1

Nga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektitNga koncepti tek financimi i projektit

Ariana ProgriAriana ProgriAriana ProgriAriana Progri

2

3

PRMBAJTJA

1 .

1 .1 .

1 . HYRJE: FAR JAN PPHYRJE: FAR JAN PPHYRJE: FAR JAN PP

HYRJE: FAR JAN PP P

PP

P-

--

-T

TT

T ...........................................................6

1.1 PRKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E PPP-VE ..............................................................6 1.2 KRAHASIMI ME PROKURIMET PUBLIKE .........................................................................7 1.3 AVANTAZHET DHE DIZAVANTAZHET ............................................................................9

1.3.1 AVANTAZHET KRYESORE ................................................................................ 9

1.3.2 DIZAVANTAZHET .............................................................................................. 11

2 .

2 .2 .

2 . PRGAPRGAPRGA

PRGATITJA DHE PROKURIMI

TITJA DHE PROKURIMI TITJA DHE PROKURIMI

TITJA DHE PROKURIMI I PPP

I PPPI PPP

I PPP ......................................... 13

2.1 HAPAT KRYESOR T PROESIT ............................................................................... 13 2.2 FAZA PRGATITORE E PROJEKTIT PPP ....................................................................... 14

2.2.1 ANALIZA TEKNIKE, LIGJORE DHE FINANCIARE ......................................... 14

2.2.2 VLERSIMI I OPSIONEVE PPP DHE MARKETINGU I TRANSAKSIONIT .. 16

2.3 PROKURIMI I TRANSAKSIONIT ................................................................................. 17

2.3.1 PROESI I PARAKUALIFIKIMIT ..................................................................... 18

2.3.2 PRGATITJA DHE VLERSIMI I OFERTAVE ................................................ 20

3 .

3 .3 .

3 . VLERSIMI I PROJEKTIVLERSIMI I PROJEKTIVLERSIMI I PROJEKTI

VLERSIMI I PROJEKTIT DHE ANALIZA FINANC

T DHE ANALIZA FINANCT DHE ANALIZA FINANC

T DHE ANALIZA FINANCIARE

IAREIARE

IARE ....... 24

3.1 MODELI FINANCIAR .............................................................................................. 24

3.1.1 PASQYRA E T ARDHURAVE ......................................................................... 25

3.1.2 BILANCI ............................................................................................................. 26

3.2 VLERSIMI I FLUKSIT T MJETEVE MONETARE ............................................................... 27

3.2.1 VLERA AKTUALE NETO .................................................................................. 28

3.2.2 NORMA E BRENDSHME E KTHIMIT ............................................................... 29

3.3 ANALIZA FINANCIARE ............................................................................................ 30

3.3.1 ANALIZA N BAZ T NORMAVE FINANCIARE ........................................... 30

3.3.2 ANALIZA N BAZ T SKENARVE .............................................................. 32

4

4.

4.4.

4. ANALIZA DHE MENAXHIMANALIZA DHE MENAXHIMANALIZA DHE MENAXHIM

ANALIZA DHE MENAXHIMI I RREZIQEVE

I I RREZIQEVEI I RREZIQEVE

I I RREZIQEVE ................................................... 34

4.1 IDENTIFIKIMI DHE ANALIZA E RREZIQEVE .................................................................... 34

4.1.1 RREZIQET E FAZS S NDRTIMIT .............................................................. 36

4.1.2 RREZIQET E FAZS S OPERIMIT ................................................................ 38

4.1.3 RREZIQET Q I PRKASIN T DY FAZAVE.................................................. 39

4.2 MENAXHIMI I RREZIQEVE PRMES KONTRATAVE .......................................................... 42

4.2.1 RREZIKU I NDRTIMIT DHE I TEKNOLOGJIS ............................................ 43

4.2.2 RREZIKU I OPERIMIT ...................................................................................... 43

4.2.3 RREZIKU I TREGUT ......................................................................................... 44

5 .

5 .5 .

5 . STRSTRSTR

STR UKTURIMI I TRANSAKSI

UKTURIMI I TRANSAKSIUKTURIMI I TRANSAKSI

UKTURIMI I TRANSAKSIONIT PPP

ONIT PPPONIT PPP

ONIT PPP ...................................... 46

5.1 SKEMAT KONTRAKTUALE PPP ................................................................................. 46 5.2 KOMPONENT T TJER T STRUKTURIMIT .................................................................. 51 5.3 STRUKTURA KONTRAKTUALE E PPP-VE ...................................................................... 53

5.3.1 KONTRATAT KRYESORE N STRUKTURN PPP ...................................... 53

5.3.2 MARRVESHJET E GARANCIS DHE KONTRATAT E SIGURIMIT............... 55

6 .

6 .6 .

6 . FINANCIMI I PROJEKTIF INANCIMI I PROJEKTIF INANCIMI I PROJEKTI

F INANCIMI I PROJEKTIT

TT

T ................................................................... 56

6.1 KARAKTERISTIKAT DHE STRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTEVE .................................. 56

6.1.1 PRKUFIZIMI DHE KARAKTERISTIKAT E FINANCIMIT T PROJEKTIT .... 56

6.1.2 STRUKTURIMI I FINANCIMIT T PROJEKTIT ............................................... 57

6.2 OPSIONET E FINANCIMIT ........................................................................................ 59

6.2.1 KAPITALI I PRONARIT ..................................................................................... 60

6.2.2 FINANCIMI MEZANIN ....................................................................................... 61

6.2.3 BORXHI I PREFERUAR .................................................................................... 62

6.2.4 BONOT E PROJEKTIT ...................................................................................... 63

6.3 AKTORT KRYESOR N FINANCIMIN E PROJEKTIT ........................................................ 64

6.3.1 ROLI I HUADHNSVE .................................................................................... 64

6.3.2 INSTITUCIONET FINANCIARE NDRKOMBTARE ......................................... 64

6.4 RREZIKU I KREDIS ................................................................................................ 66

5

6.4.1 VLERSIMI I RREZIKUT T KREDIS DHE MASAT RREGULLATORE PR

MENAXHIMIN E TIJ ......................................................................................................... 67

6.4.2 KLASIFIKIMI SIPAS STANDARDEVE T SIGURIS ..................................... 69

ANEKSI 1: KONTRATAT

ANEKSI 1: KONTRATAT ANEKSI 1: KONTRATAT

ANEKSI 1: KONTRATAT E SHIT

E SHITE SHIT

E SHIT-

--

-BLERJES N STRUKTURA

BLERJES N STRUKTURABLERJES N STRUKTURA

BLERJES N STRUKTURAT PPP

T PPPT PPP

T PPP ................ 71

KONTRATA E BLERJES S ENERGJIS .................................................................... 71

KONTRATAT BLI-OSE-PAGUAJ N SEKTORIN E TRANSPORTIT ........................... 73

KONTRATAT BLI-OSE-PAGUAJ N SEKTORIN E SHNDETSIS ........................... 74

ANEKSI 2: MATRICA E

ANEKSI 2: MATRICA E ANEKSI 2: MATRICA E

ANEKSI 2: MATRICA E RREZIQEVE T STRUKTU

RREZIQEVE T STRUKTURREZIQEVE T STRUKTU

RREZIQEVE T STRUKTURS PPP

RS PPPRS PPP

RS PPP ........................... 75

6

Kapitul l i 1

1. Hyrje: far jan PPP-t

1.11.11.11.1 Prkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPPPrkufizimi dhe karakteristikat e PPP----ve ve ve ve

Partneriteti Publiko - Privat (PPP) nuk sht tjetr vese pjesmarrja e

sektorit privat n realizimin e punve apo shrbimeve publike. N kt

kontekst, transaksionet PPP mund t prkufizohen si marrveshje mes

sektorit publik dhe atij privat, t cilt bien dakord t ndajn rreziqet, fitimet,

kostot, si dhe burimet natyrore, financiare dhe njerzore.

Edhe pse termi PPP filloi t prdoret n vitet 1990, shum projekte

transporti apo shrbimesh publike jan zbatuar si konesione t sektorit

privat, n mnyr t veant n Franc, Itali dhe Spanj. T ardhurat pr

sektorin privat n kto projekte vin nga pagesat prej konsumatorve, si

pr shmbull tarifat e ujit, electricitetit etj.

Iniciativat Financiare Private (PFI) n Britanin e Madhe n fillim t viteve

90 e zgjeruan konceptin e pjesmarrjes s sektorit privat n nj numr

m t gjer sektorsh t infrastrukturs dhe shrbimeve publike dhe futn

konceptin e pagess s shrbimeve nga sektori public, prvese nga

konsumatort.

Sot PPP-t gjejn prdorim n t gjith globin dhe mbulojn nj spektr t

gjer modelesh q variojn nga kontratat e menaxhimit pr nj periudh

kohore relativisht t shkurtr dhe me nj investim kapital t kufizuar ose

pa shpenzime kapitale nga ana e sektorit privat; kontratat e konesionit, t

7

cilat mund t prfshijn investime kapitale t konsiderueshme pr

projektimin dhe ndrtimin e objektit t infrastrukturs, kryerjen e

shrbimeve si dhe financimin e ndrtimit dhe operimit t objektit; dhe

format m t avancuara si iniciativat e prbashkta dhe privatizimet e

pjesshme ku sektori publik dhe ai privat ndajn pronsin e iniciativs.

Karakteristika kryesore e prbashkt e PPPve, t fardolloj modeli

qofshin, sht marrveshja mes sektorit publik dhe atij privat pr realizimin

e shrbimeve dhe ndarjen e rreziqeve mes palve, ku rreziqet u

shprndahen palve q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto m t

ult. PPP-t gjithashtu karakterizohen nga nevoja dhe domosdoshmria

pr t prdorur jo vetm kapacitetin e sektorit privat pr t financuar

projektin, por edhe aftsin dhe eksperiencn e tij n menaxhim. Pagesat

n nj marrveshje PPP zakonisht bhen bazuar n produktin apo

shrbimin q realizojn, por shpesh bhen edhe thjesht pr vnien n

dispozicion t infrastrukturs nga ana e sektorit privat.

Vlen t prmendet q PPP-t nuk jan nj mnyr pr t evituar

investimin kapital nga pala e sektorit publik; ato lejojn institucionet

publike ta shprndajn investimin kapital prgjat jets s projektit t

infrastrukturs, zakonisht pr 20-30 vjet. Ndryshimi i ksaj strukture nga

borxhi financiar sht se pagesat bhen vetm pasi shrbimet jan

realizuar nga sektori privat.

1.21.21.21.2 KrahasimiKrahasimiKrahasimiKrahasimi me prokurimet publike me prokurimet publike me prokurimet publike me prokurimet publike

Ekspertiza dhe eksperienca e sektorit privat ka gjetur gjithnj prdorim

prmes prokurimit publik, por ndrsa n kt rast kompanit private

8

mbulojn vetm ndrtimin e objektit, PPP-t bjn t mundur q sektori

privat t marr prgjegjsi pr projektimin, ndrtimin dhe mirmbajtjen e

objektit.

Ndryshimi kryesor mes PPP-ve dhe prokurimit publik sht se t ardhurat

e sektorit privat jan t lidhura me cilsin e shrbimeve gjat kontrats

PPP. N kt rast, sektori privat nuk sht prgjegjs vetm pr

dorzimin e objektit por edhe pr zbatimin dhe menaxhimin e projektit n

trsi, si dhe operimin me sukses pr shum vite m pas. Skema e

pagesave prej sektorit publik pr objektin e infrastrukturs dhe shrbimet

e kryera nga sektori privat sht kryekput e ndryshme prej pagess n

rastin e prokurimit publik. Figura m posht ilustron pikrisht kt

ndryshim.

Figura 1: Pagesat e sektorit publik n prokurim tradicional dhe PPP

9

1.31.31.31.3 Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet Avantazhet dhe dizavantazhet

PPP-t jan nj nga mnyrat e shumta t prokurimit t projekteve t

infrastrukturs. sht e rndsishme q autoritetet publike t analizojn

opsionet e tjera para se t vendosin nse nj PPP sht struktura m e

prshtatshme. M posht renditen avantazhet q paraqesin strukturat

PPP dhe vshtirsit q hasen n projektimin dhe t zbatimin e iniciativs

PPP. Marrja n konsiderat e avantazheve dhe dizavantazheve ndihmon

n analizn e opsioneve dhe n marrjen e vendimit pr ta zbatuar

projektin si PPP ose jo.

1.3.11.3.11.3.11.3.1 Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore Avantazhet kryesore

Prve avantazhit t zbutjes s investimit capital, prmirsimit t cilsis

s shrbimit dhe rritjes s vlers-pr-para, PPP-t paraqesin avantazhet e

mposhtme:

1. PPPPPPPPPPPP----t e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshmt e bjn projektin financiarisht t prballueshm: N kushtet kur

autoritetet publike nuk duan ose nuk kan mundsi t sigurojn

financimin e nevojshm pr nj projekt t ri apo zgjerimin dhe

10

modernizimin e nj objekti egzistues, PPP-t e bjn projektin m t

prballueshm financiarisht. Struktura e pagess s projekteve PPP

bn t mundur q projekti t mos tejkaloj buxhetin vjetor t autoritetit

publik. Pr rrjedhoj, sektori publik mund t realizoj m shum se nj

projekt brenda kufizimeve financiare n t cilat ndodhet.

2. PPPPPPPPPPPP----t maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimit maksimizojn prdorimin e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privatn e ekspertizs s sektorit privat:::: Pr

shkak t detyrimeve shtes q mund t prballohen nga sektori privat

n nj struktur PPP, bhet e mundur q t maksimizohet prdorimi i

ekspertizs dhe kapacitetit t sektorit privat n nj projekt t caktuar.

Shpesh sektori publik nuk ka eksperiencn dhe kapacitetin e

nevojshm pr ta zbatuar dhe menaxhuar projektin n nj periudh

afatgjat, kshtuq shfrytzimi i ekspertizs s sektorit privat rrit

cilsin e projektit dhe t shrbimeve t realizuara prmes tij.

3. N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m N PPP rreziqet u shprndahen palve q i menaxhojn m miremiremiremire:

PPP-t strukturohen n mnyr t till q rreziqet e projektit t

mbulohen nga palt q mund ti menaxhojn m mir dhe me kosto

m t ult. Megjithat si sektori publik ashtu edhe ai privat duhet t

bjn kujdes q t mos promovojn apo pranojn transferimin e

rreziqeve q nuk mund t mbulohen nga sektori privat. Ndodh rndom

q pr t trhequr sektorin privat n projektet e transportit masiv,

krkesa apo prmasat e tregut t mbivlersohen dhe pr rrjedhoj t

ardhurat aktuale t projektit rezultojn m t ulta se ato t

parashikuara. Pr kt arsye disa PPP, sidomos n projektet e

tramvajit, q krkojn shpenzime kapitale t konsiderueshme, kan

prfunduar n falimentim t kompanis dhe dshtim t projektit,

pikrisht nga transferimi i paprshtatshm i rrezikut t tregut.

11

4. PPPPPPPPPPPP----t promovojn t promovojn t promovojn t promovojn pjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privatpjesmarrjen e kapitalit privat: PPP-t bjn t

mundur shfrytzimin e m shum burimeve financiare, si nga

pikpamja e kapitalit t pronarit ashtu edhe nga pikpamja e borxhit.

Avantazhet n kt rast prfshijn jo vetm kapacitetin e sekorit privat

pr t siguruar financimin e projektit, por edhe faktin q huadhnsit

vet do t ndihmojn n vlersimin e zbatueshmris s projektit dhe

monitorimin e mbarvajtjes s tij. N kt kontekst:

a. Huadhnsit imponojn rregulla strikte mbi projektin q t

sigurohen q kostot jan vlersuar si duhet dhe q rezervat pr

mirmbajtjen dhe rehabilitimin e objektit jan t prshtatshme.

b. Huadhnsit do t krkojn informacion periodik n mnyr q t

identifikojn dhe t parandalojn problemet q mund t hasen gjat

zbatimit t projektit.

1.3.21.3.21.3.21.3.2 Dizavantazhet Dizavantazhet Dizavantazhet Dizavantazhet

Para marrjes s vendimit pr t prdorur PPP si mnyr prokurimi pr

projektet e infrastrukturs, autoriteti publik duhet t konsideroj

vshtirsit dhe pyetjet e mposhtme:

1. Nse sektori privat ka kapacitetin e nevojshm pr t realizuar

projektin apo shrbimin dhe nse ka interes t marr pjes n proesin

e tenderit pr PPP.

2. Nse sektori publik ka kapacitetin dhe aftsit pr t adoptuar

strukturn PPP dhe pr t monitoruar performancn e sektorit privat

gjat zbatimit t projektit.

3. A egziston kuadri ligjor dhe institucional q favorizon zbatimin e

projektit prmes strukturs PPP.

12

4. PPP-t nuk realizojn transferim t plot t rreziqeve pr shembull

rreziku i krkess apo tregut shpesh rezulton n falimentimin e

kompanis s projektit kur ky nuk sht vlersuar dhe shprndar si

duhet, sidomos kur investimi n infrastruktur sht shum i lart.

5. N nj projekt PPP kontrolli i drejtprdrejt n menaxhimin e

infrastrukturs nga ana e sektorit publik do t reduktohet ose

eliminohet pr fare. Kjo ka ann e vet positive, pasi lejon q zhvillimi

dhe menaxhimi i projektit PPP t mos ndikohet nga trysnit politike.

Por duhet mbajtur parasysh q sektori publik nuk do t ket m

kontroll n menaxhimin e prditshm t projektit dhe pr rrjedhoj nuk

mund ta ndryshoj m projektin n mnyr q t koordinohet me

iniciativa t reja publike apo private n t njjtin sektor.

6. Prokurimi PPP mund t jet i gjat dhe i shtrenjt n kosto.

7. Financimi privat ka kosto m t larta se financimi publik.

8. Strukturat PPP krijohen pr nj periudh afat-gjat dhe lejojn pak ose

aspak ndryshim pasi marrveshjet mes palve jan nnshkruar.

13

Kapitull i 2Kapitull i 2Kapitull i 2Kapitull i 2

2.2.2.2. Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi Prgatitja dhe Prokurimi i i i i PPP PPP PPP PPP

2.12.12.12.1 Hapat Kryesor t ProHapat Kryesor t ProHapat Kryesor t ProHapat Kryesor t Proesit esit esit esit

N kt kapitull do t shqyrtojm t gjith proesin nga konceptimi deri tek

financimi i projektit dhe do t prezantojm aktivitetet dhe vendimet m t

rndsishm q Autoriteti Publik duhet t ndrmarr pr t mbyllur me

sukses nj kontrat PPP.

Figura e mposhtme paraqet n mnyr skematike t gjith hapat

vendimtar t ktij proesi. Vlen t prmendet q hapat e prshkruar n

figurn 2.1 nuk ndrmerren me domosdo n mnyr sekuenciale. Ato

mund t kryhen n mnyr paralele, aty ku kjo sht e mundur si dhe e

lejueshme nga kuadri ligjor n fuqi.

Pr shembull, krahas studimit diagnostik mund t bhet kontaktimi i

operatorve dhe investitorve potencial pr t par nse ka interes n

treg pr nj projekt t ktij lloji dhe pr t vlersuar paraprakisht

pritshmrit e tregut. Ose ndrkoh q pregatitet struktura e projektit

mund t filloj hartimi i dokumentave t tenderit dhe kontrats PPP, si dhe

mund t fillojn bisedimet me bankat e eksportit apo organizmat

multilateral dhe bilateral t cilt mund t ofrojn garancit e nevojshme

pr ta br projektin t financueshm.

14

Figura 2.1: Proesi i prgatitjes dhe zbatimit t transaksionit PPP

2.22.22.22.2 FFFFaza Prgatitore aza Prgatitore aza Prgatitore aza Prgatitore e Projektit PPPe Projektit PPPe Projektit PPPe Projektit PPP

2.2.12.2.12.2.12.2.1 Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare Analiza teknike, ligjore dhe financiare

Faza e analizs teknike, ligjore dhe financiare sht mjaft e rndsishme

jo vetm pr vlersimin e projektit, por edhe pr identifikimin e problemeve

q lidhen me strukturimin e transaksionit dhe zhvillimin e suksesshm t

15

proesit t prokurimit. Fushat n t cilat duhet br m shum kujdes n

kt faz jan:

Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess:Vlersimi i krkess: Kontratat PPP prgjithsisht jan afatgjata, 25-30

vjet, dhe vlersimi i krkess pr periudha t tilla nuk sht gjithnj i

sakt. Kjo merr rndsi sidomos n projektet e transportit ku parashikimi i

qarkullimit t mjeteve n nj segment rrugor bhet i vshtir pr shkak t

mungess s informacionit historik. Zakonisht pr studimin e krkess

kontraktohen firma konsulente t specializuara t cilat do t bjn

studimin e tregut dhe parashikimin e krkess prmes metodologjive t

njohura e t aprovuara.

Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat:Matja e performancs s sektorit privat: sht e rndsishme q

performanca e sektorit privat t shprehet n rezultate t matshme n

mnyr q t bhet i mundur nj sistem pagesash q lidhet drejtprdrejt

me performancn e operatorit privat. Gjithashtu sht e rndsishme t

bhet i mundur strukturimi i nj sistemi t prshtatshm gjobash pr

performanc t dobt ose posht standardeve.

shtjetshtjetshtjetshtjet sociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhursociale dhe ato lidhuraaaa me me me me mjedisinmjedisinmjedisinmjedisin:::: Nj rndsi t veant merr

eshtja e punonjsve egzistues, n rastet kur transaksioni PPP do t sjell

ndryshime n mardhniet e puns me Autoritetin Publik. Gjithashtu

ndikimi i projektit n mjedis apo n jetn e prditshme t komunitetit,

vlerat arkeologjike, historike dhe tradicionale, duhet t studiohet dhe

menaxhohet me kujdes.

16

Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator:Ambienti ligjor dhe rregullator: I gjith kuadri ligjor dhe rregullator q lidhet

me sektorin n t cilin do t zhvillohet projekti si dhe kuadri ligjor q lidhet

me prokurimin PPP do t studiohet me kujdes n kt faz pr t par

nse ka boshllqe, pengesa apo hapsira pr interpretime t ndryshme.

Kjo bhet edhe m e rndsishme kur vjen fjala pr prgjegjsit

institucionale n sektor dhe pr zbatueshmrin e kontrats dhe

detyrimeve t palve n nj marrveshje t till. Analiza ligjore dhe

rregullatore krkon ekspertizn e firmave ligjore me prvoj n

transaksione t ksaj natyre.

Analiza financiare:Analiza financiare:Analiza financiare:Analiza financiare: Bazuar n analizn teknike dhe ligjore, konsulenti

financiar do t ndrtoj modelin financiar prmes s cilit do t

parashikohen kostot dhe t ardhurat e projektit, q do t shrbejn jo

vetm pr t vlersuar zbatueshmrin financiare t projektit, por edhe

pr t zgjedhur alternativn m efikase t investimit. Kapitulli 3 trajton n

mnyr t detajuar analizn financiar t projekteve PPP.

Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve:Analiza e rreziqeve: N fazn prgatitore rndsi t veant merr

identifikimi dhe analiza e rreziqeve n mnyr q t bhet nj shprndarje

sa m e prshtatshme e rreziqeve mes palve, gj q sht baza e

strukturimit t transaksionit PPP. Kapitulli 4 trajton n mnyr t detajuar

analizn dhe shprndarjen e rreziqeve.

2.2.22.2.22.2.22.2.2 Vlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPPVlersimi i opsioneve PPP dhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionitdhe marketingu i transaksionit

Opsionet PPP variojn sipas shkalls s rrezikut dhe prgjegjsive q do

ti transferohen sektorit privat. Llojet e ndryshme t kontratave PPP si dhe

shkalla e pjesmarrjes s sektorit privat trajtohen n detaje n kapitullin 5.

17

Vlen t prmendet q struktura e transaksionit duhet t mbuloj objektivat

e Autoritetit Publik si dhe t trajtoj rreziqet dhe problemet e identifikuara

gjat fazs s studimit diagnostik.

N kt faz Autoriteti Publik do t marr vendime lidhur me:

1. Paketn e transaksionit (infrastruktura q do t zhvillohet prmes

projektit PPP, prgjegjsit dhe t drejtat q do ti transferohen sektorit

privat etj)

2. Paln kontraktuese (cili institucion do t lidh marrveshjen PPP me

sektorin privat)

3. Formn e kontrats PPP dhe kontratave t tjera suplementare

4. Garancit q do t lshohen nga Autoriteti Publik apo agjensi t tjera si

banka zhvillimi, agjensi eksporti, sigurimesh etj.

Marketingu i transaksionitMarketingu i transaksionitMarketingu i transaksionitMarketingu i transaksionit

Vlersimi i interesit t tregut pr transaksionin n fjal mund t bhet q

n fazat e para t prgatitjes s projektit. Megjithat, pasi studimi

diagnostik dhe analiza e rreziqeve kan prfunduar dhe ndrkoh q

diskutohen opsionet e strukturs s transaksionit sht e kshillueshme t

kontaktohen investitort dhe operatort potencial jo vetm pr t

vlersuar interesin e tyre pr projektin, por edhe pr t marr komente mbi

shtje t ndryshme teknike e komerciale q kan t bjn sidomos me

shprndarjen e rreziqeve.

2.32.32.32.3 Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit Prokurimi i Transaksionit

Prokurimi i transaksionit PPP do t kryhet prmes nj proesi tenderimi

gjat t cilit do t przgjidhen firmat q kan aftsit financiare dhe

18

eksperiencn teknike pr t zhvilluar dhe zbatuar projektin e

infrastrukturs dhe q ofrojn mimin m t ult t produktit apo shrbimit.

N varsi t krkesave t projektit, legjislacionit n fuqi dhe objektivave t

autoritetit publik, zakonisht proesi i prokurimit PPP kryhet n nj nga dy

format e mposhtme:

1. Prokurim n dy faza, ku parakualifikimi i investitorve apo ofertuesve

potencial do t kryhet n nj dat t ndryshme nga dorzimi i ofertave

2. Prokurim n nj faz, ku parakualifikimi dhe vlersimi i ofertave do t

kryhen n t njjtn dat.

2.3.12.3.12.3.12.3.1 ProesProesProesProesi i Parakualifikimit i i Parakualifikimit i i Parakualifikimit i i Parakualifikimit

Proesi i parakualifikimit sht i vlefshm n rastet kur:

- Autoriteti publik dshiron t negocioj paraprakisht marrveshjet

kontraktuale me nj numr t caktuar investitorsh me prvoj;

- Autoriteti publik dshiron t ndaj informacionin dhe t lejoj aksesin

n Dhomn e t Dhnave1 vetm pr nj numr t kufizuar ofertuesish

t cilt parakualifikohen bazuar n nj grup kriteresh teknike dhe

financiare;

- Legjislacioni n fuqi shpesh krkon q proesi i parakualifikimit t

zhvillohet para tenderit.

Proesi i parakualifikimit hapet nga Autoriteti Publik prmes nj ftese pr

parakualifikim q prkufizon komponentt ky t projektit dhe t dorzimit

t dokumentacionit t parakualifikimit si dhe afatin e dorzimit t ktij

dokumentacioni. Ftesa pr Parakualifikim mund t publikohet zyrtarisht n

1 Sistemi i t dhnave q prmbledh informacionin teknik, ligjor dhe financiar lidhur me projektin

19

revista dhe media t specializuara dhe, nse legjislacioni n fuqi e krkon,

n mediat lokale.

Ofertuesve potencial t interesuar u ofrohet paketa ose dokumentacioni i

parakualifikimit. Dokumentacioni i parakualifikimit zakonisht prfshin:

- Elementt ligjor q lidhen me proesin e parakualifikimit p.sh. bazn

ligjore pr kt proes, kushtet q duhet t plotsoj krkesa pr

parakualifikim q t konsiderohet ligjrisht e vlefshme etj

- Kalendarin pr aktivitetet e proesit t prokurimit pas fazs s

parakualifikimit

- Kriteret e parakualifikimit q zakonisht prfshijn kushtet ligjore;

kriteret teknike q kan t bjn me vlersimin e aftsive t operatorit

privat pr t zhvilluar dhe menaxhuar projektin; kriteret financiare q

vlersojn potencialin financiar t ofertuesuit pr t mbuluar investimet

kapitale dhe kostot operative prgjat projektit

- Rregullat pr krijimin e nj konsorciumi, pr shembull prkufizimi i

udhheqsit t konsorciumit, cilat kritere duhen prmbushur nga

udhheqsi dhe cilat nga antart e konsorciumit etj

- Modeli i letrs pr dorzimin e krkess pr parakualifikim

Para dats s dorzimit t krkesave dhe dokumentacionit pr kualifikim,

autoriteti publik duhet t krijoj nj Komitet t Vlersimit t Parakualifikimit

dhe Tenderit (Komiteti i Vlersimit), i cili do t shqyrtoj dokumentacionin

prkats dhe do t bj vlersimin e parakualifikimit dhe m pas t

ofertave.

20

Nj ofertues do t shpallet i parakualifikuar nse plotson t gjith kriteret

ligjor, financiar dhe teknik t prkufizuar n dokumentacionin e

parakualifikimit. Secili antar i Komitetit t Vlersimit shqyrton

dokumentacionin e dorzuar nga ofertuesit dhe n fund t proesit t

shqyrtimit, Komiteti i Vlersimit do t marr vendimin pr parakualifim ose

jo t secilit prej ofertuesve q ka dorzuar dokumentacion t rregullt n

prputhje me krkesat. T gjith ofertuesit do t njoftohen zyrtarisht nse

jan parakualifikuar ose jo.

2.3.22.3.22.3.22.3.2 Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave Prgatitja dhe vlersimi i ofertave

Ofertuesit e parakualifikuar ftohen t fillojn proesin e tyre t

diagnostikimit t projektit. Ky prfshin tree tapa t ndryshme:

1. Shqyrtimi i Dhoms s t Dhnave;

2. Shqyrtimi i objektit egzistues apo terrenit ku do t ndrtohet objekti i ri,

si dhe takime me personelin drejtues t kompanis egzistuese ose t

autoritetit kontraktues;

3. Periudha e pyetjeve dhe prgjigjeve t cilat do t adresohen n

mnyr elektronike ose prmes t ashtuquajturs Konferenc e

Ofertuesve.

Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave Dhoma e t dhnave

sht e rndsishme t grumbullohet dhe klasifikohet i gjith informacioni

teknik, ligjor dhe financiar q do ti shrbej investitorve potencial gjat

studimit t tyre diagnostik. Proesi i grumbullimit t informacionit mund t

filloj qysh n hapat e par t prgatitjes s projektit. Informacioni mund t

organizohet n form elektronike, aty ku sht e mundur, dhe mund t

shprndahet n formn e CD Rom ose mund t vendoset n nj faqe

21

interneti krijuar enkas pr projektin. sht e rndsishme t prmendet q

aksesi n Dhomn e t Dhnave duhet kryer prmes nj fjalkalimi, i cili

do tu jepet investitorve apo ofertuesve potencial pasi t ken firmosur

nj marrveshje konfidencialiteti me Autoritetin Publik.

Vizitat n objekt Vizitat n objekt Vizitat n objekt Vizitat n objekt

sht e kshillueshme q vizitat n objekt t jen individuale, por, n rast

se numri i ofertuesve sht i konsiderueshm, ather dy ose m shum

ofertues mund t marrin pjes n t njjtn vizit. Gjithashtu, pr arsye

transparence, sht e rndsishme q t gjitha pyetjet dhe prgjigjet apo

komentet e ofertuesve t ndryshm, tu shprndahen t gjith ofertuesve

pjesmarrs n tender.

Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit Konferenca pr ofertuesit

Ndrkoh q nuk sht e detyrueshme, shpesh vlen t organizohet nj

konferenc pr ofertuesit e cila mund t shrbej pr promovimin e

projektit, sqarimin e pyetjeve apo aspekteve lidhur me dokumentacionin e

tenderit apo strukturn e projektit, si dhe me aspekte q lidhen me kuadrin

ligjor e rregullator.

Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit Dokumentacioni i tenderit

Bazuar n pyetje-prgjigjet dhe komentet e ofertuesve, autoriteti

kontraktues do t prgatis versionin final t dokumentacionit t

transaksionit, kryesisht i prbr nga Krkesa pr Ofert si dhe kontrata

PPP. sht e kshillueshme q kontrata PPP t negociohet me t gjith

ofertuesit e parakualifikuar. Kjo do ta bj proesin m transparent dhe

gjithashtu do t siguroj q pas shpalljes s ofertuesit fitues t mos bhen

22

m ndryshime n kontrat. Prgjat proesit t finalizimit t

dokumentacionit duhet br kujdes i veant q t ndiqen t gjitha

proedurat ligjore dhe t mbahet shnim do ndryshim i br n

dokumentacionin e tenderit dhe kontratn PPP apo marrveshjet e tjera

suplementare.

Dorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersDorzimi dhe vlersimi i ofertave imi i ofertave imi i ofertave imi i ofertave

Krkesa pr Ofert, q n rastin e prokurimit n dy faza u drgohet vetm

ofertuesve t parakualifikuar, prmban detaje t mnyrs se si do t

prgatitet oferta teknike dhe ajo financiare, si do t dorzohet dhe bazuar

n kritere do t vlersohet.

N datn e dorzimit t ofertave do t merren masat q kto t

regjistrohen dhe ruhen sipas rregullave t prokurimit. Ofertat zakonisht

hapen n datn e dorzimit, n prezencn e ofertuesve dhe mediave, pr

t siguruar transparencn dhe vlersimin e pa-anshm t secils ofert.

N datn e caktuar pr vlersim, Komiteti i Vlersimit do t shqyrtoj

zakonisht s pari ofertn teknike dhe do ta vlersoj sipas kritereve t

caktuara n Krkesn pr Ofert dhe sipas sistemit kalon/nuk kalon ose

nj sistemi me pik t ponderuar.

Hapi i dyt sht hapja dhe vlersimi i oferts financiare q zakonisht

vlersohet sipas parimit mimi m i ult i produktit apo shrbimit

vlersohet m lart.

23

N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas parimit kalon/nuk kalon,

Komiteti i Vlersimit do t hap vetm ofertat financiare t ofertuesve q

kan kaluar secilin kriter t vendosur n Krkesn pr Ofert. N kt rast

oferta m e ult financiare shpallet fituese dhe ofertuesi fitues ftohet pr t

firmosur kontratn PPP.

N rastin kur oferta teknike vlersohet sipas sistemit t pikve t

ponderuara, ofertuesit q do t przgjidhen duhet t kalojn pragun e

paracaktuar dhe ofertuesi fitues do t shpallet ai, oferta teknike dhe

financiare e kombinuar e t cilit, do t ket pikt m t larta.

Figura e mposhtme ilustron n mnyr t prmbledhur proesin e

tenderimit me dy faza.

24

Kapitull i 3Kapitull i 3Kapitull i 3Kapitull i 3

3.3.3.3. Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza Vlersimi i Projektit dhe Analiza

Financiare Financiare Financiare Financiare

3.13.13.13.1 Modeli Financiar Modeli Financiar Modeli Financiar Modeli Financiar

Pr t'u siguruar q projekti sht i financueshm dhe q mund t zbatohet

si PPP, i gjith informacioni teknik, ligjor dhe ekonomik prkthehet n

shifra mbi t cilat ndrtohet modeli financiar. Disa nga kto shifra merren

nga t dhnat faktike grumbulluar gjat fazs s studimit diagnostik,

ndrsa t tjerat llogariten mbi bazn e supozimeve t bra me ndihmn e

konsulentve teknik e ligjor.

Modeli financiar bn t mundur analizn e fluksit t mjeteve monetare

prgjat periudhs s projektit PPP si dhe prllogaritjen e normave

financiare q shrbejn pr t vlersuar nse iniciativa PPP do t

gjeneroj t ardhura t mjaftueshme pr t mbuluar pagesat e huas dhe

dividentit t pronarve.

Ndrtimi i modelit financiar sht i domosdoshm n strukturimin,

prokurimin dhe financimin e projekteve PPP. Pr shembull, n prokurimin

e kontratave t konesionit, kompanive ofertuese mund tu krkohet t

specifikojn n dokumentacionin e tenderit nivelin e tarifs q do t

krkojn pr ofrimin e shrbimit apo produktit. Kjo tarif sht faktori ky

n zgjedhjen e ofertuesit m t mire. Ajo do t llogaritet prmes modelit

financiar q jo vetm do t prllogaris jo vetm nivelin e pritshm t

tarifs, por do t prkufizoj nj skem tarifore q do t mbuloj kostot

25

fikse dhe variable t projektit dhe q do t siguroj nj norm t

knaqshme t kthimit t investimit.

Pr t ndrtuar modelin financiar sht e rndsishme t llogaritet fluksi i

mjeteve monetare operative, ose me fjal t tjera mjetet monetare n

dispozicion pr t paguar huan dhe interesat si dhe dividentin. Pr t

arritur ktu, ndrtohen m par pasqyrat financiare vjetore prgjat jets

s projektit PPP.

3.1.13.1.13.1.13.1.1 Pasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhuravePasqyra e t ardhurave

Pasqyra e t ardhurave prmbledh parashikimin e t ardhurave dhe

kostove t projektit dhe llogaritjen e fitimit operativ dhe fitimit neto.

Elementt kryesor n hartimin e pasqyrs s t ardhurave prshkruhen

n mnyr t prmbledhur n paragraft e mposhtm:

- Parashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhuraveParashikimi i t ardhurave rndom prfshin: (i) normn e rritjes s

tregut e cila mund t merret nga t dhnat historike ose t vlersohet

pr seciln periudh t parashikuar n model; (ii) pjesn e tregut q do

t mbulohet nga projekti; (iii) mimin pr njsi dhe volumin e shitjeve.

- Parashikimi i kostoveParashikimi i kostoveParashikimi i kostoveParashikimi i kostove prfshin: parashikimin e kostove fikse dhe

variabl, kryesisht t kostove si materiale, mjete fikse, krah pune,

mirmbajtje etj.

- AAAAmortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fiksemortizimi i mjeteve fikse: edhe pse jo nj shpenzim i drejtprdrejt,

sht i nevojshm pr parashikimin e flukseve t mjeteve monetare.

Amortizimi prllogaritet bazuar n listn e mjeteve fikse t

parashikuara pr projektin t cilat shpesh krkojn nj skem

amortizimi t ndryshme pr seciln kategori.

26

- Fitimi operativFitimi operativFitimi operativFitimi operativ: pasi jan parashikuar nivelet e t ardhuarave dhe

kostot operative, fitimi operativ prllogaritet drejtprdrejt si diferenc e

t dyjave.

- Shpenzimi i interesitShpenzimi i interesitShpenzimi i interesitShpenzimi i interesit: llogaritet bazuar n periudhn pararendse sipas

vlerave t borxhit q parashikohen n bilanc.

- Taxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhuratTaxat mbi t ardhurat: fitimi i taksueshm llogaritet pasi interesi zbritet

nga fitimi operativ dhe fitimi neto llogaritet drejtprdrejt si diferenc e

fitimit t tatueshm dhe tatimit mbi t ardhurat.

- Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi Dividentt dhe fitimi netonetonetoneto: jan pjes e bilancit, gjithsesi llogariten n

pasqyrn e t ardhurave pr ta br modelimin financiar m t

thjesht.

3.1.23.1.23.1.23.1.2 BilaBilaBilaBilancincincinci

Bilanci prfshin parashikimin e mjeteve fikse dhe mjeteve rrjedhse n

dispozicion t kompanis s projektit si dhe t detyrimeve afatshkurtra

dhe afatgjata ndaj t tretve. Elementt kryesor t nj bilanci do t

prfshijn:

- Mjetet fikseMjetet fikseMjetet fikseMjetet fikse prbjn aktualisht investimin kapital t projektit, si kostot

e ndrtimit t objektit, koston e truallit, makinerive dhe paisjeve etj.

Mjetet fikse llogariten si m posht:

Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t Mjetet fikse neto t periudhs pararendse = Mjetet fikse neto t

periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + periudhs pasardhse + Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale Shpenzimet kapitale ---- AmortizimiAmortizimiAmortizimiAmortizimi

- Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet Inventari, t arktueshmet, llogarit e pagueshme dhe mjetet

monetaremonetaremonetaremonetare: parashikimi i ktyre artikujve zakonisht bhet n baz t

prqindjes s t ardhurave bruto.

27

- Borxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronaritBorxhi dhe kapitali i pronarit: niveli i borxhit ndaj kapitalit t pronarit

zakonisht prcaktohet n baz t standardit brenda industris dhe

mbahet i fiksuar prgjat jetgjatsis s projektit. Tabela e

mposhtme paraqet disa shembuj tipik t raportit t borxhit kundrejt

kapitalit t pronarit pr sektor t ndryshm.

Tabela 3.1 Raporti i borxhit kundrejt kapitalit t pronarit

Infrastruktur dhe energji 80:20

PPP pr spitale dhe shkolla 90:10

Hotele dhe objekte turizmi 50:50

Projekte industrial 70:30

Ndrmarrjet e ujit, electricititetit etj 60:40

-

3.23.23.23.2 Vlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetareVlersimi i fluksit t mjeteve monetare

Identifikimi i komponentve t fluksit t mjeteve monetare sht mjaft i

rndsishm n analizn financiare. Tek e fundit projekti sht i

financueshm vetm nse fluksi i mjeteve monetare t gjeneruara nga

iniciativa n fjal sht e mjaftueshme pr t paguar borxhin dhe

dividentin e pronarve. Gjat ndrtimit t modelit duhen marr parasysh t

hyrat dhe t dalat n projekt para se t konsiderohen komponentt

financiar si principali dhe interesi i huas. Me fjal t tjera m par bhet

analiza apo parashikimi i fluksit t lir t mjeteve monetare (FCF).

FCF nuk sht tjetr vese fluksi i mjeteve monetare q sht i

disponueshm pr t paguar borxhin dhe detyrimet e tjera si dhe

dividentin e pronarve. FCF llogaritet si m posht:

28

FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim FCF = Fitimi Neto + Amortizim ---- Investimet Kapitale Investimet Kapitale Investimet Kapitale Investimet Kapitale ---- Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin Rritjen n Kapitalin

AktivAktivAktivAktiv

3.2.13.2.13.2.13.2.1 Vlera Vlera Vlera Vlera AAAAktuale Netoktuale Netoktuale Netoktuale Neto

Pr t reflektuar vlern kohore t paras dhe pr t llogaritur shumn e

skontuar t fluksit t lir t mjeteve monetare pr t gjitha periudhat

financiare, ose ndryshe, vlern aktuale neto (NPV), norma e skontimit

llogaritet si mesatare e ponderuar e kostos s kapitalit (WACC):

WWWWACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1ACC = {[E/(D+E)]xRe + [D/(D+E)]xRd}x(1----t)t)t)t)

Ku (E) sht kapitali i pronarit, (D) sht borxhi, (Re) dhe (Rd) jan

respektivisht kostoja e kapitalit t pronarit dhe borxhit, dhe (t) sht niveli i

tatimit.

Vlera aktuale neto (NPV) llogaritet sipas formuls s mposhtme ku

kombinohen periudha kohore (t) dhe fluksi i mjeteve monetare t asaj

periudhe ( ) dhe ku ( ) sht numri total i periudhave kohore:

NPV sht nj tregues i vlers q ka projekti apo investimi. Ksisoj, nse

NPV ka vler pozitive, do t thot q n nj periudh t caktuar vlerat e t

hyrave jan m t larta se vlerat e t dalave dhe projekti sht i

pranueshm. Kuptohet nse bhet fjal pr t zgjedhur nj mes shum

29

projektesh, ather ai me vlern m t lart t NPV do t przgjidhej.

Tabela 3.2 tregon n mnyr skematike marrjen e vendimit pr projektin

bazuar n rezultatin e NPV-s s projektit.

Tabela 3.2 Marrja e vendimit bazuar n NPV-n e projektit

NPV > 0 Investimi sht i

vlefshm

Projekti duhet aprovuar

NPV < 0

Investimi nuk sht i

prfitueshm

Projekti duhet t hidhet posht

NPV = 0

Ky projekt nuk shton

vler monetare

Vendimi pr kt projekt duhet

br bazuar n kritere t tjer,

prshembull pozicionim strategjik

3.2.23.2.23.2.23.2.2 Norma e Norma e Norma e Norma e brendshme e kthimitbrendshme e kthimitbrendshme e kthimitbrendshme e kthimit

Nj metod tjetr pr t vlersuar projektin nga pikpamja financiare

sht norma e brendshme e kthimit (IRR). Sa m e lart t jet IRR aq m

i dshirueshm sht projekti. Nse IRR e projektit sht m e lart se

kostoja e investimit kapital (kthimi i kapitalit t pronarit plus koston e

borxhit), ather projekti sht i vlefshm pr investim nga sektori privat.

Nse IRR sht m e ult se kosto e investimit kapital, ather projekti

mund t mendohet t financohet trsisht ose pjesrisht prmes granteve.

Projekti mund t financohet me kapital privat, por autoriteti publik duhet t

subvencionoj tarifat e prdoruesve ose mimin e kontrats s blerjes.

30

Tabela e mposhtme prmbledh shembuj nga industri t ndryshme pr

pragun e pranueshm t norms s brendshme t kthimit t kapitalit t

pronarit pr nj periudh investimi t caktuar.

Tabela 3.3 IRR n sektor t ndryshm me pjesmarrjen e kapitalit privat

Sektori industrial

25-30%

5-10 vjet

Sektori i energjis 16-22% 10-15 vjet

PPP 12-16% 12-20 vjet

3.33.33.33.3 Analiza financiare Analiza financiare Analiza financiare Analiza financiare

3.3.13.3.13.3.13.3.1 Analiza n baz t Analiza n baz t Analiza n baz t Analiza n baz t normavenormavenormavenormave financiare financiare financiare financiare

Prve analizs prmes NPV dhe IRR, bhet dhe analiza e normave

financiare t mbulimit, t cilat shrbejn pr t vlersuar qndrueshmrin

financiare t iniciativs. Kshtu pr shembull, nj projekt mund t jet

mjaft prfitues dhe u ofron investitorve nj norm t brendshme t lart,

por mund t mos jet i financueshm nqoftse fluksi i mjeteve monetare

nuk prputhet me pagesat ndaj huadhnsve.

Normat financiare t mbulimit jan tregues t qndrueshmris financiare

ose me fjal t tjera t shkalls n t ciln fluksi i mjeteve monetare t

gjeneruar nga projekti prputhet me pagesat e borxhit2. Dy jan normat

kryesore q analizohen dndur dhe q prfshihen si kritere ky n

marrveshjet e huave: Norma e Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR)

dhe Norma e Mbulimit t Interesit (ICR).

2 Pagesat e principalit dhe interesit t huas

31

Norma Mbulimit t Shrbimit t Borxhit (DSCR) shpreh mardhnien mes

fluksit t lir t mjeteve monetare operative dhe shrbimit t e borxhit n

nj periudh t caktuar dhe llogaritet sipas formuls s mposhtme:

DSCRDSCRDSCRDSCR = FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)= FCF/(Kt+It)

Ku FCF sht fluksi i lir i mjeteve monetare dhe Kt dhe It jan

prkatsisht pagesa e principalit t huas (K) dhe interesit (I) n nj

periudh t caktuar (t).

Ky raport na tregon se n sciln periudh financiare mjetet financiare t

gjeneruara nga projekti (t shprehura n numruesin e thyess s

msiprme) jan n gjendje t mbulojn shrbimin e borxhit ndaj

huadhnsve (emruesi).

N teori niveli m i ult i pranueshm i ktij koeficienti do t ishte 1. N

kt rast gjith mjetet monetare do t shkonin pr pagesat e borxhit, gj

q mund t ishte e pranueshme n teori, por sht e papranueshme n

praktik, pasi projekti nuk do t ishte i prfitueshm.

Vlerat e pranueshme t DSCR sipas industrive apo sektorve t

ndryshm t infrastrukturs jan prmbledhur n tabeln e mposhtme.

Tabela 3.4 DSCR n sektor t ndryshm

Sektori i infrastrukturs

DSCR mesatar i pranuar

Energji:

32

Gjenerim pa kontrat shit-blerje 2 - 2.25

Gjenerim me kontrat shit-blerje 1.5 1.7

Biznes me pranin e rregullatorit 1.4 1.45

Transport 1.35 1.5

Telekom 1.35 1.5

Trajtimi i ujrave 1.20 1.30

Gjenerim i energjis prmes

mbeturinave

1.35 1.40

PPP 1.35 1.40

Norma e mbulimit t interesit (ICR) prdoret n mnyr t ngjashme si

norma e mbulimit t shrbimit t borxhit, me ndryshimin q n emruesin

e raportit do t vendosen vetm pagesat e interesit pr periudhn e

caktuar (t).

ICRICRICRICR = FCF/It= FCF/It= FCF/It= FCF/It

3.3.23.3.23.3.23.3.2 Analiza n Analiza n Analiza n Analiza n baz t skenarve baz t skenarve baz t skenarve baz t skenarve

Analiza e skenarve nuk sht tjetr vese gjenerimi i nj sr skenarsh

t cilt do t vlersojn performancn financiare t projektit, kur nj numr

i caktuar parametrash do t ndryshoj. Kjo analiz v n disposicion t

autoritetit publik apo huadhnsve nj numr t ndryshm skenarsh

nga skenari baz tek skenari m i keq. Ajo bn t mundur t vlersohet

rezistenca e projektit ndaj situatave negative q mund t paraqiten gjat

zbatimit t tij, pr shembull nj rnie n volumin e shitjeve, ndryshimet n

tarif etj.

33

Figura e mposhtme ilustron logjikn e analizs s skenarve dhe

parametrat q mund t ndryshohen, n mnyr q t merren skenar apo

rezultate t ndrsyhme n variablat q analizohen, si pr shembull

kapaciteti i shrbimit t borxhit, struktura e kapitalit etj.

Figura 3.1 Modeli i krijimit t skenarve

N fund t proesit t analizs financiare, autoriteti publik do t marr nj

sr vendimesh q mund t lidhen me tarifn e produktit apo shrbimit,

shkalln e subvencionit t nevojshm apo investimit publik q mund t

krkohet pr ta br projektin atraktiv pr sektorin privat.

Gjithashtu, n rast se tarifa apo subvencioni nga ana e sektorit publik do

t vendosen si kritere financiare pr ofertn e transaksionit PPP, ather

modeli financiar dhe analiza e skenarve do t ndihmojn autoritetin

publik n vlersimin e oferts financiare pr tu siguruar q oferta

financiare nuk sht as shum m e lart as shum m e ult se tarifa

apo subvencioni i krkuar pr ta br projektin t financueshm. Modeli

mund t shrbej edhe pr negocimin final t kontrats PPP.

34

Kapitulli 4

4. Analiza dhe Menaxhimi i Rreziqeve

4.14.14.14.1 Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve Identifikimi dhe Analiza e Rreziqeve

Identifikimi i rreziqeve dhe i palve q mund t'i menaxhojn m mir dhe

me kosto m t ult kto rreziqe sht mbase aktiviteti m i rndsishm

n strukturimin e transaksionit PPP. Shum projekte n sektor t

ndryshm manifestojn rreziqe q prngjasojn me njri-tjetrin, megjithat

disa rreziqe jan m tipik pr disa sektor t caktuar t infrastrukturs.

N mnyr t thjeshtuar rreziqet tipik pr sektort baz mund t

paraqiten sipas tabels 4.1:

Tabela 4.1 Rreziqet sipas sektorve baz t infrastrukturs

Sektori Rreziqet me m shum pesh n nj struktur PPP

Rrug dhe ura -Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit

-Parashikimi i volumit t trafikut / krkess

Hekurudha dhe

Tramvaje

-Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

-Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projekit

-Zakonisht t vlefshme ekonomikisht por jo financiarisht

Porte -Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime

afatshkurtra

-Probleme me kodin e puns/ fuqin puntore

-Zgjerimi dhe thellimi i hyrjes n port pr t br t

mundur aksesin e anijeve t mdha

-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues

Aeroporte -Investime kapitale t konsiderueshme n infrastruktur

35

-T ardhurat zakonisht bazuar n parashikime

afatshkurtra

-Koneksioni me sistemin rrugor egzistues

-Terminalet jan si qendrat tregtare (rreth 50% e t

ardhurave vjen prej aktiviteteve komerciale)

Menaxhimi i

mbeturinave dhe

ujrave t bardha e t

zeza

-Parashikimi mbi prdorimin e shrbimeve nuk sht i

besueshm

-Fuqia paguese e konsumatorve sht e ult

-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t shrbimit

Energjetik -Rreziku i ndrtimit dhe prfundimit t projektit

-Rreziku i kontratave t shitjes dhe furnizimit (gaz, naft

etj)

-Rreziku teknologjik dhe mjedisor

-Rreziku politik n vendosjen e tarifave t energjis

Nafta dhe Gazi -Parashikimi i t ardhurave: mimi i nafts/gazit

-Rreziku i eksplorimit

-Rreziku politik dhe rreziku mjedisor

Telekom dhe IT -Ndryshimet n teknologji

-Perspektiv afatshkurtr nga ana e sponsorave

Pr qllimet e ktij libri, rreziqet q lidhen me projektet PPP do t

grupohen n tre kategori t cilat marrin pr baz zhvillimin kronologjik t

inicativs PPP dhe jan t aplikueshme pr nj numr t gjer projektesh

dhe sektorsh.

Nj projekt tipik PPP zhvillohet n dy faza: faza e ndertimit dhe ajo e

operimit. Kto dy faza karakterizohen nga kategori t ndryshme rreziqesh

t cilt ndikojn n zhvillimin e suksesshm t projektit n mnyra t

ndryshme.

36

Duke ndjekur logjikn e prshkruar m sipr, rreziqet themelore t nj

projekti PPP mund t'i grupojm n tre kategori:

i. Rreziqet e fazs s ndrtimit

ii. Rreziqet e fazs s operimit

iii. Rreziqet q i prkasin t dyja fazave

4.1.14.1.14.1.14.1.1 Rreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimitRreziqet e fazs s ndrtimit

Faza e ndrtimit karakterizohet nga nj sr rreziqesh teknike t cilt

duhet t vlersohen me kujdes pasi ata hasen qysh n hapat e par t

projektit para se biznesi t filloj t gjeneroj nj fluks pozitiv t mjeteve

monetare.

1. 1. 1. 1. Rreziku i planifikimiRreziku i planifikimiRreziku i planifikimiRreziku i planifikimitttt

N mnyr q objekti i infrastrukturs t ndrtohet n koh, do aktivitet,

si dhe mjetet e nevojshme pr ta realizuar at, duhen planifikuar

paraprakisht n mnyr mjaft t kujdesshme. Vonesat n kompletimin e

nj aktivititeti mund t ken pasoja t rnda n aktivitetet pasardhse,

duke br q objekti mos t jet gati n kohn e parashikuar.

Marrim si shembull ndrtimin e nj linje t re hekurudhore; ndrtimi i

hekurudhs duhet br n koordinim t plot me blerjen e lokomotivave

dhe vagonve t rinj. Nse shinat nuk vendosen n koh, sipas

parashikimit dhe afateve t vendosura n kontratn e furnizimit, pagesa

pr trenat do t bhej sipas kontrats, ndrkoh q trenat nuk do t

viheshin n prdorim menjher, gj q do t nnkuptonte kosto shtes

pr kompanin e projektit dhe/ose gjoba pr kompanin e ndrtimit.

37

Anasjelltas nse hekurudha sht gati, por trenat nuk jan porositur ende,

projekti nuk do t filloj t gjeneroj t ardhura dhe kompania e projektit

mund t gjobitet nga autoriteti kontraktues n rast se nuk prmbush afatet

si n kontrat.

2. 2. 2. 2. Rreziku teknologjikRreziku teknologjikRreziku teknologjikRreziku teknologjik

Projekti mund t krkoj prdorimin e nj teknologjie q nuk sht provuar

ende. Ky rrezik haset m dndur n projektet q shfrytzojn teknologji

inovative q nuk jan konsoliduar, pr shembull projektet e energjive

alternative ose energjive t rinovueshme. Sfida m e madhe me shum

teknologji t energjive t rinovueshme sht se nuk ka informacion t

mjaftueshm n treg pr t br krahasimin apo pr t ndjekur

mbarvajtjen e teknologjis s przgjedhur, gj q sht e nevojshme pr

vlersimin e projektit nga ana e huadhnsve.

3. 3. 3. 3. Rreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimitRreziku i ndrtimit

Ky lloj rreziku merr forma t ndryshme, por aspekti ky ktu sht q

projekti mund t mos realizohet ose ndrtimi t mos prfundohet n koh.

Ky rrezik zakonisht mbulohet nga nnkontraktori ose nga vet pronart e

kompanis s projektit. Ai shfaqet n format e mposhtme:

- Mos realizimin ose prfundimin e objektit me vones pr shkak t

forcave natyrore;

- Prfundimin e objektit me kosto m t larta nga parashikimi;

- Prfundimin e objektit me mangsi n performanc.

38

4.1.24.1.24.1.24.1.2 Rreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimitRreziqet e fazs s operimit

Rreziqet e fazs s operimit kan t bjn kryesisht me sigurimin e lnds

s par, performancn e objektit krahasuar me standardet e projektit dhe

shitjet e produktit apo shrbimit. Kto rreziqe jan po aq t rndsishme

pr tu trajtuar sa ato t fazs s ndrtimit, pasi secili prej tyre ndikon n

uljen e t ardhurave apo rritjen e shpenzimeve prgjat jets ekonomike

t projektit.

1. 1. 1. 1. Rreziku i furnizimitRreziku i furnizimitRreziku i furnizimitRreziku i furnizimit

Rreziku i furnizimit ndodh kur kompania e projektit nuk sht n gjendje

t siguroj lndn e par, ose kur lnda e par nuk sht n cilsin dhe

sasin e duhur pr shfrytzimin efiient t objektit. Gjithashtu mund t

ndodh q kompania e projektit ta siguroj lndn e par, por me nj

mim m t lart. Kjo situat rndohet edhe m, kur ky mim sht m i

lart se mimi i shitjes apo tarifat e shrbimeve n treg. Si pasoj objekti

do t funksiononte nn kapacitet ose me kosto suplementare.

2. 2. 2. 2. Rreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimit

Rreziku i operimit ose performancs ndodh kur objekti funksionon, por ka

performanc t ult teknike n testim. N sektorin energjetik, pr

shembull, raporti i lnds s par me produktin prfundimtar mund t

bjer gradualisht, standardet e emetimit t dioksidit t karbonit mund t

mos prmbushen, ose konsumi i lnds s par mund t kaloj buxhetin.

T gjitha kto situata do t ndikojn negativisht n efiiencn e objektit

dhe n kostot e operimit.

3. 3. 3. 3. Rreziku i tregutRreziku i tregutRreziku i tregutRreziku i tregut

39

Rreziku i krkess ose i tregut lidhet drejtprdrejt me rrezikun q t

ardhurat e projektit t jen m t ulta se parashikimi. Kjo vjen si rezultat i

nj parashikimi tejet optimist mbi sasin e shitjeve dhe mbi mimin e

shitjes. Por mund t vij dhe si rezultat i konkurrencs s paparashikuar

q, jo rrall, sht pasoj e ndryshimeve t strategjis nga ana e

autoritetit publik.

4.1.34.1.34.1.34.1.3 Rreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazaveRreziqet q i prkasin t dy fazave

Kto jan rreziqet q mund t hasen n mnyr sistematike prgjat gjith

jets s projektit, ndonse intensiteti i rrezikut prkats do t varioj sipas

fazs c ciklit t jets s iniciativs.

1. 1. 1. 1. Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare Rreziqet makroekonomike dhe financiare

Nj pjes e mir e rreziqeve q shfaqen n t dy fazat kan t bjn me

koefiientt makroekonomike dhe financiar si normat e interesit, kursi i

kmbimit valuator dhe inflacioni. Kta koefiient paraqesin rrezik, pr

shkak t fluktuacionit t secils prej tyre.

Rreziqet makroekonomike dhe financiare zakonisht menaxhohen prmes

instrumenteve t mposhtm, t cilt ofrohen nga agjentt financiar, si

bankat e investimeve apo fondet financiare.

i. Kontratat forward pr shitje dhe blerje

ii. Kontratat future pr kursin e kmbimit

iii. Kontratat option pr kursin e kmbimit

iv. Kontratat swap pr valuta t ndryshme si dhe pr normn e inflacionit

40

Vlen t prmendet q kto kontrata, sidomos kur lidhen pr afat t gjat

kohor, kan kosto t lart dhe nuk sigurojn fleksibilitet t mjaftueshm:

do t jet e vshtir t rinegociohen.

Figura e mposhtme ilustron funksionimin e kontrats swap kundrejt

Indeksit t mimit t Konsumit (IK), q prdoret pr normn e inflacionit.

Figura 4.1 Mbrojtja ndaj rrezikut t inflacionit

I

Tregu

Kompania e

Projektit

Banka

Huadhnse

Banka e

Investimeve

Pagesat e indeksuara

IK

Indeksi

fiks

Principali dhe interesi

2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator2. Rreziku rregullator

Ky rrezik lidhet kryesisht me lejet apo liencat q nevojiten pr kryerjen e

aktiviteteve t kompanis s projektit si dhe me konesionin pr ndrtimin

dhe menaxhimin e objektit t infrastrukturs. Ksisoj kompania sht e

ekspozuar ndaj rrezikut q lejet dhe liencat mund t jepen me vones

apo q konesioni t rinegociohet ose t revokohet nga autoriteti publik pa

paralajmrim.

41

Vonesat kryesisht shkaktohen nga inefiienca e sektorit publik, por mund

t jen edhe rezultat i interesave politike pr t bllokuar iniciativn. Rasti i

fundit prafrohet m shum me rrezikun politik, i cili prshkruhet n

paragrafin 4 m posht.

3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor3. Rreziku ligjor

Ky rrezik ka t bj me zbatueshmrin e kontrats, ose ndryshe me

cilsin dhe paanshmirin e gjyqsorit, kushtet institucionale t vendit dhe

traditn ligjore n prgjithsi.

4. Rreziku politik4. Rreziku politik4. Rreziku politik4. Rreziku politik

Ky rrezik lidhet kryesisht me paqndrueshmrin e qeveris: zgjedhje t

parakohshme, qeveri e re e cila mund t mos jet e t njjtit opinion me

qeverin e mparshme lidhur me projektin n prgjithsi - gj q mund t

oj deri n revokimin e konesionit, apo me detaje t ndryshme t

kontrats - gj q do t onte n rinegocim t kontrats PPP.

Ky rrezik gjithashtu ka t bj me ndryshime n ligj pas nnshkrimit t

kontrats apo nj interpretim ndryshe t ligjeve apo artikujve t kontrats.

Pr t mbuluar kt rrezik zakonisht prdoren garanci nga qeveria e

vendit apo nga agjenci t ndryshme, prfshir dhe bankat e zhvillimit si

Banka Botrore, EBRD etj. Kto garanci sigurojn q pala e sektorit publik

do t prmbush t gjitha detyrimet e veta n kontrat.

5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP5. Rreziku i palve t kontrats PPP

Ky rrezik lidhet me aftsin e pals n kontrat pr t paguar detyrimet

financiare ndaj kompanis s projektit, si pr shembull n marrveshjet e

42

blerjes s energjis elektrike. Edhe n kt rast, pr t mbrojtur

kompanin e projektit nga ky rrezik, mund t prdoren garanci nga ana e

qeveris s vendit ose nga agjensit, bankat e zhvillimit, etj.

4.24.24.24.2 Menaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontrataveMenaxhimi i rreziqeve prmes kontratave

Analiza e rreziqeve t projektit shrben n fund t fundit pr t marr nj

vendim mbi llojin e kontrats apo kontratave q do t aplikohen n

strukturn PPP. Kapitulli 5 shpjegon me detaje sistemet kontraktuale dhe

ato t pagesave q prdoren m dendur n strukturat PPP si dhe situatat

apo llojet e projekteve n t cilat kto sisteme mund t prdoren pr t

shprndar dhe menaxhuar rreziqet e projektit me efikasitet.

M posht do t tregojm se si mund t menaxhohen rreziqet kryesore t

prmendura n kt kapitull, n mnyr q projekti t jet i financueshm,

ose me fjal t tjera i pranueshm pr bankat huadhnse. M

konkretisht, do t flasim pr rrezikun e ndrtimit dhe t teknologjis si dhe

pr rrezikun e operimit, rreziqe q mbulohen trsisht nga operatori privat.

Gjithashtu do t trajtojm n detaje dhe rrezikun e tregut, i cili sht nj

rrezik q mbulohet nga t dy palt, operatori privat dhe autoriteti publik.

Shkalla n t ciln ky rrezik do t mbulohet nga secila pal dhe metodat

q prdoren pr ta shprndar kt rrezik do t varet nga sektori n t

cilin zhvillohet projekti si dhe nga politikat sociale dhe ekonomike t

qeveris prkatse.

43

4.2.14.2.14.2.14.2.1 Rreziku iRreziku iRreziku iRreziku i ndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjisndrtimit dhe i teknologjis

Rreziku i ndrtimit mbulohet nga kompania e projektit e cila mund t jet e

specializuar n kt fush ose jo. Zakonisht kompania e projektit ia

transferon kt rrezik nnkontraktorit, me t cilin lidh nj kontrat

Projektim-Prokurim-Ndrtimi ku nnkontraktori garanton:

- Datn e prfundimit t objektit

- Kostot e punimeve

- Performancn teknike t objektit

- Nj periudh garancie, zakonisht 12-16 muaj, pasi objekti merret n

dorzim

Prve ktyre garancive, n t njjtn kontrat mund t mbulohet edhe

rreziku i teknologjis. Opsionet q mund t prdoren jan:

- furnitori i teknologjis merr prsipr t paguaj gjob, nse teknologjia

nuk funksionon

- nnkontraktori garanton performancn e teknologjis q do t prdoret

4.2.24.2.24.2.24.2.2 Rreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimitRreziku i operimit

Rreziku i operimit mbulohet duke przgjedhur nj operator me

eksperienc dhe reputacion n industrin prkatse me t cilin kompania

e projektit lidh kontratn e Operim-Mirmbajtjes. Pr kto lloje kontratash

egzistojn dy opsione:

- Kontrata me mim fiks, ku operatori merr prsipr rrezikun e

fluktuacionit t kostove t operimit dhe realizon fitim vetm nse kostot

bien nn mimin e kontrats

44

- Kontrata me mbulim kostosh, ku operatori merr nj pages fikse dhe

nj bonus pr performanc, ndrsa kompania e projektit mbulon

kostot e operimit

4.2.34.2.34.2.34.2.3 Rreziku i tregut Rreziku i tregut Rreziku i tregut Rreziku i tregut

Mbulimi i rrezikut t tregut sht nj nga faktort ky t mbarvajtjes s

strukturs PPP, por edhe rreziku m i vshtir pr tu shprndar n

mnyr t drejt dhe pr tu menaxhuar n mnyr efikase. N rastin kur

egziston nj blers i vetm pr t gjith produktin apo shrbimin, mbulimi i

rrezikut t tregut sht relativisht i thjesht dhe trajtohet n kontratn e

shit-blerjes.

Si shembull mund t prmendim rastin e prodhuesit t pavarur t

energjis, q mund tia shes t gjith energjin e gjeneruar sektorit publik

(pr shembull kompanis s shprndarjes) apo nj klienti t vetm

industrial, me nj mim t caktuar n kontratn e blerjes s energjis.

Situata e menaxhimit t rrezikut t tregut komplikohet kur kemi t bjm

me tregun me pakic, si pr shembull n sektorin e transportit apo atij t

turizmit, ku shrbimi i ofrohet prdoruesit t mjeteve t transportit publik

apo objekteve turistike. N kta sektor ndryshueshmria e qarkullimit t

udhtarve apo automjeteve si dhe numrit t turistve nuk mund t

eliminohet.

N kt rast rreziku i tregut mund t menaxhohet n nj nga dy format e

mposhtme:

45

- Duke kufizuar fluktuacionin e krkess prmes nj kontrate q siguron

nj prdorim minimal t infrastrukturs

- Autoriteti Publik mund t garantoj nj nivel minimal t t ardhurave t

operatorit privat.

Marrveshjet e shitMarrveshjet e shitMarrveshjet e shitMarrveshjet e shit----blerjes blerjes blerjes blerjes

Marrveshjet e shit-blerjes jan kontrata afatgjata n t cilat sektori publik

angazhohet t blej produktin e gjeneruar nga projekti, ndrsa sektori

privat, zakonisht kompania e projektit, merr prsipr t siguroj volumin

apo sasin e produktit. N firmosjen e kontrats, palt bien dakord pr

mimin e shitjes dhe pr parametrat kundrejt t cilve ky mim do t

indeksohet. Zakonisht mimet indeksohen kundrejt norms s inflacionit t

mimeve t prodhimit si dhe t mimeve t konsumatorit.

Kontratat e shit-blerjes formulohen sipas parimit bli ose paguaj. Blersi

angazhohet t blej produktin e kompanis s projektit me mimin e

kontrats dhe sht i detyruar t paguaj edhe n rastet kur nuk e ble

produktin apo shrbimin. Kjo sigurisht sht e mundur vetm n rastin kur

kompania e projektit mund ta gjeneroj produktin apo shrbimin, por

blersi nuk ka nevoj pr t.

46

Kapitull i 5Kapitull i 5Kapitull i 5Kapitull i 5

5.5.5.5. Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP Strukturimi i Transaksionit PPP

Pasi sht kryer analiza teknike, ligjore dhe financiare dhe pasi sht

marr nj vendim pr shprndarjen e rreziqeve mes palve, bhet

strukturimi i transaksionit. Strukturimi i transaksionit ka t bj kryesisht

me vendime t tipit lloj kontrate do t tenderohet?, skem pagesash

do ti propozohet sektorit privat?, cilat do t jen prgjegjsit e sektorit

privat dhe ato t sektorit publik?, kush do ta ket pronsin e objektit

prgjat jets s projektit?, sa vjet do t zgjas kontrata PPP? etj.

M posht do t trajtojm skemat kontraktuale m t prdorshme n

transaksionet PPP si dhe nj prshkrim t shkurtr pr seciln nga kto

skema, ku do t tregohet se n far projektesh jan m t prdorshme.

Gjithashtu do t trajtojm sistemin e pagesave, bonuset dhe gjobat q do

t vendosen n kontrat, pr t br t mundur realizimin me sukses t

standardeve t performancs s sektorit privat prgjat jets s projektit.

5.15.15.15.1 Skemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPPSkemat kontraktuale PPP

Skemat kontraktuale n marrveshjet PPP variojn nga kontratat e Operim-

Mirmbajtjes (O&M), ku partneri predominues sht sektori publik, tek

kontratat Ndrtim-Pronsi-Operim (BOO), ku partneri dominues sht

sektori privat. Ndonse nuk ka nj formul t caktuar, disa nga kto

skema jan m t prshtatshme pr sektor t caktuar t infrastrukturs

se sa t tjerat. M posht do t trajtojm format PPP m t prdorura me

47

nj prgjithsim skematik t llojit t projektit apo infrastrukturs ku ato

hasen m shpesh.

1. O&M (Operim dhe Mirmbajtje): Sektori publik lidh marrveshje me

partnerin privat ose operatorin, i cili mund t jet nj kompani e vetme ose

nj konsorcium, pr menaxhimin dhe mirmbajtjen e infrastrukturs

publike. Kjo lloj marrveshje haset m dendur n shrbimet publike t

qeverive lokale si menaxhimi i ujrave t bardha e t zeza, mirmbajtja e

rrugve dhe menaxhimi i ndrrmarrjeve shtetrore.

2. DB (Projektim-Ndrtim): Sektori publik lidh marrveshje me partnerin

privat pr projektimin dhe ndrtimin e nj objekti sipas kritereve t

vendosura nga partneri publik. Me t prfunduar ndrtimi, sektori publik

merr objektin n pronsi dhe e menaxhon vet. Kjo lloj marrveshje haset

n projektet e infrastrukturs publike, si rrug, autostrada, kanalizime etj.

3. TK (Turnkey): Sektori publik siguron fondet pr projektin, por angazhon

sektorin privat pr projektimin, ndrtimin dhe menxhimin e objektit pr nj

periudh t caktuar. Sektori publik sht pronari i objektit dhe vendos

standardet minimale pr egzekutimin e projektit nga pala private. Kjo lloj

marrveshje haset dendur n projekte t ndrtimit dhe menaxhimit t

objekteve t infrastrukturs t cilatt sektori publik sht i interesuar t'i

mbaj n pronsi, si kanalizimet e ujrave t bardha e t zeza, ndrtesat

shtetrore, stadiumet etj.

4. Leasing: Sektori privat siguron fondet dhe ndrton nj objekt t ri t cilin

ia jep me qera sektorit publik. Partneri publik gzon t drejtn pr ta bler

48

objektin me t prfunduar kontrata. Kjo lloj kontrate prdoret pr ndrtesat

shtetrore, menaxhimin e mbeturinave etj.

5. DBO (projektim-ndrtim-operim): Sektori privat nnshkruan nj kontrat

t vetme me sektorin publik pr projektimin, ndrtimin dhe menaxhimin e

nj objekti publik. Sektori publik mbetet pronar i objektit. Kjo kontrat

sht e prdorshme pr rrug, kanalizimet e ujrave t zeza e t bardha,

aeroporte etj.

6. BDO/LDO (blerje/qeramarrje-zhvillim-operim): Partneri privat merr me

qera ose blen nj objekt prej sektorit publik me qllim q ta modernizoj

dhe ta zgjeroj dhe e menaxhon pr aq koh sa sht e mjaftueshme t

kthehet investimi i br.

7. BOT (ndrtim-operim-transferim): Partneri privat ndrton nj objekt n

prputhje me kriteret e vendosura nga sektori publik dhe e menaxhon pr

nj periudh t caktuar kohe pas s cils ia transferon partnerit publik.

Projekti duhet t bj t mundur kthimin e investimit t br nga partneri

privat gjat periudhs s konesionit. Pronsia e objektit mbetet n duart

e sektorit publik.

8. BOOT (ndrtim-pronsi-operim-transferim) DBFO (projektim-ndrtim-

financim-operim): Sektori privat bn nj marrveshje konesioni me

sektorin publik prmes s cils merr pronsin e objektit, t cilin ka t

drejtn ta projektoj, ndrtoj, operoj dhe mirmbaj. Fondet sigurohen

nga partneri privat i cili ka t drejtn t mbaj t ardhurat q vin nga

49

menaxhimi i objektit gjat periudhs s konesionit. N fund t konesionit

pronsia e objektit i kthehet sektorit publik.

Kjo sht forma m e prdorur pr Iniciativat Financiare Private (PFI) n

Angli n nj diapazon t gjer projektesh n infrastruktur si menaxhimi i

ujrave t zeza e t bardha, aeroporte, ndrtesa shtetrore, menaxhim

mbeturinash etj.

9. BOO (ndrtim-pronsi-operim): Sektori publik ia transferon sektorit

privat pronsin dhe menaxhimin e nj objekti egzistues ose negocion me

sektorin privat ndrtimin dhe menaxhimin e nj objekti t ri i cili nuk do t

transferohet (sic ndodh nn skemn BOOT). Sektori privat siguron fondet

e nevojshme. Projektet pr t cilt prdoret kjo form jan t ngjashm

me BOOT vetm se kjo form prafron m shum me privatizimin e

infrastrukturs apo ndrmarrjes shtetrore.

Figura 5.1 m posht ilustron mnyrn si varion shkalla e pjesmarrjes s

sektorit privat n nj struktur PPP sipas llojit t kontrats. Nse autoriteti

publik dshiron nj pjesmarrje m t gjer t sektorit privat n zhvillimin

dhe menaxhimin e projektit t infrastrukturs, ather nj nga kontratat n

ekstremin e djatht t figurs do t ishte m e prshtatshme.

Nse, n t kundrt, preferenca do t ishte pr nj struktur n t ciln

pjesmarrja e sektorit privat do t ishte e kufizuar, ather nj nga

kontratat n ekstremin e majt t figurs do t ishte m e prshtatshme.

50

5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave5.2 Sistemi i pagesave

Sistemi i pagesave n nj struktur PPP mund t varioj nga pagesat e

drejtprdrejta, kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit, deri tek format

m komplekse q kombinojn pagesat nga tarifat e konsumatorve dhe

nj pages fikse nga ana e autoritetit publik. Zgjedhja e skems apo

mnyrs s pagess n nj kontrat PPP nuk sht e rastit. Ajo duhet ti

prshtatet matrics s shprndarjes s rreziqeve dhe skems

kontraktuale t przgjedhur. M posht do t bjm nj grupim t

kontratave apo marrveshjeve mes palve sipas sistemit t pagess q

zgjidhet pr kontratn PPP:

1. Kontratat e shitjes: Kto jan kontrata ku vendosen tarifa apo pagesa

fikse t cilat bhen kundrejt shitjes s produktit apo shrbimit. Kto lloj

pagesash bhen n rastet e kontratave t shrbimit.

2. Marrveshja Bli-osepaguaj: prmban nj detyrim pr t paguar t

paktn aq sa duhet pr t mbuluar kostot operacionale dhe shrbimin

e borxhit, edhe n rastin kur produkti apo shrbimi nuk blihet. Kto lloj

51

kontratash hasen n projekte t transportit ku sektori privat nuk mund

t mbuloj rrezikun e krkess apo t tregut.

3. Marrveshja Bli-dhe-paguaj: prmban nj detyrim pr ta bler

produktin apo shrbimin, kur ky ofrohet, dhe pr t paguar mimin q

sht rn dakord, si dhe pr t paguar nj sasi t produktit apo

shrbimit q nuk mund t prdoret nga autoriteti publik. Si shembull

mund t prmendim kontratat e blerjes s energjis (sidomos asaj t

rinovueshme), n t cilat dendur haset kjo lloj marrveshje dhe ku

sektori pubpublik sht i detyruar t blej t gjith sasin e energjis

q prodhuesi i pavarur ka gjeneruar. N rast se autoriteti publik nuk

mund ta prdor t gjith sasin e energjis, ather prodhuesi i

pavarur i energjis pushon s gjeneruari, por do t paguhet njsoj

sikur ta kish prodhuar dhe shitur t gjith sasin e energjis q mund

t prodhonte n kushtet normale t centralit elektrik.

4. Marrveshjet e shit-blerjes: kto zakonisht prmbajn nj sistem

pagesash q ka dy komponent: (i) pagesat kundrejt produktit apo

shrbimit t shitur; (ii) pagesat kundrejt kapacitetit ose vnies n

dispozicion t objektit t infrastrukturs. Kjo lloj marrveshje haset n

centralet elektrike, trajtimin e ujrave dhe fabrikat industriale.

5. Pagesat pr vnien n dispozicion t objektit t infrastrukturs: n kt

lloj sistemi, pagesat bhen vetm kur objekti vihet n dispozicion. Kto

lloj pagesash hasen n projektet e rrugve, shkollave, spitaleve apo

ndrtesave qeveritare.

5.25.25.25.2 Komponent tKomponent tKomponent tKomponent t tjer t strukturimit tjer t strukturimit tjer t strukturimit tjer t strukturimit

1. Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat:Bonuset dhe gjobat: Bonuset dhe gjobat do t vendosen sipas

standardeve t performancs, ku sektori privat do t ket t drejtn pr

52

bonus n rast se prmbush stadardet dhe do t gjobitet pr

mosprmbushje. Standarded e performancs mund t modelohen si

pr periudhn e ndrtimit objekti t dorzohet/prfundohet n datn

dhe cilsin e caktuar, ashtu edhe pr periudhn e zbatimit dhe

menaxhimit t projektit.

Kshtu pr shembull n rastin e menaxhimit t nj spitali, operatori

privat do t marr nj tarif t caktuar pr kryerjen e shrbimeve baz

dhe nj bonus q do t varet nga prmbushja e stadardeve t tilla q

sigurojn cilsin e proedurave n spital, trainimin dhe akreditimin e

personelit etj.

Sistemi i gjobave funksionon n mnyr t ngjashme me at t

bonuseve, pasi sht i lidhur me prmbushjen e standardeve t

vendosura pr t siguruar cilsin e shrbimit. Si shmbull mund t

marrim sektorin e transportit. Gjobat mund t vendosen pr

mosprfundimin e rrugs n koh. Ato mund t strukturohen si nj

shum fikse pr do dit vonese n prfundimin e objektit t

infrastrukturs.

Gjobat gjithashtu mund t vendosen kundrejt performancs s

operatorit privat gjat periudhs s zbatimit t projektit. Kshtu pr

shembull standardi i vendosur mund t ket t bj me kohn dhe

frekuencn e mirmbajtjes s rrugs, n t ciln qarkullimi i mjeteve do

t bllokohet. Nse koha dhe frekuenca limit tejkalohet, operatori privat

duhet t paguaj nj gjob, pr shembull nj shum e caktuar pr do

or q tejkalohet bllokimi i rrugs.

53

2. Komponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPPKomponentt ky n nj kontrat PPP:

do kontrat PPP duhet krijuar n mnyr t till q tu prgjigjet

kushteve specifike t vendit, projektit dhe sektorit si dhe pr t qen n

prputhje me objektivat e autoritetit publik n at sektor. Gjithsesi disa

komponent hasen pothuaj n do kontrat dhe kan t bjn

kryesisht me:

(i) Forcat e natyrs, t cilat identifikohen dhe trajtohen n

mnyr t till q rreziku t mbulohet dhe t ket qartsi

lidhur me pagesat ndaj sektorit privat n kushte t tilla;

(ii) Proedurat e mbylljes apo ndrprerjes s kontrats, kushtet

n t cilat nj kontrat mund t ndrpritet nga t dyja palt

dhe mekanizmat pr kompensimin e pals s dmtuar;

(iii) Legjislacioni nn t cilin do t administrohet kontrata dhe

zgjidhja e kontestimeve nga palt, q bhet prmes

institucioneve asnjanse pr t cilat palt bien dakord q

me firmosjen e kontrats.

5.35.35.35.3 Struktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPPStruktura kontraktuale e PPP----veveveve

5.3.15.3.15.3.15.3.1 Kontratat kryesore nKontratat kryesore nKontratat kryesore nKontratat kryesore n strukturstrukturstrukturstrukturn PPPn PPPn PPPn PPP

N strukturimin e transaksionit PPP duhet mbajtur parasysh q kontrata

PPP mes autoritetit publik dhe sektorit privat sht vetm nj nga

kontratat q do t egzekutohen n nj struktur PPP. Figura e mposhtme

ilustron palt dhe kontratat kryesore mes tyre.

54

Figura 5.2 Struktura kontraktuale n nj PPP

Operatori privat, ose kompania e projektit, sht prgjegjs pr lidhjen e

shumics s kontratave n kt struktur, si kontrats s Projektim-

Prokurim-Ndrtimit (PPN) dhe kontrats s Operim-Mirmbajtjes (OM), t

cilat i trajtuam n Kapitullin 4. Gjithashtu kompania e projektit do t

siguroj lndn e par prmes kontrats s furnizimit si dhe financimin e

projektit prmes kapitalit t pronarve (Marrveshja e Aksionerve) dhe

borxhit (Marrveshja e Huas). Autoriteti publik do t jet pal e

drejtprdrejt e kontrats PPP dhe kontrats s shitjes, si pr shembull n

rastin e sektorit t gjenerimit t energjis.

Transaksioni do t quhet i mbyllur kur t gjitha kto kontrata jan firmosur

nga palt prkatse. Mbyllja e transaksionit njeh dy etapa:

1) Mbyllja komercialeMbyllja komercialeMbyllja komercialeMbyllja komerciale, me firmosjen e marrveshjeve PPP dhe gjith

kontratave q lidhen me t kontrata e shitblerjes apo marrveshjet e

55

garancis (si n paragrafin 5.3.2) dhe kontratave t tjera

suplementare, nse ka.

2) Mbyllja financiareMbyllja financiareMbyllja financiareMbyllja financiare, me firmosjen e marrveshjes s aksionerve dhe

sidomos marrveshjes s huas. Marrveshja e huas do t firmoset

vetm pasi t jen firmosur gjith kontratat q jan prgjegjsi e

kompanis s projektit kontrata PPM, OM etj.

5.3.25.3.25.3.25.3.2 Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit Marrveshjet e garancis dhe kontratat e sigurimit

Duhet prmendur q krahas kontratave t prmendura m sipr, struktura

PPP mund t prmbaj edhe garanci t cilat shrbejn pr t mbuluar

rreziqe q asnj prej palve t kontrats nuk mund ti mbuloj.

Rreziqet q mbulohen nga garancit qeveritare apo ato t lshuara nga

bankat e zhvillimit dhe ato t eksportit, si dhe nga kompanit e sigurimit,

mund t prmblidhen si m posht:

1) Rreziku i pagessRreziku i pagessRreziku i pagessRreziku i pagess, rreziku q partneri publik mund t mos jet n

gjendje t paguaj detyrimet financiare sipas kontrats PPP apo

kontrats s shit-blerjes

2) Rreziku rregullatorRreziku rregullatorRreziku rregullatorRreziku rregullator, rreziku q zyra rregullatore apo qeveria t

ndryshojn rregullat e lojs pas firmosjes s kontrats

3) Rreziku politikRreziku politikRreziku politikRreziku politik, rreziku q qeveria t ndryshoj strategjin, ligjet apo

politikat me impakt t drejtprdrejt n t ardhurat q gjenerohen nga

struktura PPP. Gjithashtu garancit apo policat e sigurimit n kt

kategori mbulojn:

i. Konfiskimin apo shpronsimin;

ii. Refuzimin nga ana e qeveris pr t bler objektin;

iii. Luft, revolta t brendshme, akte terrorizmi etj

56

Kapitull i 6 Kapitull i 6 Kapitull i 6 Kapitull i 6

6.6.6.6. Financimi i Projektit Financimi i Projektit Financimi i Projektit Financimi i Projektit

6.16.16.16.1 Karakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t ProjekteveKarakteristikat dhe Strukturimi i Financimit t Projekteve

6.1.16.1.16.1.16.1.1 Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit Prkufizimi dhe karakteristikat e financimit t projektit

Financimi i projekteve nuk sht gj tjetr vese financimi i nj enti

ekonomik specifik - Mjet me Qllim t Prcaktuar (MQP) - ndryshe

kompania e projektit, i cili realizohet prmes pronarve t kompanis s

projektit, ose sponsorave, dhe prmes huadhnsve.

Sponsorat krijojn kompanin e projektit prmes kapitalit t pronarit apo

borxhit mezanin, ndrsa huadhnsit mund t marrin pjes n financim

prmes kredive, borxhit mezanin apo bonove t projektit.

N rastin e financimit t projektit, ndryshe nga financimi tradicional,

huadhnsit pranojn si burim pr rimbursimin e huas vetm t hyrat e

fluksit t mjeteve monetare t projektit. Gjithashtu financimi i projekteve u

lejon sponsorave t vendosin si kolateral vetm mjetet e patundshme t

projektit dhe jo ato personale. Tiparet dalluese t financimit t projekteve

mund t prmblidhen si vijon:

A. Huamarrsi sht nj kompani e krijuar pr qllimin specifik t zbatimit

t projektit dhe sht ligjrisht e financiarisht i pavarur nga pronart e

kompanis

57

B. Huadhnsi ka t drejta t kufizuara ose asnj t drejt ndaj pronarve

t kompanis pas mbylljes s projektit

C. T hyrat e fluksit t mjeteve monetare t projektit duhet t mbulojn

kostot operative dhe kredin (kapital plus interes)

Pr shkak t ktyre tipareve, financimi i projekteve sht m i favorshm

se financimi tradicional, ose ndryshe i quajtur financimi korporativ.

Partnert brenda strukturs financiare t projektit marrin prsipr nj nivel

m t lart rreziku se sa n financimin korporativ, gj q bn t mundur

nj raport m t lart t borxhit ndaj kapitalit t pronarit.

Dizavantazhi i finicimit t projekteve sht se strukturimi dhe organizimi i

transaksionit sht m i shtrenjt se opsioni i huas korporative, pasi

zakonisht duhet m shum koh pr t vlersuar projektin nga pikpamja

teknike, ligjore dhe financiare. Gjithashtu negocimi i marrveshjeve t

kredis n financimin e projekteve zgjat m shum dhe krkon m tepr

konsulenc ligjore e financiare se sa ai i marrveshjeve t kredis n

financimin korporativ.

6.1.26.1.26.1.26.1.2 Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit Strukturimi i financimit t projektit

Strukturimi i financimit t projektit kalon npr katr faza: (i) krijimi i

kompanis s projektit; (ii) zhvillimi teknik i projektit; (iii) financimi i

projekitit; (iv) mirmbajtja e kredis apo financimit t projektit. Tabela e

mposhtme prshkruan n mnyr skematike hapat e msiprm dhe

aktivitetet q kryhen n seciln faz:

58

Tabela 6.1 Fazat e strukturimit t financimit t iniciativs

Fazat e strukturimit

Fazat e strukturimitFazat e strukturimit

Fazat e strukturimit

Aktivitetet

AktivitetetAktivitetet

Aktivitetet

kryesore

kryesorekryesore

kryesore

Krijimi i kompanis s

Krijimi i kompanis s Krijimi i kompanis s

Krijimi i kompanis s

projektit

projektitprojektit

projektit

o Organizimi i kompanis s projektit

o Akti i themelimit t kompanis s projektit

o Marrveshja mes sponsorave (ndrmarrje e

prbashkt etj)

o Vlersimi i financueshmris s iniciativs

pa garanci nga ana e sponsorave, ose me

garanci t kufizuar

Zhvillimi teknik i projektit

Zhvillimi teknik i projektit Zhvillimi teknik i projektit

Zhvillimi teknik i projektit

o Dokumentet e projektit:

Konesioni nga administrata publike

Lejet, liensat dhe autorizimet e nevojshme

pr punimet e projektit

Kontrata e operim-mirmbajtjes (O&M)

Paketat e garancive pr kontratat e projektit

Kontratat e sigurimit

Kontratat e shitjes

Kontratat e furnizimit dhe blerjes s lnds

s par etj

Kontrata e ndrtimit

o Raportet dhe certifikatat e nevojshme para

fazs s financimit:

Raporti ligjor

Opinioni ligjor

Raporti i inxhinierit t pavarur

Analiza