Агуулга

I. Удиртгал

Сэдвийг судлах шаардлага................................................................................................

Судалгааны зорилго.............................................................................................................

Судалгааны зорилт ач холбогдол......................................................................................

Судлагдсан байдал.............................................................................................................

Судалгааны арга зүй...........................................................................................................

Мэдээллийн эх үүсвэр........................................................................................................

II. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нөлөөлөх нөлөөлөл

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний худалдан авалтанд нөлөөлөх хүчин зүйлийн

шинжилгээний тухай.....................................................................................................

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн 2000-2011 оны тоо

мэдээг харуулах..............................................................................................................

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн харилцан хамаарлын

матриц..............................................................................................................................

Хэрэглэгчийн орлогоос хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шинжилгээ.......................................................................................................................

Үнээс хамаарсан сүү ,сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шинжилгээ......................................................................................................................

Хүн амаас хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн

регрессийн шинжилгээ..................................................................................................

III. Ерөнхий дүгнэлт...........................................................................................................

IV. Хавсралт ......................................................................................................................

V. Ном зүй ........................................................................................................................

1

Удиртгал

Сэдвийг судлах шаардлага

Сүүн бүтээгдэхүүн гэдэг нь үнээ, сарлаг, хонь, ямаа, ингэ, гүү зэрэг амьтдын сүүгээр

хийдэг хүнсний зүйлийг хэлнэ. Ихэвчлэн өндөр илчлэг бүхий, исэлдсэн бүтээгдэхүүн

байдаг. Монголд цагаан идээ гэж нэрлэдэг. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг

цөөнгүй байгууллагууд энэ чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулж ирсээр байна. Манай

улсад 2008 оны эцсээр нийт 44.0 сая мал тоологдсон байна. Үндэсний статистикийн

газрын мэдээгээр 493.7 сая литр сүү саасан байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээний

хувьд жишсэн нэг хүнд улсын дунджаар 130.8 -147.6 литр сүү ногдож байгаа нь

хэрэглэвэл зохих хэмжээнд байгаа боловч, хотын нэг хүн хөдөөгийнхөөс бараг 4 дахин

бага сүү хэрэглэж байна. Манай улс сүүний хэрэгцээнийхээ 27-хон хувийг дотоодоос

хангаж байна. 73 хувийг импортоор хангана гэдэг Монгол шиг мал аж ахуйн оронд

туйлын хангалтгүй үзүүлэлт. Хүн амын хоол тэжээлийн бодисуудын талаархи зөвлөмжид

зааснаар монгол хүн жилд 124.1 кг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой. Энэ бүгдээс

үзэхэд манай улсын сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлийг судлах

шаардлага урган гарч байна.

Судалгааны зорилго

Энэхүү судалгааг хийх болсон зорилго нь сүү, сүүн бүтээгэдэхүүн нь сүүлийн 11

жилийн хугацаанд хэрхэн өсөж байгааг тогтоох, сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нөлөөлж буй

хүчин зүйлүүдийг тодорхойлоход оршино

Судалгааны зорилт, ач холбогдол

Дээрх зорилгод хүрэхийн тулд дараах зорилтыг хэрэгжүүлэх ач холбогдолтой.

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс тус бүрийн

нөлөөллийг тооцож үзэх

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн 2000-2011 оны тоо

мэдээг харуулах

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд нөлөөлж буй хүчин зүйлийн регрессийн шинжилгээ хийх

Цаашид хийвэл, анхаарвал зохих өөрийн санал зөвлөмжийг дэвшүүлэх

2

Хүн амын сүү сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээний түвшинд хүчин зүйлийн шинжилгээ хийж

үзэх нь эрэлтийн ирээдүйн төлөвийг тодорхойлох болон түүнд нөлөөлж байгаа хүчин

зүйлсээс хамааруулан үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны талаар тодорхой бодлого

боловсруулахад чухал ач холбогдолтой.

А. Тухайн улсын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг хугацаанаас хамааруулан дараах

байдлаар томьёолж болно. Үүнд:

qd=qd(t)

Б. Эрэлтэд голлон нөлөөлдөг үндсэн хүчин зүйлсээс хамааруулан (бүтээгдэхүүний үнэ,

хүн амын орлогын түвшин болон сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдийн тоо, эрэлтийн

санамсаргүй шокууд зэрэг) эрэлтийг дараах функцийн хэлбэрээр илэрхийлж болно.Үүнд:

qd=f1(P, R, N, u)

qd - Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн тоо хэмжээ

P - Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах зээлийн үнэ

R - хүн амын орлогын түвшин

N - Сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдийн нийт тоо

u – эрэлтэд нөлөөлдөг бусад санамсаргүй хүчин зүйлс

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн загварын параметрүүдийг хамгийн бага

квадратын аргаар тодорхойлох бөгөөд коэффициентүүд болон тэгшитгэлийн үнэн бодит

байдалд хэр зэрэг нийцэж байгааг статистикийн Fболон tшинжүүрийн тусламжтайгаар

үнэлнэ. Түүний тулд Fболон t шинжүүрийн тооцооны утгуудыг тодорхойлон эдгээрийн

хүснэгтийн утгуудтай харьцуулж судална. Тухайлбал, Fтооц>Fхүснэгт болон tтооц>t хүснэгт

тохиолдолд загвар болон түүний параметрүүдийг статистик ач холбогдолтой гэж үзнэ.

Сүүний үйлдвэрлэл, эрэлт, нийлүүлэлт

3

Манай улсад 2008 оны эцсээр нийт 44.0 сая мал тоологдсон байна. Үндэсний статистикийн газрын мэдээгээр 493.7 сая литр сүү саасан байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээний хувьд жишсэн нэг хүнд улсын дунджаар 130.8 -147.6 литр сүү ногдож байгаа нь хэрэглэвэл зохих хэмжээнд байгаа боловч, хотын нэг хүн хөдөөгийнхөөс бараг 4 дахин бага сүү хэрэглэж байна. Манай улс сүүний хэрэгцээнийхээ 27-хон хувийг дотоодоос хангаж байна. 73 хувийг импортоор хангана гэдэг Монгол шиг мал аж ахуйн оронд туйлын хангалтгүй үзүүлэлт. Хүн амын хоол тэжээлийн бодисуудын талаархи зөвлөмжид зааснаар монгол хүн жилд 124.1 кг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой

Сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ

Хоногт Жилд

Зөвлөмж хэмжээ 350 гр-9 сар495 гр-3 сар

140.8 кг

Улсын хэмжээнд 1010.1 мян.л 368.7 сая л

Улаанбаатар хотод 372.6 мян.л 136.6 сая л

Хүн амын жилийн өсөлт Улсын хэмжээнд -2.3-2.5 % Улаанбаатарт-8.0-10.0 %

"Хүн амын хоол тэжээлийн байдал"-ын талаар 2004 онд явуулсан үндэсний хэмжээний судалгааны дүнгээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ 1999 оныхоос багассан байна. Харин хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн сүүг үйлдвэрийн аргаар боловсруулах хэмжээ сүүлийн 5 жилд тогтмол өсч байгаа хэдий ч сүү, цагаан идээний үйлдвэрлэлд үндэсний уламжлалт аргаар бэлтгэсэн бүтээгдэхүүн зонхилох байр эзэлсэн хэвээр байна.

 

Монголчууд сүү, цагаан идээний хэрэглэгээрээ тэргүүлдэг

Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн статитик мэдээнээс үзэхэд хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн нийт сүүний дөнгөж 2.3 хувийг боловсруулах үйлдвэрт хүлээн авч байна.

4

Үүний дээр сүүний үйлдвэрүүд суурилагдсан хүчин чадлынхаа 40 хувийг ашигласан байна.

ОН 2007 2008

Хүн амын жилийн хэрэгцээ /сая литр / 386.8 413.9

Хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн сүү, /сая литр/ 465.6 542.3

Үйлдвэрийн аргаар боловсруулсан сүү 10.1 14.5

Хангамжийн түвшин % 123.0 134.0

Өнөөдөр барууны ертөнцөд үнээний сүүг аж үйлдвэрийн хэмжээнд үйлдвэрлэж боловсруулж байна. Хөгжилтэй орнуудад арилжааны зориулалттай сүүний чиглэлийн фермүүд автомат тоног төхөөрөмжүүдийг хэрэглэснээр сүүний зах зээлийн дийлэнхийг хангаж байна. Тухайлбал [Гольштен буюу Хар Тарлан] мэтийн өндөр сүүний гарцтай янз бүрийн үүлдэрүүд сүүний үйлдвэрлэлд ашиглагдаж байна. [АНУ]-ын сүүний чиглэлийн үхэрний 90% нь, мөн Их Британид 85%-нь Хар тарлан үүлдрийн үхэр байна. Сүү, сүүн бүтээгдхүүн үйлдвэрлэлээр Энэтхэг, түүний дараа АНУ болон Шинэ Зеланд орж байна. Дэлхийн хэмжээнд Латин Америк, Африк тивийн фермийг оролцуулаад 149 сая сүүний фермийн аж ахуйтай. Нэг ферм, өрхийн аж ахуйг 6 хүнтэй гэж тооцоход 895 сая буюу нийт дэлхийн хүн амын 14% /7 хүний нэг хүн тутам/-ын амьжиргаа сүүний үйлдвэрлэл, фермээс хамаардаг байна

5

Монгол улсын хэмжээнд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлтийн төлөв

байдлыг тодорхойлох зорилгоор сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлтэд нөлөөлөгч

хүчин зүйлсд уг бүтээгдэхүүний зах зээлийн дундаж үнэ, хэрэглэгчийн орлого, импортын

сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэмжээ, нийслэлийн хүн амын тоон үзүүлэлтүүдийг сонгон авч

шинжилсэн болно. Үзүүлэлтүүдийг дараах хүснэгтэд үзүүлэв.

Хүснэгт 1-1

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч үндсэн хүчин зүйлс

№

Үзүүлэлт

Он

ССБ-ний

хэрэглээ (кг)

У

Өрхийн сарын

дундаж

орлого(төг)

Х1

Импортын

сүү, сүүн

бүтээгдэхүүн

ий хэмжээ

(кг)

Х2

Сүүний

үнэ (төг)

Х3

УБ хотын

хүн амын

тоо

Х4

1 2000 18000 93135 3572500 531 786500

2 2001 20000 133579 8196600 500 812500

3 2002 20800 157171 8885806 512 846500

4 2003 27300 184639 9145959.8 482 893400

5 2004 29100 173110 6977483.3 468 928500

6 2005 30000 175116 6859325.8 488 965300

7 2006 31400 181165 6704600.2 525 994300

8 2007 32400 269472 3569834 568 1031188

9 2008 33000 406667 9759697.2 843 1071661

10 2009 37200 454854 6320610 974 1095672

11 2010 29200 498172 8805744.3 1087 1112300

12 2011 31300 508450 6573510 980 1151500

Дээрх хүснэгтэд харуулсан орлого ба үнийн үзүүлэлтүүд нь нэрлэсэн үнэ ба үүнийг бодит

нэгжид шилжүүлэн бодож гаргасны дараа шинжилгээнд ашиглана. Бодит нэгжид

шилжүүлэхдээ дараах томъёог ашиглана.

6

CPI❑- хэрэглээний үнийн индекс: CPI=CPI t−1∗1+πT

100

πT - инфляцийн түвшин:πT=(CPI t−CPI t−1

CPI t−1)∗100бол

RR= PINDEX

∗100 RP= PINDEX

∗100

RP – сүүний бодит үнэ

RR - өрхийн бодит орлого

Хүснэгт 1-2

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч үндсэн хүчин зүйлс

№

Үзүүлэлт

Он

ССБ-ний

хэрэглээ

(кг)

У

Өрхийн сарын

бодит

орлого(төг)

Х1

Импортын

сүү, сүүн

бүтээгдэхүүни

й хэмжээ (кг)

Х2

Сүүний

бодит үнэ

(төг)

Х3

УБ хотын

хүн амын

тоо

Х4

1 2000 18000 128924.4 3572500 735.04983 786500

2 2001 20000 176832.1 8196600 661.90098 812500

3 2002 20800 199912.2 8885806 651.23378 846500

4 2003 27300 224294.2 9145959.8 585.51992 893400

5 2004 29100 189481.2 6977483.3 512.25919 928500

6 2005 30000 175116 6859325.8 488 965300

7 2006 31400 170958.8 6704600.2 495.42323 994300

8 2007 32400 220914.9 3569834 465.65011 1031188

9 2008 33000 313689.4 9759697.2 650.26226 1071661

10 2009 37200 321633.4 6320610 688.72861 1095672

11 2010 29200 322901.2 8805744.3 704.56313 1112300

7

12 2011 31300 346922.8 6573510 668.66812 1151500

Судалгааны явцад сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээ, түүний бодит үнэ, хэрэглэгчдийн

бодит орлого, импортын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэмжээ, хэрэглэгчдийн тоо зэрэг

үзүүлэлтүүдийн хоорондын хамаарал дараах байдлаар тодорхойлогдож байна.

Хүснэгт 1-3

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн харилцан хамаарлын

матриц

Y X1 X2 X3 X4

Y 1 0.63711519 0.00855564 -0.34260025 0.86107692

X1 0.63711519 1 0.33927974 0.36984671 0.85969184

X2 0.00855564 0.33927974 1 0.19584724 0.07261758

X3 -0.34260025 0.36984671 0.19584724 1 -0.02487836

X4 0.86107692 0.85969184 0.072617585 -0.02487835 1

Тооцооллоос харахад сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн тоо хэмжээнд уг бүтээгдэхүүний

бодит үнэ сул, хэрэглэгчийн бодит орлого мэдэгдэхүйц, хүн амын тоо нягт, импортын сүү,

сүүн бүтээгдэхүүний хэмжээ маш сул нөлөө үзүүлж байна. Иймээс Х2 хүчин зүйлийг хасч

үлдсэн хүчин зүйлсийг тооцсон сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах зээлийн эрэлтийн загвар

дараах байдалтай тодорхойлогдож байна.

Y =8422.862419+ 0.0165565499*X1 - 24.74479386*X3 + 0.03192857216*X4

Х1 буюу Орлого 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.01655 – өөр нэмэгдэнэ

Х3 буюу Үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 24,7447 – өөр буурна

Х4 буюу Хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0,0319 – өөр нэмэгдэнэ гэсэн

хамааралтай байна.

8

Сул гишүүн нь 8422,8624 гарсан байгаа нь санамсаргүй хүчин зүйлсийг илэрхийлж байна.

Тэгшитгэлийн үр дүн:

Dependent Variable: Y

Method: Least Squares

Date: 05/01/12 Time: 01:56

Sample: 2000 2011

Included observations: 12

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

X1 0.016557 0.033014 0.501502 0.6295

X3 -24.74479 13.09848 -1.889135 0.0956

X4 0.031929 0.018486 1.727140 0.1224

C 8422.862 17388.40 0.484395 0.6411

R-squared 0.849407 Mean dependent var 28308.33

Adjusted R-squared 0.792935 S.D. dependent var 5825.408

S.E. of regression 2650.819 Akaike info criterion 18.86433

Sum squared resid 56214716 Schwarz criterion 19.02596

Log likelihood -109.1860 F-statistic 15.04111

Durbin-Watson stat 1.892480 Prob(F-statistic) 0.001187

Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн тоо хэмжээний өөрчлөлтийн 84.9% нь

эдгээр хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр бий болж байгаа бөгөөд DW болон F статистик

(Fbod>Fhusбуюу 5.04>4.12) түүний Prob-ын регрессийн тэгшитгэлийн энэхүү хамаарлыг

илтгэх чадвартай болохыг харуулж байна. Тэгшитгэлээс харахад Х1 буюу орлого 1

нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.01655 – өөр, Х4 буюу хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд

эрэлт 0,0319 – өөр нэмэгдэнэ, Х3 буюу үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 24,7447 – өөр

буурахаар байна.

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтэд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлс тус бүрийн

нөлөөллийг тооцож үзэх нь энэхүү судалгааны чухал зорилтын нэг болно.

9

Хэрэглэгчийн орлогоос хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шинжилгээ

Тооцооллын явцад хэрэглэгчийн орлогоос хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

эрэлтийн регрессийн шугаман загвар дараах байдлаар тодорхойлогдож байна.

Y-т X1-ийн нөлөөлж буй нөлөөлөл:

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X1 + C(2)

Y = 0.0503*X1 + 16600.4716

Х1 буюу Орлого 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.0503 – аар нэмэгдэнэ.

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

X1 0.050328 0.019254 2.613930 0.0259

C 16600.47 4680.782 3.546517 0.0053

R-squared 0.405916 Mean dependent var 28308.33

Adjusted R-squared 0.346507 S.D. dependent var 5825.408

S.E. of regression 4709.195 Akaike info criterion 19.90343

Sum squared resid 2.22E+08 Schwarz criterion 19.98425

Log likelihood -117.4206 F-statistic 6.832630

Durbin-Watson stat 0.654093 Prob(F-statistic) 0.025866

Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 40.5% нь зөвхөн

хэрэглэгчийн орлогоос хамаарч байна.

Fbod>Fhus(6.8>3.07) байгаа нь тэгшитгэлийг судалгаанд ашиглаж болно гэдгийг илтгэж

байна.

Std.Error: Тооцоологдсон коэффициентүүдийн стандарт алдаа 0.01 гарсан нь алдааны

түвшин доогуур байна.

10

Үнээс хамаарсан сүү ,сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шинжилгээ

Тооцооллын явцад үнээс хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шугаман загвар дараах байдлаар тодорхойлогдож байна. Үүнд:

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X3 + C(2)

Y = -21.0138*X3 + 41104.4597

Х3 буюу Үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 21.0138 – аар буурна.

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

X3 -21.01383 18.22241 -1.153186 0.2757

C 41104.46 11219.36 3.663710 0.0044

R-squared 0.117375 Mean dependent var 28308.33

Adjusted R-squared 0.029112 S.D. dependent var 5825.408

S.E. of regression 5739.986 Akaike info criterion 20.29931

Sum squared resid 3.29E+08 Schwarz criterion 20.38013

Log likelihood -119.7959 F-statistic 13.29839

Durbin-Watson stat 0.410589 Prob(F-statistic) 0.275653

Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 11.7% нь зөвхөн бодит

үнийн өөрчлөлтөөр бий болж байна.

DW болон F статистик (Fbod>Fhusбуюу 13.2>6.07) түүний Prob-ын регрессийн тэгшитгэлийн

энэхүү хамаарлыг илтгэх чадвартай болохыг харуулж байна.

11

Хүн амаас хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шинжилгээ

Тооцооллын явцад хүн амаас хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн

регрессийн шугаман загвар дараах байдлаар тодорхойлогдож байна. Үүнд

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X4 + C(2)

Y = 0.0409*X4 - 11612.6774

Х4 буюу Хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.0409– өөр нэмэгдэнэ гэсэн

хамааралтай байна.

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

X4 0.040982 0.007653 5.355162 0.0003

C -11612.68 7508.429 -1.546619 0.1530

R-squared 0.741453 Mean dependent var 28308.33

Adjusted R-squared 0.715599 S.D. dependent var 5825.408

S.E. of regression 3106.648 Akaike info criterion 19.07149

Sum squared resid 96512615 Schwarz criterion 19.15231

Log likelihood -112.4289 F-statistic 28.67776

Durbin-Watson stat 1.140415 Prob(F-statistic) 0.000321

Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 74.1% нь зөвхөн хүн амын

тооны өөрчлөлтөөр бий болж байна.

F-stat буюу F тархалт нь бодож гаргасан тэгшитгэл нь судалгаанд ашиглаж болох эсэхийг

илэрхийлнэ.Fbod>Fhus(28.67>3.37) байгаа нь тэгшитгэлийг судалгаанд ашиглаж болно

гэдгийг илтгэж байна.

Std.Error: Тооцоологдсон коэффициентүүдийн стандарт алдаа 0.007 гарсан нь алдааны

түвшин маш бага байна.

12

Ерөнхий дүгнэлт

Манай улсад 2008 оны эцсээр нийт 44.0 сая мал тоологдсон байна. Үндэсний

статистикийн газрын мэдээгээр 493.7 сая литр сүү саасан байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

хэрэглээний хувьд жишсэн нэг хүнд улсын дунджаар 130.8 -147.6 литр сүү ногдож байгаа

нь хэрэглэвэл зохих хэмжээнд байгаа боловч, хотын нэг хүн хөдөөгийнхөөс бараг 4 дахин

бага сүү хэрэглэж байна. Манай улс сүүний хэрэгцээнийхээ 27-хон хувийг дотоодоос

хангаж байна. 73 хувийг импортоор хангана гэдэг Монгол шиг мал аж ахуйн оронд

туйлын хангалтгүй үзүүлэлт. Хүн амын хоол тэжээлийн бодисуудын талаархи зөвлөмжид

зааснаар монгол хүн жилд 124.1 кг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой. Монголчууд

сүү, цагаан идээний хэрэглэгээрээ тэргүүлдэг. Тооцооллоос харахад сүү, сүүн

бүтээгдэхүүний эрэлтийн тоо хэмжээнд уг бүтээгдэхүүний бодит үнэ сул, хэрэглэгчийн

бодит орлого мэдэгдэхүйц, хүн амын тоо нягт, импортын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

хэмжээ маш сул нөлөө үзүүлж байна. Иймээс Х2 / Импортын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний

хэмжээ /хүчин зүйлийг хасч үлдсэн хүчин зүйлсийг тооцсон сүү, сүүн бүтээгдэхүүний зах

зээлийн эрэлтийн загвар дараах байдалтай тодорхойлогдож байна.

Y =8422.862419+ 0.0165565499*X1 - 24.74479386*X3 + 0.03192857216*X4

Х1 буюу Орлого 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.01655 – өөр нэмэгдэнэ.

Х3 буюу Үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 24,7447 – өөр буурна.

Х4 буюу Хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0,0319 – өөр нэмэгдэнэ гэсэн

хамааралтай байна.

Сул гишүүн нь 8422,8624 гарсан байгаа нь санамсаргүй хүчин зүйлсийг илэрхийлж

байна. сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн тоо хэмжээний өөрчлөлтийн 84.9% нь эдгээр

хүчин зүйлсийн нөлөөллөөр бий болж байгаа бөгөөд DW болон F статистик (Fbod>Fhusбуюу

5.04>4.12) түүний Prob-ын регрессийн тэгшитгэлийн энэхүү хамаарлыг илтгэх чадвартай

болохыг харуулж байна. Тэгшитгэлээс харахад Х1 буюу орлого 1 нэгжээр нэмэгдэхэд

эрэлт 0.01655 – өөр, Х4 буюу хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0,0319 – өөр

нэмэгдэнэ, Х3 буюу үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 24,7447 – өөр буурахаар байна.

13

Тооцооллын явцад хэрэглэгчийн орлогоос хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн

регрессийн шугаман загвар дараах байдлаар тодорхойлогдож байна.

Y-т X1-ийн нөлөөлж буй нөлөөлөл:

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X1 + C(2)

Y = 0.0503*X1 + 16600.4716

Х1 буюу Орлого 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.0503 – аар нэмэгдэнэ.

Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 40.5% нь зөвхөн

хэрэглэгчийн орлогоос хамаарч байна.

Fbod>Fhus(6.8>3.07) байгаа нь тэгшитгэлийг судалгаанд ашиглаж болно гэдгийг илтгэж

байна.

Std.Error: Тооцоологдсон коэффициентүүдийн стандарт алдаа 0.01 гарсан нь алдааны

түвшин доогуур байна.

Тооцооллын явцад үнээс хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн

шугаман загвар дараах байдлаар тодорхойлогдож байна. Үүнд:

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X3 + C(2)

Y = -21.0138*X3 + 41104.4597

Х3 буюу Үнэ 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 21.0138 – аар буурна. Эндээс үзэхэд сүү, сүүн

бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 11.7% нь зөвхөн бодит үнийн өөрчлөлтөөр бий

болж байна. DW болон F статистик (Fbod>Fhusбуюу 13.2>6.07) түүний Prob-ын регрессийн

тэгшитгэлийн энэхүү хамаарлыг илтгэх чадвартай болохыг харуулж байна. Тооцооллын

явцад хүн амаас хамаарсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн регрессийн шугаман загвар

дараах байдлаар тодорхойлогдож байна. Үүнд

Шугаман тэгшитгэл нь:

Y = C(1)*X4 + C(2)

Y = 0.0409*X4 - 11612.6774

Х4 буюу Хүн амын тоо 1 нэгжээр нэмэгдэхэд эрэлт 0.0409– өөр нэмэгдэнэ гэсэн

хамааралтай байна. Эндээс үзэхэд сүү, сүүн бүтээгдэхүүний эрэлтийн өөрчлөлтийн 74.1%

нь зөвхөн хүн амын тооны өөрчлөлтөөр бий болж байна.

14

F-stat буюу F тархалт нь бодож гаргасан тэгшитгэл нь судалгаанд ашиглаж болох эсэхийг

илэрхийлнэ.Fbod>Fhus(28.67>3.37) байгаа нь тэгшитгэлийг судалгаанд ашиглаж болно

гэдгийг илтгэж байна.

Std.Error: Тооцоологдсон коэффициентүүдийн стандарт алдаа 0.007 гарсан нь алдааны

түвшин маш бага байна.

15

Хавсралт

16

Санал зөвлөмж

Сүүний салбарын өнөөгийн байдалд өгөх дүн шинжилгээ

Давуу тал Давуу талыг хэрхэн ашиглах вэ?

ХАА-н үйлдвэрлэл, хэрэглээний үзүүлэлтээр нэг хүнд жилд 135 кг сүү, сүүн бүтээгдэхүүн ногдож байгаа нь Ази тивдээ өндөр

Төв, суурин газрын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хангамжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах

Бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэж 5 хошуу малын сүү саалийг амьдрал ахуйдаа ашиглаж ирсэн уламжлалтай ард түмэн

Малчин өрх, фермийн хэмжээнд сүүний нөөц боломжийг ашиглах зохих технологи бүхий хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах

Хагас суурин хэлбэрийн 10-40 саалийн үнээ бүхий фермерийн ж ахуй сүүлийн жилүүдэд олноор бий болох хандлагатай байна

Суурин газрын ойролцоо бүс нутагт газар тариалан-мал аж ахуй хосолсон аж ахуйг өргөнөөр сурталчлах, технологи дамжуулах үйл ажиллагааг нэвтрүүлэх

Сул тал Сул талыг яаж засах вэ?

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний маркетинг: (i) зах эээл харьцангүй бага; (ii) хөдөөгийн хүн ам хотын хүн амаас 3-4 дахин илүү сүү, цагаан идээ хэрэглэдэг, уламжлалт аргын цагаан идээний чанар доогуур; (iii) хөргүүр бүхий түүхий эд, бүтээгдэхүүн дамжуулах сүлжээ маш муу хөгжсөн

Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний чанарыг нэмэгдүүлж , хэрэглэгчдийг татахад анхаарах

Хэрэглээг нэмэгдүүлэх сурталчилгааны ажлыг хүнсний аюулгүй байдал, сүү цагаан идээний тэжээллэг ач холбогдолтой холбох

Үдийн цай хөтөлбөрт хүүхдэд өдөрт сүү, сүүн бүтээгдэхүүн өгч байх асуудлыг шийдвэрлэх

Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл өндөр, боловсруулах түвшин доогуур байна

Сүү бэлтгэн нийлүүлэх, анхан шатны боловсруулалт хийх тогтолцоог сэргээх ажлыг үргэлжлүүлэх, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чадамжийг дээшлүүлэх

ЭЗ-ийн хувьд үр ашигтай загваруудыг нэвтрүүлж сүү үйлдвэрлэгчдийг боловсруулах нэгжүүдтэй холбож өгөх

Сүү бэлтгэн нийлүүлэх, Сүү бэлтгэн нийлүүлэх, боловсруулах

17

боловсруулах тогтолцоо нь хуучирсан тоног төхөөрөмж, технологи, санхүүгийн хязгаарлагдмал байдал, техникийн болон менежментийн чадвар дутагддаг зэргээс үүдэн хөгжиж олигтой чадахгүй байна

тогтолцоог сэргээх ажилд хөрөнгө, санхүүжилт татах

Салбарын чадавхийг нэмэгдүүлэх, сургалт явуулахад хөрөнгө гаргах

Аймаг, сумын хэмжээнд ажиллах жижиг, дунд сүү боловсруулах цех, үйлдвэрт шаардагдах тоног төхөөрөмж, хэрэгслийн талаархи цогц мэдээллийг зохих мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулах, вэб-сайтад байрлуулах

Сүүний үйлдвэрэл нь улирлын хэлбэлзэл, орчин үеийн эрчимжсэн фермийн аж ахуйн талаар хязгаарлагдмал туршлага, мэдлэгтэй, саалийн үхрийн ашиг шим доогуур, фермерүүд хоршиж ашиллах сонирхол багатай зэргээс үүдэн хөгжихгүй байна

Өвлийн сүү үйлдвэрлэлийг үнийн урамшуулал, малын үржлийн үйлчилгээг сайжруулах, тэжээлийн чанарыг нэмэгдүүлэх замаар хөгжүүлэх

Сүүний үхрийн ашиг шимийн зөв бүртгэлийн тогтолцоог хэрэгжүүлэх

Сүүтэй холбоотой мэргэжлийн болон төрийн бүс байгууллагуудыг бэхжүүлэх

Манай орны нөхцөл байдалд тасан зохицох чадвартай өндөр ашиг шимтэй үржлийн үхэр импортоор оруулж ирэхэд хөрөнгө зарцуулах

Сүүний сургалтын тогтолцоо сул Хэрэгцээнд тулгуурласан сургалтын хөтөлбөрийг ССҮТөв дээр нэвтрүүлэх, технологи дамжуулах, экстэншэний ажилтнуудыг мэргэшүүлэх

Газар дээрх сургалтыг зохион байгуулах арга зүйг боловсруулах

Дадлагын хичээл явуулах, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлийг турших, загвар гаргахад ашиглах байгууламжийг бий болгох

Боломж Боломжийг яаж ашиглах вэ?

Төв, суурин газрын зах зээл байнга өргөжиж байна

Төв, суурин газрын хэрэглэгч рүү хандсан үйлдвэрлэлийн бодлого хэрэгжүүлэх

Импортын сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг орлох боломж

Дотоодын сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг өргөнөөр сурталчлах

18

Сүүний чанар нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, хэрэглэгчдийн мэдлэгийг дээшлүүлэх

Шудрага бус өрсөлдөөнийг зохицуулах арга хэмжээ авах

НӨТ бусад татварын хөнгөлөлт үзүүлж хууль эрх зүйн таатай орчин бүрдүүлэх

Дотоодын зах зээлийн багтаамж хангалтгүй гэдгийг одооноос төлөвлөж экспортын боломжийг нээх

Бэрхшээл Бэрхшээлийг хэрхэн даван туулах вэ?

Нэг хүнд ногдох импортын сүүн бүтээгдэхүүний хэмжээ өндөр хэвээр байна (20кг)

Экспортологч улс орон сүүн гадагшаа гарч байгаа сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд дотац өгдөг, импортын сүүн бүтээгдэхүүний хугацаа дуусах дөхсөн эсвэл дууссан байдаг

Хүнсний хяналтын асуудал анхаарал татсан хэвээр байна

Засгийн газартай хамтран дотацтай импортын асуудлыг цэгцлэх, чанар муутай импортын бүтээгдэхүүнийг хянах арга хэмжээ авах

Хүнсний хяналтын лабораторийг бэхжүүлэх, байцаагч нарыг давтан сургахад дэмжлэг үзүүлэх

Сүү цуглуулах, боловсруулах тоног төхөөрөмж, техник дутагдалтай байна

Зарим төхөөрөмж, хэрэгслийг дотооддоо үйлдвэрлэх арга хэмжээ авах, дэмжлэг үзүүлэх

Нэгдсэн байдлаар сүүний төхөөрөмж, хэрэгсэл импортоор оруулж ирэх сувагтай болох

Цаг агаарын таагүй нөхцөл байдал нь өвлийн сүү үйлдвэрлэлийг хязгаарлаж байна

Зохиомол хээлтүүлгийн аргыг нэвтрүүлж өвлийн сүү үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, чанартай сүү нийлүүлэгчийг урамшуулж байх

Тэжээл бэлдэх үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх

Ферм, боловсруулах үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд хөрөнгө санхүүгийн хязгаарлагдмал байдал, зээлийн хүү өндөр г.м

Сүүний салбарыг хөгжүүлэх сан байгуулах

Дотоодын сүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх хөрөнгө оруулалтын таатай нөхцөл бүрдүүлэх тал дээр Засгийн

19

газартай идэвхтэй ажиллах

Ном зүй

“Экспорт, импортын гол нэрийн барааны дэлхийн зах зээлийн 2011 оны төлөв байдлын тухай илтгэл” Монголын үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн тэнхим

www.bbssoft.biz Монголын сүүний салбар

www.cpr.mn

20