ndan tafl›n›r. Bu besin maddelerifotosentez sonucunda oluflan glikoz, sükroz ve köklerde yap›lan amino asitlerdir.Ancak bu besin maddeleri do¤rudan de¤il suda çözünmüfl olarak soymuk borular›ndatafl›n›r.

Omurgal› ve omurgas›z tüm canl›lar besine ve enerjiye ihtiyaç duyarlar. D›flar›danald›klar› besin ve O2 (oksijen) ile hücrelerinde enerji elde ettikten sonra art›k maddeolarak da CO2’i (karbon dioksit) d›flar› atarlar. Hidra, planarya ve di¤er yass› solucanlarda içi s›v› dolu olan gastrovasküler boflluk maddelerin iletimini sa¤lar.Yuvarlak solucanlarda da dolafl›m sistemi yoktur.

Aç›k Dolafl›m: Bu sistem böceklerde, eklem bacakl›larda ve yumuflakçalar›nço¤unda görülmektedir. Kalbin kas›lmas›yla kan aç›k olan ön ve yan damardan vücutbofllu¤una yay›l›r. Kalp gevfledi¤inde kan tekrar kalbe döner.

Kapal› Dolafl›m: Bu dolafl›m sistemi baz› omurgas›zlarda (halkal› solucan, ahtapot,mürekkep bal›klar›) ve omurgal›larda görülür. Kan tamamen damarlar içindedir ve kalpkan› kal›n damarlardan ince damarlara do¤ru pompalar.

Bal›klarda kalp bir kulakç›k ve bir kar›nc›ktan oluflmufltur ve bunlar do¤rusalolarak yerleflmifltir. Kurba¤alarda kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmektedir.Sürüngenlerde ise kalp, iki kulakç›k ve bir bölmeyle k›smen ikiye ayr›lm›fl bir

B‹YOLOJ‹ 6

24

kar›nc›ktan meydana gelmifltir. Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve birbirinden tamamen ayr›lan iki kar›nc›ktan oluflur. Akci¤erlerden gelen temiz kanla,vücuttan dolafl›p kalbe gelen kirli kan birbirine kar›flmaz.

‹nsanda dolafl›m sistemi kalp, damarlar ve kandan oluflur. ‹nsanda kalp gö¤üsbofllu¤unda, iki akci¤er aras›nda, sol akci¤ere do¤ru koni biçiminde yer almaktad›r.kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r. Bu kas›lma ve gevfleme olay› kalbin kasl› yap›s› sayesindegerçekleflir. Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar, gevfledi¤inde ise kalbin bölmelerine kandolar.

‹nsanda dolafl›m sisteminde yer alan damarlar atardamarlar (arterler), toplardamarlar (venler) ve k›lcal damarlar (kapiller) olmak üzere üç çeflittir.

Atardamarlar kan› kalpten k›lcal damarlar yard›m›yla doku ve organlara iletendamarlard›r. Toplardamar, vücutta dolaflan kan› kalbe getiren damarlard›r. K›lcal damarlar,atardamar ile toplardamar aras›nda yer alan en ince damarlard›r.

‹nsandaki dolafl›m sistemi büyük ve küçük dolafl›m olmak üzere ikiye ayr›l›r.Büyük dolafl›m sistemiyle amino asit, glikoz gibi besin maddeleri, hormon ve oksijendokulara tafl›n›r. Dokularda da metabolik faaliyetler sonucu oluflan art›klar boflalt›morganlar›na iletilir. Küçük dolafl›m kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen dolafl›md›r.Büyük dolafl›m kalp ile vücudun akci¤erler d›fl›ndaki doku ve organlar› aras›ndagerçekleflen dolafl›md›r. ‹nsanda, büyük ve küçük dolafl›m›n d›fl›nda bir de lenf dolafl›msistemi vard›r. Bu dolafl›m sisteminde lenf s›v›s›, lenf damarlar› ve lenf dü¤ümleri yeral›r. Lenf sistemi sayesinde vücut akyuvar üreterek mikroplara karfl› korunur. Ya¤lar›nsindirimi sonucu oluflan maddeler kan dolafl›m›na kat›l›r. K›lcal damarlardan dokularas›zan s›v› ve akyuvarlar kana geri getirilmifl olur.

Kan, kar›nc›klar›n kas›lmas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan yüksek bas›nçla aortado¤ru hareket eder. Bu bas›nç arterlerin gerilmesine neden olur ve kan›n damar içindehareketi gerçekleflir.

Kan›n vücutta savunma, düzenleme ve tafl›ma görevleri vard›r.

Kan kesik, s›yr›k vb. yaralanma durumlar›nda içindeki baz› maddelerden dolay›p›ht›lafl›r. Kan›n p›ht›laflmas› vücudun kan kayb›n› engeller. Kan›n p›ht›laflmas›n›sa¤layan maddelerden biri kanda inaktif durumda bulunan fibrinojendir.

Dolafl›m Sistemi vücuttaki di¤er tüm sistemlerle iliflkilidir.

Dolafl›m sistemi sa¤l›¤› için en önemli hususlardan biri temiz havad›r. Sigaradolafl›m sistemini olumsuz etkileyen en önemli faktörlerdendir. Hareketsizlik kalpdamarlar›n›n bozulmas›nda etkili olabilece¤inden düzenli spor yapmak gerekir. Yeterlive dengeli beslenme kalp damar hastal›klar›na yakalanmaman›n en önemlikoflullar›ndand›r. Di¤er taraftan lenfler mikroplara karfl› süzgeç görevi yapmaktad›r.

B‹YOLOJ‹ 6

25

Bu nedenle vücudun enfeksiyon almas› durumunda lenflerde olumsuzluklaryaflan›labilir.

‹nsan, her an hastal›k yapabilen virüs, bakteri v.b canl›larla iç içe yaflamaktad›r.‹nsan vücudu kendini bu canl›lara karfl› koruyacak baz› yap›sal özelliklere sahiptir.Di¤er bir anlam›yla insan›n kendini bu canl›lara karfl› korumas›n› sa¤layan savunmahatlar› vard›r.

Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek yerleflmesineenfeksiyon denilir. Enfeksiyon sonucunda oluflan hastal›klar da bulafl›c› hastal›klarad›n› al›r. ‹nsanda hastal›klara karfl› ba¤›fl›kl›k; do¤al ba¤›fl›kl›k ve sonradankazan›lm›fl ba¤›fl›kl›k olmak üzere ikiye ayr›l›r.

Ba¤›fl›kl›k vücuda giren mikroplara ve oluflturduklar› maddelere karfl› vücut taraf›ndangösterilen dirençtir. Vücuda giren yabanc› maddeler antijen olarak adland›r›l›r.

Sonradan kazan›lan ba¤›fl›kl›k do¤umdan sonra kazan›lan ba¤›fl›kl›kt›r. Bu ba¤›fl›kl›kaktif ve pasif olmak üzere ikiye ayr›l›r.

B‹YOLOJ‹ 6

26

ARAfiTIRMALAR

A. “ozmotik bas›nç, enfeksiyon, soymuk borular, sürüngenler, planarya”

Yukar›da s›ralanan sözcükleri kullanarak ve gerekli ekleri getirerek afla¤›da verilentümcelerdeki boflluklar› doldurunuz.

1. Bakteri, virüs, protozonlar gibi hastal›k etkenlerinin vücuda girerek ço¤almas›na ……………… denilir.

2. Kan›n protein yo¤unlu¤u ile doku s›v›s› aras›ndaki protein yo¤unlu¤u aras›ndaki fark …………………do¤urur.

3. Odun borular›nda iletim tek yönlü, …………….iki yönlüdür.4. Kurba¤a ve ……………vücudunda temiz ve kirli kan birbirine kar›fl›r. 5. Hidra, ………..ve di¤er yass› solucanlarda içi s›v› dolu olan vücut bofllu¤u

maddelerin iletimini sa¤lar.

B. Afla¤›da verilen tümceleri dikkatlice okuyarak do¤ru olan›na (D), yanl›fl olan›na (Y) harfi koyunuz.

1. Kufllarda ve memelilerde kalp iki kulakç›k ve bir kar›nc›ktan meydana gelmifltir.

2. Bitkilerde tafl›ma sistemini odun ve soymuk demetlerinden oluflan iletim demetleri oluflturur.

3. Yar› geçirgen zardan suyun çok yo¤un oldu¤u ortamdan az yo¤un oldu¤u ortama geçmesine ozmos denir.

4. Ba¤›fl›kl›k sisteminde yer alan yap› ve organlar akci¤erler ve kalptir.

5. Kan bas›nc›n›n düflük olmas› hipertansiyondur.

B‹YOLOJ‹ 6

27

TEST I

1. Afla¤›da belirtilen olaylardan hangisi maddelerin vücut içinde tafl›nmas› ile ilgili de¤ildir?

A) Bölünme B) Ozmos C) Aktif tafl›ma D) Difüzyon

2. Afla¤›dakilerden hangisi soymuk borular›n› oluflturan hücrelerdendir?

A) Bekçi hücreleri B) Arkadafl hücreleri C) Stoma D) Odun hücreleri

3. Afla¤›daki yap›lardan hangisiyle bitkide fotosentez için gerekli olan CO2 al›m› yap›l›r?

A) Bekçi hücresi B) Epidermis C) StomaD) Soymuk boru

4. Suyun buhar hâlinde bitkinin gözeneklerinden atmosfere verilmesi olay› afla¤›dakilerden hangisidir?

A) Ozmos B) Tafl›nma C) ‹letim D) Terleme

5. Afla¤›daki olaylardan hangisi yapraklardan su buharlaflt›kça suyun yukar› do¤ru emilmesi olay›d›r?

A) Terleme Kohezyon B) Çiy C) Tafl›nma D) Çekilme

✎

B‹YOLOJ‹ 6

28

6. Afla¤›dakilerden hangisinde su kökten yapraklara do¤ru tek yönlü iletilir?

A) Yaprakta B) Soymuk borular›nda C) Odun borular›nda D) Stomada

7. Afla¤›dakilerden hangisi kan›n ön ve yan damarlardan vücut bofllu¤una yay›ld›¤› dolafl›m fleklidir?

A) Kapal› dolafl›m B) Büyük dolafl›m C) Küçük dolafl›m D) Aç›k dolafl›m

8. Kapal› dolafl›m sistemi afla¤›daki canl›lardan hangisinde görülür?

A) Süngerler B) Eklem bacakl›lar C) Halkal› solucanlar D) Hidralar

9. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

A) Kalp kas›ld›¤›nda kan› pompalar. B) Kalp kas›l›p gevfleyerek çal›fl›r. C) Kulakç›klar kas›l›rken kar›nc›klar da kas›l›r.D) Kalbin kas›lmas›na sistol denilir.

10. Afla¤›daki damar çeflitlerinden hangisinde kapakç›k yer al›r?

A) K›lcal damar B) Atardamar C) AortD) Toplardamar

11. Afla¤›dakilerden hangisi kalp ile akci¤er aras›nda gerçekleflen kan dolafl›m›d›r?

A) Küçük dolafl›m B) Büyük dolafl›m C) Aç›k dolafl›m D) Lenf dolafl›m

B‹YOLOJ‹ 6

29

12. Afla¤›dakilerden hangisi ba¤›fl›kl›k sisteminde görev yapan organlardan de¤ildir?

A)Timüs B) Karaci¤er C) Dalak D) Akci¤er

13. Afla¤›dakilerden hangisi lenf isteminin görevidir?

A) Oksijen tafl›mak B) Karbon dioksit tafl›mak C) Akyuvar üretmek D) Karbon dioksit tafl›mak

14. Hastan›n k›sa sürede ba¤›fl›kl›k kazanmas› amac›yla haz›r antikorlar›n verilmesiyle sa¤lanan ba¤›fl›kl›¤a ne ad verilir?

A) Pasif ba¤›fl›kl›k B) Aktif ba¤›fl›kl›k C) Do¤al ba¤›fl›kl›k D) Ba¤›fl›kl›k

15. Afla¤›daki olaylardan hangisi ba¤›fl›kl›k sistemi sa¤l›¤› üzerinde etkili de¤ildir?

A) X ›fl›nlar› almak B) Spor yapmak C) Beslenme bozuklu¤u D) Sigara kullanmak