ÜNİTE 6) ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ VE ÇEVRE BİLİMİ

BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI NASIL OLUR?

EKOSİSTEM: Bir bölgede canlı ve cansızlardan oluşan sisteme ‘’Ekosistem’’ denir. Canlılar doğrudan veya dolaylı olarak beslenmek

için, birbiriyle etkileşmesi sonucu besin zinciri oluştururlar. Bir besin zincirinin halkalarını farklı canlı türleri oluşturur.

BESİN ZİNCİRİ: Doğada canlılar başka bir canlıyı besin olarak kullanırken kendileri de başka canlıların besini olurlar. Canlıların birbirlerini

tüketmelerine göre sıralanmaları ile oluşan zincire ‘’Besin zinciri’’ denir.

Zincirin her halkası ayrı bir tür tarafından oluşturulur. Ancak hiçbir zaman doğada tek sıralı zincire rastlanmaz. Bir canlı besin

olarak birden fazla türü besin olarak kullanırken kendiside birden çok türün besini olur. Bu durum zincirlerin birbirine karışıp

beslenme ağları oluşturmasına neden olur.

Besin zincirleri ile canlılar arasında organik madde ve enerji akışı gerçekleşir.

Zincir ne kadar kısa ise madde ve enerji o kadar ekonomik kullanılır.

İlk halkada ototroflar bulunur.

Son halkada 3.tüketiciler (Yırtıcılar) bulunur.

Zincirdeki canlılar fonksiyonlarına göre üç tiptir.

1) Üreticiler

2) Tüketiciler

3) Ayrıştırıcılar

BESİN AĞI: Birbirine bağlı besin zincirlerine ‘’ Besin ağı’’ denir..

1) ÜRETİCİLER (OTOTROF):

Güneş enerjisini dönüştürüp hücrelerinde tutabilen canlılardır. Bu özellikleri sayesinde kendi besinlerini kendileri üretebilirler.

Mesela bitkiler biz insanlar gibi veya doğadaki diğer canlılar gibi besin arayışı içerisine girmezler. Canlılar inorganik maddelerden

fotosentez yaparak, organik madde (basit şeker=besin= glikoz) ve oksijen üretirler. (Üreticiler, güneş ışığını doğrudan kullanabildiği

için besin zincirinin ilk basamağında yer alır.)

2) TÜKETİCİLER:

Besin üretmeyen ve besinini dışarıdan hazır olarak alan canlılara ‘’Tüketici (heterotrof)’’ denir. Örnek: Koyun, köpek,

kaplumbağa. Tüketici olan canlı grupları da besin aldıkları kaynağa ve besin alma şekline göre gruplara ayrılırlar.

a) Otoburlar: Sadece çevrelerindeki üretici canlıları yiyerek bitkisel kaynaklı olarak beslenen canlı grubuna ‘’Otobur’’ lar denir.

Örnek: Tavşan, Maymun, Koyun, Eşek,İnek…

b) Etoburlar: Çevrelerindeki hayvansal organizmaları yiyerek beslenen canlı grubuna ise ‘’Etobur’’ lar denir. Örnek: Kartal,Timsah,

Kertenkele, Baykuş, Aslan …

c) Hepçiller: Çevrelerindeki bitkisel ve hayvansal kaynaklı organizmaları yiyerek beslenen canlı grubuna ise hem etçil hem otçul

(hepçiller) denir. Örnek: İnsan, tavuk, ayı…

3) AYRIŞTIRICILAR (SAPROFİT, ÇÜRÜKÇÜL):

Bir de toprağa düşen bitki ve hayvan artıklarını çürüterek, toprağa karışmasını sağlayan canlılar vardır. Bu canlı grubuna da

’’ ayrıştırıcılar’’ denir. Ayrıştırıcıların etkinlikleri sonucunda canlı vücudunu oluşturan organik ve inorganik maddeler toprağa geçmiş

olur.

Mantarları (küf mantarı, maya mantarı, şapkalı mantarlar) ve bakterilerin büyük bir kısmını ayrıştırıcılara örnek olarak verebiliriz.

Ayrıştırıcılar besin zincirinin her basamağında bulunabilir.

EKOLOJİ (ENERJİ) PİRAMİDİ: Besin zincirinin her bir halkasındaki canlıların birey sayılarının karşılaştırılmasıyla ekoloji (enerji) piramidi oluşur. Bu nedenle

enerji piramidinin ilk katında üreticiler ve son katında yırtıcı canlılar bulunur. Çürükçüller her bir katla ilişki halindedir. Bitkiler besin

üretmek için güneş enerjisini kullanırlar. Ürettikleri besinin bir kısmını kendileri tüketirler.

Enerji piramidinde, aşağıdan yukarıya doğru her kattaki aşağıdaki değişmeler görülür.

* Canlı sayısı azalır. * Tür sayısı azalır.

* Toplam besin ve enerji miktarı azalır. * Vücutta biriken artık oranı artar.

Örnek: Ot ----------> Çekirge ----------> Kurbağa ----------> Yılan

Yukarıda verilen örnek üzerinden besin zincirini inceleyelim: yukarıdaki besin zincirinde görülen ot, çekirge tarafından besin

olarak tüketildiğinde yapısındaki enerji çekirgeye geçer. Çekirge, bu enerjinin bir kısmını yaşamsal faaliyetleri için kullanır.

Bir kısmını ise çevreye biyolojik birikim (atık madde) olarak verir. Bu enerjinin sadece %10 luk kısmı çekirgede depo edilir ve

besin zincirinin bir üst basamağında bulunan kurbağaya geçer. Kurbağa çekirgeyi yediğinde, çekirgenin yapısındaki enerjinin %10 unu

vücudunda depolar. Dolayısıyla besin zincirinin her basamağında enerjinin küçük bir bölümü bir üst basamağa aktarılmış olur.

Üreticilerden tüketicilere doğru aktarılan enerji miktarını şematik olarak gösterdiğimizde enerji piramidi ortaya çıkar.

Bazı bakteriler ve mantarlar ayrıştırıcı canlı grubuydu. Görevleri; canlı veya ölü organizmaların yapısındaki maddeleri daha

basit maddelere dönüştürmektir (ayrıştırma=çürütme).

Bu canlılar, bitki ve hayvan artıklarını çözerek bitkilerin kullanması için tekrar toprakta mineral seviyesine getirirler. Bu durum

üreticiler için hammadde ihtiyacını karşılanması demektir ki böylece besin zincirinin devamlılığı sağlanmış olur. Doğada tekrar

kullanılabilen (dönüştürülebilen) maddelerden bazıları: karbondioksit, su ve oksijen gibi maddelerdir.

ÖRNEK ) Buğday — Çekirge — Kurbağa --- Yılan — Atmaca

Yukarıdaki besin zincirinde kurbağa sayısının azalmasının nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz?

A) Ortamda inorganik maddelerin azalması B) Çekirge sayısının azalması

C) Yılan sayısının artması D) Atmaca sayısının artması*

ÖRNEK ) Yaprak _____ ? ______ Serçe ______ Yılan ______ Kartal

Yukarıdaki besin zincirinde soru işareti (?) yerine aşağıda belirtilen hangi canlı yazılmalıdır?

A) Tırtıl* B) Balık C) Atmaca D) Leylek

ÖRNEK ) Bitki -------- Böcek ------- Serçe------ Atmaca ------ Ayrıştırıcı

Yukarıda verilen besin zincirinde, aşağıdaki değişimlerden hangisi olursa bitki sayısı artar?

A) Böcek sayısı azalırsa* B) Serçe sayısı azalırsa C) Atmaca sayısı azalırsa D) Uzun süreli kuraklık olursa

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi besin zincirinin son halkasında yer alır?

A) Yonca B) Kaplan* C) Kuzu D) Bakteri

ÖRNEK ) Hayvanlar azot ihtiyacını aşağıdakilerden hangisinden karşılarlar?

A) Bitkilerden* B) Topraktan C) Sudan D) Havadan

ÖRNEK ) Verilen canlılarla bir besin zinciri oluşturursak hangi seçenek doğru olur?

I. Yeşil bitki II. Kurbağa III. Leylek IV. Çekirge

A) II – I – IV – III B) IV – III – I – II C) I – IV – II – III* D) I – II – IV – III

ÖRNEK ) Aşağıda verilen canlılardan hangisi bir besin zincirinin en son halkasında bulunur?

A) Ot B) Ceylan C) Tavşan D) Kurt*

FOTOSENTEZ:

Tüm canlılar büyümek, hareket edebilmek ve yaşamsal işlevlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. Bu enerjinin

kaynağı ise güneştir. Üreticiler, hücrelerinde güneşten gelen ışık enerjisini, klorofil pigmenti sayesinde soğurup, topraktaki su (H2O),

havadaki karbondioksit (CO2) kullanılarak basit şeker (glikoz) ve oksijenin oluşmasını sağlar. Bu olaya ‘’Fotosentez’’ denir.

Fotosentezi Hangi Canlılar Yaparlar:

Klorofilli bakteriler(siyano), bitkiler, mavi-yeşil algler, öglena(kamçılı hayvan) fotosentez yapan canlılardır. Bakteriler ve

alglerde çekirdeksiz (prokaryot) hücre yapısında olduklarından tüm fotosentez tepkimeleri sitoplâzmada bulunan klorofiller ile

gerçekleştirilir.

Bir bitkinin ise tüm hücrelerinde fotosentez yapılmaz. Sadece yeşil olan yani kloroplast bulunduran hücreleri fotosentez yapar.

(Bitkilerde klorofiller, kloroplastlar içinde bulunur) Bitkinin klorofilli kısımları yeşil görünür.

KLOROFİL, FOTOSENTEZ İÇİN NEDEN GEREKLİDİR?

Bitkilerde, fotosentez sırasında güneş ışığı yaprağın üzerine düşerek yaprak hücrelerindeki kloroplastlarda bulunan klorofillere

ulaşır. Klorofiller bu ışığın enerjisini, hayatsal faaliyetlerde kullanılması için kimyasal enerjiye çevirir. Bu kimyasal enerjiyi üreticiler

glikoz elde etmekte kullanılır. Bitkiler fotosentez ile üretilen besin maddelerini ,yaprak,meyve,tohum,gövde ve köklerde depo eder.

CANLI FOTOSENTEZİ NE ZAMAN YAPAR?

Fotosentezin gerçekleşmesi için mutlaka ışık enerjisine ihtiyaç vardır. Bitkiler gündüzleri güneş enerjisini kullanarak

fotosentez yapar. Geceleri fotosentez yapamaz. Fakat seralarda günün herhangi bir saati ışık enerjisi verilerek bitkinin fotosentez

yapması sağlanmaktadır.

FOTOSENTEZ HIZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER:

A) ÇEVRESEL FAKTÖRLER:

1) Işık Şiddeti: Işık şiddeti arttıkça fotosentez hızı da belli bir noktaya kadar artacaktır. Sonra ışık şiddeti artsa da fotosentez

hızı değişmeyecektir.

2) Karbon dioksit Miktarı: Ortamdaki Karbon dioksit miktarı arttıkça fotosentezde belirli bir noktaya kadar artar . Sonra Karbon

dioksit miktarı artsa da fotosentez hızı değişmeyecektir.

3) Sıcaklık : Bitkideki enzimlerin en iyi çalıştığı sıcaklık 30 0C civarıdır. Bu sıcaklığa kadar fotosentez hızı artarken bu sıcaklıktan

sonra azalır.

4) Işığın Rengi(Dalga boyu): Klorofiller yeşil ışığın çoğunu yansıttıklarından fotosentez hızı en az yeşil ışıkta olur. Mor ve kırmızı

ışıkta ise fotosentez hızı yüksektir.

5) Su ve Madensel Tuzlar: Fotosentezin gerçekleşmesi için bitkinin mutlaka su alması gerekir. Ayrıca su ile birlikte suda çözünmüş

magnezyum,demir,fosfat ve azot gibi mineralleri de alır.

B) KALITSAL (GENETİK) FAKTÖRLER: 1) Yaprak sayısı artıkça fotosentez hızı da artar.

2) Yaprak ayasının genişliği arttıkça fotosentez hızı da artar.

3) Yaprak üzerindeki gözeneklerin (stoma) sayısı arttıkça fotosentez hızı da artar.

4) Klorofil veya kloroplast miktarı arttıkça fotosentez hızı da artar.

5) Yaprak üzerindeki mumsu tabakanın kalınlığı arttıkça fotosentez hızı azalır.

FOTOSENTEZİN CANLILAR İÇİN ÖNEMİ NEDİR?

FOTOSENTEZ VE OKSİJEN:

Bitkiler fotosentez yaparken havadaki karbondioksiti yani insanın kullanmadığı zararlı gazı alır ve onun yerine atmosfere

oksijen bırakır. Nefes aldığımızda içimize çektiğimiz ve asıl hayat kaynağımız olan oksijen, fotosentezin ana ürünüdür. Atmosferdeki

oksijenin yaklaşık %30'u karadaki bitkiler tarafından üretilirken, geri kalan %70'lik bölüm denizlerde ve okyanuslarda bulunan ve

fotosentez yapabilen bitkiler, algler ve bazı bakteriler tarafından üretilir.

Fotosentez ve Besinler: Güneş ışını saf enerji kaynağıdır; ancak ham olarak o kadar da kullanışlı bir enerji şekli değildir. Bu

enerjiyi yemek, vücutta doğrudan kullanmak ya da depolamak mümkün değildir. Bu yüzden güneş enerjisinin farklı bir enerji türüne

çevrilmesi gerekir. İşte fotosentez bunu yapar.

Fotosentez ve Enerji: Enerjinin kaynağı her zaman Güneş, bu enerjiyi insanın kullanacağı hale getiren sistem her zaman

fotosentezdir. Bu sistem dışında hiçbir sistem aracılığı ile sahip olduğunuz enerjiyi kazanamazsınız. Bu enerji kaynağını bitkiler

fotosentezle bünyelerinde depolarlar. Yediğiniz besinlerden elde ettiğiniz enerji, hayvansal gıdalardan elde ettiğiniz enerji, bugün

kullandığımız önemli enerji kaynaklarından olan odun, kömür, petrol ve doğalgaz da fotosentezden elde edilen enerjiye sahiptirler.

FOTOSENTEZ VE ÇEVRE:

Canlılar, havadaki karbondioksitin ve havanın ısısının sürekli olarak artmasına neden olurlar. Her yıl insanların, hayvanların ve

toprakta bulunan mikroorganizmaların yaptıkları solunum sonucunda milyarlarca ton karbondioksit atmosfere karışır. Ayrıca,

fabrikalarda ve evlerde kalorifer ya da soba kullanılarak tüketilen ve taşıtlarda kullanılan yakıtlardan atmosfere verilen karbondioksit

miktarı da milyarlarca tonu bulmaktadır.

Bitkiler, algler ve bazı bakteriler yani üreticiler gerçekleştirdiği fotosentez işleminde sürekli olarak karbondioksit tüketir ve

oksijen üretirler. Bu şekilde de denge (karbondioksit-oksijen dengesi) korunmuş olur. Yeryüzünün ısısı da belli bir aralık içinde

sabittir, çok büyük ısı değişimleri yaşanmaz. Bu ısı dengesini de üreticiler sağlarlar.

Deney I ; Hava geçirmeyen ve ışık geçiren cam fanus içerisine yeşil bitki,fare ve besin konularak ışıklı ortamda bekletiliyor.Deney

sonucunda oksijenli solunum yapan farenin yaşamına devam etmesi,yeşil bitkinin fotosentezle oksijen oluşturduğunun bir kanıtıdır.

Deney I ; Hava geçirmeyen ve ışık geçiren cam fanus içerisine fare ve besin konularak ışıklı ortamda bekletiliyor ve bir süre sonra

farenin öldüğü görülür.

ÖRNEK ) Bir bitki fotosentez sırasında aşağıdakilerden hangisini dışarıdan alır?

A) Klorofil B) Glikoz C) Oksijen D) Su*

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi fotosentezi etkileyen kalıtsal faktörlerden değildir?

A) Sıcaklık* B) Yaprak sayısı

C) Yaprak üzerindeki gözenek sayısı D) Yaprağın kalınlığı

ÖRNEK ) Bitki fotosentez sırasında aşağıdakilerden hangisini dışarıdan alır?

I. Organik besin

II. Oksijen

III. Karbondioksit

A) Yalnız I B) Yalnız III* C) I-II D) I-III

ÖRNEK ) Fotosentezin hızı aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

I. Işık şiddeti II. Sıcaklık

III. Işık dalga boyu IV. CO2 konsantrasyonu

A) Yalnız II B) II ve III C) I ve IV D) I, II, III ve IV*

ÖRNEK ) Fotosentezin amacı nedir?

A) Oksijen üretmek B) Güneş enerjisini kimyasal bağ enerjisine çevirmek*

C) Karbondioksit üretmek D) Su tüketmek

ÖRNEK ) I. En hızlı, mor ışıkta gerçekleşir.

II. En yavaş, yeşil ışıkta gerçekleşir.

III. Bitkiler gibi mantarlar da, fotosentez yapar.

IV. Enzimler olmadan gerçekleşmez.

Yukarıda fotosentez ile ilgili olarak verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) I ve II B) I ve III C) III ve IV * D) I, II, IV

ÖRNEK ) Fotosentez hızının yeşil ışıkta mini mum olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Klorofilin yeşil ışığın çoğunu yansıtması B) Karbondioksitin yeşil ışık kullanımını engellemesi*

C) Klorofilin yeşil ışığı hiç soğurmaması D) Klorofilin yeşil ışığı daha çok soğurması

ÖRNEK ) Yeşil bitkilerde fotosentezin gerçekleşmesi için aşağıdakilerden hangisi gerekli değildir?

A) Karbondioksit B) Klorofil

C) Oksijen * D) Güneş ışığı

ÖRNEK ) Fotosentez hızının değişimini aşağıdakilerden hangisi etkilemez?

A) Harcanan su miktarı B) Kullanılan CO2 miktarı

C) Kloroplast sayısı D) Üretilen Oksijen miktarı*

ÖRNEK ) Fotosentez için aşağıdakilerden hangisi gerekli değildir?

A) Oksijen* B) Su C) CO2 D) Güneş ışığı

ÖRNEK ) Klorofil molekülleri aşağıdaki enerjilerden hangisini kimyasal enerjiye çevirir?

A) Mekanik enerjiyi B) Isı enerjisini

C) Bağ enerjisini D) Işık enerjisini*

ÖRNEK ) Fotosentezde oluşan ürünler aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A) Karbondioksit B) Glikoz* C) Su D) Klorofil maddesi

ÖRNEK ) Aşağıdaki ortamda tutulan fanusların hangisinde farenin yaşaması daha uzun sürer? ( C) şıkkı doğru yanıttır.

SOLUNUM:

Bütün canlılar hayatlarını devam ettirmek için enerjiye ihtiyaç duyarlar. İhtiyaç duyulan bu enerjiyi besinlerden sağlanır.

Canlıların aldıkları besin maddelerini oksijen kullanarak veya oksijen kullanmadan enerji elde etmesine ‘’Solunum’’ denir.

Solunum Oksijenli ve oksijensiz solunum olarak iki’ye ayrılır.

OKSİJENLİ SOLUNUM: Solunumda, alınan basit şeker (glikoz) hücre içerisinde parçalanır ve bunun sonucunda enerji, karbondioksit ve su oluşur. Bazı

canlılar glikozu oksijen kullanarak parçalar ki bu olaya oksijenli solunum denir. Oksijenli solunum olayı hücrelerde mitokondri de

gerçekleşir.

C6H12O6 + 6O2 ------> 6 CO2 + 6 H2O + 38 ATP + ISI ENERJİSİ

NOT: Bitkiler de canlı olduğuna göre onlar da solunum yaparlar. Solunum hem gece hem gündüz yapılır. Fotosentez ise sadece ışık

varlığında (bu sadece gündüz olarak da ifade edilebilir) yapılır.

Yaşamsal faaliyetlerimiz için gerekli olan enerji solunumda açığa çıkar. Açığa çıkan bu enerji ATP (adenozintri fosfat)

molekülünde saklanır. Bir ATP molekülünde adenin organik bazı ve üç fosfat grubu (fosforik asit molekülü) vardır. Bu fosfat grupların

arasındaki bağların kopmasıyla enerji açığa çıkar.

Bu enerji canlıların beslenmesini, konuşmasını, koşmasını kısaca yaşamının devam etmesini sağlayan enerjidir. Bitkiler ise

büyüme, besin maddelerini farklı organlara taşıma ve ışığa yönelme gibi faaliyetlerini gerçekleştirirken enerji kullanırlar.

Aşağıda ATP molekülünün yapısı gösterilmektedir.

OKSİJENSİZ SOLUNUM: Bazı canlılar solunumlarında (yani glikozu parçalarken) oksijen kullanmazlar. Oksijen kullanılmadan besinlerdeki kimyasal bağ

enerjisinin ATP enerjisine dönüştürülmesi olayına oksijensiz solunum denir. (Oksijensiz solunumun diğer isimleri = mayalanma =

fermantasyon) Bir çok bakteri, maya mantarları, memeli hayvanların çizgili kas hücreleri ( O2 siz durumda) oksijensiz solunum yapar.

Günlük hayatımızda oksijensiz solunumun görüldüğü olaylara örnekler; Peynir, yoğurt, turşu, soya sosu, ekmek yapımında bazı

bakteri ve mantarların oksijensiz solunum yapmalarından faydalanılır.

Ağır ve uzun egzersizler yaptığımızda çizgili kaslarımız oksijeni yeterli alamaz. Bu anlarda kas hücreleri oksijensiz solum yapar.

Bunun sonucunda kaslarda yorgunluk hissi veren bir tür asit birikir. Kas hücreleri normal temposuna geçtiğinde bu hücreler yeniden

oksijenli solunum yapmaya devam eder.

NOT: Laktik asit ; Yoğun egzersiz sırasında vücudumuzda oluşan bir enzimdir ve bu enzimin birikmesi ile vücudumuzda yorgunluğa ve

ağrıya sebep oluyor. Laktik asidin temel kaynağı, glikojen olarak adlandırılan, karbonhidratın yıkımı sonucu oluşan bir yan üründür.

NOT: Oksijensiz solunum, oksijenli solunuma göre daha kısa ve hızlı gerçekleşen bir olaydır. Bir glikozdan oksijenli solunum sonucunda

38 ATP oluşurken, oksijensiz solunumda 2 ATP oluşur. Bu nedenle oksijenli solunum sonucunda oluşan enerji, oksijensiz solunumda

oluşan enerjiye oranla daha fazladır.

‘’ C6H12O6 ------> 2 C2H5OH + 2 CO2 + ATP ‘’

OKSİJENLİ SOLUNUM VE OKSİJENSİZ SOLUNUM ARASINDAKİ FARKLAR:

Oksijenli solunum Oksijensiz solunum

1) Bazı bakteriler,bir hücreliler ve 1) Bazı bakteriler ve maya mantarlarıyla

çok hücrelilerde görülür. oksijensiz kalan kaslarda görülür.

2) Mitokondride gerçekleşir. 2) Sitoplazmada gerçekleşir.

3) Oksijen kullanılır. 3) Oksijen kullanılmaz.

4) Parçalanan besin glikozdur. 4) Parçalanan besin glikozdur.

5) Ürün, su ve karbon dioksittir. 5) Ürün, etil alkol veya laktik asittir.

6) Açığa çıkan ATP oksijensiz solunum’dan çoktur. 6) Açığa çıkan ATP oksijensiz solunum’dan azdır.

FOTOSENTEZ VE SOLUNUM ARASINDAKİ İLİŞKİ:

Solunum: Fotosentez:

1) Tüm canlılarda görülür 1) Klorofil taşıyan canlılarda görülür

2) Her an gerçekleşir 2) Işıklı ortamda gerçekleşir

3) Besin ve oksijene ihtiyaç vardır 3) Su, karbondioksit ve ışığa ihtiyaç vardır

4) Karbondioksit, su ve enerji üretilir 4) Besin ve oksijen üretilir

5) Ökaryot hücrelerde mitokondri de gerçekleşir 5) Ökaryot hücrelerde kloroplastta gerçekleşir

6) Ağırlık azalmasına neden olur 6) Ağırlık artmasına sebep olur.

ÖRNEK ) Aşağıdaki olaylardan hangisi fotosentez ve solunumun ortak özelliğidir?

A) Sadece gündüz gerçekleşmesi B) Canlı hücrelerde gerçekleşmesi * C) Oksijen açığa çıkartması D) Besin üretmesi

ÖRNEK ) Yukarıdakilerden hangileri oksijenli solunum için geçerlidir?

I. Karanlıkta olabilir. II. Glikoz harcanır. III. Su açığa çıkar.

A) Yalnız III B) I ve III C) II ve III D) Hepsi*

ÖRNEK ) Canlılarda oksijenli ve oksijensiz solunumun amacı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Besin üretmek B) Etil alkol oluşturmak C) H2O ve CO2 oluşturmak D) ATP sentezlemek*

ÖRNEK ) Oksijenli solunumda oksijensiz solunuma göre daha çok enerji üretilmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Organik besin moleküllerinin inorganik moleküllere kadar parçalanması*

B) Daha hızlı şekilde enerji üretilmesi

C) Mitokondri içerisinde gerçekleşmesi

D) Çok miktarda glikoz kullanılması

ÖRNEK ) İnsanda çizgili kas hücrelerine yeterli oksijen ulaşmadığında aşağıdakilerden hangisi meydana gelir ?

A) ATP üretimi B) Laktik asit oluşumu* C) Karbondioksit üretimi D) Glikoz kullanımı

ÖRNEK ) ATP ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerinden hangileri doğrudur?

I. Yapısında iki tane yüksek enerjili fosfat bağı bulunur.

II. Solunum sonucunda üretilir.

III. Sadece canlı hücreler tarafından sentezlenir.

A) I ve II B) I ve II C) II ve III* D) I , II , III

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi oksijensiz solunum yapmaz?

A) Maya mantarı B) Bazı bakteriler C) Çizgili kas hücreleri D) Beyin hücreleri*

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi oksijenli solunum ile oksijensiz solunumun ortak özelliği değildir?

I. ATP oluşur. II. Organik moleküller parçalanır.

III. Mitokondride geçekleşir. IV. Enzimler kullanılır.

A) I ve II B) I ve III C) II ve III* D) I, II ve III

ÖRNEK ) Kapalı salça kutularının açıldıktan bir süre sonra bozulmasına neden olan bakteri türü ile ilgili aşağıdakilerden hangisi

söylenemez?

A) Oksijensiz solunum yapar* B) Enerji kaynağı olarak glikoz kullanır

C) Solunum ürünü olarak alkol üretir D) ATP sentezler

ÖRNEK ) Yaşamsal faaliyetlerimiz için gerekli olan enerji aşağıdaki hangi metabolizma olayı sonucu oluşur?

A) Fotosentez B) Solunum* C) Sindirim D) Boşaltım

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi solunum sonucu oluşturulan enerjidir?

A) DNA B) RNA C) ATP* D) CO2

ÖRNEK ) Aşağıdakilerden hangisi oksijensiz solunum yapar?

A) Bira mayası* B) Sarmaşık C) İnek D) Çekirge

ÖRNEK ) Yorgunluk asiti aşağıdaki olaylardan hangisinin sonucu üretilir?

A) Oksijensiz solunum* B) Oksijenli solunum C) Sindirim D) Fotosentez

ÖRNEK ) Aşağıdaki olaylardan hangisinin sonucunda ATP üretimi olur?

A) Aminoasitten protein oluşumu B) Nişastadan protein oluşumu

C) CO2 ve su dan glikoz oluşumu D) Glikozdan CO2 ve H2O oluşumu*

ÖRNEK ) Aşağıda verilen oksijensiz solunum denkleminde I ve II ile yazılan yerlere verilenlerden hangileri gelmelidir?

I II .

A) Laktik asit Karbon dioksit

B) Etil alkol Su

C) Laktik asit Su

D) Etil alkol Karbon dioksit*

ÖRNEK ) Aşağıda verilen oksijenli solunum denkleminde I ve II ile yazılan yerlere verilenlerden hangileri gelmelidir?

I II .

A) Su Laktik asit

B) Karbon dioksit Etil alkol

C) Su Karbon dioksit*

D) Etil alkol Su

MADDE DÖNGÜLERİ: Doğada bulunan canlılar ve cansızlar birbiri ile etkileşim halinde bulunmaktadırlar. Canlıların yaşamının devamlılığı madde

döngüleri ile gerçekleşmektedir. Bir maddenin doğada bir taraftan tüketilerek, diğer taraftan üretilmesine madde döngüsü denir.

Madde döngülerinden su, karbon, oksijen, azot döngüsünü göreceğiz.

1) SU DÖNGÜSÜ: Su canlıların yaşaması için temel maddedir. Doğada su katı, sıvı ve gaz halinde bulunmaktadır. Suyun yeryüzü ile

gökyüzü arasındaki dolaşmasına su döngüsü denir.

Yeryüzünden buharlaşan su, atmosferde yoğunlaşarak yeryüzüne yağış olarak geri döner. Bitkiler, hayvanlar, fotosentez,

terleme, solunum su döngüsünde yer almaktadır.

Dünyada su miktarı sabittir, buharlaşma atmosferdeki su miktarını artırır, yağışlar atmosferdeki su miktarını azaltır.

Güneşten gelen ısı enerjisi ile yeryüzündeki sular buharlaşır, bulutları meydana getirir. Bulutlarda oluşan yağış tekrar yeryüzüne

inerek döngüyü oluşturur.

2) OKSİJEN DÖNGÜSÜ:

Canlılar oksijen kullanarak solunum yapar. Havanın % 21 oranında oksijen bulunmaktadır. Solunum sırasında oluşan karbondioksit

(CO2) içerinde oksijen bulunmaktadır.

Havada bulunan oksijen yanma ve solunum olayında kullanılarak, karbondioksit içinde yer alır. Fotosentez olayı ile havaya tekrar

oksijen verilir.

3) KARBON DÖNGÜSÜ:

Karbon canlıların temel elementidir. Karbonhidrat, yağ, protein, DNA’nın yapısında karbon elementi bulunmaktadır. Havada %0,03

oranında karbondioksit gazı vardır. Karbondioksit (CO2) molekülü, bitkiler tarafından fotosentezde kullanılır. Karbon besinlerin

yapısına katılmış olur. Bitkilerden beslenen diğer canlılar besinler yolu ile karbonu vücutlarına alır.

Solunum sırasında karbonlu bileşikler yakılarak havaya karbondioksit verilmiş olur. Karbon döngüsünde fosil yakıtlarda yer alır.

Fosil yakıtlar milyonlarca yıl önce yaşamış bitki ve hayvan atıklarından oluşmuştur. Canlıların yapısındaki karbon kömür, petrol, doğal

gazın yapısında bulunur.

Fosil yakıtların yanması sonucu havaya karbondioksit verilir. Canlıların ölmesi sonucu yapılarında bulunan karbonlu bileşikler,

ayrıştırıcı canlılar tarafından tüketilerek karbondioksite dönüştürülür. Son yıllarda fosil yakıtların fazla yakılmasından dolayı

havadaki karbondioksit miktarı artmaktadır.

4) AZOT DÖNGÜSÜ:

Havada bulunan azotu canlılar doğrudan kullanamaz. Yıldırım, şimşek olaylarıyla ve azot tutucu bakteriler havadaki azotu, azotlu

bileşiklere çevrilmesini sağlar. Toprağa geçen azotlu bileşikleri bitkiler tarafından kullanılır.

Besin zinciri ile diğer canlılara aktarılır. Canlı atıkları ve canlılar öldüklerinde azotlu bileşikler azot ayrıştırıcı bakteriler

tarafından ayrılarak, havaya azot şeklinde geri döner.

ÖRNEK ) Bir besin piramidinin tabanında kesinlikle bir üreticinin olmasının en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Üretici canlılar dışında hiçbir canlının protein sentezini gerçekleştirememesi

B) Tüketici canlıların glikoz gibi küçük organik besinleri sentezleyememesi

C) Biyokütlelerinin fazla olması*

D) Avcı canlıların kendi besinlerini sentezlemek yerine üreticiden yararlanmasının daha kolay olması

ÖRNEK ) Doğadaki su döngüsünün gerçekleşmesi ile ilgili aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Su buharı atmosferdeki soğuk hava tabakası ile karşılaşması sonucu yağmur damlacıklarına dönüşür.

B) Bitkilerin su döngüsünde hiç bir rolleri yoktur.*

C) Su damlacıkları dünya yüzeyine yağmur, kar veya dolu şeklinde döner

D) Güneşten gelen ısı yer yüzündeki suyu buharlaştırır

ÖRNEK ) Azot döngüsünde aşağıdaki faktörlerden hangisinin rolü yoktur?

A) Bitkiler B) Yağmurun yağması* C) Yıldırım ve şimşek olayları D) Bakteriler

ÖRNEK ) Karbon döngüsüyle ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisi yapılamaz?

A) Bitkiler fotosentezde karbondioksit kullanırlar.

B) Bitkiler karbon döngüsünde hem solunum hem de fotosentez yaparlar.

C) Solunum olayını sadece tüketiciler yapar ve karbondioksit üretirler.*

D) Bitkiler uygun ortam koşullarında daha çok karbondioksit kullanarak besin ve oksijen üretirler.

KÜRESEL ISINMA: Dünya için en önemli ısı ve ışık kaynağı hiç şüphesiz Güneş’tir. Dünya’dan milyonlarca kilometre uzakta olmasına rağmen Güneş

ışınları Dünya’ya ulaşır ve onu hem aydınlatır hem de ısıtır. Canlılar, Güneş’ten gelen bu enerjiyle hayatlarını sürdürebilir. Güneş’ten

gelen ışınların hepsi sağlığa yararlı değildir.

Zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engelleyen bir tabaka vardır. Bu, kalınlığı yaklaşık 20-50 km aralığında değişebilen ozon

tabakasıdır. Atmosferin ikinci tabakası olan stratosfer katmanındaki bu tabaka Dünya’nın etrafını sarmıştır. Ozon tabakasının görevi

Güneş’ten gelen yararlı ışınların yeryüzüne inmesini, zararlı ışınların ise tutulmasını sağlamaktır. Âdeta bir filtre görevi yapan ve

yaşam için çok önemli olan bu tabaka incelmeye başlamıştır.

Atmosferin bileşiminde sera gazları adı verilen su buharı, karbondioksit, metan, ozon gibi çeşitli gazlar bulunur. Bu gazlar ışığı

önce soğurur sonra bir kısmını tekrar yayar. Böylece bir çeşit yalıtım görevi yaparak yeryüzünün fazla ısınmasını veya soğumasını

engeller. Buna sera etkisi denir. Sera etkisi olmasaydı Dünya’nın sıcaklığı yaklaşık – etki sayesinde sıcaklık ortalama

32 0C daha artarak canlılar için uygun hale gelmektedir. Teknoloji, hayatı daha kolay hâle getirmektedir. Ancak teknoloji ile birlikte

hayata kazandırılan bazı ürünler ozon tabakasının incelmesine ve sera etkisinin bozulmasına neden olabilmektedir.

Kişisel bakım için kullanılan parfüm ve deodorantlar, sanayi tesislerinden atılan atıklar, fabrika bacaları ve taşıtlardan

çıkan gazlar, çeşitli tarım ilaçları bunlardan bazılarıdır. Bu ürünlerden çıkan zehirli gazlar ısı tutma özelliği gösterir. CO2 ve ısıyı tutan

diğer gazların miktarındaki artış atmosferin sıcaklığının artmasına neden olur. Sonuçta sera etkisi ve atmosferin sıcaklığı hızla artar.

Buna küresel ısınma adı verilir.

Güneş’ten gelen ışınlar önce vücudun dış örtüsü olan deriyle temas eder. Ozon tabakasının seyrelmesi sonucu zararlı ultraviyole

(UVB, UVC) ışınları da yeryüzüne ulaşır ve cilde zarar veren rahatsızlıklara neden olur. Gözde oluşan katarakt bunlardan biridir. Deri

kanseri de UV ışınlarının neden olduğu radyasyondan kaynaklanan ve hem insanları hem hayvanları etkileyen bir hastalık olarak

bilinmektedir.

Deniz ekosistemleri de küresel ısınmadan etkilenir. Zararlı ışınlar balık larvası, yengeç, karides, deniz bitkileri gibi pek çok

canlıyı olumsuz etkiler. Denizden elde edilen besin çeşitliliği ve deniz canlılarının ürettiği oksijen miktarı düşünüldüğünde diğer

canlıların nasıl etkileneceği kolayca anlaşılabilmektedir.

Küresel ısınmanın bir başka sonucu da küresel iklim değişikliğidir. İnsan faaliyetleri sonucu havanın ısınma eğilimi giderek

artmakta, bu da iklim değişikliğine neden olmaktadır. Buzulların erimesi, buharlaşmanın artması, yağmurun büyük kısmının sağanak

şeklinde olması, buna bağlı olarak sel ve heyelan gibi olayların artması küresel iklim değişikliğinin belirtilerindendir.

Buzulların erimesiyle başta kutup ayıları olmak üzere birçok hayvan evsiz kalma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Ayrıca yükselen

sular denizin su seviyesinin yükselmesine ve birçok toprağın sular altında kalmasına neden olmaktadır.

İnsanların ekosistemler üzerindeki etkilerini ölçmek amacıyla ekolojik ayak izi yöntemi geliştirilmiştir. Ekolojik ayak izi

tüketilen doğal kaynakların yeniden üretimi, oluşan atıkların geri dönüşümü için ne kadar hava ve suya ihtiyaç duyulduğunu hesaplayan

bilimsel bir ölçüdür. Bireysel veya topluluk olarak ekolojik ayak izi hesaplanabilir.

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA 1) SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA NEDİR?

İnsanların doğal kaynaklara zarar vermeden ve bilinçli kullanımının planlanmasına ‘’sürdürülebilir kalkınma’’ denir.

*Sürdürülebilir kalkınma için, doğal kaynaklar sonuna kadar kullanılmamalıdır.

*Sürdürülebilir kalkınma sayesinde gelecek nesillerin de dünyadaki kaynakları kullanabilmesi sağlanır.

*Sürdürülebilir kalkınmada en önemli unsur doğal kaynakların tasarruflu kullanımıdır.

*Enerjinin elde edilmesinde yenilenemez enerji (Fosil yakıtlar, nükleer enerji) yerine, yenilenebilir enerji (Hidroelektrik, güneş,

rüzgar, jeotermal enerji) kullanılmalıdır.

Doğal kaynakların çoğu enerji elde etmek amacı ile kullanılmaktadır. Bu nedenle enerji kaynaklarının tasarruflu kullanılması

gerekmektedir. Enerji elde edilmede kullanılan fosil yakıtlar, oluşturdukları atık maddeler ile doğaya zarar vermektedir. Fosil

yakıtların yanması ile oluşan CO2 sera etkisi, küresel ısınmaya ve iklim değişikliklerine neden olmaktadır.

2) SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMANIN FAYDALARI NELERDİR?

*Sürdürülebilir kalkınma insan ve doğanın birbiri ile uyum içinde olmasını sağlar.

*Doğal kaynaklar korunur bu sayede gelecek nesillerin ihtiyaçları karşılanmış olur.

*Doğal çevre korunmakla birlikte, kalkınma sürdürülebilir hale gelmektedir.

*Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı sayesinde kaynaklar israf edilmez.

*Enerji tasarrufu sağlanır.

*Kaynaklar etkin olarak kullanıldığı için dünya daha yaşanabilir olacaktır.

*Dünyadaki kaynaklar insanlar arasında eşit dağılımını sağlar. Bu sayede savaşlar ve çatışmalar engellenmiş olur.

*Kaynakların fazla kullanılması engellendiği için hayat kalitesi ve ekonomiye katkı sağlayacaktır.

*Atık maddeler azalacağı için çevreye zarar verilmez.

*Geri dönüşümün önem kazanmasından dolayı çeşitli iş olanakları sağlanacak, doğal kaynak kullanımı azalacaktır.

Doğal varlıkların etkin şekilde kullanımı çok önemlidir. İnsanlar doğal kaynakları hızla tüketmektedirler. Son yüzyılda dünya doğal

varlıkların % 50 sinden fazlasını tüketildi. Bu hızla gidilirse gelecek nesillere yaşanabilir bir dünya bırakamayacağız. Bu nedenle

kalkınmamız, doğal varlıkların korunması ile mümkün olacaktır. Sürdürülebilir kalkınma bu dengeyi sağlayarak planlama yapılmasını

sağlar.

Sürdürülebilir kalkınma örnekleri; Fosil yakıtlar yerine yenilenebilir enerji kullanarak kaynak israfı önlenebilir. Artık ve atık

maddelerin yeniden kullanımı sayesinde doğal kaynakların kullanımı azaltılabilir. Biyoteknolojik çalışmalarla beslenme sorunlarına çözüm

bulunabilir.

3) KAYNAKLARIN TASARRUFLU KULLANIMI:

Kaynakların tasarruflu kullanımı insanların geleceği için çok önemlidir. Kısa süre içerisinde kullanılabilecek kaynak kalmayacaktır,

bu nedenle kaynakların tasarruflu kullanılması gerekmektedir.

Kaynakların tasarruflu kullanımı için;

*İhtiyacımız kadar alışveriş yapmalıyız.

*Satın aldığımız ürünleri tamamen kullanılamayacak hale gelene kadar kullanmalıyız.

*Geri dönüşüme önem vermeliyiz.

*Yeniden kullanma ve geri kazanıma önem vermeliyiz.

*Enerji tasarrufuna dikkat etmeliyiz.

*Binalarda ısı yalıtımı yapılması

*A sınıfı araçlar kullanılması

4) KATI ATIKLARI GERİ DÖNÜŞÜMÜ:

Atık Nedir? Kullanım süresi dolmuş, uzaklaştırılması gereken maddelere atık denir. Atık maddeye örnek olarak kullanılmayan eşyalar,

eskimiş giysiler, bitki atıkları, yemek atıkları, bozulmuş elektronik araçlar, metal kutular verilebilir.

Çöp Nedir? Hiç bir şekilde kullanılamayacak atıklara çöp denir. Çöpe örnek olarak yağlı kağıt, bitki atıkları, meyve atıkları verilebilir.

Geri Dönüşüm Nedir? Atıkların bazı işlemlerden geçirilerek tekrar kullanılmasıdır. Cam, plastik, kağıt, metaller, atık yağlar, pil, beton

geri dönüştürülebilir. Bu ürünlerin geri dönüştürülebilmesi için kirlenmemiş olması gerekmektedir. Geri dönüştürülmüş plastik ürünler

gıda sanayinde kullanılmaması gerekmektedir. Sağlık açısından zararlıdır.

GERİ DÖNÜŞÜMÜN ÖNEMİ NEDİR?

*Doğal çevre korunur.

*Doğal kaynaklar israf olmaz.

*Ham madde ihtiyacı azalır.

*Enerji tasarrufu sağlanmış olur

*Ülke ekonomisine katkı sağlar.

*Yeni iş imkanları sağlanır.

*Atık madde miktarı azalmış olur.

NOT: Bir alüminyum kutunun geri dönüşümü ile elde edilen enerji ile bir televizyon üç saat çalıştırılabilir. Bir ton kağıdın geri

dönüştürülmesi ile 17 ağaç kesilmekten kurtulmaktadır.

GERİ DÖNÜŞÜMDE AYRIŞTIRMA:

Geri dönüşümde en önemli nokta kaynağında ayırmadır. Kaynağında ayrılmayan atıklar kirlendikleri için artık geri dönüştürülemez

hale gelmektedir. Bu nedenle yağlanmış kağıt, kirlenmiş plastik geri dönüştürülemez.

Bazı geri dönüşüm tesislerinde çöp içerisinde bulunan, geri dönüşüm maddelerinin ayırımı yapılmaktadır. Fakat bu oldukça

zahmetli ve zor bir işlemdir. Bu nedenle geri dönüşümü yapılacak maddelerin kaynağında ayrılması şarttır.

Geri dönüşüm için ayrı ayrı kutularının yaygınlaşması gerekmektedir. Çöpe atılan geri dönüşüm atığı artık geri dönüştürülemez.

Katı atıkların büyük kısmını ambalaj atıkları oluşturmaktadır. Ambalaj atıklarına örnek olarak pet şişeler, cam şişeler, karton kutular,

teneke kutular verilebilir. Katı atık geri dönüşüm tesisleri açılması geri dönüşüm için gereklidir.