PHÊÌN THÛÁ NHÊËT - WordPress.com · 2020. 11. 12. · 2 T PHÊÌN THÛÁ NHÊËT THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU CHÛÚNG I Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi thûúång

2

Lõch Sûã Thïë Giúái

PHÊÌN THÛÁ NHÊËT

THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU

CHÛÚNG I

Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi thûúång cöí

1. Hai àïë quöëc cêìm àêìu vùn minh nhên loaåi. Àïë quöëc La Maä vaâ àïë quöëc Trung Hoa.

2. Thïë giúái chia laâm hai vuâng riïng biïåt. 1. Vaâo àêìu kó nguyïn Da Tö, thïë giúái chia thaânh nhiïìu

quöëc gia lúán coá thïí liïn laåc vúái nhau bùçng àûúâng thuãy lêîn àûúâng böå. Tûåu trung coá hai àïë quöëc chi phöëi caã hoaân cêìu: àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng. Hai àïë quöëc êëy, àïìu coá möåt nïìn vùn minh rêët cao vaâ coá thïí laâm thaânh trung têm baão vïå hoâa bònh cho nhên loaåi.

Thúâi kò chiïën tranh taân khöëc trûúác kó nguyïn Da Tö

3

Nguyïîn Hiïën Lï - Thiïn Giang

àaä qua röìi. Caác dên töåc lúán àïìu coá thïí tiïën triïín möåt caách yïn öín vaâ tûå do vïì moåi mùåt.

Ngoån àuöëc soi saáng caã chêu Êu laâ àïë quöëc La Maä. Caác dên töåc trong àïë quöëc êëy tûåa höì muöën lòa boã tinh thêìn chuãng töåc àõa phûúng àïí cuâng hoâa lêîn trong möåt àoaân thïí röång lúán vûúåt ra ngoaâi quöëc giúái. Tònh nhên loaåi núi hoå àaä phaát triïín àïën chöî hoå muöën quïn ngön ngûä riïng àïí cuâng duâng thûá ngön ngûä coá tñnh caách phöí biïën, àaåi àöìng laâ tiïëng Hi Laåp vaâ La Tinh.

ÚÃ Trung Hoa, tònh hònh xaä höåi cuäng tûúng tûå nhû thïë. Sau khi Têìn Thuãy Hoaâng thöëng nhêët laänh thöí vaâ nhaâ Haán thay thïë nhaâ Têìn xêy àùæp nïìn quên chuã. Trung Quöëc àaä thaânh möåt àïë quöëc huâng cûúâng vïì àuã caác mùåt: kinh tïë, chaánh trõ, vùn hoáa, chi phöëi caã caác nûúác laáng giïìng.

ÚÃ ÊËn Àöå, aánh saáng vùn minh khöng keám phêìn raång rúä. Patali Poutra laâ möåt thuã àö huy hoaâng, traáng lïå vaâo bêåc nhêët hoaân cêìu. Khoa hoåc vùn nghïå xûá êëy àaä tiïën àûúåc nhûäng bûúác chûa tûâng thêëy trïn lõch sûã.

Àïë quöëc Sace, chiïëm troån miïìn bùæc xûá ÊËn Àöå, laâ núi têåp hoåp caác nguöìn vùn minh Hi Laåp, Ba Tû, ÊËn Àöå, Trung Hoa.

Ba Tû cuäng coá möåt nïìn vùn minh àaáng kïí, nhûng vò Ba Tû bõ àoáng khuön giûäa àaåi luåc, nïn vùn minh cuãa nûúác êëy coân giûä thaái àöå chuãng töåc cuãa möåt quöëc gia cö lêåp chó biïët coá àõa vûåc cuãa mònh.

Trûâ vùn minh Ba Tû, vùn minh La Maä, Trung Hoa, ÊËn Àöå àïìu coá taánh caách àaåi àöìng, möåt sûác hêëp dêîn huyïìn

4


diïåu traân ra khùæp thiïn haå vaâ löi cuöën moåi giöëng ngûúâi xung quanh.

2. Ngoâai nhûäng àïë quöëc vaâ quöëc gia vùn minh noái trïn, thïë giúái coân chia ra hai vuâng riïng biïåt.

Vuâng duyïn haãi tûâ Alexandre qua ÊËn Àöå, àïën Trung Hoa. Caác quöëc gia thuöåc vuâng naây àïìu nùçm trong phaåm vi aánh saáng vùn minh cuãa phûúng Àöng vaâ phûúng Têy. Ngûúâi AÁ Rêåp àaä múã àûúåc nhûäng haãi caãng rêët phöìn thõnh; quöëc gia Meáoreá do caác hoaâng tûã Ai Cêåp thaânh lêåp giûäa Soudan, Chêu Phi, vaâo thïë kó thûá 6 trûúác kó nguyïn Da Tö vaâ xûá Abyssinie àaä tûâng tiïëp xuác mêåt thiïët vúái Ai Cêåp, àaä chõu nhiïìu aãnh hûúãng töët àeåp cuãa xûá naây vaâ cuãa La Maä; caác nûúác nùçm khoaãng giûäa ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa; Miïën Àiïån, baán àaão Maä Lai, Giao Chó, Chên Laåp àïìu chõu aãnh hûúãng vùn minh ÊËn Àöå vaâ Trung Hoa chi phöëi.

Nhûng sau lûng vuâng duyïn haãi êëy coân coá möåt vuâng maâ aánh saáng vùn minh khöng roåi túái, göìm coá nhûäng phêìn àaåi luåc mïnh möng chiïëm caã Trung Êu, Bùæc AÁ, cao nguyïn Têy Taång vaâ gêìn troån Chêu Phi.

Laâm chuã vuâng naây laâ nhûäng giöëng dên du muåc daä man: Hung Nö, Möng Cöí, Thöí Nhô Kyâ, Têy Taång úã Chêu AÁ; Germanin, Scythes úã chêu Êu. Trònh àöå vùn hoáa coân thêëp keám, hoå söëng bùçng chùn nuöi vaâ cûúáp giêåt, laâm thaânh möåt biïín ngûúâi luön luön chuyïín àöång, traân tûâ chöî naây àïën chöî kia, quanh nùm chinh chiïën. Muåc àñch chiïën tranh cuãa hoå laâ chiïëm àoaåt cuãa caãi, bùæt ngûúâi laâm nö lïå, vaâ chiïën tranh hoå gêy ra bao giúâ cuäng hïët sûác taân khöëc.

5


Khi caác àïë quöëc Têy phûúng vaâ Àöng phûúng coân cûúâng thõnh, giöëng rúå haáo chiïën êëy khöng thïí vûúåt khoãi biïn giúái khu vûåc hoå sinh söëng. Nhûng àïën thïë kó thûá 3 sau T.C., àïë quöëc La Maä cuäng nhû àïë quöëc Trung Hoa bùæt àêìu lêm vaâo tònh traång khuãng hoaãng, thoaái hoáa vaâ suy nhûúåc, khöng àuã sûác ngùn caãn hoå àûúåc nûäa. Àïën cuöëi thïë kó thûá 4, hoå traân ngêåp vaâo caác nûúác vùn minh nhû nûúác vúä búâ. Àêìu thïë kó thûá 5, hoå nghiïîm nhiïn laâm chuã caã Têy Àïë quöëc La Maä.

Trong cuöåc khuãng hoaãng ghï gúám naây chó coá àïë quöëc Trung Hoa coân àûáng vûäng àûúåc maâ thöi. Phña Bùæc noá thu huát àûúåc caác rúå, phña Nam tiïën ra túái búâ biïín, vaâ àêìu thïë kó thûá 6 aãnh hûúãng cuãa noá àaä lan túái àaão Tñch Lan, phña Nam ÊËn Àöå. Tuy nhiïn vïì sau möåt phêìn vò sûå phaát triïín vïì mùåt biïín giaãm dêìn, möåt phêìn vò ngûúâi Thöí Nhô Kyâ quêëy röëi úã Trung AÁ laâm cho sûå giao thûúng vúái phña Têy gùåp nhiïìu khoá khùn, àïë quöëc Trung Hoa trúã thaânh cö lêåp giûäa möåt thïë giúái möîi ngaây möåt giaâ cöîi. Thïë lûåc cuãa noá bao truâm tûâ Giao Chó àïën Triïìu Tiïn vaâ nïìn kinh tïë thöëng nhêët cuãa noá àuã cho pheáp noá söëng vûäng trong caái tònh traång cö lêåp êëy. Khi caã thïë giúái bõ tan raä, phên chia tûâng lônh vûåc phong kiïën, thò noá gêy àûúåc thïë quên bònh trong chïë àöå chuyïn chïë vaâ dûåa vaâo àoá noá töìn taåi ngoát hai ngaân nùm sau.

6


TOÁM TÙÆT

1) Cuöëi thúâi Thûúång cöí trïn thïë giúái àaä coá nhiïìu àïë quöëc vùn minh: Àïë quöëc La Maä, àïë quöëc Trung Hoa, àïë quöëc ÊËn Àöå, àïë quöëc Sace, àïë quöëc Ba Tû. Trong caác àïë quöëc êëy, àïë quöëc La Maä úã phûúng Têy vaâ àïë quöëc Trung Hoa úã phûúng Àöng coá möåt aãnh hûúãng maånh hún caã.

Àïë quöëc La Maä cêìm àêìu caác nûúác chung quanh búâ biïín Àõa Trung Haãi: àïë quöëc Trung Hoa chi phöëi caác dên töåc AÁ Àöng.

2) Tuy nhiïn bïn caånh caác dên töåc vùn minh coân coá nhiïìu giöëng ngûúâi daä man chiïëm troån Trung Êu, Àöng Êu, Bùæc AÁ cao nguyïn, Têy Taång vaâ gêìn hïët àaåi luåc chêu Phi. Caác giöëng ngûúâi man rúå naây söëng bùçng nghïì chùn nuöi vaâ giùåc cûúáp.

Cuöëi thïë kó thûá 4 nhên caác àïë quöëc La Maä vaâ Trung Hoa suy yïëu hoå xêm lùng caác vuâng Têy vaâ Bùæc Trung Hoa, chiïëm cûá Têy àïë quöëc La Maä, àaánh phaá caác nûúác Àõa Trung Haãi, Àöng Êu vaâ múã àêìu thúâi kò Trung cöí vaâ úã chêu Êu.

7


CHÛÚNG II

ÀÏË QUÖËC LA MAÄ SAU KHI CAÁC RÚÅ XÊM LÙNG

1. Caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä. 2. Vûúng quöëc Franc vaâ gioâng Meárovingien. 3. Tònh hònh xûá Gaule dûúái triïìu Meárovingien. 4. Àöng àïë quöëc La Maä vaâ vua Justinien. 5. Àïë quöëc Hi Laåp.

1. Cuöëi thïë kó thûá 4, àïë quöëc La Maä chia ra laâm hai: Àöng àïë quöëc vaâ Têy àïë quöëc. Trong khoaãng thïë kó thûá 5, giöëng Germain bõ giöëng Hung Nö àaánh àuöíi phaãi traân vaâo àïë quöëc La Maä maâ trûúác kia hoå àaä xêm nhêåp rêët àöng.

Khi xêm lùng caác quöëc gia vùn minh trong àïë quöëc La Maä boån Rúå naây kheáp laåi möåt thúâi kò, thúâi kò thûúång cöí, vaâ àaánh dêëu möåt thúâi kò múái, thúâi kò trung cöí trong lõch sûã loaâi ngûúâi úã chêu Êu.

Tuy nhiïn trong caác cuöåc xêm lùng naây, giöëng Rúå khöng thïí àùåt chên lïn toaân böå àïë quöëc La Maä. ÚÃ Àöng àïë

8


quöëc, caác hoaâng àïë La Maä coân àuã sûác chêån àûáng hoå laåi, vaâ giûä àûúåc möåt vuâng àêët khaá röång göìm coá baán àaão Ba Nhô Caán àïën Danube úã chêu Êu, Tiïíu AÁ vaâ Syrie úã chêu AÁ, Ai Cêåp vaâ Cyreánaique. Taåi vuâng êëy àaä coá nhûäng àö thõ quan troång nhû Atheânes Alexadrie vaâ Constantinople.

Têy àïë quöëc thò traái laåi, loåt hùèn vaâo tay Rúå. Rúå Vandale chiïëm cûá phña Nam Y Pha Nho vaâ Phi Chêu(1); Ostrgoth, xûá YÁ(2); Visigoth xûá Y Pha Nho vaâ phña Nam xûá Gaule(3) cho àïën söng Loire; Burgondre, lûu vûåc söng Rhöne(4); Franc, toaân xûá Bó.

2. Cuöëi thïë kó thûá 5 vaâ àêìu thïë kó thûá 6, Clovis möåt öng vua Franc thuöåc nhoám Salien(5), tûâ Bó xua quên qua xûá Gaule, chiïëm cûá toâan xûá êëy.

Coá sûác khoãe vaâ mûu lûúåc. Clovis àaánh diïåt dêìn caác tuâ trûúãng böå laåc khaác, buöåc toaân thïí caác ngûúâi Franc tön mònh lïn laâm vua, röìi do àoá thöëng nhêët àûúåc möåt dên töåc

(1) 5,6 triïåu dên, chûâng 80 ngaân ngûúâi Vandales.(2) 4,5 triïåu dên – 100.000 ngûúâi.(3) Cuäng vêåy.(4) 2.500 ngûúâi – Toaân dên àïë quöëc 50 triïåu ngûúâi. Rúå khöng àïën

1.000.000.(5) Ngûúâi Franc rêët can àaãm vaâ rêët thiïån chiïën. Khi lêm naån hoå

hay duâng buáa caán ngùæn, giaáo lûúäi bùçng, àoaãn gûúm buöåc dêy coá thïí thay thïë cho cêy lao. Hoå khöng àöåi maäo, mang giaáp muä chó duâng caái khiïn bùçng göî hoùåc bùçng “miïn liïîu” (möåt thûá liïîu caânh mïìm boåc da). Ngûúâi Franc chia thaânh hai ngaânh: Salien vaâ Ripuaire. Möîi nhoám laåi chia thaânh böå laåc. Möîi böå laåc coá möåt öng tuâ trûúãng.

9


huâng cûúâng trïn möåt àõa vûåc röång tûâ daäy Pyreáneáes àïën söng Weser, Danube bao göìm caã xûá Thuringe, Germanie vaâ vûúng quöëc thuöåc ngûúâi Burgondes.

Súã dô Clovis chiïën thùæng àûúåc dïî daâng laâ nhúâ coá phaái tùng lûä Da Tö giuáp sûác. Khi lïn laâm vua, Clovis laâ ngûúâi ngoaåi àaåo. Nhûng vò kïët hön vúái möåt cöng chuáa trong àaåo Da Tö(1), öng chõu laâm pheáp rûãa töåi(2). Do àoá phaái tùng lûä Da Tö mûúån tay öng àïí trûâ diïåt caác tuâ trûúãng theo àaåo khaác thûúâng laâm trúã ngaåi sûå phaát triïín quyïìn lúåi vêåt chêët vaâ tinh thêìn cuãa ngûúâi trong àaåo Da Tö.

Caác vua Meárovingien nöëi doäi Clovis, giûä nghiïåp àûúåc túái nùm 751.

Nhûng sau khi Clovis chïët röìi, tuåc phên chia taâi saãn laâm cho dên töåc Franc trúã thaânh rúâi raåc. Möîi lêìn coá möåt öng vua chïët thò trong nûúác laåi sinh loaån vò tuåc phên chia êëy. Caác hoaâng tûã àaánh nhau quyïët liïåt àïí giaânh giêåt, giaânh ngöi khiïën vûúng quöëc Franc phaãi bõ qua phên.

Nhûäng vua trõ vò vaâo khoaãng 639-752 àïìu laâ bêët lûåc, lûúâi biïëng. Chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån àaåi thêìn.

Vua caâng yïëu thò boån voä sô bêëy lêu àûúåc vua cùæt àêët ban thûúãng cöng lao maånh dêìn lïn, húåp thaânh möåt àùèng cêëp àõa chuã quñ töåc rêët cûúâng ngaånh. Röët laåi vua khöng

(1) Clotildi.(2) Sûå rûãa töåi naây xaãy ra nùm 496 do giaáo sô Sainte Reámy úã Renims,

Clovis chõu pheáp rûãa töåi cuâng vúái 3.000 voä sô cuãa mònh. Tûâ àoá Clovis trúã thaânh möåt ngûúâi phuång sûå àùæc lûåc àaåo Da Tö.

10


giûä àûúåc chñnh quyïìn nûäa maâ àïí loåt vaâo tay quan cung trûúãng(1). Chûác quan naây ban àêìu chó laâ keã hêìu cêån cuãa vua, sau thaânh ra möåt võ phoá vûúng quyïët àoaán hïët moåi viïåc triïìu àònh.

Trong thúâi kò suy vong, xûá Gaule chia laâm nhiïìu khu vûåc töí chûác thaânh nhûäng vûúng quöëc riïng biïåt: xûá Austrasie úã vuâng söng Meuse, söng Rhin; xûá Neustrie úã vuâng Têy Bùæc xûá Gaule; xûá Burgondie úã vuâng söng Saöne vaâ söng Rhöne; xûá Aquitaine úã vuâng Nam söng Loire. Hai xûá Austrasie vaâ Neustrie luön luön xung àöåt nhau. Chó coá hai xûá Burgondie vaâ Aquitaine coân giûä àûúåc aãnh hûúãng cuãa vùn minh La Maä thöi.

3. Thúâi àaåi Meárovingien, sûã gia cho laâ thúâi àaåi man rúå hoùåc muöën trúã laåi tònh traång man rúå.

Chñnh trõ trong thúâi àaåi naây bao göìm nhûäng têåp tuåc cuãa ngûúâi man rúå vaâ ngûúâi cöí La Maä höîn húåp. Vua chó giûä àûúåc möåt hû võ vaâ thûúâng bõ phïë, bõ giïët. Boån voä sô khöng coá yá phoâ vua maâ dûåa vaâo thïë lûåc vua àïí cûúáp giêåt.

Muöën taái lêåp uy quyïìn, vua cöë bùæt chûúác caác hoaâng àïë La Maä, tûå xûng tûúác hiïåu, lêåp cung àiïån, töí chûác triïìu àònh nghi vïå nhû caác hoaâng àïë êëy. Nhûng röët cuöåc hoå chó theo àûúåc möåt caách vuång vïì caái voã bïn ngoaâi khöng àuã taåo cho hoå möåt chuát uy quyïìn naâo àaáng kïí.

Phaáp luêåt vaâ caách töí chûác xûã phaåt cuäng àïìu coá tñnh caách man rúå. Möîi xûá coá möåt thûá phaáp luêåt riïng vaâ khi xûã

(1) Ngûúâi quaãn àöëc cung àiïån vua.

11


töåi, quan toâa phaãi duâng phaáp luêåt cuãa tûâng xûá maâ xûã ngûúâi trong xûá êëy(1).

Phong tuåc cuäng hïët sûác daä man vaâ thö lêåu. Hêìu nhû caác vua àïìu phaåm töåi saát nhên. Vua Clotaire ler duâng dao bêìu giïët chaáu vaâ cho xûã giaão con àeã laâ Chram.

Naån nhên chñnh cuãa chïë àöå taân khöëc êëy laâ àaám dên chuáng heân yïëu. Hoå phaãi êín nuáp dûúái boáng giaáo àûúâng. Vaâ luác êëy chó coá giaáo àûúâng laâ coân àuã sûác àûúng àêìu vúái boån vua chuáa, che chúã nhên dên, ra lõnh cêëm taân saát nö lïå. Nhúâ noá maâ vùn minh La Maä úã xûá Gaule àûúåc cûáu vaän möåt phêìn naâo.

4. Trïn àêy laâ tònh hònh àïë quöëc La Maä úã phña Têy. Coân phña Àöng thò vaâo cuöëi thïë kó thûá 5, Àïë quöëc La Maä coân töìn taåi àûúåc, nhûng tûúng tûå möåt ngoån àeân sùæp tùæt.

(1) Nïëu phaåm nhên chöëi vaâ quan toâa khöng àuã bùçng chûáng àïí xûã thò phaáp luêåt cho viïån àïën caách thñ nghiïåm vaâ caách cêìu Chuáa xûã phaåt. Thñ nghiïåm thò ngûúâi ta duâng nûúác vaâ lûãa. Keã bõ caáo phaãi nhuáng hai baân tay vaâo nûúác àun söi, hoùåc cêëm möåt thoãi sùæt nung àoã ài ñt bûúác. Ba ngaây sau, nïëu tay khöng bõ boãng hoùåc dêëu boãng coá möåt traång thaái àùåc biïåt naâo àoá thò töåi nhên àûúåc coi laâ vö töåi. Cêìu Chuáa xûã phaåt thò ngûúâi ta cho nguyïn caáo vaâ bõ caáo hoùåc nhûäng voä si4 àaåi diïån cho ngûúâi êëy àêëu kiïëm vúái nhau. Bïn naâo thùæng àûúåc laâ ngûúâi vö töåi, vò theo hoå Chuáa khöng bao giúâ àïí keã vö töåi phaãi thua phaãi chïët.

Nhûäng caách xûã phaåt naây cuäng tûúng túå nhû caách xûã phaåt cuãa vaâi giöëng Moåi úã nuái Trûúâng Sún nûúác ta. Nhûäng Moåi êëy bùæt bõ caáo nhêån uöëng thêåt nhiïìu rûúåu, hoùåc trêìm mònh trong nûúác, hoùåc àûa tay vaâo lûãa maâ khöng viïåc gò thò àûúåc coi laâ vö töåi.

12


Tònh hònh trong ngoaâi àïìu höîn àöån. Ngoaâi thò caác Rúå àe doåa. Rúå Hung Nö, Slave, ngûúâi Baão Gia Lúåi taân phaá vuâng biïn giúái Danube; ngûúâi Ba Tû, AÁ Rêåp toan xêm chiïëm caác tónh AÁ Chêu. Trong thò nhûäng cuöåc mûu phaãn, baåo nghõch nhen nhoám cuâng khùæp. Vua thò sa àoåa, ngöi vua nùçm trong tay boån àaân baâ, boån voä tûúáng. Dên chuáng cuâng khöí hïët sûác phêîn uêët vaâ chûåc coá dõp laâ nöíi loaån.

Giûäa tònh thïë nguy ngêåp êëy, Justinien àûáng lïn khöi phuåc laåi àïë quöëc. Lêìn lûúåt öng àaánh deåp àûúåc Rúå Vandale, Ostrogoth, Wisigoth, thêu laåi nhûäng laänh thöí Bùæc Phi (533-534) YÁ Àaåi Lúåi (535-554) vaâ cuâng Àöng nam Y Pha Nho (554). Trûâ xûá Gaule vaâ caác tónh ven biïín Àaåi Têy Dûúng cuãa xûá Y Pha Nho, àïë quöëc La Maä thêu höìi laåi àûúåc gêìn hïët àêët àai cuä.

Àaánh deåp xong, Justinien quay sang kiïën thiïët. Vïì phaáp àiïín öng cho sûu têåp laåi nguyïn baãn nhûäng phaáp lyá La Maä, loåc boã nhûäng phêìn tûúng phaãn àïí laâm thaânh möåt böå phaáp àiïín töíng húåp têët caã caác khuynh hûúáng cùn baãn cuãa phaáp lyá La Maä.

Öng cho kiïën truác khùæp àïë quöëc nhûäng thaânh trò, cêìu cöëng, bïånh viïån, nhaâ tùæm cöng cöång, tu viïån, giaáo àûúâng, cung àiïån. Giaáo àûúâng Sainte Sophie laâ möåt kiïën truác vô àaåi nhêët úã thaânh Constantinople.

Nhûng vua Justinien xa xó quaá àöå. Caái voã ngoaâi huy hoaâng, traáng lïå maâ öng taåo ra cho mònh àoá khöng àuã che àêåy phêìn thöëi naát, àöìi baåi bïn trong. Chiïën tranh töën keám, triïìu àònh hoang phñ, dên chuáng khöng kham nöíi nhûäng

13


gaánh nùång möîi ngaây möåt thïm, phaãi sa dêìn vaâo caãnh khöën cuâng. Vò vêåy maâ búâ coäi tuy àûúåc múã röång, àïë quöëc laåi ngheâo naân kiïåt quïå. Vua Justinien vïì sau bõ dên chuáng oaán gheát.

5. Öng chïët khöng àûúåc bao lêu thò búâ coäi Àöng àïë quöëc La Maä bõ thêu heåp laåi. Cuöëi thïë kó thûá 6, ngûúâi Lom-bard chiïëm phña Bùæc nûúác YÁ; ngûúâi Wisigoth àoaåt laåi miïìn Àöng nam xûá Y Pha Nho. Thïë kó thûá 7, Rúå Slave vaâ ngûúâi Baão Gia Lúåi, keáo vaâo Ba Nhô Caán, ngûúâi AÁ Rêåp laâm chuã caác xûá Syrie Ai Cêåp vaâ Bùæc Phi. Thïë kó thûá 8, Rúå Franc chiïëm gêìn hïët nûúác YÁ: Dêìn dêìn àïë quöëc La Maä gom laåi trong phaåm vi àïë quöëc Hi Laåp maâ ngûúâi ta cuäng goåi laâ àïë quöëc Byzantin(1) göìm nhûäng xûá thuöåc aãnh hûúãng Hi Laåp laâ xûá Hi Laåp, Maceádoine, Thrace, Tiïíu AÁ.

Àïë quöëc Byzantin töìn taåi túái nùm 1453, tûác laâ nùm quên Thöí Nhô Kyâ chiïëm cûá Constantinople. Trong khoaãng thúâi gian chñn thïë kó, àïë quöëc gùåp nhiïìu biïën cöë xaãy ra liïn tiïëp: tön giaáo xung àöåt, àaão chñnh, baåo loaån. Möîi lêìn thay àöíi triïìu àaåi laâ möîi lêìn coá bi kõch àêîm maáu diïîn ra.

Tuy nhiïn àïë quöëc Byzantin cuäng àïí laåi àûúåc nhûäng trang sûã khaá veã vang. Noá baão vïå àûúåc búâ coäi, chiïën thùæng nhûäng keã àõch túái xêm lêën khöng ngúát. Ngûúâi AÁ Rêåp, ngûúâi Baão Gia Lúåi, ngûúâi Nga àaánh Constantinople, nhûng lêìn lûúåt bõ thaãm baåi trûúác thaânh naây. Àïë quöëc Byzantin luác êëy quaã thêåt laâ trung têm vùn minh cuãa möåt chêu Êu bõ ngûúâi

(1) Goåi laâ Àïë quöëc Byzantin vò thuã àö laâ Constantinople trûúác kia goåi laâ Byzanc.

14


Rúå giaây àaåp. Caác dên töåc Àöng Êu nhû Serbe, Baão Gia Lúåi, Nga chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Byzantin(1).

TOÁM TÙÆT

1. Àêìu thïë kó thûá 5, caác Rúå chiïëm cûá toaân coäi Têy àïë quöëc La Maä. Àaåi böå phêån xûá Gaule loåt vaâo tay Rúå Burgonde, Wisigoth vaâ Franc.

2. Tuâ trûúãng Franc laâ Clovis theo àaåo Da Tö vaâ nhúâ phaái tùng lûä giuáp àúä, toám thêu àûúåc möåt laänh thöí tûâ daäy Pyreáneáe àïën söng Weser. Nhûng khi Clovis chïët, caác vua kïë nghiïåp – goåi laâ Meárovngien – chia xûá Gaule ra nhiïìu vûúng quöëc nhoã: Austrasie, Neustrie, Burgondie, Aquitaine.

3. Caác vua naây àïìu lûúâi biïëng, bêët lûåc. Caách cai trõ thò vuång vïì; phong tuåc thò moåi rúå. Vùn minh La Maä àaä àïën höìi xïë boáng. Dên chuáng hïët sûác àiïu linh, chó coân tröng cêåy möåt phêìn naâo vaâo sûå che chúã cuãa giaáo höåi maâ thöi.

4. Àïën thïë kó thûá 6, Àöng àïë quöëc La Maä cuäng túái luác lêm nguy. Bïn ngoaâi thò Rúå xêm lêën, bïn trong thò baåo loaån nöíi lïn. Nhûng Justinien chiïëm laåi àûúåc YÁ Àaåi Lúåi, Bùæc Phi, möåt phêìn Y Pha Nho vaâ lo töí chûác laåi viïåc cai trõ, àùåt phaáp àiïín, kiïën truác àïìn àaâi.

(1) Xem chûúng V: Àïë quöëc BYZANTIN vaâo thúâi Trung cöí.

15


Nhûng Justinien cuäng laâ möåt öng vua xa xó, laâm cho nûúác ngheâo, dên khöí.

5. Justinien chïët, Rúå laåi xêm lêën. Àïë quöëc cuãa Justinien bõ thêu heåp laåi thaânh quöëc gia Byzantin. Nhûng àïën giûäa thïë kó 15, khi quöëc gia naây tiïu diïåt, vùn minh cuãa noá vêîn coân rûåc rúä.

16


CHÛÚNG III

SÛÅ BAÂNH TRÛÚÁNG CUÃA ÀAÅO DA TÖ

1. Nguyïn nhên phaát triïín cuãa àaåo Da Tö.

2. Giaáo hoaâng Greágoire de Grand. 3. Àaåo Da Tö toaân thõnh.

1. Àêìu thïë kó thûá 5 khi quên àöåi La Maä ruát khoãi àaão Bretagne thò rúå Angle vaâ Saxon tûâ vuâng Elbe keáo túái xêm chiïëm àaão naây, dûång thaânh xûá Angleterre(1). Àïën thïë kó thûá 6, hoå töí chûác thaânh nhiïìu vûúng quöëc nhoã.

ÚÃ YÁ, sau khi vûúng quöëc cuãa Rúå Ostrogoth bõ quên àöåi Justinien tiïu diïåt, uy quyïìn caác hoaâng àïë Constantinople àûúåc taái lêåp (555)(2).

Trong tònh hònh höîn loaån êëy, dên gian àïìu söëng trong caãnh khuãng khiïëp, biïët coá nay maâ khöng biïët coá mai. Hoå

(1) Angle ngûúâi Angle; tre: àêët. Angleterre: àêët cuãa ngûúâi Angle.(2) Kinh thaânh La Maä luác êëy, sau nhiïìu lêìn bõ bao vêy cûúáp giêåt,

baây ra möåt caãnh tûúång hoang phïë. Caác lêu àaâi traáng lïå biïíu hiïån cuãa möåt nïìn vùn minh rûåc rúä chó lûu laåi möåt àöëng àaá, gaåch. Dên söë möåt triïåu chó coân àûúåc 50 ngaân.>

17


phaãi cêìu àêëng thiïng liïng che chúã, theo àaåo, àoåc kinh vaâ vaâo nhaâ tu nûúng tûåa. Tön giaáo nhên àoá maâ phaát triïín maånh, chi phöëi chùèng nhûäng àúâi söëng tinh thêìn maâ caã àúâi söëng chñnh trõ cuãa moåi ngûúâi.

Giaáo hoaâng trûúác kia chó laâ möåt àaåi diïån töëi cao cuãa tön giaáo, uy quyïìn úã trong phaåm vi tön giaáo maâ thöi. Nhûng vò nûúác YÁ bõ xêm lêën, àêët àai bõ chia xeã, hoaâng àïë khöng àûúåc tön troång, Giaáo hoaâng thûâa cú höåi êëy tranh giaânh quyïìn lúåi, àõa võ vúái vua chuáa.

2. Greágoire le Grand (Àaåi Giaáo Hoaâng Greágoire (590-604) laâ möåt giaáo hoaâng àêìu tiïn biïët lúåi duång tònh hònh noái trïn. Xuêët thên tûâ möåt gia àònh quñ töåc La Maä, öng àem taâi saãn xêy cêët nhiïìu tu viïån, röìi tûâ möåt laänh chuáa phong kiïën öng biïën thaânh möåt giaáo sô, dûåa vaâo tön giaáo àïí taåo möåt àõa võ quan troång. Àûúåc cûã laâm giaáo hoaâng, öng coi mònh laâ chuáa tïí trong nûúác. Öng lo phoâng thuã àïë quöëc, trûng möå binh lñnh, töí chûác viïåc mua baán vêåt thûåc, thûúng nghõ vúái quên àõch àang vêy thaânh, àïì phoâng moåi nguy biïën coá thïí xaãy túái. Àöìng thúâi öng coi soác viïåc quaãn trõ taâi saãn cuãa toaân thïí giaáo höåi nhêët laâ úã YÁ. Uy quyïìn cuãa Giaáo hoaâng do àoá vûúåt khoãi phaåm vi thaânh La Maä, lan röång ra khùæp nûúác.

Trong giaáo höåi, Giaáo hoaâng thi haânh nhiïìu caãi caách, cho soaån saách daåy tùng lûä vaâ tùng cûúâng àûác tin cuãa giaáo àöì. Öng àem tön giaáo tuyïn truyïìn vaâo caác nûúác ngûúâi Rúå chiïëm cûá.

Rúå Wisigoth, Lombard, nhêët laâ Anglo-Saxon theo àaåo Da Tö rêët àöng.

18


3. Giaáo hoaâng Greágoire chïët, nhûng cöng viïåc truyïìn àaåo vêîn àûúåc tiïëp tuåc rêët maånh. Toaân thïí ngûúâi Anglo-Saxon àïìu thaânh giaáo àöì. Vaâo cuöëi thïë kó thûá 7 (685), möåt giaáo höåi cuãa ngûúâi Anglo Saxon àûúåc thaânh lêåp, trung thaânh vúái höåi thaánh La Maä hún hïët. Khoaãng thïë kó thûá 7 vaâ thûá 8, caác tu viïån cuãa giaáo höåi êëy laâ cú súã khaão cûáu khoa hoåc vaâ vùn chûúng quan troång nhêët úã chêu Êu.

Phong traâo truyïìn giaáo lan röång vaâo caã xûá Germanie. Àïën giûäa thïë kó thûá 8, nhúâ sûå hoaåt àöång cuãa giaáo sô Boni-face, chùèng nhûäng caã Têy Êu vaâ möåt phêìn xûá Germanie tuyïn truyïìn àaåo Da Tö maâ têët caã caác giaáo höåi àïìu phuåc tuâng toâa thaánh La Maä.

Thïë kó thûá 8 (756), nhûäng quöëc gia thuöåc giaáo höåi (Etats de l’Eglise) àûúåc thaânh lêåp, khiïën uy quyïìn Giaáo hoaâng caâng to hún. Nguyïn khi ngûúâi Lombard àïën chiïëm quên Ravenne vaâ hùm àoåa Àöng àïë quöëc La Maä, Giaáo hoaâng Etienne àïå nhõ cêìu cûáu vúái Peápin le Bref úã Gaule. Àïí àïìn ún giaáo hoaâng àaä laâm lïî tön vûúng cho mònh. Peápin le Bref àïën àaánh àuöíi ngûúâi Lombard (754-756) lêëy laåi quêån Ravenne, röìi khöng kïí àïën uy quyïìn Hoaâng àïë La Maä, àem àêët êëy biïëu cho Giaáo Hoaâng. Tûâ àoá sûå liïn laåc giûäa thaânh La Maä vaâ Àöng àïë quöëc La Maä àoaån tuyïåt hùèn. Giaáo hoaâng lêëy quêån Ravenne lêåp thaânh quöëc gia cuãa giaáo – höåi vaâ trúã thaânh möåt võ chuáa tïí coá uy quyïìn, coá thöí àõa vaâ triïìu àònh nhû bao nhiïu àïë vûúng khaác(1). (1) Muöën biïët göëc tñch àaåo Da Tö vaâ Jeásus Christ ngûúâi saáng lêåp

àaåo êëy thò àoåc Lõch sûã Thïë giúái cuöën I Nguyïîn Hiïën Lï.

19


TOÁM TÙÆT

1. Ngûúâi Anglo-Saxon xêm lêën xûá Bretagne, ngûúâi Lombard xêm lêën nûúác YÁ, laâm cho tònh hònh Àöng àïë quöëc La Maä bõ xaáo tröån. Do àoá àaåo Da Tö trúã nïn maånh meä. Tu viïån múã nhiïìu vaâ quyïìn võ giaáo hoaâng baânh trûúáng.

2. Àaåi giaáo hoaâng Greágoire giûä möåt vai troâ quan troång, lêën aát caã hoaâng àïë La Maä. Öng chuã trûúng viïåc truyïìn giaáo cho ngûúâi Anglo-Saxon, vaâ khùæp moåi núi uy quyïìn cuãa giaáo hoaâng vaâ giaáo höåi àûúåc cuãng cöë.

3. Sau khi Greágoire chïët, nhaâ Boniface têån lûåc truyïìn àaåo vaâ nhúâ sûå thaânh lêåp caác quöëc gia cuãa Giaáo höåi maâ quyïìn võ Giaáo hoaâng caâng tùng thïm maäi.

20


CHÛÚNG IV

SÛÅ BAÂNH TRÛÚÁNG CUÃA ÀAÅO HÖÌI

1. Xûá AÁ Rêåp khi Mahomet ra àúâi. 2. Höìi giaáo vaâ giaáo chuã Mahomet. 3. Giaáo lñ àaåo Höìi. 4. Àïë quöëc AÁ Rêåp. 5. Vùn minh Höìi giaáo.

1. Trong luác úã phûúng Têy àaåo Da Tö baânh trûúáng thò taåi AÁ Rêåp àaåo Höìi xuêët hiïån.

AÁ Rêåp nguyïn laâ xûá súã cuãa giöëng dên du muåc thûúâng hay àaánh phaá caác vuâng lên cêån, hoùåc cûúáp giêåt caác thûúng àöåi(1).

Àïën àêìu thïë kó thûá 7, caác giöëng dên êëy chûa toã dêëu nguy hiïím lùæm. Hoå àaä àõnh cû vaâ úã nhûäng vuâng tröìng tóa àûúåc, hoå lêåp thaânh laâng xoám. Trïn caác con àûúâng thûúng àöåi thûúâng qua laåi, hoå lêåp nhûäng thõ trêën vaâo cúä trung bònh,

(1) Höìi xûa àûúâng giao thöng chûa tiïån, thûúng nhên húåp thaânh àöåi ài qua sa maåc.

21


àûáng àêìu coá thõ trêën Meádine dên söë laâ 15.000 ngûúâi vaâ La Mecque(1), 25.000 ngûúâi.

Ngûúâi AÁ Rêåp vöën theo àaåo àa thêìn, möîi böå laåc thúâ möåt võ thêìn khaác nhau, nhûng têët caã àïìu lêëy thaánh àûúâng La Mecque laâm chöî lïî baái cuáng. Taåi àêy coá möåt ngöi àïìn cöí goåi laâ Kaaba laâm toaân àaá àen, thúâ möåt maãnh vêîn thiïët (möåt maãnh tinh tuá trïn khöng trung rúi xuöëng). Maãnh vêîn thiïët êëy àûúåc coi laâ võ thêìn töëi cao àûáng àêìu caác thêìn xûá AÁ Rêåp. Àïìn Kaaba do möåt hoå uy thïë nhêët tûác laâ hoå Koraichite canh giûä. Mohamet, ngûúâi saáng lêåp àaåo Höìi, thuöåc vïì hoå naây.

2. Mahomet sinh nùm 570 quanh vuâng La Mecque trong möåt gia àònh rêët ngheâo(2). Thuúã nhoã öng chùn cûâu, röìi laâm hûúáng àaåo cho caác thûúng àöåi qua sa maåc, ài khùæp àoá àêy. Vïì sau laâm nö böåc cho möåt quaã phuå giaâu coá, kïët hön vúái ngûúâi naây. Tûâ àoá öng chêëm dûát cuöåc àúâi phiïu lûu. Àïën böën mûúi tuöíi, öng vêîn söëng têìm thûúâng nhû moåi ngûúâi, chûa coá dêëu hiïåu gò toã ra sau naây öng ta laâ möåt giaáo chuã. Tûâ tuöíi naây trúã ài öng coá nhûäng cûã chó khaác thûúâng vaâ bùæt àêìu àïì xûúáng tön giaáo àöåc thêìn. Àïën nùm mûúi tuöíi, öng gùåp toaân thêët baåi. Boån haâo muåc La Mecque thêëy öng gêy nhiïìu aãnh hûúãng trong àaám dên ngheâo coá yá lo súå, nïn möîi lêìn thêëy öng giaãng àaåo thò chûãi mùæng àaánh àêåp.

(1) Hai thõ trêën naây nùçm trïn nhûäng àûúâng giao thûúng tûâ Höìng Haãi sang chêu AÁ.

(2) Öng J. Pirrenne trong saách “Les grands courants de l’Histoire universelle” noái Mahomet thuöåc vïì möåt gia àònh phuá haâo vaâ chuyïn vïì thûúng maäi.

22


Luác êëy tònh hònh thõ trêën Meádine khöng àûúåc yïn öín; xung àöåt thûúâng diïîn ra. Dên chuáng, nhêët laâ ngûúâi Do Thaái, khi àïën haânh lïî úã La Mecque, tin theo Mahomet, boã löëi thúâ cuâng cuãa àaåo àa thêìn. Mahomet àûúåc hoå múâi túái Meádine.

Nhûng Mahomet khöng ài vöåi. Luön hai nùm, öng gúãi dêìn tñn àöì tûâ La Mecque túái Meádine. Möåt ngaây kia thêëy thïë lûåc cuãa öng lúán quaá, boån haâo muåc úã La Mecque àõnh aám saát öng. Hay àûúåc tin êëy, öng tröën khoãi, àuáng vaâo àïm thñch khaách túái nhaâ.

Ngûúâi Höìi giaáo goåi sûå àaâo têíu naây laâ Heágire vaâ duâng àïí àaánh dêëu kó nguyïn Höìi giaáo (622).

Taåi Meádine öng hoaân thaânh cöng cuöåc töí chûác tön giaáo múái, cöí xuáy thaânh chiïën àïí trûâng phaåt keã böåi àaåo.

Höìi nhoã, nhên dên thûúng àöåi qua Syrie, öng gùåp möåt giaáo sô Da Tö vaâ theo àaåo naây, khi túái Meádine, gêìn ngûúâi Do Thaái, öng chõu aãnh hûúãng àaåo Do Thaái. Cho nïn àaåo Höìi laâ möåt sûå höîn húåp àaåo Da Tö vaâ àaåo Do Thaái.

3. Giaáo lñ àaåo Höìi göìm coá nhûäng cuöåc àaâm thoaåi cuãa Mahomet do tñn àöì ghi cheáp laåi trong thaánh kinh Koran. Kinh naây khöng nhûäng giaãng vïì àûác tin maâ coân giaãng vïì khoa hoåc, luêåt phaáp vaâ caác qui tùæc vïå sinh nûäa.

Giaáo àiïìu cùn baãn toám tùæt trong cêu naây: chó coá möåt àûác chuáa duy nhêët laâ Allah vaâ möåt tiïn tri cuãa ngûúâi laâ Mahomet.

Giaáo àiïìu coân daåy phaãi phuåc tuâng yá muöën cuãa chuáa: sûå phuåc tuâng êëy goåi laâ Islam. Khi chïët röìi, con ngûúâi coân phaãi chõu quyïìn phaán quyïët cuãa chuáa.

23


Caách lïî baái cuäng giaãn dõ nhû giaáo àiïìu. Tñn àöì chó tuên theo böën àiïìu rùn: möîi ngaây cêìu nguyïån nùm lêìn; tùæm rûãa trûúác khi cêìu nguyïån; trong àúâi ñt nhêët phaãi ài lïî baái úã La Mecque möåt lêìn. Ngoaâi ra Mahoemt coân daåy cûä rûúåu vaâ thõt heo. Ngûúâi naâo chõu chiïën àêëu vò Chuáa seä àûúåc lïn thiïn àaâng.

Mahomet àïì xûúáng thaánh chiïën chöëng ngûúâi khöng theo Höìi giaáo. Ngûúâi AÁ Rêåp hûúãng ûáng rêët àöng, vò loâng möå àaåo cuäng coá, maâ vò muöën dûåa vaâo chiïën tranh àïí cûúáp giêåt cuäng coá. Giûäa La Mecque vaâ Meádine xaãy ra nhiïìu cuöåc xung àöåt, nhûng Mahomet chiïën thùæng, vaâ nùm 630 öng àûúåc àoán vïì La Mecque.

Àïën nùm 632 tûác laâ luác öng àûúåc 62 tuöíi, khi lêm chung, öng laâm chuã àûúåc toaân xûá AÁ Rêåp. Möåt phêìn lúán caác böå laåc AÁ Rêåp tön öng laâm giaáo chuã.

Súã dô öng thaânh cöng àûúåc nhúâ xaä höåi AÁ Rêåp luác êëy àaä túái möåt trònh àöå maâ tön giaáo àa thêìn khöng thñch húåp vúái sûå tiïën hoáa nûäa. Caác giöëng dên du muåc àaä bùæt àêìu àõnh cû vaâ ranh giúái böå laåc àaä bùæt àêìu bõ xoáa boã; caác guöëng dên phaãi hoâa húåp lêîn nhau àïí taåo thaânh möåt quöëc gia maånh hún, phaãi coá möåt nïìn kinh tïë thöëng nhêët, möåt quên àöåi huâng cûúâng àïí chöëng laåi ngoaåi xêm hoùåc àïí xêm lêën caác xûá khaác. Ngoaâi lñ do xaä höåi vaâ lõch sûã êëy ta coá thïí kïí thïm tñnh caách chiïën àêëu maånh meä cuãa Höìi giaáo, quaã quyïët àaánh ngaä àöëi phûúng bùçng moåi phûúng tiïån khuãng böë. Lñ do thûá ba laâ tñnh tònh cuãa võ giaáo chuã: Mahomet vûâa coá taâi ngoaåi giao vûâa laâ ngûúâi nham hiïím taân aác, biïët tuây luác maâ duâng voä

24


lûåc hoùåc àiïìu àònh, têën cöng hay nhûúång böå, nghôa laâ öng coá àuã tñnh tònh cuãa “bêët cûá möåt Quöëc vûúng AÁ Rêåp naâo”.

Trûúác khi lêm chung möåt nùm, öng àaä roát vaâo loâng tñn àöì nhûäng lúâi nhên tûâ vûâa àuáng vúái möåt võ giaáo chuã vûâa thñch húåp vúái caái trêåt tûå xaä höåi öng àaä dûång lïn:

“Húäi thêìn dên; con haäy nghe lúâi noái cuãa ta àêy; vò khöng biïët nùm túái àêy ta coân söëng vúái caác con nûäa khöng. Caác con ai cuäng biïët coi sinh maång, taâi saãn cuãa àöìng loaåi laâ thiïng liïng, laâ bêët khaã xêm phaåm, vaâ phaãi nhúá nhû vêåy cho àïën khi thiïn cuâng àõa têån.

“Chuáa àaä ban cho möîi ngûúâi möåt gia taâi; túâ di chuác seä khöng húåp phaáp nûäa nïëu ngûúâi naây laåi xêm phaåm àïën keã kia.

“Keã laâm con thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa keã laâm cha. Ai xêm phaåm àïën luêåt hön phöëi seä bõ haânh haå.

“Ai nhòn nhêån keã khaác laâm cha, coi keã khaác laâm thêìy seä bõ chuáa, bõ thiïn thêìn, vaâ bõ nhên loaåi trûâng phaåt.

“Húäi thêìn dên cuãa ta úi! Àaân öng coá quyïìn àöëi vúái àaân baâ vaâ àaân baâ cuäng coá quyïìn àöëi vúái àaân öng. Àaân baâ khöng àûúåc phaåm luêåt hön phöëi, laâm nhûäng viïåc dêm ö; nïëu àaân baâ phaåm töåi, coá quyïìn giam hoå trong phoâng riïng, duâng roi da maâ àaánh, song àûâng àaánh maånh lùæm. Nhûng nïëu hoå biïët giûä mònh thò nïn cho hoå ùn mùåc àêìy àuã. Haäy troång àaäi ngûúâi vúå cuãa con vò hoå laâ nhûäng keã bõ giam cêìm trong tay con hoå khöng coá quyïìn haânh gò caã trong nhûäng viïåc liïn quan àïën hoå; con tin lúâi chuáa maâ lêëy hoå, con duâng lúâi chuáa maâ raâng buöåc hoå vúái con.

25


“Àöëi vúái nö lïå, con duâng thûác ùn gò cho hoå duâng thûác nêëy, con mùåc thûá vaãi gò thò cho hoå mùåc thûá vaãi nêëy. Nïëu hoå phaåm möåt töåi löîi khöng thïí tha thûá àûúåc thò con nïn àem baán hoå ài, vò hoå laâ nö lïå cuãa Chuáa, con khöng nïn laâm khöí hoå”.

4. Suöët thïë kó ngûúâi AÁ Rêåp chiïën thùæng khöng ngûâng. Hoå bùæt buöåc keã àõch phaãi choån lûåa mêëy àiïìu: nöåp cöëng cho hoå, thûâa nhêån Allah, hay laâ chïët. Thêåt ra, trïn con àûúâng xêm lùng hoå khöng bõ sûác caãn trúã cuãa dên chuáng. Nöng dên úã àöìng bùçng Meásopotamie khöng quan têm àïën viïåc phaãi theo àïë quöëc Byzanti hay àïë quöëc AÁ Rêåp, vò àöëi vúái àïë quöëc naâo hoå cuäng laâ keã bõ trõ vaâ phaãi nöåp thuïë nhû nhau. Vaã laåi triïìu AÁ Rêåp luác êëy coân toã ra khoan hoâa, nhên àaåo hún caác triïìu àònh chuyïn chïë khaác úã cêån àöng. Ngûúâi AÁ Rêåp trûúác kia theo àaåo Da Tö, nay boã àaåo naây theo àaåo Höìi rêët àöng. Ngûúâi Do Thaái cuäng vêåy.

Chiïën cöng cuãa ngûúâi AÁ Rêåp àûúåc sùæp vaâo haång oanh liïåt nhêët trong lõch sûã thïë giúái. Phña àöng hoå chiïëm xûá Sy-rie, Ai Cêåp, xûá Ba Tû (642) tiïën thùèng sang ÊËn Àöå vaâ Tên Cûúng (thuöåc Trung Quöëc). Phña Têy hoå chinh phuåc Bùæt Phi; röìi tûâ Bùæc phi hoå tiïën sang Y Pha Nho, chiïëm luön xûá naây. Àïën nûãa thïë kó thûá 8, khi cöng cuöåc xêm lùng hoaân thaânh thò biïn giúái Àïë quöëc AÁ Rêåp múã röång tûâ söng Hùçng (Gange) àïën Àaåi Têy Dûúng.

Caác võ Quöëc vûúng Höìi giaáo àêìu tiïn, Abou Kakr vaâ Omar I àïå nhêët laâ nhûäng ngûúâi tñnh tònh cûúng trûåc vaâ giaãn dõ. Cêìm àêìu möåt àïë quöëc to röång nhû thïë maâ hoå vêîn giûä.

26


Löëi söëng àún sú, ngheâo naân cuãa dên du muåc trong sa maåc. Cho nïn dên chuáng coi hoå laâ nhên vêåt siïu phaâm. Nhûng àïën àúâi vua Othman phong hoáa suy àoåa, caác vua AÁ Rêåp tûâ àoá cuäng têìm thûúâng nhû bao nhiïu vua khaác úã Àöng phûúng, thñch àúâi söëng xa xó uãy mõ trong cung cêëm.

Àïë quöëc AÁ Rêåp töìn taåi àûúåc khöng lêu. Vûâa thaânh lêåp xong, àïë quöëc êëy àaä bõ qua phên thaânh ba nûúác dûúái quyïìn ba öng vua rêët huâng cûúâng, ngûå trõ taåi ba àö thõ danh tiïëng nhêët laâ Le Caire úã Ai Cêåp, Bagdad úã Cêån àöng, vaâ Cordoue úã Y Pha Nho. Nûúác AÁ Rêåp núi phaát hiïån ra Höìi giaáo khöng coân laâ trung têm sinh töìn cuãa àïë quöëc nûäa. Têët caã hoaåt àöång cùn baãn vïì kinh tïë chuyïín qua Ba Tû. Höìi giaáo cuäng khöng coân giûä àûúåc baãn chêët ban àêìu. Cuäng nhû bao nhiïu tön giaáo khaác noá àaä trúã thaânh möåt lúåi khñ phuåc vuå quyïìn lúåi kinh tïë cuãa giai cêëp thöëng trõ.

5. Vùn minh AÁ Rêåp, tûác vùn minh Höìi giaáo, khöng coá gò àùåc biïåt múái meã. Nhúâ ài sau, maâ dên töåc AÁ Rêåp hûúãng àûúåc gia taâi cuãa ngûúâi ài trûúác. Hoå töíng húåp caác yïëu töë cùn baãn cuãa vùn minh Ba Tû, ÊËn Àöå vaâ Hi Laåp. Nhûng tinh thêìn ngûúâi AÁ Rêåp khöng keám tinh thêìn Hi Laåp vaâo thúâi thõnh bao nhiïu. Cuäng nhû ngûúâi Hi Laåp, hoå lo phaát triïín möåt caách rêët coá phûúng phaáp caác khoa hoåc thûåc nghiïåm.

Hoå hoåc vúái ngûúâi Caãnh Giaáo(1) triïët hoåc Aristote, y hoåc vaâ thûá vùn chûúng coá liïn quan vúái toaán hoåc. Hoå hoåc caã vúái ngûúâi Do Thaái raãi raác úã caác thõ trêën lúán vaâ hai tinh (1) Möåt phaái cuãa àaåo Da Tö, coá tinh thêìn khoa hoåc, coi Chuáa Jeásus

laâ ngûúâi thûúâng (Nestorien).

27


thêìn Do Thaái, AÁ Rêåp phaãn ûáng nhau, taåo cho xaä höåi möåt sinh lûåc vùn hoáa töët àeåp. Ngoaâi ra hoå coân hoåc ngûúâi ÊËn Àöå rêët nhiïìu, nhêët laâ toaán hoåc.

AÁ Rêåp saãn xuêët nhiïìu sûã gia vaâ vùn nhên coá khuynh hûúáng giaáo duåc. Vaâo thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, ngûúâi AÁ Rêåp khöng nhûäng viïët saách vùn phaåm, maâ coân viïët tûå àiïín vaâ khaái luêån vïì ngön ngûä hoåc.

Nhiïìu trûúâng àaåi hoåc àûúåc thaânh lêåp úã caác àö thõ lúán, aãnh hûúãng vûúåt ra ngoaâi biïn giúái àïë quöëc Höìi giaáo. Sinh viïn tûâ phûúng Têy vaâ phûúng Àöng túái hoåc rêët àöng. Taåi àaåi hoåc Cordoue coá möåt söë sinh viïn Da Tö cuâng hoåc, vaâ triïët hoåc AÁ Rêåp xêm nhêåp vaâo caác àaåi hoåc àûúâng Ba Lï, Oxford, bùæc böå nûúác YÁ, chi phöëi nïìn tû tûúãng chêu Êu.

Kô nghïå cheáp saách(1) phaát triïín maånh úã Alexandrie, Damas, Caire vaâ Bagdad. Nùm 970 taåi Cordoue coá 27 trûúâng hoåc múã cûãa daåy con nhaâ ngheâo khöng lêëy hoåc phñ.

Vïì toaán hoåc, ngûúâi AÁ Rêåp tiïëp tuåc cöng viïåc cuãa caác nhaâ toaán Hi Laåp. Con söë khöng (zeáro) àïën thïë kó 12 vêîn chûa coá. Ngûúâi thò noái con söë êëy do ngûúâi AÁ Rêåp Ibn-Mousa phaát minh; ngûúâi laåi noái ngûúâi ÊËn Àöå.

Vïì hònh hoåc, ngûúâi AÁ Rêåp phaát minh àaåi söë hoåc; múã mang thïm viïn hònh tam giaác phaáp (trigo-spheárique), àùåt ra chñnh huyïìn (Sinus), tiïëp xuác tuyïën (Tangente) vaâ dû thiïët tuyïën (Cotangente). Vïì vêåt lñ hoåc hoå phaát minh quaã

(1) Giêëy vaâ maáy in höìi êëy chûa coá, nïn saách phaãi cheáp bùçng tay.

28


lùæc viïët saách vïì quang hoåc. Hoå phaát triïín khoa thiïn vùn, dûång thiïn vùn àaâi vaâ chïë taåo nhiïìu duång cuå vïì thiïn vùn hoåc àïën ngaây nay vêîn coân duâng. Hoå tñnh àûúåc hoaâng àaåo giaác (angle de l’eácliptique). Vaâ phên àiïím biïën võ (preáces-sions de eáquinoxes).

Vïì y hoåc, hoå tiïën xa hún ngûúâi Hi Laåp, nghiïn cûáu hònh thaái hoåc vaâ khoa vïå sinh. Khñ cuå y hoåc cuãa hoå, ngaây nay vêîn coân. Hoå biïët duâng thuöëc mï trong viïåc möí xeã vaâ möí àûúåc nhûäng bïånh ngaây nay vêîn chõu laâ khoá.

Vïë hoáa hoåc, hoå ài rêët àuáng àûúâng, tòm àûúåc nhiïìu chêët múái, nhû rûúåu, potasse, tiïu toan ngên (nitrate d’argent) chêët thùng hoa gùåm moân (sublimeá corrosif), ninh möng toan (acide citrique), lûu toan (acide sulfurique)(1).

Vïì kinh tïë, hoå hoåc caách tröìng tóa vaâ khoa tûúái ruöång cuãa Ai Cêåp, Meásopotamie bõ xêm chiïëm. Hoå biïët giaá trõ caác thûá phên boán, biïët laâm cho caác loaåi thñch ûáng vúái àêët àai, gêy thïm giöëng cêy coá traái vaâ hoa. Hoå chïë nûúác hoa, nêëu xi rö, laâm àûúâng mña, gêy rûúåu vang coá tiïëng. Hoå truyïìn sang chêu Êu nhûäng thaão möåc tûâ trûúác chûa coá nhû luáa, mña, dêu, mú, mùng têy, àêåu, gai, nghïå v.v…

Hoå laâ nhûäng tay thuã cöng rêët kheáo. Saãn phêím hoå chïë taåo àaä nhiïìu loaåi maâ laåi àeåp hún têët caã nhûäng saãn phêím maâ thïë giúái bêy giúâ chïë taåo àûúåc. Hoå coá thïí luyïån moåi thûá kim thuöåc nhû vaâng, baåc àöìng, àöìng àoã, sùæt,

(1) Xem Esquisse de l’Histoire universelle cuãa H.G. WELLS.

29


thiïëc. Àöì thuãy tinh vaâ àöì göëm cuãa hoå ñt ai bò kõp. Hoå biïët nhûäng bñ quyïët cuãa nghïì nhuöåm vaâ laâm àûúåc giêëy. Hoå àem baán úã thõ trûúâng nhûäng àöì kim thuöåc nhû lûúäi gûúm thiïët giaáp, chûn àeân, mêm chaåm, baân cuâng caác thûá àöì göî cêín xaâ cûâ, khaãm baåc, naåm ngaâ. Thaânh Da Mas saãn xuêët thaãm loát nhaâ coá tiïëng nhêët thïë giúái, dïåt vaâ thïu caác thûá vaãi gai, nhung, luåa. Thaânh phöë Cordue vaâ xûá Maroc saãn xuêët da thuöåc, nhuå kim. Thûúng nhên AÁ Rêåp vêån taãi caác saãn phêím êëy vaâo nöåi àõa Chêu Phi, têån Soudan vaâ sang Chêu AÁ, têån trung Hoa.

Vïì chñnh trõ, ngûúâi AÁ Rêåp biïët töí chûác möåt quöëc gia coá tñnh caách tiïën böå. Cuäng nhû bao nhiïu quöëc gia dên chuã chuyïn chïë khaác, quöëc gia Höìi giaáo chûáa àûång rêët nhiïìu mêu thuêîn (mêu thuêîn giai cêëp, mêu thuêîn dên töåc), vaâ thûúâng xaãy ra baåo loaån, nöåi chiïën… Nhûng àïë quöëc AÁ Rêåp nhúâ tinh thêìn vûâa mïìm deão vûâa àöåc àoaán cuãa Höìi giaáo, nhúâ chñnh trõ chuyïn chïë maâ duy trò àûúåc.

Vïì nghïå thuêåt, ngûúâi Höìi giaáo thiïn vïì kiïën truác. Hoå hoåc ngûúâi Ba Tû caách xêy cöåt maãnh khaãnh, voâng cung nhoån, nhêët laâ hònh moáng ngûåa; hoåc theo ngûúâi Byzantin caách xêy voâm troân. Hoå thñch löëi trang hoaâng rûåc rúä, ûa duâng höìi vùn, nûúác nhuå kim, chaåm tröí, giïëng phun nûúác v.v… Vïì vùn chûúng thïë giúái ngaây nay khöng thïí quïn àûúåc böå tiïíu thuyïët “Ngaân leã möåt àïm” laâm nöíi oác tûúãng tûúång phi thûúâng cuãa ngûúâi AÁ Rêåp.

30


TOÁM TÙÆT

1-2-3. Khi àaåo Da Tö baânh trûúáng úã chêu Êu thò àaåo Höìi xuêët hiïån úã AÁ Rêåp. Giaáo chuã àaåo naây laâ Mahomet. Ngûúâi AÁ Rêåp vöën theo àaåo àa thêìn. Mahomet àïì xûúáng àaåo àöåc thêìn. Luác àêìu öng bõ baåc àaäi. Öng tröën khoãi La Mecque túái Meádine. Sûå àaâo têíu naây ngûúâi Höìi giaáo goåi laâ Heágire. Taåi Meádine öng hoaân thaânh cöng viïåc töí chûác tön giaáo vaâ hö haâo thaánh chiïën. Giûäa La Mecque vaâ Meádine xaãy ra nhiïìu cuöåc xung àöåt lûu huyïët. Kïët quaã Mahomet thùæng vaâ nùm 630 öng àûúåc vïì La Mecque.

4. Trong voâng möåt thïë kó ngûúâi Höìi giaáo àaánh chiïëm caác xûá Syrie, Ai Cêåp, Ba Tû, Bùæc Phi, Y Pha Nho, thaânh lêåp möåt àïë quöëc röång tûâ söng Hùçng àïën Àaåi Têy Dûúng. Caác võ quöëc vûúng laâ nhûäng ngûúâi cûúng trûåc, giaãn dõ, nhûng caác quöëc vûúng kïë nghiïåp laåi hoang dêm xa xó, trong àïë quöëc thûúâng xaãy ra xung àöåt, thaânh thûã àïë quöëc vûâa dûång lïn àaä bõ qua phên(1).

5. Ngûúâi Höìi giaáo töíng húåp caác yïëu töë cuãa vùn minh Ba Tû, ÊËn Àöå, Hi Laåp, xêy dûång möåt nïìn vùn minh rûåc rúä. Hoå laâm cho gia taâi cuãa caác dên töåc noái trïn lúán thïm, tòm àûúåc nhiïìu caái múái vïì y hoåc, toaán hoåc, thiïn vùn hoåc vaâ têët caã caác ngaânh khoa hoåc thûåc nghiïåm khaác. Hoå múã mang nghïì tröìng tóa, truyïìn sang chêu Êu nhiïìu saãn phêím tinh xaão nöíi tiïëng khùæp thïë giúái: múã àaåi hoåc àûúâng truyïìn baá hoåc thuêåt aãnh hûúãng truyïìn túái àaåi hoåc àûúâng chêu Êu.

(1) Coá ngûúâi cho rùçng àöång lûåc tiïën hoáa cuãa ngûúâi Höìi giaáo luác êëy laâ giêëy. Giêëy tûâ Trung Hoa truyïìn sang àûúåc ngûúâi AÁ Rêåp duâng trûúác hïët röìi tûâ àoá múái truyïìn lêìn sang chêu Êu.

31


CHÛÚNG V

ÀÏË QUÖËC BYZANTIN THÚÂI TRUNG CÖÍ

Tònh hònh kinh tïë, chñnh trõ xaä höåi, vùn hoáa

1. Chñnh trõ. 2. Kinh tïë. 3. Xaä höåi Vùn hoáa. 4. Àïë quöëc suy.

1. Vaâo thïë kó thûá 9-10, khi àaåi luåc chêu Êu bõ ngöåt thúã dûúái goát caác Rúå thò Byzantin àuã sûác gaåt ra ngoaâi aãnh hûúãng cuãa Höìi giaáo, giûä vûäng àõa võ möåt quöëc gia quên chuã chuyïn chïë theo àaåo Da Tö. Kinh tïë, xaä höåi, phaáp lñ, taâi chñnh trong nûúác àïìu àûúåc triïìu àònh sùæp àùåt öín àaáng caã. Chñnh trõ àõa phûúng thò giao cho caác quên nhên vaâ quan laåi àûúåc choån lûåa kô caâng. Triïìu àònh vaâ chñnh phuã möîi bïn coá quyïìn riïng biïåt. Vaâ àïí traánh caái hoåa quyïìn

(1) Nhûäng ngûúâi bõ cùæt boã böå sinh duåc tûâ khi coân nhoã. Triïìu àònh Trung Hoa cuäng duâng thûá quan laåi naây goåi laâ hoaån quan.

32


thêìn truyïìn tûã lûu tön, caác chûác vuå cao troång cuäng do thaái giaám(1) àaãm nhiïåm.

Nhaâ nûúác coá möåt ngên khöë döìi daâo thaânh lêåp vúái tiïìn thuïë ruöång àêët, thuïë nhên khêíu, thuïë giaán thu, thuïë thöng haânh, thûúng chaánh, thuïë 10 phêìn trùm trong söë xuêët, nhêåp caãng.

Nhaâ nûúác kiïím soaát moåi ngaânh hoaåt àöång; tön giaáo, hoåc vêën, kinh tïë. Tön giaáo laâ noâng cöët cuãa tinh thêìn dên töåc. Ai nghõch laåi vúái tön giaáo seä bõ coi laâ nguåy vaâ bõ trûâng phaåt nùång. Hoåc vêën àûúåc coi laâ nïìn taãng cöng viïåc cai trõ vaâ vùn hoáa. Quan laåi tuyïín choån theo trònh àöå hoåc thûác.

2. Nhûng Nhaâ nûúác chuá troång vêën àïì kinh tïë hún hïët. Ngoaåi thûúng rêët phaát àaåt nïn trong àïë quöëc coá nhûäng thûúng caãng rêët lúán.

Chñnh saách kinh tïë chó huy àûúåc aáp duång. Nhaâ nûúác giûä àöåc quyïìn nhûäng kó nghïå cùn baãn nhû kô nghïå dïåt luåa, kô nghïå chïë taåo khñ giúái. Nhûäng ngaânh hoaåt àöång do chuã trûúng thò coá nhaâ nûúác haån àõnh. Möîi kô nghïå phaãi hoåp thaânh phûúâng (corporation), nhên viïn tûå cûã lêëy chuã tõch nhûng do nhaâ nûúác kiïím soaát. Phûúâng tûå mua lêëy nguyïn liïåu röìi phên phaát cho ngûúâi chïë taåo. Haâng hoáa àem baán vúái giaá nhaâ nûúác àaä àõnh sao cho lúåi caã hai bïn: keã tiïu thuå vaâ ngûúâi saãn xuêët. Phêím chêët cuãa haâng hoáa cuäng do nhên viïn nhaâ nûúác kiïím soaát vaâ àoáng dêëu baão àaãm. Nhúâ sûå húåp taác chùåt cheä giûäa nhaâ nûúác vaâ phûúâng maâ naån trung gian traánh àûúåc. Trong àõa haåt thûúng maäi moåi ngûúâi àûúåc tûå do, nhûng söë chûáng khoaán vaâ lúåi xuêët bõ haån àõnh.

33


3. Vïì mùåt xaä höåi nhaâ nûúác lo cho moåi ngûúâi àïìu coá cöng ùn viïåc laâm. Nhûäng keã thêët nghiïåp àûúåc nhaâ nûúác thu duång trong caác cöng súã cöng taác hay àûúåc caác cú quan tûâ thiïån tòm cho viïåc laâm. Vïì tiïìn tïå nhaâ nûúác chó duâng àöåc thûá huyânh kim vaâ thïë kó thûá 4 àïën thûá 10 giaá tiïìn tïå àûúåc giûä vûäng.

Söëng giûäa nhûäng giöëng dên daä man, àïë quöëc vò leä an ninh phaãi canh phoâng chùåt cheä nhûäng thûúng nhên ngoaåi quöëc. Caác thûúng nhên naây àûúåc pheáp lûu truá taåi àö thaânh Byzance ba thaáng. Quaá thúâi haån êëy hoå phaãi baán hïët haâng hoáa vaâ ra khoãi nûúác. Nhûäng ngûúâi coá àùåc quyïìn lûu truá lêu daâi phaãi coá hiïåp ûúác kñ kïët àaãm baão.

Ngoaâi voâng àö thõ, caác nhaâ phuá höå coá quyïìn mua àêët, nhûng nhaâ nûúác cöë sûác ngùn ngûâa boån quñ töåc àõa chuã lêën àêët cuãa nöng dên tûå do. Thïë kó thûá 9, nïìn kinh tïë phuåc hûng laâm cho söë àaåi àõa chuã giaãm búát möåt söë nöng nö àûúåc giaãi phoáng, vaâ nhiïìu vuâng tiïíu nöng nghiïåp nhúâ chñnh phuã baão vïå thoaát khoãi sûå chi phöëi cuãa lûåc lûúång phong kiïën luác êëy àaä bùæt àêìu phaát triïín.

Trûâ vaâi cuöåc baåo loaån ngûúâi Byzantin nhúâ àúâi söëng tûúng àöëi dïî daäi maâ coá möåt tinh thêìn ön hoâa bònh tônh. Phong traâo quêìn chuáng gêìn nhû khöng xaãy ra úã kinh thaânh, cho nïn phûúng phaáp trûâng phaåt cuäng khöng nghiïm khùæc. Chó coá keã phaåm töåi mûu phaãn thò bõ lïn aán chùåt tay chùåt chên maâ thöi.

Ngûúâi Byzantin khöng thñch chiïën tranh, nhûng hoå töí chûác sûå tûå vïå rêët chu àaáo. ÚÃ nhûäng phiïn trêën, nhaâ nûúác

34


bùæt nöng dên àaãm àûúng quên dõch àïí phoâng khi hûäu sûå thò viïåc trûng möå dïî daâng. Kïí caã nhûäng àöåi lñnh chuyïn nghiïåp, söë quên trong nûúác àûúåc chûâng 12 vaån, coá àuã caác söë quên nhu, y tïë vaâ cöng binh.

Nhûng thuãy binh quan troång hún böå binh. Nhúâ coá àöåi chiïën thuyïìn maånh, àïë quöëc Byzantin múái laâm baá chuã àûúåc mùåt biïín vaâ giûä cho sûå cûúâng thõnh vûäng bïìn.

Kinh thaânh Byzantin, vúái dên söë möåt triïåu ngûúâi laâ möåt àö thõ àeåp nhêët thïë giúái. Nghïå thuêåt kiïën truác möåt phêìn chõu aãnh hûúãng cuãa La Maä möåt phêìn cuãa caác nûúác Cêån àöng, töíng húåp àûúåc moåi veã mô lïå, huy hoaâng. Trong luác úã phêìn nhiïìu àö thõ lúán Têy Êu, nhaâ cûãa luåp xuåp, töëi tùm, àûúâng saá chêåt heåp bêín thóu thò taåi Byzance àaä coá möåt hïå thöëng àûúâng cöëng vaâ nhûäng cöng viïn röång raäi sùæp àùåt àuáng thïí thûác möåt àö thõ vùn minh ngaây nay.

4. Àïën thïë kó thûá 11, àïë quöëc Byzantin bùæt àêìu suy vong. Nguyïn nhên àêìu tiïn laâ ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm lêën nam böå nûúác Nga laâm cho sûå giao thûúng vúái caác àö thõ Nga giaán àoaån. Kïët quaã laâ taâi chñnh trong nûúác thiïëu huåt, bùæt buöåc vua Basill àïå nhõ phaãi giaãm búát caác phñ khoaãn quöëc gia. Kïë àïën trêån giùåc chöëng ngûúâi Baão Gia Lúåi (1018) gêy nhiïìu töín thêët quaá. Triïìu àònh khöng àuã sûác baão töìn àöåi chiïën thuyïìn àïí cho quyïìn baá chuã mùåt biïín Adriatique loåt vaâo tay ngûúâi Venise. Thûúng maäi bõ khuãng hoaãng nùång. Giai cêëp quñ töåc àõa chuã chiïëm dêìn ûu thïë, boã hùèn mùåt biïín quay vïì phña àaåi luåc tûác laâ nguöìn lúåi cùn baãn cuãa hoå. Vùn hoáa cuäng theo vúái kinh tïë maâ truåt xuöëng. Hoåc vêën bõ coi

35


nhû laâ möåt xa xó phêím töën keám vaâ nguy hiïím cho quöëc gia. Trûúâng àaåi hoåc Constantiniple àoáng cûãa.

Tûâ àoá aánh saáng vùn minh Byzantin múâ dêìn trûúác boáng töëi cuãa chïë àöå phong kiïën traân dêìn túái.

TOÁM TÙÆT

1-2-3. Thïë kó thûá 9, 10 trong luác caác nûúác Têy Êu àaä hoaân toaân suy àoåa thò úã phña Àöng àïë quöëc Byzantin coân cêìm vûäng ngoån àuöëc vùn minh. Chñnh phuã aáp duång chñnh saách kinh tïë chó huy, giûä cho dên chuáng möåt mûåc söëng dïî daâng. Chñnh thïí chuyïn chïë, nhûng vua quan àïìu laâm àuáng phêån sûå, cho nïn tònh hònh trong àïë quöëc tûúng àöëi an ninh. Baåo loaån ñt xaãy ra, hònh phaåt khöng haâ khùæc lùæm. Dên chuáng söëng trong caãnh tûúng àöëi thaái bònh giûäa möåt thïë giúái àûúng biïën chuyïín.

4. Àïën thïë kó 11 ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm lêën Nam böå nûúác Nga, laâm cho nïìn ngoaåi thûúng, nguöìn sinh lûåc cuãa àïë quöëc Byzantin, bõ töín haåi, do àoá àïë quöëc naây phaãi suy baåi dêìn.

36


CHÛÚNG VI

TÒNH HÒNH XÛÁ GAULE ÚÃ TÊY ÊU

1. Gioâng Caroligien thay gioâng Meárovingien laâm vua úã Gaule.

2. Vua Charlemagne vaâ cöng viïåc chinh phuåc toaân coäi Têy Êu.

3. Chñnh trõ, xaä höåi, vùn hoáa Têy Êu trong thúâi kò Charlemagne.

4. Àïë quöëc Charlemagne suy. 5. Triïìu Capeátien thay triïìu Carlingien úã Gaule.

1. Khi caác Rúå xêm lùng Têy àïë quöëc La Maä thò Clovis cêìm àêìu Rúå Franc chiïëm cûá xûá Gaule, dûång nïn triïìu Meárovingien. Gioâng Meárovingien truyïìn ngöi cho nhau àïën thïë kó thûá 7 thò suy nhûúåc. Sau khi vua Dagobert chïët (639) chñnh quyïìn loåt vaâo tay boån cung quan (maires du Palais tûác laâ quan cai quaãn cung àiïån.

Àêìu thïë kó thûá 8, möåt trong nhûäng cung quên naây laâ Peápin d’Heáristal vïì mùåt thûåc tïë àaä laâm chuã vûúng quöëc Franc. Con trai Peápin d’Heáristal laâ Charles Martel nhúâ

37


ngùn àûúåc quên AÁ Rêåp têën cöng thaânh Poitiers (732) maâ àûúåc giaáo höåi Da Tö tñn nhiïåm. Caác giaáo hoaâng liïìn giuáp cho gioâng Carolingien thay thïë gioâng Meárovingien, cuäng nhû trûúác kia hoå tûâng giuáp Clovis thùæng nhûäng keã àõch cuãa àaåo Da Tö.

Nùm 751, Peápin le Bref con Charles Martel bùæt Childeáric, öng vua cuöëi cuâng cuãa gioâng Meárovingien giam vaâo tu viïån röìi xûng laâm vua. Tûâ àoá gioâng Carolingien àûúåc giaáo höåi Da Tö uãng höå thaânh lêåp möåt nïìn quên chuã chuyïn chïë töìn taåi maäi cho túái ngaây caách maång Phaáp.

Peápin le Bref àem àêët àai chia cho hai con laâ Charles vaâ Carloman; Carloman chïët (771), Charles têåp trung quyïìn binh trong nûúác vaâo tay mònh vaâ lïn laâm vua tûác laâ Charlemagne.

2. Charlemgne laâ möåt võ quöëc vûúng danh tiïëng nhêët thúâi Trung cöí.

Haáo chiïën vaâ xêm lûúåc, trûúác hïët öng lo múã röång laänh thöí. Trong khoaãng thúâi gian 45 nùm trõ vò, öng àaánh deåp hún 55 lêìn. Chiïën tranh öng gêy ra phêìn nhiïìu coá tñnh caách tön giaáo vaâ chñnh trõ. Quan troång nhêët laâ nhûäng trêån xaãy ra trïn àêët YÁ. Y Pha Nho, Germanie, taåi àoá Carlemagne àaánh thùæng àûúåc ngûúâi Lombard, Sarrzin vaâ Saxon.

Charlemgne toã ra möåt öng vua taân baåo. Àïí traã thuâ cho nhûäng giaáo sô hay ngûúâi Saxon giïët, öng cho xûã tûã trong ngaây taåi Verdun àïën 4.500 tuâ nhên. Nhiïìu böå laåc bõ öng àaây aãi.

Khi chiïëm cûá xûá Germanie, Charlemagne gùåp giöëng

38


rúå khaác laâ Slave àoáng bïn kia söng Elle, Danois hay Nor-mand úã baán àaão Julard Avars tûâ chêu AÁ sang àoáng taåi xûá Hung Gia Lúåi. Àïí chùån rúå Slaves, Charlemagne töí chûác taåi Germanie nhiïìu vuâng quên sûå sau naây laâ nhûäng yïëu töë lêåp thaânh xûá Phöí Löî Sô. Möåt vuâng quên sûå khaác àûúåc töí chûác úã Danube àïí ngùn Rúå Avars vaâ sau naây lêåp thaânh nûúác AÁo.

Nùm 800, chiïëm cûá àûúåc toaân thïí Têy Êu röìi, Char-lemagne xûng laâ hoaâng àïë La Maä vaâ àûúåc coi nhû laâ laänh tuå tñn àöì Da To uy thïë rêët lûâng lêîy.

3. Charlemagne vöën laâ ngûúâi ñt hoåc, nhûng siïng nùng, can àaãm vaâ coá taâi töí chûác. Öng lêåp triïìu àònh. Àònh thêìn göìm coá nhûäng võ sau naây:

Möåt võ coi vïì toaân thïí viïåc cai trõ goåi laâ quan Chêëp chaánh (Comte du Palais), möåt võ coi vïì viïåc tñn ngûúäng, tön giaáo goåi laâ quan Tû tïë. Dûúái hai võ naây coá quan Àaåi phaáp coi vïì vùn thû quan Thõ tuâng cai quaãn phoâng ngên khöë(1). Ngoaâi nhûäng chûác vuå quan troång êëy coân coá quan coi viïåc ùn uöëng cuãa vua goåi laâ quan Ngûå thiïån, quan giûä rûúåu cuãa vua goåi laâ quan Tûãu giaám, quan coi ngûåa vaâ lñnh hêìu goåi laâ quan Àöëc quên. Bao nhiïu chûác vuå noái trïn àïìu giao phoá trong tay nhûäng nhên vêåt quan troång nhêët cuãa triïìu àònh.

Charlemagne taân baåo trong khi chinh chiïën, cûúng quyïët viïåc cai trõ. Nhûng öng laåi khöng toã ra chuyïn chïë. Trong moåi vêën àïì cöng lñ, quên sûå, giaáo duåc, tön giaáo, möîi

(1) Ngên khöë thuöåc quyïìn vua.

39


nùm nhaâ vua àïìu cho múã àaåi höåi trûng cêìu yá kiïën cuãa dên chuáng. Vïì viïåc cai trõ àõa phûúng, Charlemagne chia nûúác thaânh khu vûåc goåi laâ “comteá” giao cho quan laåi do vua böí nhêåm vaâ baäi truêët, goåi laâ comte(1), Viïn quan laåi naây kiïm caã quyïìn haânh chñnh vaâ quên sûå, phaáp lñ vaâ taâi chñnh. Viïåc tön giaáo, tñn ngûúäng thò giao cho möåt giaáo sô cuäng laâ möåt quan laåi cuãa nhaâ nûúác.

Àïí kiïím soaát viïåc laâm cuãa caác “comte” vaâ giaáo sô, Charlemagne lo chêën chónh viïåc hoåc vêën trong dên gian àïí caác giaáo sô tiïån truyïìn baá tön giaáo. Nhúâ àoá maâ vùn hoåc nghïå thuêåt dûúái thúâi Charlemagne coá moâi hûng khúãi laåi.

Möîi tu viïån nhaâ vua bùæt phaãi múã möåt lúáp hoåc, caác giaáo sô, tùng lûä phaãi daåy cho dên tuång kinh, haát, tñnh toaán, luyïån vùn phaáp, têåp viïët chûä töët. Nhiïìu tu viïån höìi êëy àaä saãn xuêët àûúåc saách viïët tay rêët dïî àoåc. Nhaâ vua laåi cho múã caånh möîi giaáo àûúâng möåt trûúâng hoåc cho dên chuáng vaâo hoåc khöng lêëy tiïìn.

Vïì nghïå thuêåt thò khöng coá gò àaáng kïí trûâ möåt söë àïìn àaâi cung àiïån, phêìn nhiïìu phoãng theo löëi kiïën truác Byzantin(2).

(1) “Comteá” úã Êu chêu vaâo thúâi Trung cöí coá leä cuäng tûúng tûå nhû “löå” “àaåo” úã ta ngaây xûa. Ngaây nay laâ quêån tónh. Chûác comte àêy khöng phaãi laâ baá tûúác dûúái àoâi phong kiïën maâ laâ chûác quan laåi nhû ngaây xûa laâ Haânh khiïín, nay laâ Töíng àöëc.

(2) Xem laåi chûúng: Àïë quöëc Byzantin.

40


4. Nhûng khöng bao lêu àïë quöëc Charlemagne bõ qua phên.

Louis Le Deábonnaire ngûúâi kïë võ Charlemagne phaãi cùæt àêët chia laåi cho ba con laâ Lothaire Louis vaâ Charles Le Chauve àïí lêåp thaânh vûúng quöëc riïng.

Nùm 839, sau khi Louis De Deábonnaire chïët, ba quöëc vûúng êëy xung àöåt nhau. Röìi àïën 843, do hiïåp ûúác Verdun hoå chia àïë quöëc ra laâm ba: Lothaire xûng àïë trïn möåt laänh thöí göìm coá nûúác YÁ vaâ caác vuâng söng Rhöne Meuse; Charles xûng vûúng úã Têy böå xûá Franc lûu vûåc Escaut, söng Seine, söng Loire, söng Garonne, Louis chiïëm giûä vuâng àöng söng Rhin xûá Germanie.

Suöët hai thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, biïn giúái cuãa àïë quöëc laåi bõ caác rúå àaánh phaá. Phña Àöng rúå Slave, ngûúâi Tiïåp vaâ ngûúâi Hung àaánh phaá xûá Germanie. Phña Nam rúå Sarrazin, ngûúâi Höìi giaáo chêu Phi àaánh phaá miïìn duyïn haãi YÁ vaâ cuâng Provence. Phña têy, ngûúâi Normand do àûúâng biïín keáo túái xêm lêën.

Caác vua gioâng Carolingien vaâ chó lo tranh giaânh àïë võ maâ trúã thaânh suy nhûúåc. Hoå khöng àuã sûác baão vïå dên chuáng nûäa. Trong nûúác laåi baây ra möåt tònh traång höîn loaån maâ naån nhên bao giúâ cuäng laâ keã yïëu. Caác àaåi àõa chuã, tûác laâ caác laänh chuáa, bùæt àêìu töí chûác quên lûåc riïng trong laänh thöí cuãa mònh àïí tûå vïå. Thaânh trò phong kiïën tûâ àoá moåc lïn nhû nêëm. Dên chuáng àua nhau àïën xin laänh chuáa che chúã. Ai muöën àûúåc che chúã phaãi kñ túâ cam kïët chõu lïå thuöåc keã che chúã mònh.

41


Àöëi vúái laänh thöí nùçm trong tay laänh chuáa nhaâ vua mêët hïët uy quyïìn. Laänh chuáa thêu àõa tö khöng phaãi cho vua maâ cho mònh; chó huy chiïën tranh khöng phaãi vò vua maâ vò mònh. Àêët àai nûúác Phaáp bõ chia xeã thaânh vö söë thaái àõa.

Vaâo thïë kó thûá 9 vaâ thûá 10, möåt töí chûác xaä höåi múái thaânh lêåp, trong àoá ngûúâi naây tuây thuöåc ngûúâi kia: dên thön quï vaâ thaânh thõ trong möîi thaái àõa tuây thuöåc möåt laänh chuáa; laänh chuáa naây laâm chû hêìu möåt laänh chuáa khaác maånh hún; laänh chuáa sau naây laåi laâm chû hêìu cho möåt laänh chuáa khaác nûäa hoùåc cho nhaâ vua. Quyïìn lúåi vaâ traách nhiïåm cuãa möîi haång ngûúâi àaä àûúåc àõnh sùén trong möåt túâ húåp àöìng do hai bïn àïìu kñ.

Töí chûác xaä höåi múái naây goåi laâ chïë àöå phong kiïën. Taåi Gaule trong luác gioâng Carolingien suy nhûúåc thò

möåt gioâng khaác nöíi lïn. Nhúâ coá cöng chöëng laåi ngûúâi Nor-mands àïën xêm lêën maâ gioâng naây àûúåc nhiïìu uy tñn, thïë lûåc trong dên gian. Ngûúâi àêìu tiïn laâ Robert Le Fort möåt laänh chuáa maånh àoáng úã vuâng àêët giûäa söng Seine vaâ söng Loire. Con Robert le Fort laâ Eudes laänh chuáa úã Ba Lï, vò coá cöng phoâng thuã thaânh naây chöëng laåi ngûúâi Normand àïën vêy àaánh (885), nïn àûúåc tön laâm vua nùm 888.

Àïën luác naây vua xûá Gaule khöng coân chuát uy lûåc naâo nûäa. Quyïìn phïë lêåp nùçm trong tay àaân baâ, quyïìn thêìn vaâ giaáo sô. Hoå muöën cho ai laâm vua thò cho, boã ai thò boã. Khi thò hoå tön lïn ngöi möåt öng thuöåc gioâng Carolingien, khi thò hoå tön möåt öng thuöåc gioâng Robertien tûác con chaáu Robert, nïëu ngûúâi àûúåc tön lïn àoá biïët haânh àöång húåp yá

42


muöën vaâ quyïìn lúåi hoå. Ngöi vua khöng coân thïë lêåp nûäa maâ laåi do bêìu cûã.

Cuöëi thïë kó thûá 10, gioâng Carolingien bõ boã vaâ gioâng Capetien lïn thay. Àïë quöëc Charlemagne tan raä.

Nùm 987, caác hoaâng tûã Carolingien vò khöng traã nöíi tiïìn cöng bêìu cûã nïn boån àaåi thêìn tön Hugues Capet möåt laänh chuáa Phaáp, lïn ngöi. Tûâ àoá gioâng Carolingien bõ dûát hùèn. Hugues Capet múã àêìu triïìu Capeátien trõ vò nûúác Phaáp tûâ 987 àïën 1792 múái dûát.

Àïë quöëc Charlemagne, nhû vêåy, àaä hoaân toaân phên liïåt. ÚÃ YÁ caác laänh chuáa xûá Frioul vaâ Spoleâte àaánh nhau àïí tranh ngöi. Xûá Bourgogne vaâ Provence taách ra àïí thaânh vûúng quöëc àöåc lêåp.

Trong luác úã Phaáp chïë àöå phong kiïën baânh trûúáng nhû vêåy thò úã nûúác Àûác nïìn quên chuã coán àûáng vûäng. Caác vua nûúác Àûác coân àiïìu kiïån laâm chuã úã luåc àõa möåt caách tûúng àöëi trong voâng vaâi thïë kó nûäa, nhûng hoå khöng àuã sûác baão töìn nïìn vùn minh thûúång cöí lûu laåi.

43


TOÁM TÙÆT

1. Gioâng Meárovigien suy, Peápin le Bref trong hoå Peápin laâm cung quan xûá Austrasie chiïëm ngöi vua vaâ thaânh lêåp triïìu Carolingien (751).

2. Charlemagne, con Peápin Le Bref laâ möåt tay xêm lûúåc. Öng chi phöëi gêìn troån têy böå chêu Êu vaâ àûúåc giaáo hoaâng laâm lïî têën phong hoaâng àïë.

3. Charlemagne, laâ möåt nhaâ cai trõ gioãi. Öng thûúâng hoåp höåi nghõ àïí trûng cêìu yá kiïën cuãa dên, cöng böë caác phaáp lõnh, phaái khêm sai kiïím soaát caác quan laåi vaâ giaáo sô úã àõa phûúng. Öng chuá yá àïën sûå hoåc haânh chùm lo giaáo hoáa dên chuáng. Ngön ngûä vaâ vùn tûå àûúåc tu chónh. Mêìm vùn minh dûúái àúâi Charlemagne nhû muöën phuåc hûng.

4. Khöng bao lêu hiïåp ûúác Verdun (843) chia àïë quöëc Charlemagne laâm ba vûúng quöëc: Lotharingie, Germanie Francie, nhûäng vûúng quöëc naây laåi bõ caác giöëng Rúå, nhêët laâ ngûúâi Normand taân phaá. Caác laänh chuáa phaãi xêy dûång thaânh trò àïí baão vïå. Ngûúâi khöng àuã sûác tûå vïå phaãi nhúâ laänh chuáa che chúã, vò vêåy maâ chïë àöå phong kiïën thaânh hònh.

5. Vûúng quyïìn àïën luác naây suy nhûúåc túái nöîi quyïìn phïë lêåp do boån quñ töåc nùæm giûä. Hoå truêët gioâng Carolingien, luác êëy àaä kiïåt quïå, vaâ bêìu Hugues Capet lïn laâm vua (987).

44


CHÛÚNG VII

CHÏË ÀÖÅ XAÄ HÖÅI TRONG THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN

1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån. 2. Àùèng cêëp trong xaä höåi phong kiïën. a. Giai cêëp quñ töåc; b. Giai cêëp nöng dên; 3. Àúâi söëng nöng nö. 4. Thûúng maäi, kô nghïå phaát àaåt; giai cêëp thõ dên

ra àúâi. 1. Chïë àöå phong kiïën laâ möåt chïë àöå xaä höåi têët nhiïn

phaãi xuêët hiïån trong möåt thúâi kò lõch sûã naâo àoá àïí giaãi quyïët nhûäng vêën àïì xaä höåi trong nhûäng khùèng àõnh lõch sûã nhêët àõnh. Thúâi àaåi lõch sûã êëy, úã Têy Êu caác àïë quöëc tan raä, vùn minh thûúång cöí suy nhûúåc, trêåt tûå xaä höåi àöí naát. Con ngûúâi chó biïët àaánh nhau, giïët nhau. Chñnh trong caãnh höîn loaån êëy möåt trêåt tûå xaä höåi múái àûúåc thaânh lêåp. Thoaåt tiïn nhûäng keã yïëu, vò baãn nùng sinh töìn, caãm thêëy sûå cêìn thiïët phaãi tûå vïå, tòm túái möåt ngûúâi cêìm àêìu. Ngûúâi êëy coá

45


thïí laâ möåt tuâ trûúãng rúå, möåt giaáo sô, möåt quan laåi, möåt tay àõa chuã hay möåt tïn gian huâng. Bêët cûá ngûúâi naâo coá àuã sûác maånh, can àaãm cuäng àûúåc hoå tön lïn àïí deåp loaån, lêåp laåi an ninh trêåt tûå. Ngûúâi yïëu tön ngûúâi maånh, ngûúâi maånh êëy laåi phuåc tuâng ngûúâi maånh hún nûäa. Cûá nhû thïë sûå àoaân kïët tûå nhiïn giûäa ngûúâi maånh vaâ ngûúâi yïëu, ngûúâi baão höå vaâ ngûúâi lïå thuöåc biïën thaânh caái hïå thöëng phong kiïën.

Buöíi àêìu, ngûúâi yïëu muöën àûúåc ngûúâi maånh che chúã phaãi àoáng goáp möåt phêìn taâi saãn hoùåc möåt phêìn huï lúåi àïí nuöi voä sô, sùæm khñ giúái, phaãi nöåp möåt phêìn cöng xêy àùæp thaânh trò. Thaânh trò naây khúãi àêìu laâ chöî moåi ngûúâi túái êín nuáp hoùåc cêët cuãa caãi khi coá giùåc. Nhû vêåy laâ tûå vïå maâ buöíi àêìu moåi ngûúâi bùçng loâng tön ngûúâi cêìm àêìu, àoáng goáp àïí cho ngûúâi êëy töí chûác binh àöåi vaâ xêy àùæp thaânh thaânh trò. Dêìn dêìn söë ngûúâi lïå thuöåc caâng àöng, uy quyïìn ngûúâi cêìm àêìu caâng lúán. Röìi traãi qua möåt thúâi gian, ngûúâi naây àaánh deåp àûúåc ngûúâi kia, àêët àai têåp trung vaâo möåt söë ñt ngûúâi thêåt maånh khi êëy àaä thaânh ra hoaâng àïë, quöëc vûúng, laänh chuáa, ngûúâi naây tuây thuöåc ngûúâi kia vaâ dûúái cuâng hïët laâ àaåi àa söë nöng dên.

Àoá laâ uy nguyïn chïë àöå phong kiïën. Nhûng caái quaá trònh thò möîi núi möåt khaác, cho àïën caái thïí daång cuãa noá cuäng vêåy. Thïí daång thñch nhêët laâ quên chuã, nhûng coá núi nhû úã Phaáp, sau khi àïë quöëc Charlemagne tan raä möåt thúâi kò rêët lêu, vua gêìn nhû khöng coá, thïë maâ chïë àöå phong kiïën cuäng rêët thõnh haânh. Coân nhû úã Anh khi chïë àöå phong kiïën múái thaânh lêåp, Anh àaä laâ möåt quöëc gia quên chuã kiïn

46


cöë dûúái triïìu Guillaume Le Conqueárant. Nhûng caái thïí daång chñnh trõ khöng quan troång lùæm.

Phêìn quan troång úã núi caác möëi liïn quan kinh tïë trong chïë àöå phong kiïën.

2. Giai cêëp quñ töåc laåi chia ra chuã tïí vaâ chû hêìu. Chuã tïí laâ möåt laänh ch1ua maånh hún hïët coá nhiïìu àêët àai hún hïët vaâ àaä cùæt möåt maãnh àêët àai êëy laâm thaái àõa (hay phong àõa) cho möåt laänh chuáa khaác yïëu hún àïí àöíi lêëy cöng viïåc. Ngûúâi nhêån àêët cuãa chuã tïí laâ chû hêìu. Nhûng trïn võ chuã tïí naây coá thïí coá möåt chuã tïí khaác maånh hún nûäa, cho nïn möåt laänh chuáa coá thïí vûâa laâ chuã tïí vûâa laâ chû hêìu.

Möåt chû hêìu muöën laâm chuã chñnh thûác möåt thaái àõa phaãi chõu thêìn thuöåc möåt laänh chuáa. Ngûúåc laåi laänh chuáa phaãi têën phong chû hêìu, giao cho chû hêìu möåt vêåt gò coá thïí tiïu biïíu cho thaái àõa(1). Tûâ àoá laänh chuáa phaãi binh vûåc, che chúã chû hêìu. Khi naâo chû hêìu phaãn nghõch thò laänh chuáa múái coá quyïìn thêu höìi àêët (thaái àõa) laåi. Àöëi laåi, chû hêìu phaãi phuåc dõch võ chuã tïí cuãa mònh, phaãi cuâng chuã tïí cuãa mònh ài àaánh giùåc, phaãi nöåp thuïë, phaãi triïìu cöëng.

Laâm chuã möåt thaái àõa, laänh chuáa (chuã tïí, hoùåc chû hêìu) coá uy quyïìn cuãa möåt öng vua trong thaái àõa êëy: thêu àõa tö, xûã àoaán, àaánh giùåc, àuác tiïìn. Laänh chuáa coá thïí lêåp triïìu riïng, xêy dûång lêu àaâi, thaânh quaách riïng.

a) Laänh chuáa trûúác hïët laâ möåt tûúáng giùåc. Muöën coá

(1) Vêåt êëy laâ túâ khïë ûúác chùèng haån.

47


àuã tû caách laâm laänh chuáa, ngûúâi quñ töåc khi coân thiïëu niïn phaãi cúäi ngûåa, bùæn cung, cêìm gûúm, giaáo vaâ phaãi hoåc sùn bùæn. Lúán lïn, phaãi theo hêìu vua têåp caách phoâ taá. Sûå giaáo duåc àïën àoá múái àûúåc hoaân thaânh vaâ ngûúâi quñ töåc múái àûúåc vua phong laâm hiïåp sô.

Ba viïåc laâm cöët yïëu cuãa nhaâ quñ töåc laâ àaánh giùåc, sùn bùæn vaâ cúäi ngûåa àêëu gûúm. Möåt laänh chuáa muöën khai chiïën vúái laänh chuáa lên cêån mònh luác naâo cuäng àûúåc. Muåc àñch chiïën tranh laâ bùæt ngûúâi, cûúáp cuãa. Chiïën tranh giûäa laänh chuáa thûúâng xaãy ra luön: noá laâ möåt tai hoåa bêët tuyïåt cho dên gian söëng dûúái chïë àöå phong kiïën.

Nhûäng luác thaái bònh thò caác laänh chuáa duâng caác cuöåc kõ àêëu (cúäi ngûåa àêëu gûúm) àïí so taâi vúái nhau. Àoá laâ möåt caách têåp nghïì chinh chiïën: caác laänh chuáa lêëy chiïën tranh laâm möåt nghïì. Ngoaâi ra hoå sùn bùæn: sùn bùæn laâ möåt phûúng tiïån cung cêëp vêåt thûåc.

Caác laänh chuáa thûúâng múã yïën tiïåc àïí tiïu khiïín. Hoå lêëy sûå àaäi àùçng nhau laâm möåt vinh dûå vaâ quan khaách thûúâng àöng vö kïí. Nhiïìu laänh chuáa mang ngheâo vò yïën tiïåc. Àïí giûä mûåc söëng xa xó êëy, hoå ài vay núå, boác löåt nöng dên, töí chûác nhûäng cuöåc cûúáp giêåt keã ài àûúâng.

Caãnh khöí cuãa dên chuáng khöng kïí xiïët. Chïë àöå xaä höåi êëy àûáng vûäng àûúåc möåt phêìn lúán nhúâ coá giaáo àûúâng. Tön giaáo lo àiïìu hoâa nhûäng mêu thau64n xaä höåi. Giaáo àûúâng àûáng ra laâm cho têåp tuåc phong kiïën búát taân baåo, daä man: àùåt ra lïå “Thiïn chuáa hûu chiïën” (Trïve De Dieu), àõnh laåi qui chïë chiïën tranh vaâ ngùn búát sûå baânh trûúáng cuãa noá.

48


Giaáo àûúâng baão rùçng ngûúâi hiïåp sô xûáng danh hiïåp sô, trûúác khi xuêët chinh, phaãi thïì ùn úã trong saåch, ngay thùèng, baão vïå ngûúâi tu haânh, àaân baâ, treã con, ngûúâi giaâ yïëu, cö quaã.

b) Haång ngûúâi àöng hún hïët vaâ bõ àaây àoåa hún hïët dûúái chïë àöå phong kiïën laâ nöng dên. Hoå bõ liïåt vaâo haång haå tiïån, chó coá böín phêån caây bûâa, tröìng tóa àïí cung cêëp vêåt thûåc cho xaä höåi. Tuy söëng nhúâ hoå, giai cêëp quñ töåc àöëi vúái hoå chó biïët khinh khi baåc àaäi.

Nöng dên cuäng chia ra tûâng haång: nöng nö vaâ nöng dên tûå do. Trong chïë àöå phong kiïën nöng nö phaãi tuây àõa chuã vaâ khöng àûúåc rúâi boã miïëng àêët hoå caây. Vïì mùåt kinh tïë möëi tûúng quan giûäa hoå vaâ àõa chuã khöng coá gò gùæt gao chùåt cheä lùæm. Miïëng àêët nùçm trong tay, hoå àem cöng sûác ra laâm, röëi ùn möåt phêìn, coân möåt phêìn àem naåp àõa chuã. Laâm ñt laâm nhiïìu, laâm hay laâm dúã tuây úã sûác mònh, miïîn laâ naåp àuã àõa tö. Nhûng vïì mùåt phaáp luêåt thò möëi tûúng quan giûäa hoå vaâ àõa chuã gùæt gao lùæm. Phaáp luêåt laâ möåt phûúng tiïån rêët maånh àïí àaân aáp, boác löåt nöng dên. Dêìu cûåc khöí àïën bûåc naâo ài nûäa nöng nö khöng coá quyïìn boã àêët cuãa laänh chuáa (àõa chuã). Nöng nö thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa àõa chuã: hoå coá thïí bõ baán àúå hoùåc laâm quaâ biïëu theo vúái miïëng àêët hoå caây. Nïëu miïëng àêët êëy thuöåc quyïìn nhiïìu àõa chuã thò caác chuã nhên miïëng àêët êëy coá thïí àem con caái nöng nö chia cho nhau. Toám laåi nöng nö àöëi vúái àõa chuã chó laâ moán àöì duâng, ngûúâi chuã muöën duâng caách naâo cuäng àûúåc.

Nöng dên tûå do khaác vúái nöng nö laâ khöng thuöåc quyïìn laänh chuáa, coá thïí tûå do kïët hön, dúâi chöî úã vaâ lûu taâi saãn laåi cho con.

49


Nhûng caã nöng nö lêîn nöng dên tûå do àïìu phaãi laâm troân nhûäng nhiïåm vuå sau naây àöëi vúái àõa chuã:

- Nöåp cho àõa chuã möåt söë àõa tö vaâ möåt phêìn muâa maâng, gia suác cuãa mònh àïí àïìn buâ miïëng àêët laänh chuáa giao cho mònh hûúãng:

- Nöåp möåt söë thuïë thên; - Chõu möåt söë ngaây cöng sûu tûác laâ nhûäng ngaây laâm

thñ cöng cho laänh chuáa hoùåc àïí caây àêët, chúã rûúåu hoùåc veát haâo chung quanh thaânh trò;

- Phaãi àem nho, luáa vaâ böåt àïën eáp xay vaâ nûúáng taåi baân eáp, cöëi xay vaâ loâ cuãa laänh chuáa àïí röìi phaãi traã möåt moán thuïë.

Riïng àöëi vúái nöng nö, àõa chuã muöën bùæt laâm lao dõch hay sûu thuïë àïën mûåc naâo cuäng àûúåc.

3. Tûâ buöíi àêìu chïë àöå phong kiïën, nöng nö àaä dñnh khùæn vúái miïëng àêët. Vaâ úã miïëng àêët êëy hoå gùåp toaân khöí nhuåc. Têët caã sûå hoaåt àöång bïìn bô, khoá nhoåc roát cuöåc chó nuöi àûúåc caái maång söëng, möåt maång söëng khöng hún maång söëng con vêåt bao nhiïu.

Nhaâ úã laâ tuáp lïìu tranh thiïëu khñ trúâi, thiïëu aánh saáng, giûúâng laâ möåt têëm vaán vaâ möåt bõ rúm, ghïë ngöìi laâ möåt boá raå, àöí bïëp nuác toaân bùçng göî; thûác ùn laâ nhûäng rau coã tûå mònh tröìng lêëy. Naån àoái keám xaãy ra khöng ngúát. Ngûúâi ta phaãi giïët choác, cûúáp giêåt lêîn nhau àïí söëng. Boån cûúáp àûúâng tung hoaânh khùæp núi. Boån laänh chuáa, boån quñ töåc gioãi ùn chúi vaâ boác löåt maâ khöng biïët binh

50


vûåc nhûäng keã phuåc dõch mònh. Cuâng quaá, nöng dên nöíi lïn laâm loaån. Möåt lêìn laâm loaån hoå bõ àaân aáp thùèng tay(1).

Nhûng cuöëi thúâi Trung cöí giai cêëp quñ töåc thêëy rùçng àiïìu kiïån sinh hoaåt êëy, nöng dên khoá laâm viïåc àùæc lûåc àûúåc khiïën quyïìn lúåi cuãa hoå thiïåt thoâi vaâ àõa võ, sinh maång cuãa hoå khöng vûäng. Hoå tòm caách caãi thiïån àúâi söëng cuãa nöng dên, àïí nöng dên àûúåc yïn öín laâm ùn, cho pheáp nöng nö àûúåc duâng tiïìn chuöåc laåi tûå do vaâ traã möåt moán thuïë thên nhêët àõnh. Àöëi vúái nöng dên tûå do hoå cuäng giaãm àõa tö, búát chiïën dõch.

4. Dûúái chïë àöå phong kiïën thaânh thõ cuäng phaãi lïå thuöåc laänh chuáa. Giai cêëp thõ dên (dên úã thaânh thõ) cuäng nhû nöng dên phaãi naåp àõa tö, thuïë thên, laâm sûu dõch, chõu quyïìn xûã phaåt cuãa laänh chuáa.

Nhûng trong luác nöng dên rúâi raåc úã thön quï thò boån phuá haâo biïët töí húåp thaânh caác àoâan thïí tön giaáo, boån thuã cöng biïët liïn kïët trong àoaân thïí cöng nghïå, boån thûúng nhên biïët qui tuå trong caác àöìng minh thûúng nghiïåp. Nhúâ vêåy giai cêëp thõ dên thaânh möåt lûåc lûúång maâ laänh chuáa khöng daám khinh thûúâng. Vaâo thïë kó 12, nhên coá chiïën tranh thêåp tûå (croisades) thûúng maäi phaát àaåt maånh vaâ tùng gia thïë lûåc cuãa thaânh thõ. Trïn àûúâng tiïën hoáa cuãa xaä höåi, thûúng maäi vaâ cöng nghïå laâ nhûäng mêu thuêîn giïët chïët chïë àöå phong kiïën sau naây.

Khi àaä giaâu vaâ maånh röìi giai cêëp thõ dên do phuá haâo cêìm àêìu tòm caách haån chïë quyïìn àöåc àoaán cuãa laänh chuáa. Hêìu hïët, hoå kïët chùåt haâng nguä, vaâ hoåp thaânh liïn minh.

51


Hoùåc duâng tiïìn àïí chuöåc, hoùåc duâng voä lûåc àïí àoâi, nhiïìu thaânh thõ giaânh laåi àûúåc quyïìn tûå trõ. Quyïìn tûå trõ êëy do möåt hiïën chûúng baão àaãm, nhûäng thaânh thõ àaä thoaát khoãi uy quyïìn laänh chuáa röìi thò goåi laâ thaânh thõ tûå trõ hoùåc thaânh thõ tû saãn (ville bourgeoise).

Caác vua vaâ laänh chuáa höìi thïë kó 11 muöën duå dên túái laâm cho àêët àai mònh tùng thïm giaá trõ, tûå yá thaão hiïën chûúng baão àaãm quyïìn lúåi cho hoå. Do àoá nhiïìu thaânh thõ tûå trõ àûúåc thaânh lêåp thïm.

Tiïën lïn möåt bûúác nûäa giai cêëp phuá haâo tranh àêëu àoâi quyïìn mònh cai trõ lêëy mònh. Hoå thaânh lêåp nhûäng àö thõ coá tñnh caách cöång hoâa dên chuã. Hoå tûå cûã nhûäng võ trûúãng quan àïí cai trõ thaânh thõ. Caác trûúãng quan êëy húåp thaânh höåi àöìng thõ xaä do möåt thõ trûúãng chuã tõch. Thõ xaä coá quyïìn khai chiïën hay kñ hoâa ûúác, quyïìn töí chûác quên àöåi vaâ vïå binh, quyïìn duâng cúâ xñ, huy hiïåu, êën tó riïng. Noá vêîn tuây thuöåc möåt võ chuã tïí, nhûng cuäng coá thïí thêu nhêån chû hêìu. Toám laåi noá y nhû möåt thaái àõa phong kiïën.

Nhúâ sûå phaát àaåt cuãa thûúng maäi, boån thûúng nhên maånh dêìn lïn. Hoå baânh trûúáng giûäa giai cêëp quñ töåc vaâ giai cêëp nöng dên vaâ sau naây hoå laâm thaânh giai cêëp tû saãn, cuäng goåi laâ àïå tam cêëp (tiers eátat).

(1) Thúâi Trung cöí úã chêu Êu ngoaâi nhûäng cuöåc baåo loaån nhoã thûúâng xaãy ra coá nhûäng cuöåc lúán coá tiïëng trong lõch sûã nhû phong traâo Jacquerie úã Phaáp, chiïën tranh nöng dên úã Àûác, phong traâo Pougatchew úã Nga…

52


TOÁM TÙÆT

1. Chïë àöå phong kiïën laâ chïë àöå xuêët hiïån trong möåt thúâi kò lõch sûã nhêët àõnh. Trong thúâi kò êëy xaä höåi thiïëu trêåt tûå, thiïëu an ninh, dên chuáng phaãi tön lïn ngûúâi cêìm àêìu vaâ goáp taâi saãn sûác lûåc àïí tûå vïå chung. Lêu ngaây ngûúâi cêìm àêëu êëy biïën thaânh laänh chuáa, quöëc vûúng, hoaâng àïë, vaâ quay laåi thöëng trõ ngûúâi tön mònh lïn.

2. Xaä höåi phong kiïën chia ra nhiïìu giai cêëp maâ giai cêëp cùn baãn laâ quñ töåc, nöng nö.

a) Cöng viïåc quan troång cuãa giai cêëp quñ töåc laâ àaánh giùåc. Ngoaâi ra, hoå cúäi ngûåa, àêëu gûúm, vaâ sùn bùæn. Hoå gêy nhiïìu thöëng khöí cho nhên dên. Giaáo àûúâng phaãi ra lïå “Thiïn chuáa hûu chiïën” (Trïve De Dieu) àïí haån chïë chiïën tranh vaâ caãi caách têåp tuåc trong cêëp àùèng cêëp voä sô.

b) Giai cêëp sanh saãn laâ nöng nö. Hoå phaãi laâm viïåc àïí phuång sûå giai cêëp quñ töåc: nöåp àõa tö, thuïë thên vaâ gaánh moåi àaãm phuå chiïën tranh.

3. Àúâi söëng cuãa nöng nö thêåt laâ khöí cûåc. Ngay tûâ buöíi àêìu, hoå phaãi dñnh khùæn vaâo miïëng àêët. Hoå bõ boác löåt möåt caách taân nhêîn. Lùæm khi hoå nöíi loaån, nhûng àïí röìi bõ àaân aáp thùèng tay. Vïì sau giai cêëp quñ töåc cho hoå àûúåc duâng tiïìn mua chuöåc laåi tûå do.

4. ÚÃ thaânh thõ giai cêëp phuá haâo biïët àoaân kïët tranh àêëu, bùæt laänh chuáa traã laåi tûå do (tûå do êëy àûúåc hiïën chûúng baão àaãm). Trong caác thõ xaä hoå àoâi àûúåc quyïìn tûå trõ.

53


CHÛÚNG VIII

GIAÁO HÖÅI TRONG CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN

1. Xaä höåi cöng giaáo vaâ phong traâo caãi caách trong giaáo höåi.

2. Uy quyïìn tön giaáo thúâi Trung cöí. 3. Chiïën tranh Thêåp Tûå. a) Nguyïn nhên.

b) Caác cuöåc chiïën tranh. c) Kïët quaã.

1. Tûâ thïë kó 11, uy quyïìn giaáo hoaâng möåt ngaây möåt lúán. Giaáo hoaâng chó huy toaân thïí xaä höåi Cöng giaáo, töí chûác viïåc cai trõ theo kiïíu möåt quöëc gia quên chuã, trong àoá öng laâ vua.

Giaáo hoaâng lêëy tùng lûä laâm lúåi khñ cai trõ, vaâ tùng lûä laâ ngûúâi suöët àúâi chó biïët phuång sûå tön giaáo. Tùng lûä chia ra laâm hai haång.

Haång tùng lûä thïë tuåc göìm coá tö íng giaám muåc

54


(archevï que) coi giaáo àöì trong möåt tónh: dûúái töíng giaám muåc coá giaám muåc coi möåt giaáo khu; giaám muåc laåi coá giaáo sô phuå taá; sau hïët laâ linh muåc coi giaáo àûúâng trong laâng hoùåc trong thaânh phöë. Uy quyïìn vaâ sinh hoaåt cuãa caác võ giaám muåc cuäng tûúng tûå nhû caác laänh chuáa.

Haång chñnh thûác göìm têët caã tu sô söëng trong tu viïån, tõnh xaá theo möåt giaáo qui nhêët àõnh àùåt riïng cho möîi thûá tu viïån, möîi tõnh xaá. Nhûäng tu viïån cuâng theo möåt giaáo qui húåp thaânh möåt àoaân thïí (ordre). Àoaân thïí phöí cêåp hún hïët laâ àoaân thïí gioâng Beáneádictin. Tûâ thïë kó 10 àïën 12, nhên sûå caãi caách trong giaáo höåi coá nhiïìu àoaân thïí nhû àoaân thïí gioâng Cluny, gioâng Chartreux v.v… ra àúâi nhùçm muåc àñch caãi caách têåp tuåc, binh vûåc giaáo lñ(1).

Phong traâo caãi caách naây khöng bïìn. Dêìn dêìn caác àoaân thïí noái trïn àïìu suy àoåa hïët. Àïën àêìu thïë kó 13, hai àoaân thïí khaác, àoaân thïí gioâng Franciscain vaâ doâng Dominicain ra àúâi àïí tiïëp tuåc cöng viïåc caãi caách. Khaác hùèn vúái caác àoaân thïí trûúác, hai àoaân thïí naây chöëng laåi àúâi söëng xa hoa cuãa giaáo sô, tuyïn truyïìn löëi söëng àaåm baåc, ngheâo khöí. Caác tu

(1) Trong chïë àöå phong kiïën tön giaáo àaä thaânh ra möåt lúåi khñ binh vûåc quyïìn lúåi quñ töåc, tùng lûä. Vò vêåy maâ trong dên chuáng, trong giúái tu haânh phaát ra möåt lûåc lûúång caãi caách, cöë giûä laåi àaåo àûác trong saåch. Phong traâo caãi caách Cluny do àoá maâ ra. Phong traâo naây bùæt àêìu tûâ Bó úã vuâng Flandre vaâ Hainaul röìi tiïën triïín maånh úã Cluny (Bourgogne). Phong traâo lan röång caã nûúác Phaáp, traân sang YÁ vaâ La Maä. Vïì phûúng diïån vùn hoáa phong traâo naây àaä laâm söëng laåi nghïå thuêåt kiïën truác roman trong nhûäng tu viïån, giaáo àûúâng thuöåc phaái Cluny. (Les grands courants de l’histoire Universelle cuãa Jacques Pirenne).

55


sô trong àoaân thïí khöng àûúåc giûä taâi saãn riïng. Hoå phaãi laâm lêëy maâ ùn hoùåc söëng nhúâ cuãa böë thñ. Búãi vêåy àoaân thïí hoå cuäng àûúåc goåi laâ àoaân thïí haânh khêët (orde des mendiants); hoå rúâi tu viïån, lêîn vaâo trong dên chuáng àïí giaãng kinh nhû caác sûá àöì àaåo Da Tö buöíi àêìu. Hoå chuã trûúng phaãi thûúng yïu keã bêìn khöí, vaâ lo múã mang tri thûác cho moåi ngûúâi. Hoå chiïëm möåt àõa võ troång yïëu trong caác àaåi hoåc àûúâng. Chñnh àoaân thïí haânh khêët naây àaä saãn xuêët àûúåc nhûäng nhaâ àaåi tû tûúãng nhû Roger Bacon vaâ Thomas d’Aquin.

2. Trong chïë àöå phong kiïën, vai troâ giaáo höåi quan troång lùæm. Àùèng cêëp tùng lûä chùèng nhûäng kiïím soaát àúâi söëng cuãa tñn àöì maâ coân chi phöëi caã caác thõ xaä, möåt phêìn toâa aán, bõnh viïån vaâ trûúâng hoåc.

Kô luêåt giaáo höåi rêët nghiïm khùæc. Àöëi vúái keã phaåm töåi nheå thò giaáo höåi bùæt phaãi saám höëi, nhõn àoái trong möåt thúâi gian hoùåc daâi, hoùåc ngùæn, vaâo úã tu viïån, ài lïî baái möåt núi xa. Kïë àïën laâ bõ phoáng truåc. Keã phaåm töåi bõ loaåi boã ra ngoaâi àoaân thïí tön giaáo: khöng àûúåc dûå thaánh lïî, coá khi khöng àûúåc giao thiïåp vúái caác tñn àöì khaác. Nïëu töåi nhên laâ möåt quöëc vûúng hay laänh chuáa thò giaáo höåi ra lõnh cêëm chó moåi sûå lïî baái trong laänh thöí cuãa vua hay laänh chuáa àoá.

(1) Lõch sûã thuêåt laåi cuöåc xung àöåt lñ thuá giûäa hoaâng àïë Henri 4 xûá Germanie vaâ Giaáo hoaâng Greágoire VII. Hoaâng àïë khöng kïí àïën lúâi ngùn cêëm cuãa Giaáo hoaâng, tûå tiïån baán tu viïån vaâ phong giaáo sô. Nùm 1075, Hoaâng àïë haå chiïëu baäi chûác caã Giaáo hoaâng. Àûúåc tin êëy Giaáo hoaâng phoáng truåc hoaâng àïë vaâ huãy boã lúâi tuyïn thïå cuãa caác chû hêìu àöëi vúái hoaâng àïë.

56


Àoá laâ möåt caách xuái giuåc tñn àöì eáp buöåc vua hay laänh chuáa phaãi qui phuåc giaáo höåi(1).

Àöëi vúái nhûäng taâ àaåo (tön giaáo, tñn ngûúäng hay tû tûúãng traái vúái àaåo Da Tö) thò giaáo höåi duâng túái tön giaáo phaáp àònh. Tñn àöì taâ àaåo thûúâng bõ caác thûá khöí hònh rêët ghï gúám vaâ sau cuâng bõ hoãa thiïu. Àöëi vúái möåt vuâng hay möåt nûúác theo taâ giaáo thò giaáo höåi chuã trûúng chiïën tranh chinh phaåt goåi laâ thaánh chiïën(1).

3. Tûâ nùm 1096 àïën 1270, coá taám cuöåc thaánh chiïën lúán tûác laâ chiïën tranh thêåp tûå.

a) Nhûäng cuöåc chiïën tranh naây do tñn àöì àaåo Da Tö

Viïåc naây quan hïå lùæm vò trêåt tûå phong kiïën cùn cûá vaâo lúâi thïì. Caác laänh chuáa nûúác Àûác li khai vúái hoaâng àïë vaâ haång möåt nùm hoaâng àïë phaãi qui thuêån giaáo hoaâng. Laänh chuáa xûá Souabe toan khai chiïën vúái hoaâng àïë nûäa. Thêëy nguy, Henri 4 àïën taåi thaânh Canossa àïí xin löîi giaáo hoaâng. Hoaâng àïë bùæt vúå vaâ con trai ba tuöíi ài böå qua nuái Alpes, chõu moåi sûå àau khöí. Àïën núi, hoaâng àïë phaãi àûáng chûn khöng trong tuyïët ba ngaây xin giaáo hoaâng cho yïët kiïën. Khi giaáo hoaâng chõu tiïëp, hoaâng àïë nùçm dûúái àêët dang tay nhû thêåp tûå giaá. Giaáo hoaâng àöång loâng tha töåi. Nhûng thúâi Trung cöí, ngûúâi ta khinh thûúâng sûå trûâng phaåt nhuåc nhaä. Henri 4 khi trúã vïì xûá thò àaánh deåp vua xûá Souabe vaâ khi thêëy mònh maånh thïë röìi, boã luön lúâi cam kïët vúái giaáo hoaâng.

(1) Vaâo thïë kó thûá 12, 13 úã miïìn Nam nûúác Phaáp coá nhiïìu thûá tön giaáo traái vúái àaåo Da Tö, ra àúâi vaâ gieo nhiïìu aãnh hûúãng. Nhû dên thaânh phöë Albi tin rùçng coá thêìn Thiïån vaâ thêìn AÁc, linh höìn ngûúâi ta coá thïí àêìu thai vaâo thuá vêåt vaâ cêëm ùn thõt thuá vêåt. Àïí baâi trñ taâ giaáo, giaáo hoaâng Innocent III quyïët àõnh thaánh chiïën (1028) vaâ trong voâng 18 nùm caã vuâng Nam nûúác Phaáp bõ ngêåp trong maáu lûãa.

57


Têy Êu chuã trûúng àïí giaãi thoaát thaánh möå chuáa Jeásu-Christ luác êëy bõ tñn àöì Höìi giaáo chiïëm cûá.

Vêåy nguyïn nhên àêìu tiïn gêy ra chiïën tranh thêåp tûå laâ àûác tin. Nguyïn thaánh àõa Jeárusalem trûúác kia thuöåc vïì tñn àöì àaåo Da Tö. Nhûng vaâo thïë kó 11 úã Àöng Êu xuêët hiïån möåt dên töåc theo Höìi giaáo goåi laâ ngûúâi Thöí Seljoucides. Tûâ Tên Cûúng àïën, hoå tiïu diïåt àïë quöëc AÁ Rêåp úã Bagdad, chiïëm Tiïíu AÁ cuãa Hi Laåp, chiïëm Syrie vaâ hùm doåa Con-stantinople. Nùm 1071, hoå chiïëm Jeárusalem.

Laâm chuã xûá naây, hoå nghiïm cêëm tñn àöì àaåo Da Tö túái thaánh àõa vaâ giïët haåi nhûäng keã ài haânh lïî. Ngoaâi lñ do thuöåc tñn ngûúäng êëy, coân nhûäng lñ do khaác khöng keám phêìn quan troång laâ caác laänh chuáa muöën nhên cú höåi chiïëm àêët, boån voä sô thñch phiïu lûu túái nhûäng núi xa laå; haång nöng dên muöën tòm túái nhûäng núi hoå coá thïí caây cêëy tûå do; lñ do sau cuâng laâ tñn àöì àaåo Da Tö úã Phi Chêu bõ ngûúâi Thöí àaánh àuöíi, nay phaãn cöng laåi ngûúâi Thöí(1).

Giaáo hoaâng Urbain II àïì xûúáng chiïën tranh taåi höåi nghõ

(1) Caác sûã gia coi viïåc ngûúâi Thöí xêm lùng Chêu AÁ cuäng nhû ngûúâi Germain xêm lùng Àïë quöëc La Maä. Kïët quaã laâ vùn minh suy suåp. Cöng thûúng nghiïåp sa suát vaâ nöng nghiïåp phong kiïën maånh lïn tiïu diïåt tinh thêìn tön troång caá nhên cuãa vùn minh Höìi giaáo. Vúái ngûúâi Thöí vùn minh Höìi giaáo khöng coân khoan höìng àöëi vúái caác tön giaáo àöåc thêìn nhû höìi thïë kó 9, 10 maâ trúã thaânh cuöìng tñn heåp hoâi. Vò cuöìng tñn maâ ngûúâi Thöí Höìi giaáo àoáng cûãa Jeárusalem, khiïën tñn àöì Da Tö hùng haái vaâo chiïën tranh thêåp tûå thûá nhêët.

58


cöng giaáo Clermon ngaây 27 thaáng 11 nùm 1095, vaâ Pierre l’Ermite laänh cöng viïåc hö haâo quêìn chuáng.

b) Trong möåt thöng tri gúãi caác giaáo sô, giaáo hoaâng hûáa xaá töåi cho nhûäng töåi nhên naâo tham dûå chiïën tranh. Vúå con, taâi saãn cuãa chiïën sô àûúåc giaáo höåi baão vïå. Nhûäng keã àoái khöí, thêët nghiïåp, boån lûu manh thûâa cú höåi keáo tûâng àoaân ài cûúáp giêåt. Àïën àêu hoå bõ xua àuöíi, nguyïìn ruãa àïën àoá. Hoå chïët àûúâng chïët saá rêët nhiïìu. Qua túái Tiïíu AÁ ñt ngûúâi thoaát khoãi tay ngûúâi Thöí.

Trong cuöåc chiïën tranh thêåp tûå àêìu, ngoâai caác laänh chuáa, nhêët laâ caác laänh chuáa nûúác Phaáp, khöng coá möåt quöëc vûúng naâo tham dûå.

Söë lñnh chaánh qui göìm möåt triïåu ngûúâi. Hoå àïën tuå hoåp trûúác thaânh Constantinople nùm 1907 theo sûå chó huy cuãa möåt öng hoaâng Bó, cöng tûúác Godefroi de Bouillon. Tûâ àoá hoå tiïën sang Chêu AÁ. Khi túái Jeárusalem hoå chïët gêìn hïët, phêìn bõ quên Thöí giïët, phêìn thiïëu nûúác uöëng. Söë quên coân laåi chó àöå 40 ngaân ngûúâi. Nhúâ àûác tin thuác àêíy, hoå têën cöng Jeárusalem vaâ khi chiïëm àûúåc, hoå töí chûác tónh naây thaânh möåt quöëc gia phong kiïën theo khuön mêîu chïë àöå phong kiïën chêu Êu, chia thaânh thaái àõa bao göìm caác laänh Thöí Edesse Antioche vaâ Tripoli. Nhûng caác thaái àõa naây laåi xung àöåt nhau. Quöëc vûúng Jeárusalem khöng àuã quyïìn lûåc chïë ngûå caác chû hêìu; boån naây àeo àuöíi möîi ngûúâi möåt àûúâng löëi chñnh trõ riïng.

Trong luác êëy thò keã àõch hùm doåa tûá phña. Hoaâng àïë Alexis úã Constantinople duâng àuã moåi caách giaânh laåi xûá

59


Antioche, coân ngûúâi Höìi giaáo thò toan lêëy laåi nhûäng àêët àai hoå mêët.

Khöng bao lêu ngûúâi Thöí phaãn cöng, àaánh phaá caác vuâng la tinh. Nùm 1146, hoå chiïëm xûá Edesse, àuöíi tñn àöì Da Tö ra khoãi möåt phêìn xûá vaâ hùm doåa xûá Antioche. Nhiïìu cuöåc chiïën tranh thêåp tûå khaác vò thïë maâ xaãy ra nûäa(1).

Nùm 1202-1204 cuöåc chiïën tranh thûá tû khai diïîn. Lêìn naây thêåp tûå quên khöng tiïën vaâo Ai Cêåp vaâ Palestine maâ laåi àaánh phaá Constantinople, huãy hoaåi àïë quöëc Hi Laåp, thaânh lêåp möåt àïë quöëc La Tinh phña Àöng. Àïë quöëc naây töìn taåi àûúåc trïn nûãa thïë kó, àïën 1261.

Trong luác àaánh Constantinople, quên thêåp tûå toã ra tham taân, man rúå. Hoå àêåp phaá caác di saãn nghïå thuêåt àïí lêëy vaâng, baåc, chêu baáu, nêëu caã tûúång àöìng, nhûäng kiïåt taác àiïu khùæc cuãa Thûúång cöí lûu laåi àïí àuác tiïìn.

Lêìn thûá nùm, thêåp tûå quên àaánh xûá Ai Cêåp, nhûng khöng kïët quaã. Lêìn thûá saáu, hoaâng àïë Freádeáric II khöng àaánh maâ laåi thûúng nghõ vúái tñn àöì àaåo Höìi, xin cho tñn àöì àaåo Da Tö ài

(1) Ban àêìu nhûäng ngûúâi tham dûå chiïën tranh Thêåp tûå àïìu coá möåt àûác tin höìn nhiïn àöëi vúái àaåo Da Tö. Hoå hûúãng ûáng tiïëng goåi cuãa giaáo hoaâng möåt caách thaânh thûåc vaâ sùén saâng nhêån giaáo hoaâng laâm hûúáng àaåo hoaân toaân. Nhûng, nhûäng ngûúâi tiïëp tuåc toã ra thiïëu tû caách, lúåi duång àûác tin möåt caách khöng xûáng àaáng, laâm cho noá phaãi yïëu ài. Caác cuöåc chiïën tranh thêåp tûå sau thiïn vïì chñnh trõ, kinh tïë nhiïìu hún. (Esquisse de l’Histoire Universelle H. G. Wells).

(2) Lêìn thûá baãy, Thêåp tûå quên gùåp luåt úã söng Nil vaâ bõ dõch, chïët rêët nhiïìu, Saint Louis bõ bùæt vaâ phaãi traã möåt söë tiïìn lúán múái àûúåc thaã. Lêìn thûá taám Saint Louis bõ dõch chïët dûúái chûn thaânh Tunis.

60


haânh lïî úã Jeárusalem. Lêìn thûá baãy vaâ thûá taám do Saint Louis àiïìu khiïín àïìu bõ thaãm baåi(2). Àoá laâ nhûäng lêìn sau cuâng.

c) Chiïën tranh Thêåp tûå phaát sinh vò lñ do tñn ngûúäng nhûng kïët quaã taám cuöåc chiïën tranh êëy chó laâm cho àûác tin cuãa tñn àöì Da Tö giaãm ài maâ thaánh àõa Jeárusalem khöng àûúåc giaãi thoaát. Vïì phûúng diïån chñnh trõ cuäng kïí nhû thêët baåi àöëi vúái ngûúâi chiïën tranh vaâ ngûúâi tham dûå. Quöëc gia Jeárusalem vûâa àûúåc thaânh lêåp thò caác thaái àõa phong kiïën, thaânh phêìn quöëc gia naây, vaâ caác àö thõ duyïn haãi Antioche, Tyr, Acre àaä xung àöåt nhau. Hún nûäa, chiïën tranh giaán tiïëp tiïu diïåt chïë àöå phong kiïën. Hùçng ngaân laänh chuáa vaâ vö söë voä sô phaãi boã maång. Nhiïìu quñ töåc bõ khaánh têån vaâ möåt söë lúán trúã thaânh ngheâo naân. Traái laåi giai cêëp thûúng nhên thaânh thõ nhúâ chiïën tranh maâ trúã nïn giaâu coá. Hoå àaä boã tiïìn ra cho laänh chuáa àaánh giùåc, têët nhiïn hoå chi phöëi àûúåc laänh chuáa hay ñt nhêët cuäng thoaát li àûúåc thïë lûåc boån naây vaâ töí chûác uy quyïìn riïng cuãa hoå. Àöìng thúâi chñnh phuã laänh chuáa yïëu thò chñnh phuã quên chuã trung ûúng baânh trûúáng vaâ cuãng cöë.

Vïì kinh tïë quên thêåp tûå chiïëm haãi caãng lúán úã Syrie, taåo àiïìu kiïån cho caác àö thõ Venise, Gïne, Pisc phaát triïín maånh. Caác haãi caãng Marseille, Barcelone hoaåt àöång laåi àûúåc, nhúâ coá con àûúâng haâng haãi Têy phûúng vaâ Àöng phûúng khai thöng. Thûúng nghiïåp caác nûúác chung quanh Àõa Trung Haãi hûng vûúång vaâ lêën aát caác trung têm thûúng maäi úã àaåi luåc. Caác saãn phêím Àöng phûúng traân vïì Êu chêu, nhêët laâ do caác haãi caãng YÁ.

61


Thûúng nhên taãi vïì phûúng Têy naâo laâ thaãm, gûúng soi, àöì àaåc, khñ giúái chaåm cêín, vaãi quñ, luåa, nhung. Caác giöëng Rúå Têy phûúng, sau khi tiïëp xuác vúái ngûúâi phûúng Àöng vùn minh hún, àaä hoåc àûúåc löëi söëng phong lûu, cao nhaä nïn rêët ûa thñch nhûäng xa xó phêím naây.

Àoá laâ nhûäng kïët quaã quan troång àùåc biïåt. Nïëu kïët quaã chñnh trõ laâm cho chïë àöå phong kiïën suy yïëu thò chñnh kïët quaã kinh tïë múái àêíy chïë àöå êëy vaâo chöî diïåt vong. Cöng thûúng nghiïåp chñnh laâ nhûäng mêu thuêîn chñnh sanh ra trong loâng noá àïí sau naây giïët chïët noá. Vúái chiïën tranh thêåp tûå, cöng thûúng nghiïåp phaát triïín, taåo thaânh möåt giai cêëp thõ dên àûúng àêìu laåi vúái laänh chuáa. Giai cêëp naây möåt mùåt xêy dûång nïìn kinh tïë tû baãn, luäng àoaån nïìn kinh tïë nöng nghiïåp phong kiïën, möåt mùåt töí chûác möåt lûåc lûúång chñnh trõ múái lêën aát chñnh quyïìn phong kiïën àïí möåt ngaây kia gêy thaânh caách maång lêåt àöí chñnh quyïìn naây, thaânh lêåp möåt chïë àöå xaä höåi khaác maâ nïìn taãng kinh tïë laâ cöng thûúng.

62


TOÁM TÙÆT

1. Thúâi àaåi phong kiïën, giaáo àûúâng àûúåc töí chûác rêët kiïn cöë, giaáo hoaâng coá àuã uy quyïìn nhû caác àïë vûúng. Nhiïìu àoaân thïí tön giaáo trung thaânh vúái giaáo höåi La Maä àûúåc thaânh lêåp nhû àoaân thïí Cluny, Clair-vaux v.v… Caác àoaân thïí naây suy àoåa dêìn. Àïën thïë kó thûá 13 coá àoaân thïí Francisscain vaâ Dominicain cuäng goåi laâ àoaân thïí haânh khêët (ordres des mendiants) xuêët hiïån chuã trûúng söëng ngheâo naân vaâ lêëy sûå truyïìn àaåo laâm muåc àñch.

2. Trong xaä höåi phong kiïën giaáo höåi àoáng möåt vai troâ quan troång. Giaáo höåi duâng khñ giúái tinh thêìn bùæt tñn àöì phuåc tuâng; àöëi vúái taâ àaåo, noá duâng tön giaáo phaáp àònh hoùåc chiïën tranh thêåp tûå.

3. Lõch sûã ghi laåi 8 têìn chiïën tranh thêåp tûå lúán. Lêìn àêìu, quan troång nhêët, tñn àöì Da Tö lêëy laåi àûúåc thaánh àõa Jeárusalem (1099) vaâ thaânh lêåp quöëc vûúng La Tinh úã Palestine. Nhûng caác lêìn sau khöng àem laåi kïët quaã àaáng kïí. Lêìn thûá tû hoå chiïëm àûúåc Constan-tinople, thaânh lêåp Àöng Àïë quöëc La Tinh. Nhúâ chiïën tranh thêåp tûå maâ thûúng nghiïåp Àõa Trung Haãi phaát triïín maånh vaâ chïë àöå phong kiïën súám tiïu diïåt.

63


CHÛÚNG IX

SÛÅ TIÏËN HOÁA CUÃA CHÏË ÀÖÅ PHONG KIÏËN

1. Mêu thuêîn trong chïë àöå phong kiïën. 2. Thïí daång chñnh trõ cuãa dpk; chñnh phuã laänh chuáa

vaâ chñnh phuã quên chuã trung ûúng têåp quyïìn. 1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån trong möåt tònh hònh

xaä höåi höîn loaån. Vò leä tûå vïå maâ ai cuäng thêëy cêìn phaãi tön ngûúâi cêìm àêìu vaâ taåo cho ngûúâi cêìm àêìu êëy möåt lûåc lûúång àïí giûä gòn an ninh chung. Nhûng khöën thay, chïë àöå xaä höåi múái naây laåi chêët chûáa àêìy mêu thuêîn tai haåi hún nûäa. Giai cêëp quñ töåc, vúái danh nghôa binh vûåc nhên dên àùåt dûúái quyïìn mònh, quay laåi àaân aáp boác löåt hoå möåt caách quaá àaáng vaâ àêíy hoå vaâo nhûäng cuöåc chiïën tranh phong kiïën thaãm khoác. Chñnh phuã laänh chuáa (gouvernement seigneurial) thêåt laâ möåt töí chûác boác löåt, àöåc àoaán, taân baåo, möåt chñnh phuã khöng coá thûåc quyïìn vò khöng àuã kiïn cöë àïí baão vïå trêåt tûå chung vaâ quyïìn lúåi cuãa möîi ngûúâi. Dên chuáng khöng tòm àûúåc an ninh vaâ cöng lñ trong chïë àöå êëy, dêìn dêìn qui tuå laåi möåt núi khaác, hoùåc trong caác liïn hiïåp höåi úã thaânh

64


thõ, hoùåc tòm túái möåt öng vua coá àuã uy quyïìn hún. Nhúâ sûå phaát triïín thûúng maåi vaâ kô nghïå, caác töí chûác

úã thaânh thõ maånh lïn, chi phöëi caác laänh chuáa vaâ buöåc hoå phaãi traã laåi quyïìn tûå chuã.

Chiïën tranh Thêåp tûå möåt mùåt laâm cho kô nghïå thûúng maäi phaát triïín, tûác laâ laâm cho lûåc lûúång caác thaânh thõ tùng gia, möåt mùåt tiïu diïåt búát caác laänh chuáa cuâng caác àoaân voä sô tham gia chiïën tranh, tûác laâm cho àõa võ quên chuã cuãng cöë. Chïë àöå phong kiïën tûâ àoá àaä suy vong. Nhaâ vua lêìn lêìn àaân aáp àûúåc caác chû hêìu ûúng ngaånh, thaânh lêåp àûúåc möåt chñnh thïí trung ûúng têåp quyïìn khaá maånh vaâ möåt töí chûác cai trõ àïìu àùån coá thïí giuáp cho nhên dên traánh àûúåc haânh vi taân baåo àõa phûúng. Trong chïë àöå phong kiïën khi gêìn túái luác caáo chung, têåp tuåc búát taân baåo, àúâi söëng nhên dên dïî chõu hún. Nöng nö khöng phaãiào1ngûúâi goáp phuåc dõch nhiïìu nhû trûúác. Hoå coá thïí duâng tiïìn thay thïë moåi sûå lao dõch. Nöng dên tûå do coá thïí mua laåi àêët àai laänh chuáa. Möåt söë àöng laänh chuáa vò chiïën tranh phaãi suy suåp vaâ bõ thaânh thõ chi phöëi phaãi chõu giaãi phoáng nöng nö. Hún nûäa, àûáng trûúác nhûäng phong traâo baåo loaån giïët quñ töåc, àõa chuã, àöët phaá thaânh trò, laänh chuáa thêëy uy quyïìn tuyïåt àöëi cuãa hoå khöng coân chöî àûáng vûäng, nïn toã ra nhên àaåo hún. Chiïën tranh phong kiïën búát daä man vaâ àûúåc haån chïë nhúâ nhûäng töí chûác hoâa bònh cuãa giaáo àûúâng.

Nhûäng caãi thiïån êëy coá laâm cho böå mùåt phong kiïën búát hung dûä, nhûng aác tñnh cuãa chïë àöå laänh chuáa chó coá thïí mêët àûúåc laâ khi naâo chñnh thên noá bõ tiïu diïåt maâ thöi.

65


2. Lûåc lûúång tiïu diïåt àûúåc chñnh quyïìn laänh chuáa laâ chñnh quyïìn quên chuã trung ûúng têåp quyïìn. Cuöåc tranh àêëu cuãa hai chïë àöå êëy hoùåc daâi hoùåc ngùæn, nhûng röët cuöåc nhaâ vua möåt mùåt dûåa vaâo lûåc lûúång coá sùén trong chïë àöå laänh chuáa, möåt mùåt khaác dûåa vaâo giai cêëp phuá haâo, tùng lûä vaâ möåt phêìn caác chû hêìu quñ töåc úã caác thaái àõa lúán, töí chûác àûúåc möåt chñnh phuã thñch húåp hún vaâ lêåt àöí àûúåc chñnh quyïìn laänh chuáa.

Vaâo maåt thúâi cuãa chïë àöå laänh chuáa, uy quyïìn vua loaåi boã uy quyïìn chû hêìu. Giai cêëp quñ töåc lïå thuöåc trûåc tiïëp vua. Lûåc lûúång quên chuã baão vïå an ninh trong nûúác. Nhêët laâ sau khi thuöëc suáng úã Trung Hoa àûúåc ngûúâi Êu chêu àem aáp duång vaâo chiïën tranh, phaáo binh vaâ böå binh lêën aát hùèn giai cêëp vö sô phong kiïën.

Giai cêëp naây biïën thaânh àõa chuã vaâ hoùåc ngûúâi àaánh giùåc mûúán, hoùåc phiïu lûu àêy àoá, giïët ngûúâi cûúáp cuãa. Hoå khöng coân laâ yïëu töë cuãa quên àöåi nûäa.

Toám laåi, khi chïë àöå laänh chuáa àaä chïët thò tñnh caách quên sûå cuãa giai cêëp quñ töåc vaâ sûá maång xaä höåi cuãa noá cuäng mêët theo luön. Nhaâ quñ töåc khöng coân laâ keã cêìm àêìu xaä höåi maâ trúã thaânh möåt ngûúâi chuã àêët thûúâng. Xaä höåi khöng coân qui tuå chung quanh va(1) nûäa. Va hïët laâ möåt chuã tïí. Taâi saãn caá nhên vaâ tûå do caá nhên caâng phaát triïín thò nïìn taãng xaä höåi cuãa giai cêëp quñ töåc phaãi suåp àöí.

Nhûng khi chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn thaânh lêåp,

(1) Va: Àaåi danh tûâ ngöi thûá ba söë ñt (NXB).

66


cuãng cöë, chïë àöå phong kiïën àaä tiïu diïåt hùèn chûa? Trong chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn, nhaâ vua múái thu toám hïët quyïìn chñnh trõ cuãa caác laänh chuáa vaâo tay mònh maâ thöi. Caác àùåc quyïìn xaä höåi khaác thò phêìn nhiïìu àûúåc nhaâ vua àïí nguyïn vaâ coân tùng gia thïm nûäa laâ khaác. Möåt söë cöng hêìu coân àûúåc troån quyïìn trong thaái àõa mònh. Nhû vêåy, boån quñ töåc phong kiïën tuy mêët quyïìn chñnh trõ, nhûng vêîn coân giûä caác àùåc quyïìn kinh tïë vaâ xaä höåi. Nhaâ vua khi àaánh àöí dpk chó nhùæm vaâo muåc àñch thay thïë boån laänh chuáa, giaânh lêëy quyïìn chuã tïí, têåp trung caác àõa phûúng laåi àïí laâm thaânh möåt chñnh quyïìn duy nhêët maâ tñnh caách thïë têåp vêîn khöng thay àöíi. Àaåt àûúåc muåc àñch êëy röìi, nhaâ vua khöng biïën caãi chuát naâo tònh traång thöí àõa. Nhûäng möëi liïn quan sanh saãn coân y nguyïn. Àõa chuã vêîn boác löåt nöng dên, vaâ nöng dên phaãi nöåp àõa tö cho àõa chuã. Phêìn cöët yïëu cuãa dpk laâ kinh tïë nöng nghiïåp vúái sûå boác löåt nöng dên. Kinh tïë êëy coân thò phong kiïën coân. Búãi vêåy maâ dûúái chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn, chïë àöå phong kiïën bõ tiïu diïåt vïì mùåt chñnh trõ coân vïì mùåt kinh tïë xaä höåi noá vêîn àûúåc duy trò.

Nhû vêåy chïë àöå quên chuã trung ûúng têåp quyïìn chó laâ möåt thïí daång chñnh trõ khaác cao hún cuãa chïë àöå phong kiïën maâ thöi. Trong thïí daång naây, quyïìn chñnh trõ úã trong tay möåt öng vua duy nhêët, khaác vúái thïí daång laänh chuáa, quyïìn chñnh trõ úã trong tay nhiïìu laänh chuáa. Tûâ thïí daång naây sang thïí daång kia, chïë àöå phong kiïën àöíi thïí daång chúá khöng bõ tiïu diïåt.

Noá bõ tiïu diïåt laâ khi naâo nïìn kinh tïë phong kiïën biïën àöíi.

67


TOÁM TÙÆT

1. Chïë àöå phong kiïën xuêët hiïån vúái sûá maång baão vïå an ninh cho nhûäng ngûúâi thaânh lêåp ra noá. Nhûng khi laänh sûá maång êëy, giai cêëp thöëng trõ lêëy sûå boác löåt vaâ chiïën tranh laâm muåc àñch vaâ gêy ra tai hoåa liïn miïn. Dên chuáng phaãi tòm túái möåt uy quyïìn khaác. Do àoá chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn ra àúâi.

2. Chñnh phuã sau naây chó laâ möåt thïí daång cao hún hïët cuãa chïë àöå phong kiïën. Trong chñnh phuã naây quyïìn chñnh trõ thuöåc vïì vua, nhûng àêët àai vêîn coân trong tay quñ töåc, àõa chuã nöng dên vêîn bõ boác löåt nhû xûa. Chïë àöå phong kiïën chó bõ tiïu diïåt khi naâo nïìn kinh tïë taác thaânh noá thay àöíi maâ thöi.

68


CHÛÚNG X

VÙN MINH TÊY PHÛÚNG TRONG THÚÂI KÒ ÀAÅI TRUNG CÖÍ

1. Nöng nghiïåp: sinh hoaåt nöng dên. 2. Cöng nghïå: sinh hoaåt cöng nhên vaâ caách töí chûác

trong ngaânh thuã cöng. 3. Thûúng nghiïåp phaát triïín – Uy thïë caác thûúng

nghiïåp àöìng minh – Caác cú súã thûúng maäi Bùæc Êu vaâ Àõa Trung Haãi.

4. Thaânh thõ trong thúâi Trung cöí.

5. Àúâi söëng caác vûúng giaã vaâ phuá haâo. 6. Àúâi söëng tinh thêìn cuãa xaä höåi – giaáo duåc, hoåc

thuêåt, vùn nghïå, kiïën truác. 7. Nghïå thuêåt kiïën truác: nghïå thuêåt “roman” vaâ nghïå

thuêåt “gothique”. 8. Tònh hònh vùn nghïå caác xûá lên cêån Phaáp, Anh,

Àûác, YÁ, Y Pha Nho.

69


1. Tûâ thïë kó 11 trúã vïì trûúác, àúâi söëng kinh tïë coân thö lêåu, lêëy nöng nghiïåp laâm cùn baãn; nöng nghiïåp cuäng coân laåc hêåu, khöng nuöi nöíi dên chuáng.

Àêët àai cuãa laänh chuáa maâ ta goåi chung laâ thaái àõa göìm coá hai phêìn: möåt phêìn laänh chuáa giûä vaâ bùæt nöng nö caây: möåt phêìn nhûúâng laåi cho nöng dên tûå do laâm àïí traã thuïë. Ngoaâi viïåc ruöång nûúng, ngûúâi ta coân laâm caác thûá àöì duâng taåi chöî: y phuåc, duång cuå. Kinh tïë coá tñnh caách caá nhên, tûå tuác vaâ tûå nhiïn.

Nhûng dêìn dêìn coá leä vò naån cûúáp giêåt do ngûúâi Nor-mand gêy ra khi hoå àïën xêm lêën, maâ nöng dên tuå hoåp laåi chung quanh thaânh trò laänh chuáa hoùåc caác tu viïån. Mûåc söëng cuãa hoå rêët thêëp vò duång cuå sinh saãn coân thö sú, söë saãn xuêët khöng kõp vúái nhu cêìu. Phên tro laåi khöng àuã. Möåt nùm tröìng tóa, hoå phaãi cho àêët nghó hai nùm. Söë huï lúåi phaãi suåt nhiïìu lùæm.

Àïën thïë kó 12, dên söë tùng lïn. Laänh chuáa caãi thiïån àiïìu kiïån laâm viïåc àïí khuyïën khñch dên lao àöång khai khêín múã thïm àêët múái. Nhûäng àêët àai bêëy lêu boã hoang biïën thaânh àêët phò nhiïu. Nghïì chùn nuöi phaát triïín suác vêåt thïm nhiïìu. Giai cêëp quñ töåc thêëy rùçng nöng dên caâng àûúåc no àuã thò caâng laâm viïåc àùæc lûåc nïn hoå cuäng núái tay hún trûúác.

2. Kô nghïå phaát triïín cuâng möåt mûåc nhû nöng nghiïåp. Thúå thuã cöng qui tuå vïì caác thaânh thõ. Hoå khöng coân laâm nhûäng cöng viïåc baáo taåp maâ chuyïn möîi ngûúâi möåt nghïì, nghïì naâo theo nghïì nêëy. Àïí binh vûåc quyïìn lúåi cho nhau,

70


hoå töí chûác thaânh höåi, thaânh phûúâng (corporation) göìm caã thúå vaâ chuã. Ngûúâi chó huy phûúâng laâ möåt giaám àõnh coá tuyïn thïå vúái phêån sûå phên xûã höåi viïn khi xaãy ra xung àöåt, àùåt qui luêåt haån àõnh cöng viïåc laâm vaâ phaåt vaå nhûäng ngûúâi khöng tuên theo qui luêåt êëy.

Ai muöën laâm thúå phaãi coá chûn trong phûúâng. Ai muöën gia nhêåp phûúâng phaãi têåp sûå möåt thúâi gian tûâ ba túái mûúâi hai nùm, tuây theo nghïì. Thúå coá thïí thaânh chuã, nïëu àûúåc ngûúâi chó huy phûúâng chêëp thuêån vaâ phaãi chõu sûå thi haåch vïì lñ thuyïët lêîn thûåc haânh. Vïì thûåc haânh ngûúâi thúå êëy phaãi laâm möåt moán àöì thêåt tinh xaão thuöåc nghïì mònh goåi moán àöì kheáo (chef-d’oeuvre). Giûäa chuã vaâ thúå khöng coá gò laâ caách biïåt lùæm; hoå cuâng laâm viïåc trong möåt xûúãng vaâ söëng möåt caãnh söëng tûúng túå.

Möîi xûúãng hoåp tûâng nhoám böën nùm ngûúâi. Xûúãng êëy àöìng thúâi cuäng laâ tiïåm baán haâng. Laâm xong moán naâo hoå baán ngay moán êëy. Coá khi khaách mua àïën taåi chöî xem hoå laâm vaâ chûåc àïí lêëy haâng. Moán naâo chûa baán àûúåc thò hoå chûng baây ngay taåi chöî laâm viïåc. Thò giúâ laâm viïåc khöng nhêët àõnh, thûúâng thò tûâ mùåt trúâi moåc túái mùåt trúâi lùån.

Caác ngaânh thuã cöng hoåp laåi thaânh phûúâng hay thaânh àûúâng phöë. Búãi vêåy ngaây nay coá nhûäng àûúâng coân giûä laåi tïn ngaânh thuã cöng(1).

(1) Nhû úã bïn Phaáp coá àûúâng phöë goåi laâ rue des Boucherons (phöë haâng thõt) d.s. Tisserands (phöë thúå dïåt) des Orfeâvres (phöë thúå baåc v.v…) nhû úã Haâ Nöåi coá phöë haâng loång, haâng tröëng, haâng buöìm, haâng àöìng v.v….

71


Sûå caånh tranh giûäa phûúâng cuäng thûúâng xaãy ra lùæm. Vò binh vûåc quyïìn lúåi, tiïåm thúå may kiïån tiïåm baán àöì cuä taåi sao laåi baán quêìn aáo múái. Ngay trong möåt phûúâng giûäa chuã vaâ thúå baån cuäng thûúâng coá sûå xñch mñch; chuã hay laâm khoá thúå trong luác thi haåch àïí thúå khöng thïí trúã thaânh chuã àûúåc maâ caånh tranh vúái mònh. Qui luêåt haån àõnh sûå chïë taåo tó mó quaá laâm cho oác saáng kiïën cuãa thúå khoá múã mang.

3. Súã dô nöng nghiïåp vaâ cöng nghïå phaát triïín àûúåc laâ nhúâ thûúng maäi phaát triïín. Trûúác thïë kó 12 tònh traång thûúng maäi rêët àònh trïå. Ngûúâi thúå laâm ra moán haâng naâo thò baán ngay taåi chöî. Nghïì tiïíu thûúng chûa coá. Thûúng nhên ài túái caác xûá xa, mua vaâ baán caác saãn phêím laå, quñ hoùåc nguyïn liïåu cêìn thiïët cho kô nghïå. Nhûng caách thûác buön baán êëy cuäng khöng àuã àiïìu kiïån múã mang. Àûúâng giao thöng àaä hiïëm maâ giùåc giaä laåi nhiïìu. Thûúng nhên qua laåi àõa phêån caác laänh chuáa phaãi traã thuïë rêët cao, tiïìn tïå tûâ nûúác naây qua nûúác khaác khöng nhêët àõnh, kim khñ duâng laâm tiïìn tïå nhû vaâng, baåc chûa àûúåc saãn xuêët nhiïìu. Tûâ thïë kó 12 trúã ài, àiïìu kiïån thûúng maäi múái àûúåc caãi thiïån. Àûúâng giao thöng múã mang; nhûäng núi àeâo nuái coá chöî truá nguå; caác àö thõ coá khaách saån. Phûúng tiïån chuyïn chúã cuäng àûúåc sûãa àöíi. Ngûúâi ta biïët àoáng moáng sùæt vaâo chên ngûåa, biïët thùæng tûâng àoaân ngûåa vaâ xe, vaâ thay vò buöåc dêy vaâo cöí laâm cho ngûåa ngheåt thúã, ngûúâi ta raâng vaâo baã vai àïí sûác ngûåa khöng giaãm búát.

Trung têm mêåu dõch laâ chúå phiïn hoåp úã nhûäng núi nhêët àõnh vaâ vaâo ngaây nhêët àõnh. Caác thûúng nhên tuå hoåp têëp nêåp taåi àoá.

72


Àïí binh vûåc quyïìn lúåi cho mònh, boån thûúng nhên hoåp thaânh àoaân thïí goåi laâ thûúng nghiïåp àöìng minh. Hoå thûúâng duâng söng ngoâi: vêån taãi bùçng àûúâng söng àaä mau maâ laåi yïn öín, chùæc chùæn. Caác thûúng nghiïåp àöìng minh maånh nhêët thûúâng töí chûác vêån taãi haâng hoáa bùçng àûúâng söng. Hoå chiïëm àöåc quyïìn tûâng con söng. Thûúng thuyïìn naâo khöng àûúåc àöìng minh muöën qua laåi con söng êëy phaãi naåp thuïë.

Viïåc buön baán bùçng àûúâng biïín cuäng phaát triïín maånh nhû àûúâng böå. Tûâ thïë kó thûá 12 trúã ài nhúâ coá haãi àùng doåc theo ven biïín, nhúâ àõa àöì, nhúâ sûå thöng duång kim chó nam vaâ sûå caãi thiïån baánh laái taâu(1) maâ sûå chuyïn chúã àûúâng biïín búát nguy hiïím. Caác thûúng caãng úã Phaáp, nhêët laâ úã Àûác, YÁ phaát àaåt rêët mau.

Thûúng nghiïåp àöìng minh maånh nhêët laâ La Hanse. Têìm hoaåt àöång cuãa noá bao truâm khùæp Bùæc Êu. Thaânh lêåp nùm 1283, maâ àïën cuöëi thïë kó 14. Àöìng minh êëy àaä chi phöëi àûúåc 90 àö thõ, töí chûác möåt àöåi thûúng thuyïìn vaâ chiïën thuyïìn, lêën aát caã caác vua chuáa. Noá bùæt vua Àan Maåch phaãi nhûúâng ngöi, bùæt ngûúâi Thuåy Àiïín, Na Uy phaãi nhêån noá laâm trung gian trong moåi viïåc mêåu dõch. ÚÃ caác nûúác Nga, Na Uy, Flandre, Anh, noá àïìu múã höåi buön lúán. Noá laâm chuã Bùæc Haãi vaâ biïín Baltique. Thuã àö cuãa noá laâ Lubeck. Nhûng chñnh Bruge múái laâ chöî tuå têåp àuã mùåt caác thûúng nhên

(1) Ngaây xûa baánh laái taâu laâ möåt maái dêìm tra vaâo möåt cêy goång àoáng phña sau hoùåc bïn höng taâu. Sûå àiïìu khiïín rêët khoá vaâ taâu khöng thïí ài ngûúåc gioá.

73


chêu Êu vaâ laâ trung têm àiïím cuãa nïìn thûúng maäi Bùæc Êu, Bruge laâ möåt àõch thuã àaáng súå cuãa La Hanse.

Cöng cuöåc thûúng maäi Àõa Trung Haãi coân quan troång hún nûäa.

Khi ngûúâi AÁ Rêåp xêm lùng Àöng àïë quöëc La Maä thò con àûúâng Àõa Trung Haãi nùçm trong tay rúå Sarrazin. Caác xûá phña têy khöng thïí mua àûúåc caác thûá nguyïn liïåu cêìn thiïët cho kô nghïå dïåt. Nhûng tûâ khi ngûúâi Normand chiïëm àaão Scile vaâ quên Thêåp tûå múã laåi àûúâng giao thöng vúái phûúng Àöng thò caác thûúng nhên, YÁ, Languedoc, Y Pha Nho àïën Alexandrie, Chypre, Beyrouth, Byzance mua caác thûá gia võ, àûúâng, hûúng liïåu, thuöëc nhuöåm, tú luåa, vaãi, sa, thaãm, ngoåc trai, àöì thuãy tinh, àöì saânh, caá, luáa mò, da, nö lïå… vaâ caác saãn phêím phûúng Têy, kim thuöåc, vaâng, baåc, rûúåu, khñ giúái, nhêët laâ nó cuãa xûá Flandre vaâ YÁ. Hai thaânh phöë thûúng maäi thõnh vûúång nhêët laâ Geânes vaâ Venise.

Venise coá möåt àöåi thûúng thuyïìn àïën 3300 chiïëc. Xûúãng àuác taâu qui tuå túái 16.000 thúå. Kô nghïå Venise cuäng rêët phaát àaåt. Saãn phêím chïë taåo laâ gûúng soi mùåt danh tiïëng nhêët chêu Êu, àöì ren, thïu, nûä trang, àeân baåch laåp, dûúåc phêím chïë taåo theo phûúng phaáp ngûúâi Höìi giaáo. Àïën thïë kó 15, khi ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm chiïëm Constantinople, cùæt àûát àûúâng giao thöng giûäa Venise vaâ phûúng Àöng thò nïìn thûúng maäi thaânh naây cuäng bùæt àêìu sa suát.

4. Caác àö thõ thúâi Trung cöí coân ngheâo naân lùæm. Àûúâng phöë quanh co, chêåt heåp, saát vúái thïìm nhaâ, vaâ àêìy ngûúâi qua laåi öìn aâo. Bao nhiïu raác àïìu àöí vaâo àoá àïí laâm chöî heo uãi,

74


gaâ bûúi; tiïëng rao baån haâng rong döìn dêåp; àêët thò sinh lêìy; ban àïm khöng àeân àoám, keã gian qua laåi têëp nêåp. Nghôa àõa úã ngay giûäa chêu thaânh, chung quanh caác giaáo àûúâng.

Nhaâ thò cêët bùçng göî, chen chuác nhau. Têìng trïn chöìm ra ngoaâi tûâng dûúái khiïën cho maái nhaâ hai bïn àûúâng giao laåi vúái nhau, aánh saáng ñt khi loåt túái àêët.

Trong nhûäng àö thõ êëy, tai hoåa àaáng súå nhêët laâ hoãa hoaån vaâ bõnh truyïìn nhiïîm. Trong khoaãng 25 nùm (tûâ 1200 – 1225), thaânh phöë Rouen bõ hoâa hoaån saáu lêìn(1). Nùm 1348 dõch haåch giïët chïët möåt phêìn ba dên söë chêu Êu. Bõnh cuâi cuäng taân haåi dên chuáng khöng ñt. Bõnh viïån khöng àuã cho bõnh nhên nùçm.

Thuöëc men höìi êëy chûa coá gò àaáng kïí. Ngûúâi bõnh phaãi nhúâ àïën lang bùm, thêìy phaáp, duâng caác thûá thuöëc kò dõ maâ hoå tin laâ thêìn dûúåc, linh àún nhû rïî cêy mandragore(2), sûâng con kò lên(3), caác thûá chêu ba khaác maâ hoå cho laâ linh nghiïåm. OÁc mï tñn rêët nùång, khöng nhûäng thûúâng dên ngu döët maâ giai cêëp quñ töåc, vûúng giaã cuäng khöng hún gò(4).

(1) Tuy nhiïn cuäng coá nhiïìu àö thõ lúán. Nùm 1250 dên söë Chêu thaânh Rouen lïn túái 70.000 ngûúâi. Chêu thaânh Ba Lï vaâo nùm 1328 coá àïën 300.000 ngûúâi: àûúâng saá àaä laát àaá. Dûúái triïìu Philippe Auguste, àiïån Louvre möåt kiïën truác vô àaåi duâng laâm vûâa thaânh trò vûâa lao nguåc.

(2) Cêy coá rïî nhû cuã nhên sêm, giöëng hònh ngûúâi, ngûúâi thúâi êëy tin rùçng khi bõ bûát thò noá biïët kïu la.

(3) Giöëng thuá hoang àûúâng.(4) Möåt voä sô àïën ngaây laâm lïî tuyïn thïå, nhêët àõnh khöng haânh lïî

chó vò võ quöëc vûúng mònh höm êëy coá möåt lêìn nhaãy muäi. Hoå cho àoá laâ möåt àiïìm rêët xêëu.

75


5. Àúâi söëng vêåt chêët cuãa giai cêëp quñ töåc tûâ thïë kó 11 àïën 14 thïm nhiïìu tiïån nghi. Trong caác àïìn àaâi, àûúâng àïìu sún phïët hoùåc boåc thaãm. Nïìn nhaâ laát gaåch àaánh boáng hoùåc laát àaá. Ngaây lïî baái, ngûúâi ta tuây muâa maâ raãi hoa hoùåc coã tûúi. AÁnh saáng thò coá nïën cùåm trïn chûn àeân bùçng göî, bùçng àöìng, hoùåc thau. Trïn trêìn nhaâ coá caã àeân nhiïìu ngoån. ÚÃ àö thõ, nhúâ sûå phaát triïín cuãa thûúng maäi, boån thûúng nhên, phuá haâo tranh àua vúái quñ töåc trong viïåc trang hoaâng nhaâ cûãa vaâ löëi söëng kiïu sa.

Hoå bùæt àêìu chuá yá àïën nhûäng bûäa ùn thõnh soaån doån trïn baân coá traãi khùn. Hoå biïët duâng muöîng; nhûng nóa thò àïën thïë kó 16 vêîn chûa coá, nïn hoå duâng ngoán tay. Do àoá, maâ coá thoái quen rûãa tay trûúác vaâ sau bûäa ùn. Hoå duâng gia võ àïí laâm cho moán ùn thïm àêåm àaâ, kñch thñch: höì tiïu vaâ höåt caãi àûúåc hoå thñch nhêët.

Àöì àaåt thò to lúán nùång nïì. Trûúác kia, chöî ngöìi chó coá thûá ghïë àêíu, röìi àïën trûúâng kó chaåm tröí tó mó, coá loát nïåm; tuã thò coá nhûäng caái thuâng, caái rûúng rêët lúán gùæn baãn lïì sùæt, öëng khoáa kiïn cöë duâng cêët caác vêåt quñ; giûúâng tûâ treo maân. Nhûng àïën thïë kó thûá 14 ngûúâi ta biïët duâng nïåm hoùåc giûúâng loát löng chim.

Y phuåc cuäng thaânh ra phiïìn phûác, möîi thïë kó möåt thay àöíi tuây theo àõa võ xaä höåi cuãa möîi haång ngûúâi. Àïën thïë kó thûá 15, caách ùn bêån àaä sang troång lùæm. Ngûúâi ta biïët duâng da löng cuãa caác giöëng chöìn, hùæc àiïu thûã, soác, àïí kïët vaâo cöí aáo.

Àúâi söëng xa xó êëy laâm tùng thïm nhu cêìu. Kô nghïå,

76


thûúng maäi àïìu phaát triïín maånh àïí thoãa maän caác nhu cêìu êëy.

6. Thúâi àaåi Trung cöí, vaâo thïë kó 11, hoåc thuêåt vaâ vùn nghïå cuäng bùæt àêìu phaát triïín. Sûå phaát triïín êëy ài song vúái chiïën tranh Thêåp tûå vaâ phong traâo kinh tïë.

Cöng viïåc giaáo duåc do tùng lûä àaãm àûúng. Giêëy pheáp daåy hoåc do giaáo sô cêëp. Bûåc sú hoåc thò daåy taåi caác trûúâng nhoã úã giaáo khu; bûåc cao hún thò daåy úã caác tu viïån hoùåc thaânh thõ. Tûâ thïë kó 11 trúã ài múái coá nhûäng trûúâng hoåc lúán nhûng thuöåc quyïìn giaáo höåi nhû tùng viïån Notre Dame(1).

Nhûäng núi daânh riïng cho sûå daåy döî vêîn chûa coá. Ai muöën daåy phaãi tûå mûúån lêëy chöî, vaâ lûúng thêìy giaáo hoåc troâ traã. Phêìn àöng hoåc troâ àïìu ngheâo khoá. Coá ngûúâi ùn xin àïí hoåc. Àïën cuöëi thïë kó 12, hoåc viïån múái àûúåc thaânh lêåp. Luác àêìu hoåc viïån êëy laâ truå súã cuãa sinh viïn ngheâo, giaáo sû àïën àoá àïí giaãng daåy. Maäi vïì sau, àïën thïë kó 15, truå súã êëy múái thaânh ra trûúâng hoåc chñnh thûác.

Trong caác trûúâng lúán, thûá ngön ngûä daåy duâng laâm chuyïín ngûä laâ tiïëng La Tinh vaâ baâi hoåc chó giaãng bùçng miïång. Saách hoåc rêët hiïëm, vaâ leä têët nhiïn laâ rêët àùæt. Nghïì in chûa coá, ngûúâi ta phaãi viïët lïn da thuöåc moãng. Phûúng

(1) Taåi àêy sinh viïn ngöìi trïn nhûäng boá rúm laát giûäa àûúâng ngoaâi trúâi àïí nghe thêìy giaãng. Àöìng thúâi, nhiïìu trûúâng hoåc kiïíu êëy moåc lïn, nhûng khöng bao lêu, vò tùng viïån phaãn àöëi, thêìy troâ keáo nhau lïn àoáng trïn triïìn nuái Sainte Geánevieâre, giûäa àöìng ruöång vaâ vûúân nho.

77


phaáp daåy laâ phûúng phaáp kinh viïån. Thêìy giaáo chó bònh giaãng nhûäng saách chuyïn vïì möîi khoa. Saách cuãa nhaâ triïët hoåc Hi Laåp Aristote àûúåc troång duång nhêët.

Cuöëi thïí kó 12 vaâ thïë kó 13, àaåi hoåc àûúâng múái xuêët hiïån. Nöíi danh nhêët caác àaåi hoåc àûúâng Ba Lï, Montpellier úã Phaáp, Bologne úã YÁ, Oxford. Cambridge úã Anh.

Trong caác àaåi hoåc àûúâng êëy, sinh viïn phaãi hoåc böën khoa Thêìn hoåc(1), Tön qui, Y hoåc vaâ Vùn nghïå. Vùn nghïå àûúåc daåy trûúác nhêët vò àoá laâ mön hoåc phöí thöng, cùn baãn. Vùn nghïå laåi chia ra laâm tam khoa göìm coá vùn phaåm, biïån luêån phaáp, huâng biïån thuêåt, vaâ tûá khoa göìm coá: toaán hoåc, hònh hoåc, thiïn vùn hoåc, nhaåc hoåc.

(1) Vaâo thïë kó 13 thêìn hoåc coân àûúåc coi laâ mön hoåc chñnh vò giaáo duåc trûúác hïët phaãi nhùæm vaâo muåc àñch tön giaáo. Nhûng aãnh hûúãng triïët hoåc thûúång cöí vêîn maånh. Nhiïìu bêåc thêìy duång yá höîn húåp tû tûúãng triïët hoåc vúái tû tûúãng tön giaáo, nhûng coá ngûúâi laåi àùåt tön giaáo vaâo phaåm vi àûác tin vaâ duâng kinh nghiïåm quan saát àïí khaão cûáu thiïn nhiïn. Nhûng khoa hoåc vêîn coân êëu trô vò thiïëu khñ cuå tñnh xaác. Cöng viïåc khaão cûáu khoa hoåc vaâ triïët lñ lan röång ra ngoaâi dên gian. Nhiïìu ngûúâi khöng thuöåc haång giaáo sû, thöng thaái, cuäng tòm àoåc nhûäng saách baân vïì nguyïn töë: trúâi, àêët, khöng khñ, lûãa, thuá vêåt, cêy coã, àaá. Ngoaâi nhûäng taâi liïåu chñnh xaác, vêîn coá nhûäng löëi giaãi thñch ngêy ngö do tin tûúãng dõ àoan àúâi thûúång cöí àïí laåi. Vaâo thúâi kò àaåi Trung cöí, ngûúâi ta biïët traái àêët troân, nhûng trïn àõa cêìu hoå chó biïët coá chêu Êu, möåt phêìn chêu AÁ vaâ phña Bùæc chêu Phi. Hoå tin rùçng trung têm chêu Phi coá giöëng kò lên sûâng daâi moåc giûäa traán, coá giöëng ngûúâi khöng àêìu, miïång vaâ mùæt moåc úã giûäa ngûåc; coá giöëng tai thêåt lúán coá thïí phuã kñn toaân thên khi hoå gùåp tai hoåa vaâ coá giöëng àûáng möåt chûn. (Le Moyen êge A. Boussuat).

78


Àöìng thúâi sûå múã mang hoåc thuêåt, taác phêím vùn chûúng àûúåc saãn xuêët, hêìu hïët viïët bùçng tiïëng La Tinh. Danh tiïëng nhêët laâ taác phêím cuãa Thomas A’Aquin vaâ Roger Bacon.

Bïn caånh vùn chûúng La Tinh, vùn chûúng bònh dên cuäng phaát triïín. Taác phêím danh tiïëng laâ nhûäng aáng anh huâng ca (Les Chansons de geste) miïu taã laåi phong tuåc khùæc khöí cuãa caác hiïåp sô thúâi phong kiïën. Baâi “La Chanson de Roland” àûúåc dên chuáng ûa thñch nhêët. Ngoâai ra coân nhûäng thi phêím daâi ca tuång caác anh huâng thûúång cöí nhû vua Alexandre, vua Priam v.v…

Phong tuåc vïì sau trúã nïn thuêìn thuåc dêìn. Cuâng vúái phong traâo hiïåp sô, möåt thûá nhaä thi xuêët hiïån ca ngúåi àúâi söëng phiïu lûu vaâ tònh yïu. Vùn chûúng höìi naây khöng chuyïn taã nhûäng trêån giao phong nûäa maâ raán lo phên tñch tònh caãm(1). Àïën thïë kó thûá 13 coá nhûäng tiïíu thuyïët phuáng thñch, haâi kõch, chuyïån nguå ngön ra àúâi(2). Trong cuöën tiïíu thuyïët “La Conquïte de Constantinople” (Chinh phuåc thaânh Constantinople) viïët bùçng thûá vùn xuöi thöng duång, taác giaã Geoffroy de Willehardouin thuêåt laåi trêån chiïën tranh Thêåp tûå thûá 4. Cuäng trong thúâi gian êëy, úã Àûác, YÁ nhiïìu baãn anh huâng ca khaác viïët bùçng thöí ngûä ra àúâi.

7. Thúâi àaåi Trung cöí, nghïå thuêåt kiïën truác trûúác hïët

(1) Trong xaä höåi phong kiïën, àïën luác êëy, ngûúâi voä sô phaãi laâ ngûúâi phong nhaä vaâ tinh thêìn hiïåp sô phaãi lêëy àaåo àûác laâm nïn.

(2) Xaä höåi phuá haâo àaä maånh. Nhûäng tay phuá haâo giaâu coá thñch truyïån tñch vaâ nguå ngön. Taác phêím Roman De Renard chïë giïîu caác têìng lúáp xaä höåi tûâ vua túái cung àònh, àûúåc hoå hoan nghïnh.

79


phaãi phuång sûå tön giaáo. Nghïå thuêåt kiïën truác àûúåc phöí cêåp nhêët úã Têy Êu laâ nghïå thuêåt roman.

Nghïå thuêåt naây phaát triïín vaâo khoaãng 1060 àïën 1350. Àùåc àiïím cuãa noá laâ hònh nûãa öëng troân vaâ voâng cung baán nguyïåt. Nhûäng voâng cung êëy tûåa vaâo cöåt mêåp luân; àêìu cöåt xoâe ra nhû chiïëc noán röång. Bïn ngoaâi nhûäng cöåt aáp vaách thêåt kiïn cöë. Toaân thïí ngöi nhaâ coá veã chùæc chùæn, nhûng nùång nïì.

Nghïå thuêåt Roman tuây tûâng vuâng maâ biïën thïí, ñt hoùåc nhiïìu. Nhaâ kiïën truác phaãi àïí yá túái khñ hêåu, nguyïn liïåu xêy cêët vaâ phong tuåc cuãa möîi vuâng maâ chêm chïë, sûãa àöíi.

Vaâo cuöëi thïë kó 12 vaâ trong voâng thïë kó 13 tònh hònh xaä höåi laåi biïën chuyïín. Phaái tùng lûä khöng àöåc quyïìn vùn nghïå nûäa. Nhûäng àoaân thïí tön giaáo cuä àaä suy àoåa. Nhûäng àoaân thïí múái khöng êín naáu trong tu viïån maâ xen lêîn vaâo thïë tuåc, chuã trûúng àúâi söëng àaåm baåc. Búãi vêåy thûá kiïën truác löång lêîy khöng àûúåc hoå ûa thñch.

Tûâ àoá nghïå thuêåt “Gothique” ra àúâi thay thïë cho nghïå thuêåt Roman. Baãn àöì kiïën truác giaáo àûúâng vêîn nhû cuä, nhûng àùåc àiïím nghïå thuêåt gothique laâ voâm nhaâ coá gên, hònh troân nhoån àêìu treáo lïn nhau vaâ cöåt xêy cuöën voâng cung. Voâm nhaâ nheå hún, cöåt chöëng bïn ngoaâi àûúåc giaãm búát. Toaân thïí coá veã thanh bai. Tûúâng vaách àûúåc thay thïë bùçng nhûäng cûãa kiïëng nhiïìu maâu.

Nghïå thuêåt Gothique àûúåc cöng chuáng hoan nghïnh vaâ nhúâ hoå giuáp àúä maâ trong möåt khoaãng thúâi gian ngùæn,

80


nhiïìu giaáo àûúâng àûúåc xêy dûång theo nghïå thuêåt naây. Nhûäng giaáo àûúâng danh tiïëng nhêët laâ Notre Dame de Paris Chartres, Rouen, Reims, Bourges, Amiens. Kiïën truác Gothique xuêët hiïån àêìu tiïn úã Phaáp nïn ngûúâi ta cuäng goåi laâ kiïën truác Phaáp.

So vúái caác giaáo àûúâng kiïíu Roman, giaáo àûúâng kiïíu Gothique cao röång hún. Nhûng caác kiïën truác sû vêîn chûa vûâa yá, vïì sau hoå coân tiïëp tuåc caãi thiïån thïm kyä thuêåt xêy cêët. Vaâo thïë kó 13 vaâ 14, giaáo àûúâng caâng ngaây caâng cao thïm. Àoá laâ kiïën truác rûåc rúä.

8. Caác nûúác Anh, Àûác, Y Pha Nho, YÁ àïìu chõu aãnh hûúãng traâo lûu vùn nghïå Phaáp. Nhûäng aáng anh huâng ca, nhaä thi cuãa Phaáp àûúåc hoå àem ra dõch, vaâ caác thi nhên YÁ, Àûác àïìu phoãng theo thi ca Phaáp àïí saáng taác.

Nhûng àïën thïë kó 13 vaâ àêìu thïë kó 14, nûúác YÁ chiïëm àûúåc möåt àõa võ quan troång trong sûå phaát triïín vùn nghïå chêu Êu. Caác di saãn cuãa àïë quöëc La Maä àûúåc lûu truyïìn úã YÁ àêìy àuã hún nûúác naâo caã, vaâ cöë nhiïn aãnh hûúãng lúán àïën vùn nghïå nûúác êëy.

Vïì vùn chûúng nûúác YÁ saãn xuêët ba vùn nhên danh tiïëng: Dante, Boccace vaâ Peátrarque.

Vïì nghïå thuêåt, ngûúâi YÁ chõu aãnh hûúãng nghïå thuêåt Byzantin (tûác Hi Laåp). Nhûäng taác phêím nghïå thuêåt thúâi thûúång cöí lûu laåi trong xûá rêët nhiïìu vaâ chi phöëi caác kiïën truác sû vaâ caác nhaâ àiïu khùæc. Cuöëi thïë kó 13 vúái Giotto di Bondöne 1267-1337 höåi hoåa YÁ tiïën triïín maånh, Giotto thoaát li aãnh hûúãng Byzantin vaâ tòm caái gò àoá coá tñnh caách nhên

81


loaåi vaâ caãm àöång nhêët trong tön giaáo àïí laâm cho hoåa phêím mònh coá möåt veã àeåp trõnh troång. Nhòn vaâo thaái àöå vaâ böå àiïåu ta thêëy àûúåc caã caái têm traång cuãa nhên vêåt, caác nhaâ höåi hoåa xûá Florence àïìu noi theo àûúâng löëi cuãa öng vaåch ra àïí saáng taác.

TOÁM TÙÆT

1. Thïë kó 11 trúã vïì trûúác, mûåc söëng cuãa xaä höåi Têy phûúng coân thêëp lùæm. Löëi saãn xuêët coân laåc hêåu, duång cuå coân thö sú. Ngûúâi ta laâm ra chó àuã nuöi thên maâ thöi. Tûâ thïë kó 12 vïì sau mûåc söëng múái bùæt àêìu tùng lïn, nhúâ ngûúâi ta biïët tröìng tóa chùn nuöi hún trûúác.

2. Kô nghïå luác êëy cuäng phaát triïín. Thúå bùæt àêìu laâm nghïì chuyïn mön vaâ biïët töí chûác thaânh nghiïåp àoaân, coá ngûúâi cai quaãn vaâ coá qui luêåt hùèn hoi. Cöng viïåc laâm khöng vêët vaã lùæm, vaâ àúâi söëng cuäng dïî chõu hún.

3. Thûúng maäi laâ àöång lûåc chñnh cuãa sûå phaát triïín kô nghïå. Thïë kó 12 vïì sau àûúâng giao thöng tiïån lúåi, sûå chuyïn chúã àûúåc caãi thiïån, thûúng maäi baânh trûúáng rêët mau. Caác thûúng nhên töí chûác nhûäng trung têm mêåu dõch quöëc tïë rêët lúán, tûác laâ caác thûúng nghiïåp àöìng minh. Trung têm thûúng maäi quan troång nhêët laâ La Hance vaâ Bruges úã Bùæc Êu. Gïne vaâ Venise úã Àõa Trung Haãi.

82


4. Àö thõ thúâi Trung cöí phêìn nhiïìu coân chêåt heåp dú bêín, thûúâng hay bõ bõnh truyïìn nhiïîm vaâ hoãa hoaån taân phaá. Con ngûúâi chûa biïët pheáp vïå sinh vaâ coân àùåc oác dõ àoan mï tñn.

5. Thïë kó 11 trúã ài, àúâi söëng vêåt chêët tiïën böå rêët nhiïìu. Boån quñ töåc vaâ thûúng nhên biïët trang hoaâng nhaâ cûãa, biïët thûúãng thûác caác moán cao lûúng. Tûâ àöì àaåc trong nhaâ àïën y phuåc vaâ àöì ùn thûác uöëng àïìu sang troång hún trûúác.

6. Mûåc söëng tinh thêìn cuäng lïn cao. Ngûúâi ta chuá yá túái hoåc vêën, vaâ sûå hoåc têåp do àoá maâ ngaây möåt múã mang. ÚÃ caác trûúâng àaåi hoåc, tiïëng La Tinh duâng laâm chuyïín ngûä vaâ caác sinh viïn phaãi hoåc böën khoa: Thêìn hoåc, Tön qui, Y hoåc, Vùn nghïå. Hoåc thuêåt vaâ vùn nghïå àïìu tiïën böå vaâ nhiïìu taác phêím danh tiïëng ra àúâi.

7. Nghïå thuêåt kiïën truác thò coá nghïå thuêåt Roman xuêët hiïån vaâo cuöëi thïë kó 11 vaâ àêìu thïë kó 12. Cuöëi thïë kó 12 thò coá nghïå thuêåt Gothique giaãn dõ hún nghïå thuêåt Roman vaâ àûúåc cöng chuáng ûa thñch hún.

8. Vùn nghïå nûúác Anh, Y Pha Nho, YÁ àïìu chõu aãnh hûúãng vùn nghïå Phaáp. Nhûng àïën thïë kó 14, nghïå thuêåt YÁ chiïëm möåt àõa võ quan troång úã chêu Êu, nhêët laâ vïì höåi hoåa.

83


CHÛÚNG XI

CHIÏËN TRANH TRÙM NÙM

1. Nguyïn nhên chiïën tranh. 2. Tònh hònh nûúác Phaáp dûúái triïìu Jean Le Bon vaâ

Charles V. 3. Dûúái triïìu Charles VI, nûúác Phaáp bõ qua phên. 4. Jeanne d’Arc giaãi phoáng nûúác Phaáp.

1. Nguyïn nhên chñnh trõ gêy ra chiïën tranh Trùm nùm laâ hai vua Anh, Phaáp tranh ngöi. Vua Edouard III nûúác Anh tûå cho mònh laâ ngûúâi thûâa kïë cuãa Philippe le Bel vua nûúác Phaáp vò öng laâ chaáu ngoaåi(1).

(1) Trûúác thïë kó 11 nûúác Anh laâ möåt thuöåc àõa cuãa ngûúâi La Maä trong 400 nùm, kïë àïën loåt vaâo tay ngûúâi Saxon (425-426), ngûúâi Anges (547-584). Àïën thïë kó 11, ngûúâi Àan Maåch àïën chiïëm möåt phêìn lúán nûúác Anh vaâ dûång thaânh vûúng quöëc cuãa Kanut. Kanut truyïìn àûúåc hai àúâi thò nùm 1042 ngûúâi Anglo Saxon àaánh àuöíi ngûúâi Àan Maåch vaâ lêåp Edouard le Confesseur lïn ngöi (1043-1066). Edouard de Confesseur chïët, möåt laänh chuáa xûá Normandie laâ Guillaume le Conqueárant (ngûúâi Phaáp) chiïu möå voä sô xûá Normandeie, Bretagne, Flandre, vûúåt biïín túái xêm chiïëm nûúác Anh vaâ laâm vua. Ngöi truyïìn túái Edouard III àaä mûúâi àúâi. Khi xaãy ra trêån giùåc Trùm nùm, chïë àöå quên chuã Anh àaä mêët dêìn tñnh caách chuyïn chïë, vaâ chñnh thïí àaåi nghõ àaä manh nha.

84


Nguyïn nhên kinh tïë laâ hai nûúác Anh, Phaáp tranh giaânh quyïìn lúåi úã Flandre. Tûâ trûúác, nûúác Anh giao thiïåp mêåt thiïët vúái Flandre, möåt thaái àõa thuöåc vûúng quöëc Phaáp, Anh baán cho Flandre len vaâ mua laåi nó. Sau vò caác thõ xaä Flandre nöíi loaån, vua Philippe VI àaánh deåp vaâ tiïu diïåt àûúåc loaån quên (1328) taái lêåp aãnh hûúãng Phaáp úã Flandre, laâm cho thûúng maäi Anh chõu thiïåt. Àïí traã àuäa, vua Edouard III cêëm chúã len qua Flandre. Khöng bao lêu ngûúâi Flandre thêëy mêët nhiïìu quyïìn lúåi nïn boã Phaáp theo Anh.

Chiïën tranh xaãy ra, nûúác Anh thùæng thïë vò tuy caác quöëc vûúng Phaáp duäng caãm, nhûng khöng bùçng quöëc vûúng Anh mûu lûúåc vaâ quaã quyïët. Quên àöåi Anh laåi kheáo töí chûác hún quên àöåi Phaáp.

Nùm 1340 khi chiïën thuyïìn Phaáp bõ liïn quên Anh vaâ Flandre phaá röëi, quên Anh traân lïn àêët Phaáp nhû vaâo chöî khöng ngûúâi.

Nùm 1346, vua Edouard àïå tam xêm chiïëm vaâ taân phaá xûá Normandie, àaánh baåi quên Phaáp úã Creácy, chiïëm haãi caãng Calais àuöíi dên chuáng Phaáp ra khoãi haãi caãng naây, cho boån phuá haâo Anh sang úã.

2. Chiïën tranh túái àêy taåm àõnh, vò Êu chêu luác êëy bõ bïånh dõch haåch taân phaá. Nùm 1355 thò chiïën tranh taái diïîn.

Khi quên Anh àöí böå lïn Normandia, ngên khöë nûúác Phaáp tröëng röîng. Vua Jean II Le Bon vò cêìn 3 vaån ngûúâi vaâ möåt söë chiïën phñ rêët lúán laâ nùm triïåu àöìng nïn phaãi triïåu têåp quöëc höåi. Giai cêëp phuá haâo phaãi àoáng goáp nùång hún hïët nïn àoâi vua phaãi giao quyïìn kiïím soaát taâi chñnh cho nhûäng

85


ngûúâi do quöëc höåi cûã lïn. Tûâ àoá nûúác Phaáp noi theo nûúác Anh ài vaâo con àûúâng àaåi nghõ lêåp hiïën (parlementarisme constitutionnel).

Nùm 1356 úã trêån Maupertuis quên Phaáp thêët baåi, Jean Le Bon bõ cêìm tuâ. Triïìu àònh Phaáp caâng nguy ngêåp thïm. Ngûúâi ta thêëy cêìn phaãi thiïët lêåp hiïën phaáp àïí àûa toaân thïí dên töåc ra chöëng giùåc. Taåi Ba Lï, hoaâng thaái tûã Charles V nhiïëp chaánh. Giai cêëp phuá haâo cûúng quyïët töí chûác thaânh chñnh àaãng. Nhûng taåi quöëc höåi yá kiïën khöng thöëng nhêët laâm cho sûác hoaåt àöång cuãa giai cêëp êëy khöng nhêët trñ vaâ liïn tuåc. Etienne Marcel chuã trûúng biïën àöíi vûúng quöëc Phaáp thaânh möåt liïn bang thõ xaä dên chuã, gêy ra möåt phong traâo caãi caách chñnh trõ do Ba Lï cêìm àêìu. Nhûng hoaâng thaái tûã chöëng laåi. Quêìn chuáng nöíi loaån chiïëm àïìn vua, àem maâu xanh àoã àöåi lïn àêìu hoaâng thaái tûã vaâ cho àem nhûäng tïn cöë vêën cuãa öng ra giïët.

Cuöåc baåo àöång naây gêy aãnh hûúãng khùæp xûá. ÚÃ Vendeáe phong traâo Jacquerie(1) chöëng quñ töåc nöíi lïn rêët maånh. Möåt

(1) Jacques Bonhomme laâ tïn duâng chïë nhaåo nöng dên Phaáp thúâi Trung cöí, Jacquerie laâ phong traâo baåo loaån do boån Jacques (tûác laâ nöng dên) gêy ra chöëng laåi boån quñ töåc, boån vö sô, boån cûúáp àûúâng boác löåt hoå. Phong traâo bõ àaân aáp röìi thò boån voä sô, chuyïn nghïì àaánh giùåc mûúán khöng kiïng nïí ai nûäa. Nhên hoâa ûúác Breátigny kñ xong, “chiïën tranh dûát, chuáng khöng coá viïåc laâm vaâ kïët thaânh tûâng àoaân goåi laâ “Compagnie”, bùæt coác ngûúâi röìi cho chuöåc. Ngûúâi bõ chuáng bùæt thûúâng bõ tra têën taân nhêîn nïëu khöng chõu chó chöî giêëu tiïìn. Khùæp nûúác Phaáp bêy giúâ khöng möåt núi naâo traánh khoãi tay boån êëy.

86


luöìng gioá caách maång dên chuã thöíi traân khùæp nûúác Phaáp, nhûng quên baåo àöång bõ giai cêëp quñ töåc taân saát thùèng tay. Nhaâ vua tröën khoãi Ba Lï, vaâ taåi Compieâgne öng triïåu têåp quöëc höåi, àûúåc quöëc höåi chêëp thuêån cho söë quöëc duång cêìn thiïët Etienne Marcel bõ aám saát. Nhaâ vua àaánh baåi àûúåc phong traâo caách maång.

Luác êëy thò quên Anh àaä tiïën túái Bourgogne vaâ quên Phaáp àaä bõ àaåi hoåa. Vua Jean II bõ cêìm tuâ úã Anh chõu kñ túâ qui haâng. Nhûng Charles àûúåc quöëc höåi uãng höå khöng chõu buöng boã khñ giúái. Röët cuöåc nûúác Phaáp phaãi kñ hoâa ûúác Breátigny (1360) àïí chêën chónh laåi nöåi tònh. Theo hoâa ûúác êëy, Phaáp phaãi nhûúång laåi cho vua Anh Edouard II vuâng Gascogne, Guyenne, Poitou. Calais vaâ möåt söë chiïën phñ 3 triïåu liu traã bùçng vaâng, ngûúåc laåi vua Anh khöng tranh ngöi vua úã nûúác Phaáp nûäa.

Jean Le Bon chïët (1364) hoaâng thaái tûã Charles lïn ngöi tûác laâ Charles V.

Charles V lo cûáu vaän nguy traång cuãa nûúác Phaáp, giao cöng viïåc chöëng ngûúâi Anh cho Bertrand Duguesclin. Öng naây haâng àûúåc quöëc vûúng Navarre, deåp àûúåc nhûäng toaán cûúâng àaåo chuyïn cûúáp àûúâng. Àöëi vúái quên Anh, Dugues-clin cöë traánh nhûäng trêån àaánh lúán, aáp duång chiïën thuêåt àaánh leã teã cöët laâm cho keã àõch mïåt moãi. Nhúâ chiïën thuêåt naây öng chiïëm laåi nhûäng àêët àai nhûúâng cho Anh theo hoâa ûúác Breátigny, tiïu diïåt àûúåc ba àaåo quên Anh khi quên naây keáo xuyïn qua nûúác Phaáp.

87


Nùm 1380, khi Duguesclin vaâ Charles V chïët, ngûúâi Anh chó coân giûä àûúåc Bayonne, Bordeaux vaâ Calais maâ thöi.

3. Ngûúâi kïë võ cho Charles V laâ Charles VI múái coá 12 tuöíi. Chñnh quyïìn bõ phên chia giûäa chuá, baác cuãa vua laâ caác öng tûúác xûá Anjou Berry, Bourgogne. Boån hoaâng thên naây coá taâi ùn chúi hún laâ cai trõ. Taâi saãn nhaâ nûúác khöng bao lêu àïìu àöí vaâo yïën tiïåc. Trong nûúác thûúâng coá loaån vaâ loaån thûúâng bõ àaánh deåp möåt caách taân nhêîn. Nùm 1388 Charles VI àuöíi boån hoaâng thên sûãa laåi triïìu chñnh, nhûng àïën nùm 1392 vua mùæc bïånh àiïn. Boån hoaâng thên laåi lïn cêìm quyïìn; caãnh truåy laåc trong triïìu laåi taái diïîn.

Àöìng thúâi cöng tûúác xûá Orleáans vaâ cöng tûúác xûá Bourgogne tranh quyïìn nhau. Cöng tûúác xûá Orleáans bõ giïët. Trong nûúác laåi diïîn ra cuöåc nöåi chiïën giûäa hai phe Bourguignon cuãa cöng tûúác xûá Bourgogne vaâ phe Armagnac cuãa cöng tûúác xûá Orleáans. Dên chuáng khöng chõu àûúåc thöëng khöí laåi nöíi lïn laâm loaån. Nùm 1413 coá möåt luác boån dên ngheâo Cabocchien, tûác laâ phe àaãng cuãa Caboche laâm chuã thaânh Ba Lï.

Nhên tònh hònh êëy, Vua Henri IV nûúác Anh xua quên qua Phaáp vaâ thùæng trêån Azincourt nùm 1415.

Dûåa vaâo quên Anh, Jean Sans Peur(1) thuã laänh phaái Bourguignon muöën chiïëm giûä caã nûúác, nhûng khöng bao lêu bõ hoaâng thaái tûã giïët trong möåt cuöåc höåi kiïën. Con cuãa

(1) Phiïn êm theo nghôa coá tñnh caách àuâa Jùng Vö UÁy, (Khöng biïët súå) NXB.

88


Jean Sans Peur laâ Philippe le Bon(1) liïn minh vúái quên Anh àïí chöëng Phaáp. Hoaâng hêåu phaãi kñ hiïåp ûúác Troyes, boã con mònh ài àïí nhêån vua Anh (Henri V) nöëi ngöi vua Phaáp. Nûúác Phaáp vò hiïåp ûúác Troyes thaânh ra lïå thuöåc nûúác Anh.

4. Khi Charles VI chïët (1422) nûúác Phaáp àaä lêm vaâo möåt tònh traång hïët sûác thaãm khöí. Àêët àai bõ phên chia, naån àoái, naån cûúáp taân haåi dên chuáng. Trong nûúác coá àïën hai vua: Henri VI chiïëm giûä miïìn Bùæc nûúác Phaáp vaâ vuâng Guyenne, coân Charles VII vua chñnh thûác cuãa Phaáp bõ phïë vò hiïåp ûúác Troyes thò ngûå trõ trïn caác laänh thöí miïìn Nam söng Loire. Àõa võ Charles VII khöng lêëy vò laâm vûäng lùæm.

Nùm 1428, quên Anh vêy Orleáans, thaânh trò bònh phong cuãa laänh thöí Charles VII, vaâ khi hoå sùæp haå thaânh thò Jeanne d’Arc xuêët hiïån(1).

Ngaây 30 thaáng 4, Jeanne vö thaânh Orleáans thò ngaây 8

(1) Philip Nhên tûâ.(2) Jeanne d’Arc’ laâ con möåt gia àònh nöng phu úã vuâng biïn giúái

tónh Lorraine vaâ Champagne nûúác Phaáp. Nùm 13 tuöíi, trong luác chùn cûâu naâng nghe tiïëng noái thiïng liïng giuåc naâng cûáu hoaâng tûã (Charles VII) vaâ giaãi nguy nûúác Phaáp. Coá ngûúâi hoaâi nghi Jeanne d’Arc laâ möåt nhên vêåt tûúãng tûúång. Trong chuyïån Jeanne d’Arc ngûúâi ta cöë bõa ra möåt phêìn naâo àïí lúåi duång loâng aái quöëc cuãa ngûúâi Phaáp luác êëy chùng? Vaâ Jeanne d’Arc laâ tûúång trûng cuãa nöng dên Phaáp, möåt tûúång trûng trong saåch tûâ thïí xaác àïën tinh thêìn. Naâng ra àúâi àïí chûáng toã rùçng sûá maång cuãa boån quñ töåc phong kiïën vaâ boån voä sô àaä hïët. Viïåc cûáu nûúác chó coân tröng cêåy vaâo nöng dên maâ thöi.

89


thaáng 5 quên Anh bõ àaánh lui. Tûâ àoá khùæp nûúác Phaáp nöíi lïn möåt luöìng gioá hi voång.

Kïë àoá Jeanne rûúác vua vïì Reims àïí chõu lïî têën phong theo tuåc lïå bêëy giúâ. Nhûng khöng bao lêu trêån àaánh Ba Lï thêët baåi, vua phaãi trúã vïì phña Nam.

Nùm 1430, khöng chõu àûúåc thaái àöå ganh tõ cuãa boån cêån thêìn vaâ cuäng chaán caãnh söëng an nhaân, lûúâi biïëng, suy àoåa cuãa möåt triïìu àònh phong kiïën, Jeanne laåi ra quên àaánh giaãi vêy thaânh Compieâgne. Naâng bõ quên Bourguignon bùæt baán laåi cho ngûúâi Anh, bõ giam cêìm rêët khöí súã. Sau cuâng tön giaáo phaáp àònh, dûúái quyïìn àiïìu khiïín cuãa ngûúâi Anh, kïët naâng vïì töåi taâ giaáo, xûã naâng phaãi hoãa thiïu, vaâ ngaây 30 thaáng 5 nùm 431, naâng bõ àem lïn giaân lûãa taåi Rouen. Nùm êëy naâng àûúåc 19 tuöíi.

Nùm 1435, laänh chuáa xûá Bourgogne cuâng Charles VII, kñ hoâa ûúác Arras phên àõnh ranh giúái laänh thöí cuãa möîi bïn. Quên Anh vò hiïåp ûúác naây phaãi yïëu thïë. Khùæp xûá Phaáp dên chuáng nöíi lïn chöëng laåi hoå. Nùm sau ngûúâi Phaáp chiïëm laåi Ba Lï (1436). Nùm 1444, ngûúâi Anh xin ngûng chiïën.

Khi chiïën tranh taái diïîn (1149), Charles VII khöi phuåc xûá Normandie, röìi Guyenne. Nùm 1453, quên Anh ruát khoãi Bordeaux. Àïën àêy Chiïën tranh Trùm nùm kïët liïîu. Trïn àêët Phaáp ngûúâi Anh chó coân giûä àûúåc haãi caãng Calais.

90


TOÁM TÙÆT

1. Vò vua Anh Edouard III àoâi ngöi vua nûúác Phaáp vaâ vò sûå tranh giaânh quyïìn lúåi úã Flandre giûäa hai nûúác maâ sinh ra Chiïën tranh Trùm nùm. Phaáp baåi trêån úã Creáy (1346) vaâ úã Poitieres (1356) phaãi kñ hiïåp ûúác Breátigny nhûúâng cho Anh gêìn troån Têy böå nûúác Phaáp.

2. Phaáp lêm vaâo tònh traång nguy khöën. Nöng dên (Jacquerie) baåo àöång; boån cûúâng haâo (Compagnie) cûúáp phaá, giai cêëp phuá haâo àoâi kiïím soaát chñnh quyïìn (1357). Nhûng hoaâng thaái tûã Charles vêîn laâm chuã àûúåc tònh thïë (1358).

3. Dûúái triïìu Charles VI (138-1442) boån vûúng thên tranh giaânh àõa võ gêy thaânh nöåi chiïën. Nûúác Phaáp suy yïëu bõ baåi binh úã Zicourt phaãi kñ hiïåp ûúác Troyes (1420) chõu lïå thuöåc nûúác Anh.

4. Khi vua Charles VII, luác êëy chó giûä àûúåc Nam böå nûúác Phaáp, sùæp bõ àaánh thò Jeanne d’Arc xuêët hiïån, giaãi vêy Orleáans, cûáu vua rûúác vïì laâm lïî têën phong úã Reims. Nhûng trêån Compieâgne naâng bõ bùæt vaâ bõ hoãa thiïu taåi Rouen (1431). Kïë àoá, laänh chuáa xûá Bourgogne boã Anh, kñ hiïåp ûúác Arras (1435) vúái vua Phaáp. Nûúác Anh thêët thïë, baåi trêån liïn tiïëp. Vïì sau khi chiïën tranh dûát. Anh chó coân giûä àûúåc Calais maâ thöi.

91


KÏËT LUÊÅN PHÊÌN THÛÁ NHÊËT

Caác Rúå phûúng Têy khi traân vaâo àïë quöëc La Maä, àaä chêëm dûát thúâi Thûúång cöí vaâ múã àêìu möåt thúâi kò khaác trong lõch sûã, thúâi kò Trung cöí. Chïë àöå xaä höåi trong thúâi kò naây laâ chïë àöå phong kiïën. Àiïìu àaáng chuá yá trong thúâi kò naây laâ caác dên töåc Têy Êu khi bõ döìn eáp trong cûúng vûåc laänh thöí mònh thò hûúáng sûå tiïën hoáa xaä höåi ài vaâo bïí sêu. Khöng thïí traân vaâo caác vuâng àêët hoang, rûâng ruá, àïí tiïën theo bïì röång nhû caác dên töåc phña àöng söëng giûäa àaåi luåc mïnh möng, hoå chen chuác taåo lêåp nhûäng vuâng kinh tïë, vùn hoáa cuãa nhûäng thaânh thõ kô nghïå. Kïët quaã nhûäng phêìn tûã nöng dên giaâu oác saáng kiïën, thaáo vaát biïën thaânh thûúng nhên, thuã cöng, sau naây kïët tuå thaânh àïå tam giai cêëp tûác laâ giai cêëp thõ dên hay tû saãn giai cêëp.

Vai troâ giai cêëp thõ dên trong sûå tiïën hoáa cuãa xaä höåi quan troång vö cuâng. Nhúâ coá giai cêëp êëy maâ lõch sûã Têy phûúng vûúåt qua giai àoaån phong kiïën àïí tiïën túái giai àoaån tû baãn huâng cûúâng. Vò thiïëu giai cêëp êëy maâ lõch sûã Àöng phûúng àûáng maäi möåt chöî àïí röìi chõu lïå thuöåc Têy phûúng. Triïìu àaåi coá thay àöíi, nhûng traång thaái xaä höåi trûúác sau nhû möåt. Àoá laâ möåt sûå thêåt lõch sûã phaãi ghi laåi àïí nhêån roä nhûäng bûúác àûúâng biïën hoáa

92


sùæp túái úã thúâi Cêån àaåi vaâ Hiïån àaåi.

Giai cêëp tû saãn sau naây laâ möåt trong nhûäng yïëu töë chuã àöång trong caác cuöåc biïën àöíi thuác àêíy xaä höåi tiïën lïn.

*Dûúái goát caác Rúå, vùn minh Têy Êu vaâo thïë kó thûá

6 vïì sau àaä suy àoåa lùæm. Trong àaám Rúå êëy, ngûúâi Franc göìm coá nhiïìu phêìn tûã quaã quyïët vaâ thuêìn nhêët hún caã. Quöëc gia Franc thoaát àûúåc tònh traång luån baåi chung vaâ vïì sau taåo nïn nhûäng cûúâng quöëc Àûác, Phaáp. Tûâ thúâi Clovis qua Charlemagne àïën chiïën tranh thêåp tûå, thúâi kò quên chuã chuyïn chïë, ngûúâi Franc vaâ sau naây ngûúâi Phaáp múã röång con àûúâng tiïën hoáa. Cuöåc àaåi caách maång thïë kó 18, Phaáp àaä thay àöíi möåt chïë àöå xaä höåi trïn khùæp laänh thöí chêu Êu. Vaâ cuöåc caách maång êëy do giai cêëp tû saãn àaãm nhêån.

93


PHÊÌN THÛÁ HAI

TRUNG HOA TÛÂ NGUÄ ÀAÅI ÀÏËN NGUYÏN

CHÛÚNG I

NHAÂ BÙÆC TÖËNG

1. Nhaâ Bùæc Töëng diïåt thêåp quöëc, thöëng nhêët Trung Hoa, thaânh lêåp chñnh thïí trung ûúng têåp quyïìn.

2. Sûå phaát triïín cuãa xaä höåi Trung Hoa dûúái triïìu Töëng: kinh tïë, chñnh trõ, vùn hoáa.

3. Nhaâ Töëng dûúái aáp lûåc cuãa Bùæc Liïu vaâ Têy Haå. 4. Kïë hoaåch caãi caách cuãa Vûúng An Thaåch. 5. Ngûúâi Kim diïåt Bùæc Töëng.

1. Sau loaån Hoaâng Saâo, nhaâ Àûúâng suy nhûúåc. Tiïët àöå sûá caác trêën nöíi lïn chöëng laåi triïìu àònh, möîi ngûúâi tûå taåo möåt àõa võ àöåc lêåp.

Röët cuöåc Chu Toaân Trung, úã trêën Àaåi Lûúng, cûúáp

94


àûúåc ngöi Àûúâng, lêåp lïn nhaâ Hêåu Lûúng. Nhûng khöng bao lêu ngöi vua laåi vïì tay keã khaác vaâ cûá nhû thïë traãi qua 53 nùm (tûâ 907-960) göìm coá nùm àúâi Hêåu Lûúng, Hêåu Àûúâng, Hêåu Haán, Hêåu Têën, Hêåu Chu, töíng cöång 13 vua: sûã goåi laâ Nguä àaåi.

Thúâi Nguä àaåi, nhûäng ngûúâi xûng huâng dûång thaânh mûúâi nûúác àöåc lêåp; sûã goåi laâ Thêåp quöëc.

Àúâi Hêåu Chu, vua Thïë Tön mêët, con laâ Tön Huên lïn ngöi xûng laâ Cung Àïë. Vua Cung Àïë múái coá baãy tuöíi, boån quên nhên muöën nhên àoá cûúáp ngöi. Triïåu Khuöng Dêîn àûúåc lõnh àem quên ài deåp giùåc. Àïën Trêìn Kiïìu, Khuöng Dêîn gêy thaânh cuöåc binh biïën khiïën tûúáng sô àem hoaâng baâo mùåc cho mònh röìi xûng àïë, àem binh trúã vïì Biïån Kinh boã Cung Àïë lêåp thaânh nhaâ Töëng tûác laâ Töëng Thaái Töí.

Lïn ngöi xong, Thaái Töí lo bònh àõnh Thêåp quöëc: phña Àöng nam àaánh Nam Àûúâng vaâ Ngö Viïåt, phña Nam, àaánh Nam Bònh vaâ Nam Haán; phña Têy àaánh Hêåu Thuåc; phña Bùæc àaánh Bùæc Haán. Caác nûúác êëy àïìu thua caã, trûâ Bùæc Haán àïën Thaái Tön múái deåp xong. Tûâ àoá nûúác Taâu àûúåc thöëng nhêët.

Muöën traánh caái hoåa tiïëm àoaåt thûúâng xaãy ra. Thaái Töí tòm caách giaãi trûâ bònh quyïìn cuãa cöng thêìn, triïåt àïí lêåp chïë àöå trung ûúng têåp quyïìn, àem têët caã àêët àai, binh lûåc, taâi chñnh cuãa caác phiïn trêën ngaây trûúác qui tuå vaâo triïìu àònh trung ûúng caã. Àöìng thúâi Thaái Töí töí chûác quyïìn trung ûúng thaânh Trung thû saãnh coi viïåc chñnh trõ, khu mêåt viïån coi viïåc binh lñnh, Tam ti sûå coi viïåc taâi chñnh vaâ àùåt

95


chûác Ngûå sûã trung thûâa giûä quyïìn giaám saát. Caác cú quan naây àöëi vúái nhau thò àöåc lêåp nhûng àïìu hoåp laåi trong tay hoaâng àïë(1). Chñnh saách naây tuy nhêët thúâi laâm cho àõa võ hoaâng àïë vûäng chùæc hún, nhûng traái laåi cuäng gêy ra nhiïìu hêåu quaã tai haåi. Möåt laâ nhûäng ngûúâi taâi nùng khöng àûúåc duâng úã biïn trêën àïìu tûåu vïì kinh àö, maâ úã àêy thò chûác vuå cao troång coá haån. Ngûúâi thûâa chöî thiïëu, hoå kïët beâ lêåp àaãng tranh giaânh àõa võ cuãa nhau khiïën chñnh trõ trong nûúác phaãi hû naát. Hai laâ quên lñnh luên phiïn maäi thò sûå luyïån têåp khöng chu àaáo; caác quan vùn thay tiïët àöå sûá thò kinh nghiïåm khöng àuã chó huy; khi coá giùåc sûác àûúng cûå vúái quên àõch têët nhiïn phaãi thiïëu. Ba laâ luác mêët muâa àoái keám chñnh phuã duâng chñnh saách chiïu möå nhûäng ngûúâi thêët nghiïåp, lûu manh vaâo quên àöåi quaá àöng laâm cho taâi chñnh trong nûúác vò phaãi nuöi möåt söë lñnh quaá lúán maâ phaãi hao huåt. Ba caái kïët quaã êëy vïì sau haäm nhaâ Töëng vaâo möåt tònh thïë hïët sûác nguy ngêåp.

2. Ngoaåi trûâ nhûäng khuyïët àiïím noái trïn, chïë àöå trung ûúng têåp quyïìn vaâ sûå thöëng nhêët laänh thöí laâm thaânh möåt

(1) ÚÃ phiïn trêën coá tiïët àöå sûá naâo tûâ chûác hay chïët thò triïìu àònh cho quan vùn àïën thay. Viïåc quên chñnh vaâ dên chñnh coá thöng phaán xem xeát vaâ têu lïn triïìu àònh. Lûåc lûúång caác tiïët àöå sûá àïìu têåp trung vïì trung ûúng. ÚÃ caác löå coá quan chuyïín vêån sûá kiïím àiïím viïåc thu xuêët taâi chñnh, söë thûâa phaãi nöåp vïì triïìu àònh, möîi nùm triïìu àònh cho quên sô úã kinh ra thay quên sô biïn trêën àïí khöng ai àûúåc úã lêu möåt chöî coá thïí gêy tònh quen thên vúái nhau vaâ taåo thaânh möåt sûác maånh. Vua laåi duâng chûúác cuãa tïí tûúáng Triïåu Phöí hùm doåa caác cöng thêìn coá uy thïë, buöåc hoå phaãi tûâ chûác.

96


sûác tiïën triïín maånh cuãa Trung Hoa. Vïì kinh tïë thò cöng nghïå phaát àaåt hún àúâi Àûúâng. Söë

thúå duâng trong xûúãng dïåt, xûúãng nêëu sùæt, xûúãng binh khñ cuãa tû nhên vaâ cuãa nhaâ nûúác lïn túái söë trùm, söë ngaân, söë vaån. Cöng nhên laâm thuï ngaây caâng àöng; söë cöng nhên bùæt buöåc vaâ nö tò thò giaãm búát. Àiïìu êëy chûáng toã cöng nghïå àaä coá möåt nïìn taãng vûäng chùæc. Thuã cöng nghiïåp cuäng húåp thaânh nhûäng töí chûác cöång àöìng röång lúán khöng lêëy khu vûåc laåi lêëy tònh àöìng nghiïåp laâm tiïu chuêín.

Àöìng thúâi thûúng nghiïåp cuäng phaát triïín maånh. Sûå ài laåi buön baán khöng coân bõ haån chïë trong khu vûåc nhoã heåp cuãa caác tay quên phiïåt phong kiïën ngaây trûúác maâ laåi àûúåc thöng suöët toaân coäi. Nïìn kinh tïë àïën àêy àaä coá tñnh caách quöëc gia. Möåt giai cêëp thûúng nhên xuêët hiïån, trong àoá coá nhiïìu tay giaâu lúán. Ngûúâi ngoaåi quöëc àïën buön baán úã caác thûúng caãng Àöng Nam nûúác Taâu nhû Quaãng Chêu, Tuyïìn Chêu vaâ Haâng Chêu rêët nhiïìu. Nhiïìu àö thõ lúán àûúåc thaânh lêåp, dên söë coá àïën haâng trùm ngaân ngûúâi.

Tiïìn tïå thò ngoaâi vaâng, baåc, tú luåa, ngûúâi Töëng àaä biïët duâng tiïìn giêëy do caác nhaâ phuá haâo laâm ra goåi laâ giao tûã. Àïën àúâi Nhên Tön chñnh phuã giûä lêëy quyïìn phaát haânh giao tûã, nhûng möîi kò söë phaát ra khöng àûúåc quaá 1.256.340 quan. Giao tûã laâ thûá tiïìn giêëy cöí nhêët.

Nöng nghiïåp thò nhaâ Töëng lo cûáu vaän laåi tònh hònh nguy ngêåp cuãa thúâi Nguä àaåi àïí laåi. Thúâi êëy vò loaån laåc maâ ruöång àêët möåt phêìn phaãi boã hoang, möåt phêìn loåt vaâo tay quñ töåc, quan liïu, àõa chuã thûúng nhên. Vò leä êëy maâ

97


sang àúâi Töëng, luác àêìu nöng nghiïåp khöng theo kõp cöng nghiïåp vaâ thûúng maäi. Nöng dên khöng àuã ruöång àêët cêëy caây, mùåc dêìu nhaâ nûúác chuá yá khai khêín thïm nhiïìu. Àaä vêåy maâ nöng dên coân phaãi chõu lùæm phuå àaãm. Ngoaâi thuïë ruöång hoå coân naåp nhûäng moán thuïë phuå gia àònh (tûác laâ thuïë àùåc biïåt ngoaâi thuïë chñnh) thuïë àinh vaâ caác taåp thuïë khaác. Àúâi Nam Töëng chiïën tranh caâng nhiïìu hún, nhên dên phaãi gaánh thïm nhûäng söë chiïën phñ lúán. Coá nùm hoå phaãi àoáng goáp túái gêìn 100 triïåu quan.

Phûúng diïån trñ thûác thò Nho giaáo àûúåc duâng laâm möåt lúåi khñ thöëng trõ cuãa boån quan liïu. Caác hoåc giaã àúâi Töëng àem tû tûúãng Laäo, Trang pha löån tû tûúãng Khöíng Tûã taåo thaânh möåt thûá Tên Khöíng giaáo nhùçm muåc àñch vûâa chïë ngûå boån anh huâng phong kiïën muöën thoaát li quyïìn lûåc hoaâng àïë nhû thúâi Nguä àaåi, vûâa dêåp tùæt tinh thêìn quêåt cûúâng cuãa nöng dên phêîn uêët, vûâa chi phöëi aáp lûåc cuãa ngûúâi ngoaåi töåc Liïu Kim, àaä chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Trung Quöëc rêët nhiïìu(1).

Caác triïët gia Trung Quöëc àöìng thúâi laâ nhûäng tay vùn chûúng löîi laåc vûâa laâ hoåc giaã uyïn thêm, têån lûåc chuá giaãi hoåc thuyïët Khöíng Tûã, dûång lïn möåt hoåc phaái duy lñ vaâ tûå nhiïn. Ngûúâi àaåi diïån cuãa phaái naây laâ Chu Hy. Vïì Töëng hoåc trong saách Trung Hoa sûã cûúng öng Àaâo Duy Anh coá noái: “Töëng hoåc coá tinh thêìn suy cûáu baãn thïí Vuä truå vaâ baãn

(1) Chu Liïm Khï, Trûúng Hoaânh Cûâ, Trònh Minh Àaåo, Trònh Y Xuyïn, Chu Hy laâ nhûäng hoåc giaã àïì xûúáng Töëng hoåc.

98


tñnh nhên loaåi. Chu Tûã giaãi thñch cêu “Trñ tri taåi caách vêåt” trong saách Àaåi hoåc rùçng: “Trñ laâ suy àïën töåt mûåc, muöën cho khöng caái gò laâ khöng biïët àïën núi àïën chöën; caách laâ àïën, vêåt laâ sûå vêåt, tòm cho àïën lñ cuãa sûå vêåt, muöën chöî àïën chöî cuâng cûåc”. Àiïìu êëy biïíu thõ möåt phûúng phaáp qui naåp gêìn vúái khoa hoåc. Song phûúng phaáp qui naåp êëy khöng phaát triïín àûúåc àêìy àuã, cho nïn tûå nhiïn khoa hoåc khöng phaát triïín àûúåc. Töëng nho laåi tinh vïì hoåc huêën höî vaâ biïíu hiïån àûúåc tinh thêìn phï bònh. Caái tinh thêìn tûå do tû tûúãng êëy manh nha àûúåc laâ nhúâ aãnh hûúãng kinh tïë thûúng nghiïåp phaát àaåt…”.

Vïì nghïå thuêåt àúâi Töëng àûúåc coi nhû laâ thúâi àaåi quang vinh nhêët. Vùn nhên Töëng vûâa giûä lïì löëi cöí àiïín tûâ Haán Duä àïí laåi, vûâa laâm cho vùn thïí àûúåc phoáng thñch, uyïín chuyïín, lûu loaát hún. Hoå thi võ hoáa vùn xuöi, gaån boã nhûäng àiïín cöí àaä laâm cho lúâi vùn nùång nïì, tû tûúãng töëi tùm. Thú àúâi Töëng tûå do hún àúâi Àûúâng. Àùåc biïåt nhêët laâ loaåi tûâ, êm àiïåu phong phuá, phöí vaâo nhaåc àûúåc. Trong thú ngoaâi caái àeåp nghïå thuêåt coân haâm sûác tû tûúãng triïët lñ nûäa(1).

Höåi hoåa Töëng cuäng àaä àaåt àïën chöî tinh vi. Hoåa sô khöng kïí àïën nguyïn tùæc viïîn thõ (principes de perspec-tive) vaâ thuêåt cho boáng. Bõ ngûúâi Têy phûúng chó trñch, hoåa sô Trung Quöëc baão rùçng thuêåt cho boáng laâm cho bûác

(1) Êu Dûúng Tu, Tö Tuên, Tö Thûác, Tö Triïåt, Tùng Cuãng, Vûúng An Thaåch laâ nhûäng vùn nhên thi sô danh tiïëng nhêët cuãa nhaâ Töëng vaâ cuãa Trung Hoa.

99


tranh mêët veã àeåp, nguyïn tùæc viïîn thõ laâm hoãng tinh thêìn nghïå thuêåt. Theo yá hoå, hoåa phêím khöng cöët diïîn taã àuáng sûå thêåt maâ laâm bêåt nöíi tinh thêìn cuãa sûå thêåt êëy. Phaãi chùng khuynh hûúáng nghïå thuêåt àaä thiïn vïì tûúång trûng vaâ êën tûúång? Möåt àùåc àiïím nûäa laâ hoåa sô khöng duâng nhiïìu maâu. Nûúác mûåc (thuãy mùåc) àuã cho hoå taåo nïn möåt bûác tranh coá sûác caãm xuác phi thûúâng. Hoå baão rùçng àûáng trûúác bûác tranh thuãy mùåc khaán giaã coá thïí duâng tinh thêìn cuãa mònh maâ thêëy àuã maâu sùæc àûúåc.

Vïì àöì saânh ngûúâi Töëng ghi àûúåc möåt tiïën böå töëi quan troång laâ hoå tòm àûúåc nûúác men. Tûâ àúâi Thuêën, ngûúâi Taâu àaä biïët nung àêët àïí laâm àöì duâng. Àúâi Àûúâng àöì àêët nung coá phêìn tinh luyïån, da mõn vaâ khöng rõn nûúác. Sang àúâi Töëng múái phaát minh àûúåc nûúác men vaâ veä àûúåc hònh. Nhûng hònh veä êëy chûa àûúåc tinh vi nhû àöì saânh, àöì kiïíu àúâi Minh. Trïn nûúác men trùæng ngaâ hoå múái veä àûúåc nhûäng caânh hoa, nhûäng dêëu hiïåu maâu gaåch thuái (ocre). Àöì saânh coá tiïëng àúâi Töëng àïí laåi laâ àöë da raån vaâ àöì nûúác men maâu luåc lúåt (ceáladon).

3. Nûãa thïë kó àêìu, nhaâ Töëng thuác àêíy àûúåc nûúác Taâu tiïën maånh trïn àûúâng thõnh vûúång. Nhûng àúâi söëng thaái bònh laâm cho quên lñnh trúã thaânh vö duång, mêët hïët nùng lûåc chiïën àêëu. Cho nïn khi vua Thaái Tön àem quên lïn phña Bùæc toan khöi phuåc laåi àêët Vên, àêët Yïn bõ ngûúâi Liïu chiïëm thò chùèng nhûäng caã ba àaåo quên cuãa öng àïìu bõ thua to maâ ngûúâi Liïu coân thûâa cú höåi êëy xêm lêën miïìn Bùæc, laâm cho nhên dên phaãi khöën khöí.

Nùm 1125, ngûúâi Liïu vûúåt qua biïn giúái, chiïëm thuã àö

100


Khai Phong úã haå vûåc söng Hoaâng Haâ. Quên àöåi nhaâ Töëng khöng àuã sûác ngùn caãn nïn triïìu àònh phaãi xin nghõ hoâa, phaãi naåp cho Liïu möîi nùm 10 vaån laång baåc, 20 vaån têëm luåa àïí quên Liïu ruát vïì(1).

Tûâ àoá nûúác Töëng yïëu thïë. Tiïëng thò trùm nùm sau hai nûúác Liïu Töëng vêîn giao haão vúái nhau maâ sûå thêåt thò Töëng bõ Liïu bûác saách àuã àiïìu.

Laänh thöí cuãa Liïu höìi êëy göìm caã Àöng Tam Tónh, Möng Cöí, Tên Cûúng vaâ àêët Yïn, àêët Vên tûác laâ bùæc böå tónh Haâ Bùæc, Sún Têy ngaây nay(2).

Ngoaâi aáp lûåc cuãa Bùæc Liïu, Töëng coân bõ aáp lûåc cuãa Têy Haå(3) möåt nûúác úã phña Têy Bùæc Taâu, giaáp ranh vúái Liïu. Têy Haå trûúác kia, dûúái triïìu Àûúâng cuäng lïå thuöåc Trung Quöëc, vaâ àúâi Töëng sú cuäng coân xûng thêìn. Nhûng sang àúâi Töëng Chên Tön, vua Têy Haå laâ Nguyïn Haåo biïët hûúáng viïåc töí chûác xaä höåi Têy Haå theo khuön mêîu xaä höåi Trung Hoa, tûå taåo lêëy möåt sûác maånh röìi àaánh lêëy 18 chêu Haâ Têy tûác laâ Bùæc böå caác tónh Thiïím Têy, Cam Tuác, Tuy Viïîn vaâ àêët Têy Saâo, Möng Cöí ngaây nay, lêåp thaânh möåt nûúác huâng cûúâng,

(1) Trong saách “Les grands courants de l’Histoire universelle”, öng Jacques Pirenn noái Töëng phaãi naåp cho Liïu möîi nùm 175.000 kñ lö vaâng vaâ möåt triïåu têëm luåa.

(2) Ngûúâi Liïu nguyïn laâ giöëng rúå Khiïët Àan àïën úã phña Bùæc nûúác Taâu tûâ nùm 836, chiïëm cûá Bùæc Kinh, lêåp thaânh möåt cûúâng quöëc vaâ àïën nùm 1125 tiïën quên vïì phña Nam àaánh thùæng àûúåc nûúác Töëng.

(3) Ngûúâi Têy Haå laâ giöëng Têy Taång.

101


hùçng nùm vaâo àaánh phaá Trung Quöëc. Nhaâ Töëng vò coân phaãi àöëi phoá vúái nûúác Liïu nïn àaânh

phaãi cêìu hoâa vúái Têy Haå vaâ chõu cöëng naåp traâ 25 vaån rûúäi cên, vaâ baåc 25 vaån rûúäi laång nhû àaä nöåp cho Liïu.

4. Ngoaâi aáp lûåc Bùæc Liïu, Têy Haå bïn ngoaâi, triïìu àònh Töëng coân phaãi àöëi phoá vúái nhûäng phong traâo biïën loaån bïn trong. Nöng dên vò khöng kham nöíi thuïë maá vaâ sûå boáp nùån cuãa boån àõa chuã, boån cho vay nùång laäi, nöíi lïn phaãn àöëi chñnh phuã. Hoå nïu lïn khêíu hiïåu “chia cuãa” àïí thuác àêíy phong traâo(1). Tònh traång nhaâ Töëng möîi ngaây möåt nguy ngêåp, nhûng triïìu àònh khöng biïët phaãi xûã trñ caách naâo.

Luác êëy coá Vûúng An Thaåch àûa kïë hoaåch caãi caách goåi laâ Tên phaáp göìm coá mêëy àiïím sau naây:

Pheáp thanh miïu. Chñnh phuã cho dên vay tiïìn khi luáa coân xanh, àïën khi luáa chñn thò traã laåi vúái hai phên lúâi, (Vay cuãa àõa chuã phaãi traã àïën 100 phên lúâi) muåc àñch giuáp nöng dên traánh naån cho vay nùång laäi.

Pheáp miïîn dõch. Ngûúâi naâo khöng laâm sûu dõch àûúåc thò lêëy tiïìn nöåp thay. Nhaâ nûúác lêëy tiïìn êëy mûúán ngûúâi thêët nghiïåp, muåc àñch thïm cöng ùn viïåc laâm cho dên.

Pheáp thõ dõch. Nhaâ nûúác mua laåi caác nhaâ buön nhûäng

(1) Àúâi Thaái Tön nhaâ Bùæc Töëng Vûúng Tiïíu Ba khúãi loaån úã Tûá Xuyïn giïët haåi quan laåi vaâ phuá haâo rêët nhiïìu (993). Àúâi Huy Tön nhaâ Bùæc Töëng, Phûúng Laåp phaãn loaån úã Chiïët Giang taân phaá caã miïìn Giang Nam (1120). Àúâi Cao Tön nhaâ Nam Töëng, Chung Tûúng vaâ Dûúng Yïn nöíi loaån úã Haâ Nam. ÚÃ Hoaâi Nam, Töëng Giang chiïëm caã vuâng Kinh Àöng vaâ Giang Bùæc. Truyïån boån Töëng Giang àûúåc viïët thaânh tiïíu thuyïët, tûác böå Thuãy Hûã.

102


haâng hoáa khöng baán àûúåc àïí baán, coân caác nhaâ buön cêìn tiïìn, thò nhaâ nûúác cho vay vúái söë lúâi nheå, muåc àñch laâ giuáp tiïíu thûúng vaâ tiïíu cöng nghïå àûáng vûäng àûúåc.

Pheáp phûúng àiïìn, quên thuïë. Ào ruöång àêët cho àuáng àïí àaánh thuïë cho àïìu.

Pheáp baão giaáp. Duâng dên thay cho lñnh àïí têåp cho hoå biïët phoâng vïå àõa phûúng, àïën khi hûäu sûå hoå coá thïí ài lñnh àûúåc.

Vûúng An Thaåch sa thaãi quên sô giaâ yïëu, möå thúå gioãi àïí chïë taåo binh khñ, cöët yá töí chûác möåt àöåi binh huâng hêåu àuã sûác giûä gòn búâ coäi.

Pheáp baão maä. Giao ngûåa cho dên nuöi, vaâ miïîn thuïë cho ngûúâi naâo nuöi àûúåc, muåc àñch laâ khuyïën khñch sûå nuöi ngûåa, phoâng khi chiïën tranh coá nhiïìu ngûåa maâ duâng.

Pheáp nöng àiïìn thuãy lúåi. Nhùæm vaâo muåc àñch laâm cho àêët ruöång sanh saãn àûúåc nhiïìu.

Vûúng An Thaåch coá àùåt möåt cú quan chónh lñ taâi chñnh taåi kinh àö goåi laâ Tam ti àiïìu lïå ti coá nhiïåm vuå ghi cheáp nhûäng moán tiïu phñ cuãa quöëc gia hùçng nùm, biïn thaânh saách tõch àïí ban böë khùæp nûúác. Nhúâ sûå chónh lñ êëy maâ söë tiïìn tiïu phñ vö ñch àûúåc giaãm àïën böën phêìn mûúâi. Söë tiïìn lúåi ra àoá, àûúåc duâng àïí tùng lûúng böíng cho quan laåi hêìu traánh naån nhuäng nhiïîu dên.

Vûúng An Thaåch coân cho lêåp trûúâng hoåc khùæp núi; cho daåy caác khoa hoåc chuyïn mön nhû luêåt hoåc, y hoåc vaâ duâng ngûúâi coá chên taâi laâm thêìy daåy.

Chûúng trònh caãi caách cuãa Vûúng An Thaåch kïí ra

103


coá lúåi rêët nhiïìu cho nhaâ Töëng vaâ nûúác Taâu bêy giúâ. Nhûng boån quan laåi thuã cûåu, boån àõa chuã, phuá haâo, boån cho vay nùång laäi hïët sûác phaãn àöëi. Trong triïìu chia ra laâm hai phe: cûåu àaãng(1) vaâ tên àaãng(2) kònh chöëng nhau khöng ngúát, khiïën cho chñnh trõ trong nûúác caâng thöëi naát thïm. Nhûäng keã coá phêån sûå thûåc hiïån caãi caách laåi khöng laâm àuáng, nïn kïët quaã khöng ai thoãa maän àûúåc, moåi ngûúâi àïìu bêët bònh.

Giûäa luác êëy thò nûúác Liïu xêm lêën cûúng giúái phña Têy, lêëy mêët baãu trùm dùåm àêët, phña Nam cuöåc viïîn chinh àaánh Giao Chó (Viïåt Nam) bõ thêët baåi laâm cho Trung Hoa thïm hao binh töín tûúáng.

Töëng Thêìn Tön mêët, Triïët Tön coân nhoã. Triïìu àònh qui töåi laâm luån baåi quöëc gia cho caác nhaâ “caãi caách”. Baâ Thaái hoaâng hêåu Cao Thõ cêìm quyïìn chaánh cho vúâi Tû Maä Quang thuã laänh cûåu àaãng ra laâm tïí tûúáng thay Vûúng An Thaåch vaâ baäi boã hïët Tên phaáp.

Khöng bao lêu, Tû Maä Quang mêët, cûåu àaãng laåi chia laâm ba phaái(3) tranh giaânh aãnh hûúãng lêîn nhau. Nhûng khi Triïët Tön thên chinh thò öng laåi duâng ngûúâi cuãa tên àaãng. Boån naây àem Tên phaáp cuãa Vûúng An Thaåch ra duâng vaâ

(1) Cûåu àaãng göìm coá Tû Maä Quang, Haân Kyâ, Phuá Bêåt, Êu Dûúng Tu v.v…

(2) Tên àaãng göìm coá Laä Huïå Khanh, Chûúng Àön v.v…(3) Phaái Laåc do Trònh Hy cêìm àêìu, phaái Thuåc do Tö Thûác cêìm àêìu,

phaái Soác do Lûu Chi cêìm àêìu.

104


giïët haåi ngûúâi cuãa cûåu àaãng ngoát ngaân nhaâ. Àïën àúâi Huy Tön, thò chñnh quyïìn laåi loåt vaâo tay àaân

baâ, tûác laâ Thaái hêåu Hûúáng Thõ. Thêëy caái hoåa àaãng tranh laâm cho quöëc gia caâng ngaây caâng suy nhûúåc thïm, Thaái hêåu muöën dung hoâa hai phe tên, cûåu. Haân Trung Ngaån cûåu àaãng vaâ Tùng Böë tên àaãng, cuâng àûúåc cûã laâm Tûúáng quöëc.

Nhûng kïët quaã caái hoåa beâ àaãng khöng dûát àûúåc. Hai ngûúâi àûúåc vua Huy Tön tin duâng laâ hoaån quan Àöìng Quên vaâ Saâi Kinh thuöåc tên àaãng. Tuy Saâi Kinh theo Tên phaáp cuãa Vûúng An Thaåch, nhûng cöët duâng Tên phaáp laâm lúåi khñ chöëng laåi phe àõch chúá khöng cöët lo sûãa sang viïåc nûúác. Vïì sau, boã caã Tên phaáp, öng chó biïët xaâi phñ cuãa nûúác, àuåc khoeát nhên dên, laâm cho nûúác thïm ngheâo, dên thïm khöí. Triïìu àònh coân phaåm löîi chñnh trõ rêët lúán laâ muöën gêy uy thïë maâ nghe lúâi Àöìng Quên liïn minh vúái nûúác Kim àaánh nûúác Liïu, àïí sau khi deåp Liïu Töëng bõ Kim xêm lêën.

5. Ngûúâi Kim nguyïn laâ caác giöëng rúå Nûä – Chên goåi laâ Sinh nûä chên vaâ Thuåc nûä chên úã khoaãng thûúång du söng Hùæc Long. Thúâi Nguä àaåi rúå naây lïå thuöåc nûúác Liïu. Àïën àúâi vua Tön Chên nûúác Liïu, tuâ trûúãng rúå Sinh nûä chên nöíi lïn, xûng vûúng, àùåt tïn nûúác laâ Àaåi Kim vaâ àem quên xêm lêën nûúác Liïu, chiïëm àûúåc Trung Kinh. Vua Liïu laâ Thiïån Töå phaãi tröën.

Triïìu Töëng tûúãng coá thïí nhên tònh thïë suy nhûúåc cuãa Liïu húåp sûác vúái Kim àïí lêëy laåi nhûäng àêët àai bõ Liïu chiïëm ngaây trûúác. Nhûng kïët quaã quên Töëng àaánh khöng

105


laåi quên Liïu maâ àêët àai thò loåt vaâo tay Kim caã. Diïåt xong Liïu, Kim khöng chia cho Töëng möåt têëc àêët

naâo àaä lêëy àûúåc cuãa Liïu, coân bùæt Töëng phaãi nöåp möîi nùm möåt triïåu quan tiïìn vaâ 200 ngaân thaåch lûúng múái chõu traã àêët Yïn Kinh (Bùæc Kinh) vaâ 6 chêu laåi cho Töëng.

Nhûng Töëng chûa kõp nöåp tiïìn vaâ lûúng thò Kim àaä keáo quên sang vêy haäm Biïån Kinh, bùæt Thûúång hoaâng Huy Tön, vua Khêm Tön cuâng hêåu phi, hoaâng töåc hún 3 ngaân ngûúâi àem vïì Bùæc.

Nhaâ Bùæc Töëng àïën àêy laâ dûát.

TOÁM TÙÆT

1. Sau loaån Hoaâng Saâo, nûúác Taâu gùåp loaån Nguä àaåi. Trong khoaãng 53 nùm caác nhaâ Hêåu Lûúng, Hêåu Àûúâng, Hêåu Haán, Hêåu Têën, Hêåu Chu nöëi tiïëp nhau. Àïën àúâi Hêåu Chu Triïåu Khuöng Dêîn cûúáp ngöi Cung àïë lêåp thaânh nhaâ Töëng vaâ thöëng nhêët Trung Hoa.

Lïn ngöi, Triïåu Khuöng Dêîn liïìn baäi boã chïë àöå tiïët àöå sûá, thiïët lêåp chñnh phuã trung ûúng têåp quyïìn, laâm cho quyïìn hoaâng àïë kiïn cöë hún trûúác.

2. Kinh tïë nûúác Töëng phaát triïín maånh. Cöng nghïå, thûúng maäi àïìu sung thõnh hún àúâi Àûúâng. Giao dõch vúái ngoaåi quöëc múã röång; thûúng caãnh lúán thïm. Tiïìn

106


giêëy àêìu tiïn goåi laâ giao tûã àûúåc phaát haânh. Vïì nöng nghiïåp, chñnh phuã tu chónh tònh hònh hoang phïë tûâ Nguä Àaåi, nhûng àúâi söëng nöng dên coân kham khöí lùæm.

Caác hoåc giaã Trung Hoa do Chu Hy cêìm àêìu sûãa àöíi Khöíng giaáo laâm thaânh möåt lúåi khñ àùæc lûåc cuãa chïë àöå quên chuã chuyïn chïë. Vùn thú Töëng àïën luác cûåc thõnh. Vùn thïí phoáng dêåt, uyïín chuyïín, nöåi dung thêm sêu, yá võ. Höåi hoåa coá löëi thuãy mùåc laâ àùåc biïåt nhêët. Àöì saânh thò ngûúâi Töëng tòm àûúåc nûúác men.

3. Àïën àúâi Thaái Tön, nûúác Töëng bõ Liïu vaâ Têy Haå aáp bûác. Triïìu àònh phaãi naåp rêët nhiïìu vaâng vaâ luåa cho hai nûúác êëy múái àûúåc hoå àïí yïn. Trong luác êëy nöng dên bõ boác löåt nöíi lïn laâm loaån.

4. Àïí cûáu nguy, Vûúng An Thaåch cho thi haânh Tên Phaáp àïí dên àúä ngheâo vaâ nûúác àuã sûác àûúng àêìu vúái ngoaåi àõch nhûng tên phaáp bõ boån quan laåi thuã cûåu, àõa chuã, phuá haâo phaãn àöëi vaâ keã thûâa haânh khöng laâm àuáng.

5. Kïët quaã tònh hònh trong nûúác röëi thïm. Vïì sau nûúác Töëng kïët liïn vúái ngûúâi Kim àaánh Liïu. Nhûng khi diïåt àûúåc Liïu, Kim quay laåi xêm lêën Töëng, bùæt giam thûúång hoaâng vaâ vua, dûát nhaâ Bùæc Töëng.

107


CHÛÚNG II

NHAÂ NAM TÖËNG (1131 – 1280)

1. Nam Töëng, dûúáp aáp lûåc ngûúâi Kim. 2. Ngûúâi Möng Cöí múã cuöåc xêm lùng.

3. Möng Cöí tiïu diïåt nûúác Kim vaâ nûúác Töëng. 1. Quên Kim bùæt Huy Tön vaâ Khêm Tön àem vïì Bùæc

giam úã Nguä Quöëc Thaânh, röìi lêåp Trûúng Bang Xûúng laâm Súã àïë. Khanh Vûúng laâ em Khêm Tön tröën thoaát àûúåc chaåy phña Nam xûng àïë lêëy hiïåu laâ Cao Tön.

Nhûäng ngûúâi theo phoâ Cao Tön chia laâm hai phaái, möåt phaái chuã chiïën göìm coá boån Lyá Can, Tön Traåch v.v… möåt phña chuã hoâa göìm coá boån Hoaâng Tiïìm Thiïån, Uöng Baá Ngaån. Vua nghe lúâi phaái chuã hoâa, ngùn trúã sûác chöëng giùåc cuãa phaái chuã chiïën. Lyá Can laâm tûúáng àûúåc hún hai thaáng thò bõ baäi boã. Tön Traåch cöë sûác cêìm chûn quên Kim úã àêët Biïån àûúåc ñt lêu, nhûng khöng àûúåc vua nghe, cuäng buöìn maâ chïët.

Tûâ àoá quên Kim laåi tiïën lïn, khñ thïë caâng ngaây caâng maånh. Vua Cao Tön phaãi chaåy vïì Haâng Chêu ra Lêm An Phuã duâng laâm quöëc àö vaâ thaânh lêåp nûúác Nam Töëng.

108


Khöng bao lêu, ngûúâi Kim laåi àöång binh nûäa. Lêìn naây hoå gùåp sûác chöëng cûå quyïët liïåt cuãa Lûu Kyâ, Haân Thïë Trung, Nhaåc Phi. Nhûng trong luác Nhaåc Phi àaánh àuöíi quên Kim gêìn túái Biïån Kinh thò tïí tûúáng Têìn Cöëi nhêët àõnh chuã hoâa cho triïåu Nhaåc Phi vïì triïìu vaâ lêåp mûu giïët ài.

Tûâ àoá Nam Töëng laåi phaãi cùæt àêët cêìu hoâa. Vua Töëng phaãi xûng thêìn, chõu cho vua Kim saách phong vaâ möîi nùm phaãi nöåp cöëng 200 ngaân laång baåc vaâ 200 ngaân têëm luåa.

Cao Tön mêët, Hiïëu Tön coá yá khöi phuåc laåi nûúác, nhiïìu lêìn tuyïn chiïën vúái Kim maâ khöng kïët quaã. Hiïëu Tön truyïìn ngöi cho Quang Tön, nhûng Quang Tön vò hay àau yïëu phaãi truyïìn laåi cho Ninh Tön. Trong àúâi Ninh Tön tïí tûúáng Haâ Saá Truå nhên vua Thïë Tön nûúác Kim mêët, trong nûúác nhiïìu núi nöíi loaån xua binh bùæt phaåt. Kïët quaã quên Töëng laåi thua, àònh thêìn phaãi giïët Haâ Saá Truå, cùæt thuã cêëp àem nöåp cho Kim àïí cêìu hoâa.

Nhû vêåy trûúác sau Töëng khöng thoaát khoãi aáp lûåc cuãa Kim, vaâ tûâ Huy Tön trúã vïì sau aáp lûåc êëy laåi coân nùång hún gêëp böåi.

2. Trong luác Kim vaâ Töëng kònh chöëng nhau thò phña sau nûúác Kim coá giöëng ngûúâi Möng Cöí goåi laâ Oirat nöíi lïn. Khi nûúác Kim múái dêëy, giöëng ngûúâi naây thûúâng cho hoå mûúån binh, nhûng vïì sau vò cúá nûúác Kim thuâ baáo khöng àuáng lúâi giao ûúác nïn hoå quay laåi chöëng Kim, lêåp thaânh möåt nûúác goåi laâ Àaåi Möng Cöí, xûng àöåc lêåp. Nûúác Kim nhiïìu lêìn àem binh àaánh deåp, nhûng bõ thua, phaãi cùæt àêët nhûúâng cho hoå vaâ hùçng nùm phaãi nöåp thïm boâ, dï, àêåu,

109


gaåo. Àïën cuöëi thïë kó 12 thò trong möåt böå laåc Oirat coá Thiïët Möåc Chên xuêët hiïån.

Nguyïn laâ tuâ trûúãng thõ töåc röìi lïn tuâ trûúãng böå laåc, Thiïët Möåc Chên kïët húåp àûúåc caác böå laåc Oirat, àaánh deåp àûúåc ngûúâi Tartate, ngûúâi Kerait, vaâ nùm 1206 nghiïîm nhiïn laâm chuáa àïë quöëc Möng Cöí tûå xûng Thaânh Caát Tû Haän tûác laâ vua Thaái Töí nûúác Möng Cöí. Öng töí chûác àûúåc möåt àöåi kõ binh rêët lúán, göìm 15 ngaân ngûúâi, röìi tûâ vuâng nuái Altai traân xuöëng caác tónh phña Bùæc Trung Hoa do ngûúâi Kim chiïëm giûä, taân saát hïët dên chuáng trïn laänh thöí chiïëm cûá àûúåc. Nùm 1215, thaânh Bùæc Kinh bõ taân phaá vaâ dên trong thaânh bõ têån diïåt. Thiïët Möåc Chên toan giïët luön mûúâi triïåu dên caác tónh thaânh thuöåc nûúác Kim, vaâ laâm cho àêët àai trúã thaânh hoang àõa àïí nuöi suác vêåt thò coá möåt hoaâng thên nûúác Kim bõ bùæt úã Bùæc Kinh khuyïn nïn àïí dên chuáng söëng vaâ bùæt hoå nöåp cöëng 500 ngaân laång baåc, 80 ngaân têëm luåa vaâ 400 ngaân höåc lûúng. Thiïët Möåc Chên nghe theo vaâ dûåa vaâo nguyïn tùæc êëy cho àaánh thuïë. Tûâ àoá sûå giïët choác daä man búát dêìn.

Giao viïåc chinh phuåc nûúác Kim cho böå haå, Thiïët Möåc Chên quay sang phña Têy, bònh àõnh caác nûúác miïìn Trung AÁ röìi möåt mùåt cho ngûúâi thùèng sang chêu Êu, voâng biïín Caspienne vûúåt nuái Oural, tiïën túái Crimeáe, vaâ cûãa söng Danube; möåt mùåt khaác öng quay vïì phña Àöng diïåt nûúác Têy Haå, àïí röìi tiïën àaánh nûúác Kim. Nhûng chûa haå àûúåc Kim thò mùæc bõnh chïët taåi nuái Laåc Baân (nùm 1226).

3. Oa Khoaát Àaâi, con Thaânh Caát Tû Haän, lïn nöëi ngöi Àaåi Haän tûác laâ vua Thaái Tön nhaâ Nguyïn, Oa Khoaát Àaâi

110


liïn kïët vúái nûúác Töëng àaánh nûúác Kim. Thaânh Biïån Kinh thêët thuã, Kim chuã tröën thoaát nhûng khöng bao lêu phaãi tûå vêån; vúå con bõ quên giùåc bùæt caã. Àïën àêy nûúác Kim bõ tiïu diïåt, ngöi truyïìn àûúåc chñn àúâi vua, cöång 20 nùm.

Kim mêët röìi, thanh thïë Möng Cöí caâng ngaây caâng lúán. Oa Khoaát Àaâi möåt mùåt sai Bêåt Àö sang àaánh chêu Êu, möåt mùåt sai Àûúâng Cöí àaánh Cao Ly vaâ con laâ Khoaát Àoan àaánh Töëng. Giûäa luác êëy thò Oa Khoaát Àaâi chïët (1241), cöng cuöåc chinh phuåc chêu Êu laåi phaãi àònh.

Möng Kha lïn ngöi Àaåi Haän, sai em laâ Höët Liïåt Ngöåt àem binh tiïën sang phña Têy chiïëm Têy böå Chêu AÁ(1), vaâ Höët Têët Liïåt bònh àõnh nûúác Àaåi Lyá (Vên Nam) chiïën nûúác Thöí Phöìn, coân mònh thò àem quên àaánh Töëng (1252) chiïëm tónh Tûá Xuyïn, vêy Hiïåp Chêu. Nhûng Hiïåp Chêu chûa haå àûúåc thò Möng Kha chïët. Höët Têët Liïåt tiïëp tuåc cuöåc chinh phuåc nûúác Töëng. Thûâa tûúáng Töëng laâ Giaã Tûå Àaåo phaãi cùæt àêìu àïí cêìu hoâa.

Höët Têët Liïåt lïn ngöi, àöíi quöëc hiïåu laâ Nguyïn tûác laâ Nguyïn Thïë Töí, dúâi àö vïì Yïn Kinh vaâ goåi laâ Àaåi àö (1271). Cöng cuöåc àaánh Töëng vêîn tiïëp tuåc, quên Nguyïn haå thaânh Nam Kinh (1275), giïët haåi àïën triïåu ngûúâi, chiïëm thaânh Quaãng Chêu (1276). Nùm 1279, Thïë Tön àem quên àaánh Nam Töëng. Àõnh thêìn Töëng khöng möåt ai lo chöëng giûä, nhaâ vua phaãi haå lõnh cêìn vûúng, Vùn Thiïn Tûúâng ngûúâi

(1) Göìm nûúác Ba Tû, caác nûúác Tiïíu AÁ, caác nûúác Ba Nhô Caán.

111


Giang Têy hûúãng ûáng, àem gia saãn ra möå quên lñnh àaánh nhau vúái quên Nguyïn. Vò thïë yïëu, Tûúâng bõ bùæt, nhûng chõu chïët chúá khöng chõu khuêët phuåc nhaâ Nguyïn. Quên Nguyïn laåi haå thaânh Lêm An bùæt luön Cung Àïë. Vua Àoan Tön lïn thay àoáng àö úã Phuác Chêu khöng bao lêu bõ quên àõch àuöíi chaåy ra àaão Can Chêu vaâ chïët úã àêëy. Quaãng Vûúng, em vua Àoan Tön, àûúåc lêåp laâm vua úã àaão Nhai Sún. Quên Nguyïn laåi keáo túái vêy àaánh nûäa, thûâa tûúáng Luåc Tuá Phu coäng vua nhaãy xuöëng biïín. Trûúng Thïë Kiïåt muöën theo àûúâng thuãy tröën sang Viïåt Nam, nhûng giûäa àûúâng gùåp baäo, thuyïìn chòm. Nhaâ Töëng laâm vua àûúåc 320 nùm, ngöi truyïìn àûúåc mûúâi taám àúâi.

112


TOÁM TÙÆT

1. Khi ngûúâi Kim bùæt Huy Tön vaâ Khêm Tön thò Khang Vûúng tröën vïì phña Nam lêåp thaânh nûúác Nam Töëng. Tïí tûúáng Têìn Cöëi chuã trûúng hoâa vúái Kim nïn giïët Nhaåc Phi vaâ tiïu diïåt phe chuã chiïën. AÁp lûåc cuãa Kim tûâ àoá caâng nùång nïì hún vaâ nhaâ Nam Töëng phaãi chõu lïå thuöåc Kim.

2. Trong luác Kim, Töëng kònh nhau thò ngûúâi Möng Cöí do Thaânh Caát Tû Haän cêìm àêìu lêåp thaânh nûúác Àaåi Möng Cöí, cho quên chiïëm cûá caác tónh miïìn Bùæc Trung Hoa vaâ traân sang chêu Êu.

3. Oa Khoaát Àaâi, con Thaânh Caát Tû Haän diïåt àûúåc nûúác Kim röìi tiïëp tuåc àaánh chêu Êu vaâ Töëng. Oa Khoaát Àaâi chïët, Möng Kha tiïëp tuåc cöng viïåc chinh phuåc vaâ sang àúâi Höët Têët Liïåt thò nhaâ Nam Töëng cuäng bõ tiïu diïåt.

113


CHÛÚNG III

NHAÂ NGUYÏN (1279 – 1368)

1. Thaânh Caát Tû Haän thaânh lêåp àïë quöëc Möng Cöí. 2. AÃnh hûúãng caác nûúác vùn minh, nhêët laâ Trung

Quöëc, àöëi vúái ngûúâi Möng Cöí.

3. Chñnh saách thöëng trõ cuãa ngûúâi Möng Cöí úã Trung Hoa.

4. Àïë quöëc Möng Cöí suåp àöí. 1. Diïåt àûúåc Töëng ngûúâi Möng Cöí chiïëm toaân böå Trung

Quöëc. Àïë quöëc Möng Cöí bêëy giúâ múã röång phña Àöng àïën Cao Ly, phña Bùæc àïën Têy Baá Lúåi AÁ, phña Nam àïën Hy Maä Laåp Sún phña Têy göìm möåt phêìn baán àaão Tiïíâu AÁ vaâ möåt phêìn nûúác Nga.

Giöëng Möng Cöí nguyïn laâ möåt trong nhûäng giöëng dên du muåc úã vuâng hoang àõa Bùæc böå chêu AÁ tûâ biïín Caspienne àïën Trung Hoa. Àïën thïë kó 12, phêìn àöng caác giöëng dên êëy coân man rúå. Vùn minh cuãa hoå laâ vùn minh du muåc tûâ xûa àïí laåi. Xaä höåi chia thaânh giai cêëp, trïn laâ boån tuâ trûúãng cuâng voä sô laâm thaânh giai cêëp quñ töåc, dûúái laâ giai cêëp nö lïå göìm nhûäng böå laåc baåi trêån bõ bùæt chùn nuöi suác vêåt vaâ ài

114


lñnh. Giai cêëp quñ töåc bêìu tuâ trûúãng. Vaâ caác tuâ trûúãng hoåp laåi cûã lïn möåt Khaã haän(1).

Vò khöng úã yïn möåt chöî, caác giöëng dên êëy duâng lïìu laâm nhaâ úã, xï dõch bùçng ngûåa hoùåc bùçng xe. Chöî naâo coá tuâ trûúãng hoùåc Khaã haän úã thò hoå lêåp thaânh traåi lúán. Hoå daä man àïën nöîi coi sinh maång con ngûúâi nhû coã raác. Khi naâo chiïëm cûá àûúåc möåt xûá vùn minh hún thò hoå giïët chïët hïët dên chuáng, vaâ àïí àêët àai trúã thaânh hoang àõa duâng laâm àöìng nuöi suác vêåt.

Phña Têy höì Baikal coá giöëng ngûúâi Möng Cöí “Oirat” (nghôa laâ liïn kïët) söëng kïë cêån ngûúâi Tartare(2) möåt giöëng du muåc daä man nhêët úã phña Bùæc Maän Chêu. Ngûúâi Oirat chia thaânh böå laåc. Caác böå laåc naây khi thò àaánh nhau, khi thò húåp nhau àïí ài àaánh núi khaác. Thaânh Caát Tû Haän xuêët thên tûâ möåt trong nhûäng böå laåc man rúå naây nhû chûúng trïn àaä noái.

2. Búãi vêåy chiïën tranh do Thaânh Caát Tû Haän gêy ra thûúâng taân khöëc chûa tûâng thêëy trong xaä höåi loaâi ngûúâi. Nhûng dêìn dêìn tiïëp xuác vúái giöëng ngûúâi vùn minh hún, Thaânh Caát Tû Haän nhiïîm vùn hoáa cuãa hoå. Nhêët laâ ngûúâi Thöí Nhô Kyâ vaâ Möng Cöí tiïën böå hún. Sau khi laâm cho maáu ngûúâi chaãy thaânh, thaác xûúng ngûúâi chêët thaânh non, Thaânh Caát Tû Haän biïët lo lêåp laåi trêåt tûå, an ninh trïn möåt

(1) Vua hay tuâ trûúãng caác giöëng rúå Thaát Àaát, Möng Cöí.(2) Rúå Thaát Àaát.

115


vuâng àêët röång tûâ biïín Caspienne túái Bùæc Kinh, chêëm dûát nhûäng cuöåc xung àöåt tön giaáo giûäa àaåo Da Tö vaâ àaåo Höìi, vaâ caác cuöåc chiïën tranh phong kiïën giûäa ngûúâi Thöí Nhô Kyâ úã Trung böå chêu AÁ.

Vûâa chinh phuåc, Thaânh Caát Tû Haän vûâa lo viïåc töí chûác. Ngay tûâ luác àûúåc cûã laâm Khaã haän caác böå laåc Möng Cöí, öng àaä àem aáp duång hònh luêåt xûã tûã nhûäng keã giïët ngûúâi, tröåm cùæp, oa trûä, lûâa döëi, ngoaåi tònh. Chñnh saách cai trõ cuãa öng laâ möåt chñnh saách hoaân toaân phong kiïën. Võ Khaã haän àûáng trïn hïët, röìi àïën caác vûúng thên quñ töåc, tûúáng taá, moåi ngûúâi àïìu phaãi trung thaânh vúái caá nhên Khaã haän. Quên àöåi cuäng laâ quên àöåi phong kiïën göìm coá nhûäng ngûúâi trong giai cêëp quñ phaái vaâ do nhûäng ngûúâi quñ phaái cao cêëp chó huy. Uy quyïìn cuãa Khaã haän coá tñnh caách thiïng liïng tuyïåt àöëi, khaác hùèn vúái uy quyïìn cuãa quan laåi. Võ Khaã haän thay trúâi maâ trõ dên, thïí theo yá trúâi maâ chinh phuåc. Tuy nhiïn àöëi vúái tñn ngûúäng àõa phûúng, öng giûä thaái àöå dung hoâa. Trong triïìu öng àùåt chûác àaåi phaán quan vaâ caác baãn aán àïìu àûúåc ghi cheáp àïí laâm nïìn taãng cho phaáp luêåt trong nûúác.

Phong tuåc cuäng thuêìn dêìn. Ngûúâi Möng cöí khöng taân saát, khöng cûúáp giêåt nhû buöíi àêìu maâ biïët bùæt dên bõ chinh phuåc nöåp cöëng vaâ triïìu àònh àem cöëng vêåt chia cho boån vûúng thên quñ töåc tuây cöng traång vaâ àõa võ möîi ngûúâi.

Khi Thaânh Caát Tû Haän chïët thò caác con öng àaä laâm nhûäng öng vua coá àuã triïìu àònh, nghi lïî röìi. Vïì mùåt lñ thuyïët, nguyïn tùæc bêìu cûã Khaã haän vêîn coân, nhûng vïì mùåt thêåt tïë thò ngöi vua coá tñnh caách truyïìn nöëi. Thaânh Caát Tû

116


Haän choån con thûá ba laâ Oa Khoaát Àaâi àïí truyïìn ngöi. Höåi àöìng quñ töåc chêëp thuêån nhûng vò àïë quöëc Möng Cöí röång quaá nïn phaãi chia àêët àai cho caác con khaác: Saát Haän Àaâi, Khêm Saát vaâ YÁ Nhô.

Oa Khoaát Àaâi àoáng àö úã trung têm Möng Cöí, vaâ töí chûác viïåc cai trõ theo thïí thûác xaä höåi Trung Hoa. Àïí thaânh lêåp ngên khöë, öng cho àaánh thuïë; ngûúâi Taâu thuöåc nûúác Kim trûúác kia phaãi naåp thuïë tûâng gia àònh, dên thaânh thõ naåp tûâng àêìu ngûúâi; dên Möng Cöí cuäng phaãi naåp 10% söë suác vêåt hoå chùn nuöi.

Caác xûá bõ chiïëm giûä nïìn cai trõ riïng cuãa mònh. Caác thên vûúng Möng Cöí àûúåc phong thaái êëp rêët lúán taåi àêët Möng Cöí. Hoå laâ phiïn tûúáng hoùåc àaåi diïån Khaä haän úã caác àõa phûúng. Quên àöåi cuäng trúã thaânh möåt töí chûác thûúâng trûåc chûâng 12 vaån ngûúâi.

Nhiïìu trûúâng hoåc àûúåc múã úã Bùæc Kinh laâm chöî khai hoáa con caái haâng quñ töåc àïí hoå theo kõp caác dên töåc vùn minh. Oa Khoaát Àaâi muöën cho caác nûúác trong àïë quöëc àûúåc hûúãng trêåt tûå, thaái bònh vaâ thõnh vûúång. Tuy nhiïn nhûäng nûúác chûa chinh phuåc àûúåc vêîn bõ taân phaá, caác dên töåc chûa khuêët phuåc vêîn bõ àaân aáp möåt caách taân nhêîn.

3. Àúâi Möng Kha (Nguyïn Hiïën Tön) thò àïë quöëc àaä thõnh cûúâng àïën töåt bûåc. Böå maáy cai trõ àaä vûäng chùæc, àïìu àùån. Võ Àaåi haän chùèng nhûäng laâ möåt laänh tuå chñnh trõ maâ laâ möåt laänh tuå caác giaáo phaái nûäa. Àúâi Höët Têët Liïåt (Thïë Tön) thò àïë quöëc múã röång vïì phña Nam. Thïë Tön gêy aãnh hûúãng àïën ÊËn Àöå, Nam Dûúng quêìn àaão, Chiïm Thaânh,

117


Chaâ Vaâ (Java). Trong cuöåc xêm lùng êëy, quên Nguyïn chó thua Nhêåt Baãn vaâ Viïåt Nam maâ thöi. Nùm 1274 Thïë Tön gúãi möåt àöåi chiïën thuyïìn 900 chiïëc sang Nhêåt, nhûng khöng thùæng nöíi ngûúâi Nhêåt, àïën 1281 laåi gúãi 4000 chiïëc nûäa. Lêìn naây haåm àöåi gùåp baäo giûäa àûúâng. Nùm 1282 vua Nguyïn cho thaái tûã laâ Thoaát Hoan sang àaánh Viïåt Nam, quên Nguyïn cuäng laåi thua, vaâ nùm 1287, hoå àaåi baåi taåi Viïåt Nam möåt lêìn nûäa. Nhûäng lêìn thêët baåi naây têët nhiïn laâm cho thïë lûåc nhaâ Nguyïn úã Trung Quöëc giaãm ài nhiïìu lùæm vaâ cuäng laâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên suy vong cuãa hoå saâu naây.

Vò röång lúán quaá maâ khöng bao lêu àïë quöëc Möng Cöí bõ phên liïåt. Khi Thïë Tön xûng àïë úã Trung Quöëc, thò A Lyá Bêët Kha em vua, cuäng tûå lêåp laâm vua úã Hoâa Lêm, caác thên vûúng khaác giuáp Haãi Àö, chaáu vua, nöíi loaån úã phña Bùæc. Chñnh lõnh cuãa Àaåi Haän khöng àûúåc moåi núi tön troång vaâ möîi khi coá viïåc truyïìn ngöi Àaåi Haän thò möîi lêìn xaãy ra chuyïån tranh giaânh laâm cho cú nghiïåp nhaâ Nguyïn phaãi suåp àöí.

Trong àúâi Thïë Tön laåi hay xaãy ra viïåc àaánh deåp, chinh phuåc khiïën nhên dên phaãi chõu nhiïìu àaãm phuå, nöîi cú cûåc vò thïë möîi ngaây möåt chöìng chêët thïm.

Giûäa ngûúâi Möng Cöí vaâ ngûúâi Haán, triïìu àònh coá möåt thaái àöå chïnh lïåch. Bao nhiïu chûác vuå cao troång vïì chñnh trõ, quên sûå àïìu giao cho ngûúâi Möng Cöí. Ngûúâi Haán chó àûúåc giûä nhûäng àõa võ phuå thuöåc vaâ luön luön bõ àïì phoâng. Búãi vêåy toaân thïí dên töåc Haán tûâ quñ töåc àïën nöng dên

118


khöng ai bùçng loâng chïë àöå nhaâ Nguyïn vaâ hoå chúâ cú höåi àïí nöíi dêåy(1).

Àúâi Thuêån àïë chñnh trõ nhaâ Nguyïn gùåp nhiïìu khoá khùn vïì taâi chñnh. Thuïë maâ khöng àuã cung cêëp cho quên àöåi, buâ àùæp caác khoaãn chi duâng quaá àöå cuãa triïìu àònh vaâ quan laåi. Caác cuöåc viïîn chinh úã Nhêåt Baãn, Nam Dûúng, Chiïm Tha2nh vaâ Viïåt Nam hao töën vö kïí. Àêìu thïë kó thûá 14, cuöåc giao thûúng vúái ÊËn Àöå, khi êëy bõ ngûúâi Thöí Nhô Kyâ xêm lêën, laåi àònh trïå thûúng maäi úã Trung Hoa phaãi àònh trïå theo. Ngên quô vò thïë phaãi hao huåt. Àïí buâ vaâo löî tröëng, nhaâ nûúác phaát haânh giêëy baåc caâng ngaây caâng nhiïìu, vaâ khöng bao lêu vêëp phaãi caái naån laåm phaát. Giaá haâng lïn

(1) Nhaâ Nguyïn chia ngûúâi trong nûúác laâm böën àùèng cêëp: ngûúâi Möng Cöí, ngûúâi Sùæc Muåc (chó ngûúâi Têy Vûåc vaâ ngûúâi Êu chêu), ngûúâi Haán (chó ngûúâi Liïu vaâ Kim coân soát laåi) vaâ ngûúâi Nam (chó dên nûúác Töëng trûúác). Trûúãng quan caác ti saãnh àïìu laâ ngûúâi Möng Cöí hay ngûúâi Sùæc Muåc, coân ngûúâi Haán vaâ ngûúâi Nam chó laâm nhûäng chûác vuå phuå thuöåc thöi. Nho sô bõ ngûúâi Möng Cöí miïåt thõ; hoå thûúâng coá cêu vñ: “Thûá taám laâ àô, thûá chñn laâ Nho, thûá mûúâi laâ ùn maây”. Nùm 1303, quan laåi Trung Hoa bõ baäi truêët àïën 18.473 ngûúâi. Nhûng àïën nùm 1307, muöën mua chuöåc phaái nho gia àïí khoãi sinh biïën loaån triïìu Nguyïn giaã àoâ tön Khöíng Tûã laâm “Àaåi thaânh chñ thaánh tuyïn vûúng”. “Muöën àïì phoâng nöåi loaån, hoå cêëm chó dên Giang Nam cêëm binh khñ, cûá 10 nhaâ àùåt möåt giaáp trûúâng àïí giûä ngûúâi Nam. Hoå laåi quñ troång boån thêìy tùng, àïí cho hoå àûúåc tûå do hoaânh ngûúåc dên chuáng. Khöën haåi nhêët laâ caác vûúng cöng, vaâ quan laåi Möng Cöí tûå do cûúáp ruöång àêët cuãa nöng dên àïí laâm muåc trûúâng vaâ bùæt ngûúâi laâm nö tò” (Trung Hoa sûã cûúng Àaâo Duy Anh).

119


cao mùåc dêìu nhaâ nûúác duâng quyïìn lûåc haån chïë úã möåt mûác nhêët àõnh. Dên chuáng khöng sùæm àûúåc nhu cêìu cêìn thiïët.

Sûå laåm phaát giêëy baåc laåi coân gêy aãnh hûúãng tai haåi cho nïìn kinh tïë trong xûá. Àïí cêìm giaá haâng hoáa tûâ bïn ngoaâi vaâo, nhaâ nûúác xuöëng chiïëu bùæt nhûäng ngûúâi nhêåp caãng vaâng, ngoåc, höåt trai àem nhûäng caác thûá haâng naây àöíi lêëy tiïìn giêëy, nhûng tiïìn giêëy chó duâng àûúåc trong xûá maâ thöi. Trïn thõ trûúâng ngoaåi quöëc noá khöng coá giaá trõ. Dêìn dêìn chñnh phuã chó huy kinh tïë, thiïët lêåp chïë àöå trao àöíi haâng hoáa. Kïët quaã trïn thõ trûúâng quöëc tïë thûúng maäi Trung Quöëc bõ sa suát, vaâ trïn thõ trûúâng trong xûá haâng hoáa cuäng khöng baán àûúåc. Sûå xuêët caãng nhêåp caãng àïìu bõ àònh trïå. Dên chuáng khöng chõu duâng tiïìn giêëy nûäa; nïìn nöåi thûúng lêm vaâo möåt tònh thïë hïët sûác nguy ngêåp.

Höìi Nguyïn maåt, nhên dên laåi gùåp nhiïìu tai aách. Naån luåt vaâ naån sêu keo phaá hoaåi muâa maâng. Nhaâ nûúác laåi khöng chùm lo viïåc thuãy lúåi, söë nöng saãn khöng àuã nuöi dên.

Bao nhiïu hoåa hoaån êëy húåp vúái sûå bûác baách cuãa quan laåi àõa chuã taåo thaânh möåt àöång lûåc cho phong traâo nöng dên baåo àöång vaâ dên töåc tranh àêëu.

4. Nùm 1337, àúâi Thuêën Àïë, Chêu Quang Khanh nöíi dêåy úã Quaãng Chêu, Baång Höì úã Tñn Dûúng Chêu, vaâ nöng dên quêåt khúãi nhiïìu núi hoùåc úã phña Nam hoùåc úã phña Bùæc.

Nùm 1351, cha con Haân Sún Àöìng lêåp Baåch Liïn höåi, lúåi duång tön giaáo àïí töí húåp nöng dên, gêy nhiïìu aãnh hûúãng úã Haâ Nam vaâ Giang Hoaâi. Haân Sún Àöìng bõ bùæt. Con laâ Haân Lam Nhi laåi xûng àïë. Àöìng thúâi Trûúng Sô Thaânh chiïëm àêët

120


Ngö, Trêìn Hûäu Lûúng chiïëm Giang Chêu, Chêu Nguyïn Chûúng chiïëm Têåp Khaánh(1).

Tònh hònh nguy ngêåp àïën nhû vêåy maâ trong triïìu Thuêån Àïë cûá ùn chúi dêm loaån, vùn quan, voä tûúáng khuynh loaát lêîn nhau, thaái tûã cuäng mûu àöì soaán àoaåt nûäa.

Trong àaám haâo kiïåt laâm loaån coá thêìy saäi Chêu Nguyïn Chûúng maånh thïë nhêët. Nùm 1367, Chûúng xûng vûúng, tuyïn böë tranh àêëu giaãi phoáng dên töåc, thaânh lêåp chñnh phuã cuãa ngûúâi Trung Hoa, chiïëm cûá vuâng Giang Hoaâi, thöëng nhêët phûúng Nam, tiïu diïåt caác anh huâng khaác, röìi sai boån Tûâ Àaåt Thûúâng, Ngöå Xuên tiïën lïn phña Bùæc, chiïëm Bùæc Kinh (1368) àaánh àuöíi Nguyïn Thuêån Àïë vïì Möng Cöí, thêu laåi toaân böå Trung Quöëc, lïn ngöi hoaâng àïë, àõnh àö úã Têåp Khaánh (Nam Kinh) àöíi quöëc hiïåu laâ Minh. ÊËy laâ vua Minh Thaái Töí.

Nûúác Trung Hoa vaâo tay ngûúâi Möng Cöí trong 89 nùm (1279-1368) traãi qua mûúâi àúâi vua, nay laåi trúã vïì ngûúâi Haán.

Vaâo giûäa thïë kó thûá 14, Têy böå àïë quöëc Möng Cöí tan raä vò aãnh hûúãng chïë phong kiïën Thöí Nhô Kyâ. Nïìn kinh tïë thöëng nhêët cuãa Chêu AÁ do Àaåi Haän Möng Cöí thaânh lêåp, khöng thïí àûáng vûäng àûúåc. Khùæp núi, tûâ Têy sang Àöng, caác dên töåc dûúái quyïìn àö höå Möng Cöí àïìu nöíi dêåy. Sûå quêåt khúãi cuãa dên töåc Haán úã Trung Hoa, nùm 1368, laâ giai àoaån choát cuãa àïë quöëc Möng Cöí.

(1) Bêy giúâ laâ Nam Kinh.

121


TOÁM TÙÆT

1. Ngûúâi Möng Cöí nguyïn laâ möåt trong nhûäng giöëng dên du muåc úã vuâng hoang àõa Bùæc böå Chêu AÁ. Trong caác giöëng du muåc naây coá giöëng Oirat söëng caånh ngûúâi Tartate. Thaânh Caát Tû Haän laâ tuâ trûúãng cuãa möåt böå laåc Oirat.

2. Khi bùæt àêìu cuöåc chinh phuåc, ngûúâi Möng Cöí toã ra hïët sûác taân aác, nhûng dêìn dêìn hoå biïët theo kó cûúng cuãa ngûúâi vùn minh àïí töí chûác àïë quöëc cuãa hoå.

3. Àúâi Möng Kha vaâ Höët Têët Liïåt, àïë quöëc Möng Cöí cûúâng thõnh àïën cûåc àiïím. Nhûng vò quaá röång lúán maâ àïë quöëc êëy khöng bao lêu bõ phên liïåt. Chñnh saách cai trõ cuãa ngûúâi Möng Cöí laâm cho ngûúâi Trung Hoa oaán gheát vaâ do àoá phong traâo dên töåc nöíi dêåy.

4. Àöìng thúâi vúái phong traâo nöng dên baåo àöång caác anh huâng àua nhau chiïëm àêët xûng vûúng. Trong boån coá Chêu Nguyïn Chûúng maånh nhêët. Chûúng biïët àûúåc caác anh huâng àuöíi Nguyïn Thuêån Àïë vïì Möng Cöí vaâ thaânh lêåp nhaâ Minh.

122


CHÛÚNG IV

TRUNG HOA DÛÚÁI TRIÏÌU NGUYÏN

1. Kinh tïë.

2. Chñnh trõ, xaä höåi, vùn hoáa. 1. Nhaâ Töëng mêët, võ Àaåi Haän Möng Cöí lêëy Trung Hoa

laâm Trung têm cho àïë quöëc Möng Cöí. Cho nïn noái túái àïë quöëc Möng Cöí tûác laâ noái túái Trung Hoa. Khi an ninh taái lêåp röìi, chñnh phuã lo múã mang àûúâng saá, àaâo thïm söng ngoâi, lêåp kho àuån, toám laåi laâ taåo nhûäng àiïìu kiïån phaát triïín àêìy àuã cho quöëc gia.

Caác con àûúâng giao thûúng tûâ Têy sang Àöng bõ giaán àoaån tûâ trûúác àûúåc nöëi laåi. Caác thûúng nhên phûúng Têy ài laåi dïî daâng. Trong söë àoá coá Marco Polo, möåt thûúng nhên nûúác YÁ tûâng lûu truá úã Trung Hoa mûúâi baãy nùm vaâ theo nhûäng àiïìu öng thuêåt laåi thò vïì phûúng diïån kinh tïë. Trung Hoa khöng keám nhûäng nûúác phaát àaåt nhêët Têy Êu chuát naâo.

Ngûúâi Trung Hoa biïët khai thaác moã than àaá trûúác hïët. Taåi miïìn Bùæc dên chuáng lêëy than trong nuái vïì àöët, than êëy àûúåc goåi laâ àaá àen. Thûá àïën, hoå biïët duâng söng ngoâi trong

123


cöng viïåc vêån taãi. Con söng Dûúng Tûã laâ maåch maáu chuã yïëu cuãa kinh tïë Trung Hoa. Marco Polo noái rùçng thûúng thuyïìn vaâ haâng hoáa qua laåi trïn söng naây nhiïìu àïën nöîi têët caã thûúng thuyïìn vaâ haâng hoáa ài laåi trïn caác biïín vaâ söng thuöåc quyïìn Giaáo höåi Thiïn chuáa húåp laåi cuäng khöng bùçng. Möîi nùm coá àïën hai trùm ngaân chiïëc taâu chaåy ngûúåc gioâng söng, khöng kïí söë taâu chaåy xuöi.

Àïí chó huy nïìn nöåi thûúng khöíng löì êëy vaâ àïí giao dõch vúái ÊËn Àöå, Nam Dûúng quêìn àaão, taåi caác thûúng caãng úã haå lûu söng Dûúng Tûã, Chiïët Giang vaâ vuâng Quaãng Chêu coá thaânh lêåp nhûäng thûúng àoaân àuã sûác ganh àua vúái nhûäng trung têm thûúng maäi quan troång nhêët úã chêu Êu nhû Flandre Florence.

Söë phuá thûúng úã Haâng Chêu àöng khöng kïí xiïët, vaâ hoå söëng sang troång nhû àïë vûúng. Bùæc Kinh laâ möåt trung têm saãn xuêët tú luåa. Möîi ngaây söë luåa taãi àïën Bùæc Kinh àïí dïåt vaãi kim tuyïën coá àïën ngaân xe. Giang Chêu laâ thõ trûúâng buön baán luáa lúán úã lûu vûåc Dûúng Tûã; Haâng Chêu laâ möåt thaânh thõ lúán vaâo bêåc nhêët thïë giúái vaâ laâ möåt haãi caãng quan troång nhêët úã Trung Hoa. Marco Polo saánh Haâng Chêu vúái Venise úã YÁ. Vö söë thûúng thuyïìn tûâ ÊËn Àöå, Nam Dûúng quêìn àaão taãi túái àoá caác thûá gia võ röìi chúã luåa qua ÊËn Àöå vaâ caác nûúác Höìi giaáo. Caác thûúng nhên AÁ Rêåp, Ba Tû, Da Tö qui tuå laåi àêy àöng lùæm. Ngoaâi ra coân coá nhûäng haãi caãng quan troång nhû Quaãng Chêu, Tuyïìn Chêu, Ön Chêu.

Haãi caãng Tuyïìn Chêu laâ möåt trung têm nhêåp caãng lúán nhêët cuãa Trung Hoa. Têët caã caác thûúng thuyïìn ÊËn chúã gia

124


võ, ngoåc trai, kim cûúng àïìu túái haãi caãng naây. Marco Polo noái rùçng: trong luác möåt chiïëc taâu chúã höì tiïu tûâ ÊËn Àöå àïën Alexadrie hay möåt haãi caãng naâo khaác thò coá trùm chiïëc vaâo Tuyïìn Chêu.

Marco Polo ca ngúåi thûá tiïìn giêëy (giao tûã) maâ öng cho laâ tiïån lúåi. Theo öng, caác thûúng nhên àïën Trung Hoa nhòn nhêån thûá tiïìn êëy cuäng coá giaá trõ bùçng vaâng roâng.

Trïn àaåi luåc, caác àûúâng giao thöng tûâ Àöng sang Têy àûúåc khai thöng. Nhaâ nûúác lo baão vïå caác àûúâng quan, àùåt traåm, töí chûác sûå canh phoâng nghiïm mêåt khiïën thûúng àöåi qua laåi khoãi naån giùåc cûúáp.

Möåt giaáo sô danh tiïëng, Odoric ca ngúåi hïå thöëng bûu chñnh cuãa ngûúâi Möng Cöí nhû vêìy: “Nhûäng kõ sô cúäi nhûäng con “thiïn lñ maä” chaåy dûång toác. Khi gêìn túái traåm thò thöíi coâi lïn baáo hiïåu. Thûâa traåm nghe hiïåu liïìn cho möåt kõ maä khaác húâm sùén, chûåc ngûúâi kia túái thò chuåp lêëy cöng vùn, vaâ cho ngûåa phi tûác khùæc. Cûá nhû thïë tûâ traåm naây sang traåm khaác. Tin tûác tûâ nhûäng vuâng caách ba ngaây ài ngûåa coá thïí túái tay Àaåi Haän trong 24 tiïëng àöìng höì.

Cöng nghïå cuäng theo àaâ thûúng maäi maâ tiïën triïín. Nhaâ nûúác thaânh lêåp quan xûúãng úã caác àõa phûúng, vaâ duâng nö tò laâm viïåc. Nhûäng xûúãng cuãa tû nhên thò chuã thuï thúå laâm vaâ traã tiïìn cöng. Cöng nghïå dïåt àûúåc phaát àaåt maånh hún hïët.

2. Nïëu vïì mùåt kinh tïë caác vua nhaâ Nguyïn àaä àïí cho sûå cöë gùæng vaâ saáng kiïën caá nhên àûúåc naãy núã tûå do thò vïì mùåt chñnh trõ, hoå toã ra chuyïn chïë. Quyïìn vua bao giúâ

125


cuäng tuyïåt àöëi dûåa trïn möåt quên lûåc maånh meä vaâ phaáp luêåt nghiïm khùæc. Trong viïåc cai trõ, Àaåi Haän tin duâng ngûúâi phûúng Têy hún ngûúâi baãn xûá. Marco Polo laâm quan vúái nhaâ Nguyïn àïën 17 nùm vaâ àaãm nhêån nhûäng chûác vuå hïët sûác cao troång(1).

Vïì phûúng diïån tñn ngûúäng, Àaåi Haän Höët Têët Liïåt theo tuåc lïå Möng Cöí, dung dûúäng caác tön giaáo.

Tûâ nùm 1292, nhaâ nûúác tûå chuã trûúng viïåc cuáng tïë, vaâ miïîn quên dõch cho caác tu sô Phêåt giaáo, Laäo giaáo(2), Da Tö giaáo, Höìi giaáo. Da Tö giaáo bùæt àêìu truyïìn baá sang AÁ Chêu tûâ àoá. Caác giaáo sô Da Tö theo chên caác thûúng nhên sang Trung Quöëc. Giaáo hoaâng Nicolas phaái giaáo sô Montcorvin sang Viïîn Àöng nùm 1289 vaâ àûúåc Àaåi Haän Thaânh Tön tiïëp àoán tûã tïë. Hai giaáo àûúâng Thiïn chuáa àûúåc thaânh lêåp úã Bùæc Kinh. Khöng bao lêu hún mûúâi ngaân ngûúâi Thaát Àaát theo àaåo Da Tö.

Nùm 1293 nhiïìu phaái àoaân Da To giaáo túái nûäa. Hoå àûúâng hoaâng thaânh lêåp cú súã truyïìn àaåo khùæp nûúác Taâu.

(1) Marco Polo laâm thöëng àöëc thaânh Giang Chêu ba nùm. Hònh nhû öng àûúåc phaái ài sûá úã ÊËn Àöå. Vùn khöë Trung Hoa coá nhùæc àïën möåt ngûúâi tïn Polo tûâng tham dûå vaâo höåi àöìng hoaâng gia (H.C. Wells – Esquisse de l’Histoire Universelle). Macro Polo giûä nhûäng nhiïåm vuå then chöët cuãa Quöëc gia (Jacque Pirenne – Les grands courants de l’Histoire Universelle).

(2) Coá leä vò súå Laäo giaáo coá aãnh hûúãng àïën nöng dên, nïn kinh saách cuãa àaåo naây bõ Àaåi Haän truyïìn àöët hïët. (Les grands courants de l’Histoire Universelle, J. Pirenne).

126


Möåt giaáo sô Tuyïìn Chêu àûúåc Àaåi Haän cêëp lûúng böíng, Giaáo sô Odoric noái rùçng Àaåi Haän rêët kñnh troång àaåo Da Tö vaâ trong möåt cuöåc höåi kiïën àaä chên thaânh öm hön thêåp tûå giaá(1).

Ngoaâi ra caác tön giaáo khaác nhû Caãnh giaáo, Hoãa giaáo, Hi Laåp giaáo àïìu àûúåc tûå do truyïìn baá. Nhûng chó coá Phêåt giaáo àûúåc tön laâm quöëc giaáo. Nùm 1284, Thïë Tön cho sûá giaã sang Tñch Lan rûúác rùng Phêåt vaâ nùm 1288, triïìu àònh Nguyïn àöíi cung àiïån nhaâ Töëng laâm chuâa.

Toám laåi, taåi Möng Cöí qui tuå àuã caác giöëng ngûúâi ÊËn Àöå, YÁ, Ba Tû, AÁ Rêåp, Phaáp, Trung Hoa, thuöåc àuã giúái giaáo sô, tùng giaâ, nghïå sô, thûúng nhên, thöng thaái.

Àiïìu êëy chûáng toã ngûúâi Möng Cöí muöën àem yïëu töë vùn minh caác nûúác truyïìn baá vaâo trong àïë quöëc mònh.

Cuâng vúái kinh tïë, vùn nghïå Trung Hoa dûúái triïìu Nguyïn cuäng phaát triïín khaá maånh. Caác tiïíu thuyïët gia boã dêìn nhûäng truyïån thêìn tiïn maâ quay sang nghïå thuêåt taã chên.

(1) Theo H.G. Wells trong cuöën “Esquisse de l’Histoire Universelle” thò taåi triïìu Möng Cöí àaåo Da Tö bõ thêët baåi… Caác phaái àoaân Da Tö túái Trung Hoa toã ra lúåi duång giaáo lñ cuãa Jeásus àïí cuãng cöë sûå thöëng trõ cuãa giaáo hoaâng trïn thïë giúái. Võ sûá thêìn cuãa giaáo hoaâng phaái túái Bùæc Kinh nùm 1343 coá veã laâ möåt nhaâ ngoaåi giao hún laâ giaáo sô. Khi nhaâ Nguyïn àöí thò àaåo Da Tö cuäng mêët hïët thïë lûåc. Dûúái triïìu Minh vaâ àïën nùm 1644, khöng ai noái túái àaåo Da Tö úã Taâu nûäa.

127


Nhûng thúâi àaåi Nguyïn laâ thúâi àaåi cuãa thuêåt haát tuöìng(1), möåt thûá nghïå thuêåt thñch húåp vúái àúâi söëng kiïu sa cuãa ngûúâi Möng Cöí.

(1) Nghïå thuêåt haát tuöìng hònh nhû bùæt àêìu tûâ àúâi Àûúâng. Tuöìng haát àêìu tiïn laâ tuöìng “Àún huâng Tñn bûác Àûúâng Thïë Dên taåi Laåc Dûúng Thaânh”. Sang àúâi Töëng nghïå thuêåt àoáng tuöìng àaä coá sûác caãm xuác maånh àïën nöîi khaán giaã tûúãng sên khêëu laâ àúâi thêåt. Àïën àúâi Nguyïn thò nghïå thuêåt naây thõnh nhêët vaâ cuäng àûúåc truyïìn sang nûúác ta tûâ àoá.

128


TOÁM TÙÆT

1. Deåp xong nhaâ Töëng, ngûúâi Möng Cöí lêëy Trung Hoa laâm Trung têm cho àïë quöëc Möng Cöí. Dûúái triïìu Nguyïn kinh tïë Trung Hoa phaát triïín maånh, nhêët laâ thûúng maäi. Ngûúâi ngoaåi quöëc àem thöí saãn túái Trung Hoa baán vaâ mua tú luåa chúã vïì chêu Êu. Marco Polo cho rùçng Trung Hoa phöìn thõnh khöng keám gò chêu Êu maâ coân coá phêìn hún nûäa laâ khaác.

2. Vïì chñnh trõ, Nguyïn vêîn töí chûác thaânh chïë àöå quên chuã chuyïn chïë. Nhûng vïì tñn ngûúäng thò laåi toã ra khoan höìng àöëi vúái caác tön giaáo, coá leä vò muöën dung hoâa caác lûåc lûúång söëng chung àuång trong àïë quöëc Möng Cöí. Caác tön giaáo àûúåc tûå do truyïìn baá nhûng chó Phêåt giaáo àûúåc choån laâm quöëc giaáo. Vïì nghïå thuêåt, vùn chûúng taã chên bùæt àêìu vaâ nghïå thuêåt haát tuöìng quan troång nhêët.

129


CHÛÚNG V

ÊËN ÀÖÅ VAÂO THÚÂI TRUNG CÖÍ

1. Lõch sûã. 2. Vùn minh. 3. Àaåo Phêåt suy.

1. Cuöëi Thûúång cöí, ÊËn Àöå cuäng nhû caác àïë quöëc La Maä. Trung Hoa, Ba Tû, Saxe coá möåt nïìn vùn minh rêët huy hoaâng. Nhûng vaâo thúâi Trung cöí khi Àïë quöëc La Maä bõ ngûúâi rúå túái xêm lùng, taân phaá, khi àïë quöëc Trung Hoa chöëng àúä möåt caách khoá khùn aáp lûåc cuãa giöëng rúå phña Bùæc àaánh xuöëng, thò ÊËn Àöå khöng traánh khoãi laân soáng Höìi giaáo tûâ phña Têy vaâ phña Bùæc traân vaâo.

Hún ba thïë kó, tûá thïë kó thûá 5 àïën thûá 8, ÊËn Àöå ngùn àûúåc laân soáng êëy, nhûng àïën nùm 712, ngûúâi AÁ Rêåp chiïëm àêët Sind, röìi Mountan, múã röång àõa vûåc túái vuâng haå lûu ÊËn Haâ. Tûâ àoá ngûúâi AÁ Rêåp hêëp thuå khoa hoåc ÊËn, nhêët la khoa thiïn vùn vaâ y hoåc. Nhûng khöng bao lêu quöëc gia AÁ Rêåp suy, ngûúâi AÁ Rêåp khöng coân giûä àûúåc tham voång úã ÊËn nûäa. Nhûäng möëi liïn laåc tinh thêìn giûäa hai giöëng ngûúâi AÁ Rêåp, ÊËn Àöå bõ giaán àoaån.

130


Tiïëp theo ngûúâi AÁ Rêåp, möåt giöëng ngûúâi khaác, ngûúâi Thöí Nhô Kyâ, tûâ vuâng hoang àõa Tên Cûúng traân vaâo miïìn Têy Bùæc ÊËn Àöå, vaâ nùm 933 chiïëm cûá Glazna thaânh lêåp möåt vûúng quöëc thuöåc Höìi giaáo.

Thïë kó 11, caác quöëc vûúng Thöí Nhô Kyâ àaánh phaá khöng ngúát Bùæc böå ÊËn, xêm lêën tónh Penjab. Nhûng khi ngûúâi Thöí Seljoucides xuêët hiïån úã Trung böå chêu AÁ thò vûúng quöëc Glazna tan raä. Tûâ àoá tónh Seistan vaâ Penjab bõ boån phong kiïën Thöí àaánh phaá, tranh giaânh khöng ngúát.

Nùm 1192, möåt quöëc vûúng xûá Glazna àaánh thùæng àûúåc quöëc vûúng Höìi giaáo úã Delhi àem möåt tïn nö lïå, ngûúâi Thöí, thay thïë quöëc vûúng naây. Nùm 1206 tïn nö lïå êëy tûå xûng laâ quöëc vûúng ÊËn. Caác quöëc vûúng Thöí úã ÊËn chñnh laâ nhûäng ngûúâi xêy dûång nïìn àö höå Thöí trïn àêët ÊËn. Hoå chia Bùæc böå ÊËn thaânh ra thaái àõa vaâ giao cho nhûäng ngûúâi Thöí hoùåc ÊËn àaä qui thuêån hoå cai trõ. Bao nhiïu chuâa chiïìn Phêåt giaáo vaâ Kyâ Na giaáo (Djainismes) coân soát laåi àïìu bõ phaá huãy hïët. Lõch sûã Bùæc ÊËn luác naây chó laâ möåt chuöîi daâi kïët bùçng nhûäng cuöåc êm mûu, baåo loaån, giïët choác.

Àïën 1282, cao nguyïn Dekan vêîn coân laâ bûác bònh phong ngùn ngûúâi Thöí traân xuöëng phña Nam vaâ baão vïå cho nhûäng nûúác Trung vaâ Nam ÊËn àûúåc thaái bònh, thõnh vûúång trong luác laân soáng Möng Cöí bao truâm caã àaåi luåc chêu AÁ.

Nhûng khöng bao lêu vûúng quöëc Telingana bõ quöëc vûúng Delhi xêm chiïëm. Ngûúâi Thöí Nhô Kyâ tõch thu hïët taâi saãn cuãa ngûúâi ÊËn, chó chûâa cho hoå möåt phêìn àuã nuöi miïång. Quöëc gia phên taán thaânh thaái àõa phong kiïën. Tûâ

131


àoá múã ra möåt thúâi kò tranh giaânh quyïìn thïë, taâi saãn, giûäa caác laänh chuáa. Caác quöëc vûúng laåi xa xó àïën nöîi dên chuáng àoáng goáp bao nhiïu cuäng khöng àuã.

Nûúác ÊËn Àöå bõ caác laänh chuáa xûá Bengale, Djaupour, Cachemir, Goudjerat, Malva chia xeã tûâng maãnh. Thïë lûåc cuãa quöëc vûúng Delhi traân xuöëng phña Nam. Nhû vêåy toaân xûá ÊËn bõ àùåt dûúái quyïìn thöëng trõ cuãa ngûúâi Thöí Nhô Kyâ. Nùm 1335, Delhi laâ thuã àö àïë quöëc phong kiïën Thöí. Lêìn àêìu tiïn xûá ÊËn àûúåc thöëng nhêët thaânh möåt quöëc gia. Nhûng khöng bao lêu quöëc gia phong kiïën êëy bõ phên chia laâm nhiïìu vûúng quöëc àöåc lêåp.

Chïë àöå phong kiïën Thöí Nhô Kyâ traân vaâo Nam böå nûúác ÊËn, gêy ra nhûäng kïët quaã tûúng tûå nhû caác núi khaác laâ xaä höåi luån baåi, trêìm trïå. Ngûúâi Dravidien mêët quyïìn baá chuã úã võnh Bengale maâ hoå chiïëm giûä àaä mûúâi thïë kó. Tûâ àoá ÊËn Àöå boã mùåt biïín, quay vïì àaåi luåc àïí bõ ngheåt thúã trong möåt thûá vùn minh phong kiïën dûúái aách giai cêëp quñ töåc chó biïët boác löåt nöng nö vaâ gêy chiïën tranh.

Trong khoaãng thúâi gian tûâ àêìu thïë kó 12 àïën àêìu thïë kó 14, ba triïìu àaåi kïë tiïëp nhau trõ vò úã Delhi: Triïìu Nö lïå(1) bùæt àêìu tûâ 1206, triïìu Khalji, cuöëi cuâng laâ triïìu Touglaq chêëm dûát nùm 1412. Kïë àoá laâ thúâi phên taán keáo daâi túái 1526.

2. Vïì mùåt vùn hoáa thò vaâo cuöëi thïë kó 14 úã ÊËn Àöå cuäng nhû úã YÁ, caác vua chuáa cho xêy dûång nhûäng àïìn àaâi theo

(1) Dynastie des Eselaves, võ quöëc vûúng àêìu laâ möåt tïn nö lïå ngûúâi Thöí Nhô Kyâ.

132


löëi kiïën truác Höìi giaáo, biïåt àaäi thi nhên, kïí caã thi nhên ÊËn Àöå vaâ cho dõch saách chûä Phaån.

Vûúng quöëc Jaunpoar dûúái triïìu Sharqi laâ núi qui tuå caác vùn nhên, nghïå sô bõ quên Thöí, Möng àuöíi àaánh. Vûúng quöëc Mêlva, úã khoaãng giûäa Delhi vaâ Bombay ngaây nay coân giûä nhiïìu àïìn àaâi huâng traáng xêy dûång tûâ àêìu thïë kó 15.

Toám laåi nhúâ caác quöëc vûúng thi nhau phö trûúng sûå huâng thõnh cuãa mònh maâ vùn nghïå hoåc thuêåt ÊËn Àöå àûúåc naãy núã, trong luác vïì mùåt chñnh trõ xûá êëy bõ phên taán.

Xeát töíng quaát thò tuy bõ naån chiïën tranh xêm lêën. ÊËn Àöå vaâo thïë kó 15 vûâa giaâu vûâa coá möåt nïìn vùn minh khaá cao. Kiïën truác, chaåm tröí, höåi hoåa, êm nhaåc, thi ca vaâ caã nïìn hoåc thuêåt cuâng nhûäng saãn phêím nhû sa, lûúåt, kim cûúng àuã chûáng toã nïìn vùn minh êëy. Ngûúâi ÊËn Àöå töíng húåp möåt caách taâi tònh hai vùn minh ÊËn vaâ Höìi. Caác vua chuáa Höìi thò duâng nghïå sô ÊËn, ngûúåc laåi vùn nhên ÊËn hêëp thuå tû tûúãng Höìi. Nhû vêåy ngûúâi Höìi giaáo chinh phuåc ÊËn Àöå coá phaá hoaåi vùn minh cuãa nûúác naây, nhûng laåi thuác àêíy noá tiïën vaâo nhûäng con àûúâng múái(1).

3. Traái laåi Phêåt giaáo luác naây bõ aãnh hûúãng nùång. Höìi àêìu kó nguyïn ngûúâi ta khöng roä Phêåt giaáo phaát triïín nhû thïë naâo, hònh nhû saách vúã cuãa ÊËn Àöå khöng noái túái. Nhûng bùçng theo lúâi nhûäng võ tùng Trung Hoa sang ÊËn Àöå, löëi thïë kó thûá 4 sau Thiïn chuáa, thò höìi êëy Phêåt giaáo tûâ ÊËn Àöå àûúåc

(1) Xem Histoire de l’Inde – Meile.

133


truyïìn baá rêët maånh. Àïën thïë kó thûá 5, Phêåt giaáo thõnh nhêët, lêën aát àûúåc ÊËn giaáo vaâ Kyâ Na giaáo trïn khùæp laänh thöí ÊËn. Nhûng tûâ giûäa thïë kó thûá 7, thò noá bõ àaåo Baâ La Mön àaân aáp. Cuöëi thïë kó thûá 7, noá àïí löå ra nhiïìu dêëu hiïåu suy àöìi. Sang thïë kó thûá 8 phong traâo phaãn caãi caách cuãa àaåo Baâ La Mön caâng laâm cho àaåo Phêåt luån baåi thïm.

Àïën thïë kó thûá 9, Phêåt giaáo chó coân söëng àûúåc úã Bihêr vaâ Bengale maâ thöi, vaâ taåi àoá, noá coân àûúåc tön laâm quöëc giaáo. Möåt trûúâng àaåi hoåc danh tiïëng àûúåc dûång bïn söng Hùçng truyïìn baá Phêåt giaáo qua Têy Taång. Khi ngûúâi Höìi giaáo xêm nhêåp ÊËn Àöå thò Phêåt giaáo bõ boáp chïët. Nùm 1193, thuã àö tónh Bihêr bõ chiïëm, chuâa chiïìn bõ phaá vaâ tùng giaâ bõ giïët saåch. Àïën àêy sûá maång ngaân rûúäi nùm cuãa Phêåt giaáo trïn àêët ÊËn àaä caáo chung(1).

Taåi sao Phêåt giaáo phaát triïín maånh meä khùæp caác nûúác Viïîn àöng maâ suy taân úã ÊËn Àöå, núi àaä sinh ra noá? Caác nhaâ hoåc giaã àaä àûa ra nhiïìu lñ do. Coá ngûúâi cho rùçng Phêåt giaáo suy laâ taåi phaái tùng giaâ suy. Hoå khöng theo àuáng con àûúâng trung hoâa cuãa Phêåt daåy, thiïn vïì möåt trong hai thaái cûåc, hoùåc laâ khùæc khöí, hoùåc laâ khoaái laåc. Phêìn àöng dïî bõ vêåt duåc löi cuöën nïn caác tön giaáo àöëi lêåp laâ àaåo Baâ La Mön àûúåc dõp chó trñch caác tu sô Phêåt giaáo àûúåc diïîn taã nhû laâ sû höí mang, khoáac böå aáo caâ sa àïí che àêåy möåt xaác thõt dêm ö, taân aác.

(1) Theo baãn thöëng kï höìi êëy thò trong 389 triïåu dên chó coân coá 232 ngaân tñn àöì Phêåt giaáo, tûác laâ 6 phêìn 1.000.

134


Coá ngûúâi cho rùçng lñ do suy àoåa chñnh laâ trong luác tiïën triïín àaåo Phêåt ài gêìn túái ÊËn Àöå giaáo (tûác Baâ La Mön giaáo) àïí röìi höîn húåp vúái àaåo naây. Nhûng trong luác tranh giaânh tñn àöì. ÊËn Àöå giaáo àûúåc nhiïìu uy thïë hún vaâ thùæng àaåo Phêåt.

Coá ngûúâi laåi viïån ra lñ do Phêåt giaáo bõ ngûúåc àaäi. Sûå thêåt coá leä khöng àuáng. Vò àöëi vúái àaåo Phêåt àaåo Baâ La Mön tranh àêëu bùçng lñ thuyïët hún laâ bùçng voä lûåc. Coân ngûúâi Höìi giaáo khi xêm lùng àêët ÊËn coá giïët tñn àöì Phêåt giaáo thêåt, nhûng hoå coá khoan höìng vúái tñn àöì Baâ La Mön àêu. Luác êëy àaåo Phêåt àaä nhû ngoån àeân sùæp taân chó söëng dûåa vaâo triïìu àaåi Pêla. Triïìu àaåi naây ngaä thò noá khöng laâm sao àûáng vûäng àûúåc.

Thïë kó thûá 4, khi àaåo Phêåt phaát triïín maånh thò caác vua triïìu Guptas tön àaåo Baâ La Mön lïn laâm quöëc giaáo. Vùn thú, tuöìng haát vaâ caác taác phêím nghïå thuêåt chõu aãnh hûúãng àaåo Baâ La Mön rêët nhiïìu. Triïìu Guptas laåi toã ra khoan höìng: caác tön giaáo khaác cuäng àûúåc tûå do truyïìn baá. Nhûng suöët trong thúâi Trung cöí chó coá àaåo Baâ La Mön chöëng àúä nöíi sûác têën cöng cuãa àaåo Höìi vaâ chïë ngûå àûúåc tinh thêìn ngûúâi ÊËn.

Toám laåi, xaä höåi ÊËn Àöå trong thúâi Trung cöí bõ aãnh hûúãng cuãa chïë àöå phong kiïën ngoaåi lai vaâ tûâ àoá trúã vïì sau noá cuäng nhû Trung Hoa, khöng tiïën lïn àûúåc àïí röìi laâm naån nhên cho caác dên töåc xêm lùng khaác.

135


TOÁM TÙÆT

1. Trong thúâi Trung cöí, ÊËn Àöå cuäng bõ xêm lùng nhû àïë quöëc La Maä, tuy trïî hún. Nöëi goát AÁ Rêåp, ngûúâi Thöí Nhô Kyâ, vaâo thïë kó thûá 10, tûâ vuâng Têy bùæc traân vaâo ÊËn Àöå, biïën nûúác naây thaânh möåt quöëc gia phong kiïën àùåt dûúái aách thöëng trõ cuãa ngûúâi Thöí. Toaân thïí xaä höåi ÊËn, luác naây bõ luån baåi, vò boån phong kiïën chó biïët boác löåt nöng nö vò lo thön tñnh lêîn nhau.

2. Vaâo cuöëi Trung cöí, vùn hoáa ÊËn Àöå coá moâi phaát àaåt. Caác laänh chuáa cho xêy dûång nhiïìu lêu àaâi traáng lïå, biïåt àaäi vùn nhên thi sô. Ngûúâi ÊËn Àöå biïët dung hoâa hai vùn minh Höìi, ÊËn.

3. Àaåo Phêåt thúâi Trung cöí àaä suy yïëu, bõ àaåo Höìi àaân aáp. Àïën thïë kó 12, bõ loaåi ra ngoaâi yá thûác hïå ngûúâi ÊËn. Duy coá àaåo Baâ La Mön coân giûä àûúåc vai troâ cuãa noá.

136


KÏËT LUÊÅN

THÚÂI TRUNG CÖÍ, NGAÃ BA ÀÛÚÂNG CUÃA ÀÖNG PHÛÚNG VAÂ TÊY

PHÛÚNG

Taåi sao cuöëi thúâi Trung cöí TÊY PHÛÚNG tiïën maâ ÀÖNG PHÛÚNG laåi thoaái?

Àoåc lõch sûã nhên loaåi àïën cuöëi thúâi Trung cöí ta thêëy Àöng vaâ Têy bùæt àêìu reä ra hai àûúâng. ÚÃ phûúng Têy caác giöëng rúå lúåi duång di tñch cuãa vùn minh La Maä xêy dûång laåi xaä höåi vaâ taåo thaânh möåt caái àaâ thuác àêíy sûå tiïën hoáa traân túái nhû thaác àöí. Khöng bao lêu trïn caãnh hoang taân, hoå kiïën thiïët möåt lêu àaâi vùn minh traáng lïå hún. Traái laåi, Àöng phûúng àûáng àêìu laâ Trung Hoa laåi cú höì àûáng yïn möåt chöî – maâ àûáng yïn tûác laâ thoaái hoáa – vaâ vïì sau rúi hùèn vaâo àõa võ thuöåc Têy phûúng. Sûå sai biïåt êëy, chuáng töi thêëy cêìn phaãi tòm hiïíu ñt nûäa nhûäng nguyïn nhên chñnh.

Caác hoåc giaã hiïån àaåi baão rùçng súã dô sûå tiïën hoáa Têy phûúng khaác Àöng phûúng laâ taåi trong lõch sûã Têy phûúng coá möåt yïëu töë nhêët àõnh maâ lõch sûã Àöng phûúng khöng

137


coá, êëy laâ: Têy phûúng coá thaânh thõ vaâ giai cêëp thõ dên.Thêåt vêåy, ngaây xûa nûúác Taâu khöng coá thaânh thõ vaâ

têët nhiïn khöng coá giai cêëp thõ dên tûác laâ tû baãn giai cêëp(1). Vêåy taåi sao trong lõch sûã Trung Hoa ta thêëy noái túái thaânh thõ vaâ haång phuá thûúng. Haång phuá thûúng êëy khöng phaãi laâ tû saãn giai cêëp àoá sao?

Àoåc qua lõch sûã xaä höåi Têy phûúng chuáng ta thêëy rùçng tûâ Trung cöí vïì sau thaânh thõ chiïëm àõa võ troång yïëu trong sûå phaát triïín quöëc gia. Thaânh thõ ngûúâi Phaáp goåi laâ “Com-mune” maâ trong lõch sûã Trung Hoa khöng thêëy coá.

ÚÃ Têy phûúng coá giai cêëp thõ dên àûúng àêìu vúái àõa chuã vaâ nöng dên laâm thaânh möåt cuöåc “tam giaác àêëu tranh”. Giai cêëp thõ dên êëy khöng phaát sinh úã Trung Hoa. ÚÃ Têy phûúng chûåc thõ trûúãng coá tûâ mêëy thïë kó trûúác, coân úã Trung Hoa tûâ höìi Bùæc phaåt (1927) trúã lïn, trong quan chïë nûúác Taâu khöng thêëy ai noái túái chûác êëy. Vaâ caái gò àaä khöng coá tïn tûác khöng coá thûåc. Nhûäng thaânh thõ cuãa Taâu trûúác kia chó laâ nhûäng trung têm haânh chñnh vaâ quên sûå maâ thöi. Nhûäng thaânh thõ theo thïí thûác Têy phûúng tuyïåt nhiïn khöng thêëy xuêët hiïån.

Thaânh thõ Têy phûúng thaânh lêåp nhû thïë naâo, êëy laâ möåt àiïím maâ chuáng ta tûúãng nïn giaãi thñch. ÚÃ vaâo sú kò

(1) Öng Àaâo Duy Anh trong saách “Trung Hoa sûã cûúng” cuäng noái: giai cêëp thûúng nghiïåp tû saãn khöng chuyïín thaânh giai cêëp saãn nghiïåp tû saãn àûúåc, cho nïn khöng múã àûúåc àûúâng cho tût nhiïn khoa hoåc nhû úã Êu Chêu. Vêåy tû saãn giai cêëp àêy tûác laâ saãn nghiïåp giai cêëp.

138


thúâi àaåi phong kiïën, Têy phûúng chûa coá thaânh thõ. Vïì sau nöng dên tûå do hoùåc nöng nö àûúåc giaãi thoaát àõa chuã, li khai vúái nöng nghiïåp, chuyïn laâm thuã cöng vaâ thûúng nghiïåp, kinh tïë dêìn dêìn phaát triïín, lûåc lûúång dêìn dêìn lúán lïn, vaâ lêåp thaânh möåt giai cêëp thûá ba, ngoaâi giai cêëp àõa chuã vaâ nöng dên. Giai cêëp naây xung àöåt vúái giai cêëp nöng dên, vò quyïìn lúåi cuãa hoå khöng nùçm úã àêët àai maâ nùçm úã cöng thûúng.

Nhûng àöëi vúái àõa chuã thò giai cêëp naây xung àöåt kõch liïåt hún. Ban àêìu àõa chuã coi thûúâng giai cêëp thõ dên, àaäi nhû haång nöng nö, nhûng vïì sau vò aáp lûåc cuãa giai cêëp êëy möîi ngaây möåt maånh, àõa chuã (laänh chuáa) phaãi tûâ tûâ nhûúång böå. Giai cêëp thõ dên tûâ àoá trûúãng thaânh vaâ trúã nïn möåt lûåc lûúång tûå trõ, tûå mònh àïì cûã àaåi diïån cai trõ thaânh thõ. Cuöëi thúâi Trung cöí vaâ àêìu thúâi Cêån àaåi, nhûäng cuöåc tranh àêëu nhû thïë àêìy dêîy trong lõch sûã Têy phûúng vaâ möîi ngaây möåt maånh thïm. Thaânh thõ möîi ngaây möåt thùæng lúåi, thanh thïë thõ trûúãng möîi ngaây möåt baânh trûúáng, thõ dên möîi ngaây möåt luäy tñch, khoa hoåc möîi ngaây möåt lïn cao. Cuöëi cuâng giai cêëp tû baãn àûáng ra laâm caách maång xêy dûång xaä höåi tû baãn ngaây nay.

Xaä höåi Trung Hoa coá möåt giai cêëp thõ dên tranh àêëu nhû úã xaä höåi Têy phûúng khöng? Leä cöë nhiïn laâ khöng.

ÚÃ xaä höåi Àöng phûúng chó coá möåt thiïíu söë àõa chuã giaâu coá, coân ra laâ àaám bêìn dên vaâ vö saãn. Lûåc lûúång tiïën hoáa tûå hai haång ngûúâi naây maâ ra chúá khöng tûå giai cêëp thõ dên thaáo vaát vaâ cêëp tiïën nhû úã Têy phûúng.

Maâ caái lûåc lûúång tiïën hoáa cuãa caác giai cêëp xaä höåi Àöng

139


phûúng so vúái giai cêëp thõ dên Têy phûúng nhû thïë naâo, sûå thûåc àaä chûáng toã.

Taåi sao Têy phûúng coá thaânh thõ maâ Àöng phûúng laåi khöng? Nguyïn nhên rêët phûác taåp, duy coá nguyïn nhên sau naây hoåc giaã Trung Hoa Àûúâng Ngu Thïë cho laâ quan troång. Sau khi chöëng àúä àûúåc phaái Höìi giaáo tûâ Nam àaánh lïn vaâ Thaânh Caát Tû Haän tûâ Àöng àaánh sang, chêu Êu khöng bõ nhûäng cuöåc chiïën tranh to lúán phaá hoaåi toaân böå. ÚÃ Taâu thò traái laåi, möîi lêìn coá àaåi loaån, caã nûúác khöng chöî naâo khoãi bõ aãnh hûúãng khöëc haåi. Nhúâ ñt chiïën tranh maâ thanh thõ Têy phûúng cuãng cöë àûúåc cú súã. Vaâ khi àaä coá sûác maånh, thaânh thõ laåi haån chïë àûúåc chiïën tranh, hay haån chïë àûúåc sûå phaá hoaåi cuãa noá.

Àoá laâ nguyïn nhên sai biïåt giûäa Àöng vaâ Têy. Vaâ àoá laâ sûå thêåt trïn lõch sûã tiïën hoáa. Sûå thûåc êëy rêët coá quan hïå àïën vùn hoáa Àöng phûúng vaâ Têy phûúng.

Lõch sûã Têy phûúng laâ lõch sûã tranh àêëu giûäa ba giai cêëp àõa chuã, nöng dên vaâ thõ dên. Cú súã kinh tïë cuãa thõ dên khöng phaãi laâ thöí àõa, maâ laâ cöng thûúng nghiïåp, hoáa tïå. Luác êëy taâi phuá chia ra laâm thöí àõa vaâ hoáa tïå thuöåc quyïìn súã hûäu cuãa hai giai cêëp khaác nhau. Àõa chuã khöng thïí kinh doanh thûúng nghiïåp, maâ thõ dên quñ töåc, chiïëu theo phaáp luêåt, khöng thïí coá thöí àõa. Phaáp luêåt phong kiïën cêëm chó mua baán ruöång àêët tûå do. Vïì sau caách maång baäi boã phaáp luêåt êëy. Vaã laåi boån thûúng nhên coá thïí boã tû baãn vaâo caác cöng thûúng nghiïåp, khuïëch trûúng thõ trûúâng haãi ngoaåi maâ khöng cêìn thöí àõa nhiïìu.

140


Giai cêëp thõ dên chó tranh àêëu vúái àõa chuã trïn phûúng diïån naâo àoá quan hïå àïën quyïìn lúåi cuãa hoå maâ thöi. Hoå àoâi baäi boã phaáp luêåt phong kiïën laâm trúã ngaåi cho sûå phaát triïín tû baãn chuã nghôa. Búãi vêåy úã Têy phûúng vêën àïì àiïìn àõa coá thïí goåi laâ vêën àïì riïng giûäa àõa chuã vaâ nöng dên. Vêën àïì naây khiïën nöng dên quêåt khúãi chöëng àõa chuã, nhûng thûúâng thûúng bõ thêët baåi. Nïëu nöng dên àûúåc thùæng lúåi, êëy laâ nhúâ coá giai cêëp thõ dên bùæt buöåc àõa chuã phaãi nhûúång böå. Giai cêëp thõ dên àöìng thúâi lúåi duång sûác tranh àêëu cuãa nöng dên, baäi boã hoùåc tu caãi nhûäng phaáp luêåt hoùåc têåp quaán phong kiïën laâm trúã ngaåi sûå phaát triïín cuãa tû baãn chuã nghôa. Vïì sau noá laåi lêåt àöí luön giai cêëp àõa chuã, thûâa hûúãng caã chñnh quyïìn, saãn nghiïåp cuãa giai cêëp êëy, trong àoá coá caã thöí àõa.

ÚÃ Trung Hoa thò khöng thïë. Trung Hoa chó coá hai giai cêëp àõa chuã vaâ nöng dên. Phêìn nhiïìu àö thõ Trung Hoa, trûâ Thûúång Haãi, Thiïn Tên, Thanh Àaão sau naây biïën thaânh trung têm giao dõch thûúng maäi, coân ra toaân laâ trung têm quên sûå vaâ haânh chñnh, nhû Nam Kinh, Bùæc Kinh, Vuä Haán, Quaãng Chêu v.v… khöng coá möåt àö thõ naâo laâ cú súã kinh doanh cöng thûúng nghiïåp phaát àaåt.

Noái cho àuáng thò khi ngûúâi Möng Cöí múã röång àïë quöëc tûâ biïín Trung Hoa túái biïín Àaåi Trung, hoå àaä taåo ra úã Taâu möåt tònh hònh kinh tïë, xaä höåi vaâ vùn hoáa àêìy hûáa heån. Nhûng àêìu thïë kó thûá 14 thò sûå thöëng nhêët vô àaåi êëy bõ gaäy àöí. Chêu AÁ tûâ àoá chia thaânh tûâng vuâng vùn minh caách biïåt hùèn nhau. Trung Quöëc bõ giaán àoaån vúái Têy böå AÁ Chêu, chó coân quay vïì nhûäng nûúác nhoã nhû Nhêåt Baãn

141


vaâ Àöng Dûúng. Dûúái triïìu Minh, Trung Hoa cuäng coá höìi thõnh vûúång. Cuöëi thïë kó 14, thûúng thuyïìn Trung Hoa qua túái Tñch Lan, ÊËn Àöå, võnh Ba Tû, Höìng Haãi vaâ chaåy doåc theo duyïn haãi ÊËn Àöå túái Phi chêu. Nhûng sûå tiïën triïín êëy maâ coá àûúåc laâ nhúâ khoaãng nùm 1370, möåt laänh chuáa gioâng Möng Cöí tïn laâ Tamerlan thaânh lêåp taåi Trung AÁ möåt àïë quöëc phong kiïën(1) laâm giaán àoaån sûå giao thûúng giûäa Viïîn Àöng vaâ nöåi àõa chêu AÁ. Trung Hoa nhên cú höåi êëy chêën hûng giao dõch. Nhûng khi àïë quöëc phong kiïën naây tiïu diïåt röìi, thò thûúng thuyïìn AÁ Rêåp vaâ caác thûúng àöåi àaåi luåc hoaåt àöång trúã laåi àûúåc, lêën aát hùèn thûúng nghiïåp Trung Quöëc.

Tûâ àoá nhaâ Minh quay vïì quaá khûá, phoãng theo thïí thûác töí chûác xaä höåi cuãa caác triïìu Àûúâng, Haán. Nhû vêåy nïìn kinh tïë cöng thûúng dûúái Nguyïn, Minh vûâa àùåt àûúåc nïìn taãng thò àaä suåp àöí. Caác thaânh thõ thûúng maäi chûa phaát triïín àêìy àuã vaâ chûa kõp thõ thaânh trung têm kô nghïå thò àaä suy baåi àïí laâm chöî cû truá cho boån quên nhên vaâ boån cai trõ.

Trong hoaân caãnh lõch sûã êëy vaâ dûúái aáp lûåc cuãa möåt chïë àöå cai trõ chuyïn chïë giïët chïët nhûäng saáng kiïën, nöí lûåc

(1) Tamerlan, thuöåc gioâng doäi Thaânh Caát Tû Haän, thaânh lêåp möåt àïë quöëc röång lúán tûâ Têy Baá Lúåi AÁ àïën ÊËn Àöå. Coân giûä baãn tñnh cuãa ngûúâi du muåc, Tamerlan taân phaá saåch nhûäng núi chiïëm cûá àûúåc tûâ ÊËn Àöå túái Syri. Caái thuá àùåc biïåt cuãa y laâ xêy thaáp soå ngûúâi. Sau cuöåc bao vêy thaânh Ispahan, y xêy möåt caái thaáp túái 70.000 soå. Ngûúâi Ai Cêåp, Ba Tû, ÊËn Àöå, Thöí Nhô Kyâ àïìu phaãi qui phuåc vaâ nöåp cöëng. Y laâm Àaåi Haän nùm 1369 vaâ chïët nùm 1405. Àïë quöëc Tamerlan laâ àïë quöëc cuöëi cuâng cuãa dên du muåc.

142


caá nhên phûúng haåi túái uy quyïìn hoaâng àïë thò leä cöë nhiïn haång ngûúâi goåi laâ “cöng thûúng nghiïåp gia” cuãa Trung Hoa khöng thïí coá möåt tinh thêìn thaáo vaát vaâ tiïën böå nhû giai cêëp thõ dên Têy phûúng àûúåc. Hoå keám hùèn tinh thêìn àoaân kïët vaâ vò vêåy khöng àuã sûác àûúng àêìu vúái aáp lûåc phong kiïën, quñ töåc, khöng taåo nöíi àiïìu kiïån phaát triïín cuãa tû baãn chuã nghôa. Trïn con àûúâng lõch sûã, hoå khöng tiïën lïn àûúåc àïí laänh caái vai troâ biïën caãi xaä höåi nhû giai cêëp thõ dên Têy phûúng. Khi coá tiïìn röìi hoå choån möåt àõa chuã. Thay vò tranh àêëu chöëng quñ töåc, hoå laåi dûåa vaâo quñ töåc àïí sinh töìn.

Àõa chuã vaâ quñ töåc vò cêìn tiïìn nïn chõu nhûúâng búát möåt phêìn àiïìn àõa. Àoá laâ nguyïn nhên laâm cho Trung Hoa khöng coá möåt giai cêëp thûá ba nhû giai cêëp thõ dên Têy phûúng.

Trong lõch sûã nhên loaåi sûå tranh àêëu giûäa hai giai cêëp àem laåi kïët quaã khaác hùèn vúái sûå tranh àêëu giûäa ba giai cêëp.

Nguyïn nhên chñnh cuãa sûå sai biïåt giûäa Àöng phûúng vaâ Têy phûúng laâ chöî àoá. ÚÃ Têy phûúng, giai cêëp tû saãn (tûác giai cêëp thûá ba) àaánh àöí àûúåc phong kiïën, àõa chuã, àöíi caái quan hïå sanh saãn phong kiïën thaânh quan hïå sanh saãn tû baãn. ÚÃ Àöng phûúng cuöåc tranh àêëu giûäa àõa chuã vaâ nöng dên khöng àûa àïën kïët quaã tûúng àûúng, nïn xaä höåi trûúác sau lêm vaâo chöî bïë tùæc.

ÚÃ Trung Hoa sau möåt cuöåc tranh àêëu, caã hai giai cêëp àïìu bõ töín thûúng. Cûá möîi voâng möåt trùm nùm, mêu thuêîn döìn chûáa quaá nhiïìu giai cêëp nöng dên nöíi lïn baåo àöång chiïën tranh, giïët haåi möåt söë ngûúâi rêët lúán, röìi thiïn haå trúã laåi thaái bònh. Ngûúâi ta coi chiïën tranh nhû laâ möåt phûúng

143


tiïån búát nhên khêíu àïí giûä mûåc söëng quên bònh röìi quay trúã laåi quaäng àûúâng àaä ài qua tûâ trûúác.

Röìi mêu thuêîn laåi döìn chûáa cho àïën luác phaát ra baåo àöång nûäa. Sau cuöåc tranh àêëu nöng dên coá thêu àûúåc thùæng lúåi. Nhûäng thùæng lúåi êëy khöng phaãi toaân thïí nöng dên àûúåc hûúãng maâ laåi loåt vaâo tay möåt lúáp àõa chuã khaác hoùåc laâ möåt söë nöng dên trung gian hoáa thaânh àõa chuã.

Trong lõch sûã Trung Quöëc nhûäng chuyïån tûúác àoaåt quyïìn lúåi nhû thïë rêët nhiïìu nhû boån Trêìn Thùæng, Ngö Quaãn, Xñch My, Huyânh Cên, Hoaâng Saâo, Haân Lêm Nhi v.v… Trûúác sau nûúác Taâu dêîm laåi chöî cuä, röët cuöåc khöng coá löëi ra. Sûå chêåm trïî êëy têët nhiïn coá aãnh hûúãng lúán àïën tinh thêìn dên töåc. Àoá laâ nguyïn nhên laâm cho Trung Hoa tûâ Trung cöí trúã ài khöng tiïën lïn kõp Têy phûúng. Caái cú súã vùn hoáa cuãa Trung Hoa cuäng chñnh laâ taåi àoá. Coân caác hoåc thuyïët Khöíng Tûã, Laäo Tûã, àaåo Phêåt cuãa Thñch Ca chó laâ yïëu töë phuå thuöåc maâ thöi.

Àoåc lõch sûã Têy phûúng vaâ Àöng phûúng thúâi Trung cöí, chuáng ta tûúãng phaãi hiïíu roä àïím naây àïí nhêån xeát àuáng àùæn nhûäng bûúác àûúâng tiïën hoáa sùæp túái(1).

(1) Viïët theo taâi liïåu cuãa Àûúâng Ngu Thïë.

MỤC LỤC

Chương I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2Tình hình thế giới vào cuối thời thượng cổ . . . . . . . . . . . . . . .2

Chương II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Đế quốc La Mã sau khi các rợ xâm lăng . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Chương III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16Sự bành trướng của Đạo Da Tô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

Chương IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Sự bành trướng của đạo hồi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Chương V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31Đế quốc Byzantin thời Trung cổ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

Chương VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36Tình hình xứ Gaule ở Tây Âu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Chương VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44Chế độ xã hội trong thời trung cổ chế độ phong kiến . . . . . .44

Chương VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Giáo hội trong chế độ phong kiến . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

Chương IX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Sự tiến hóa của chế độ phong kiến . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Chương X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Văn minh Tây phương trong thời kì đại Trung cổ . . . . . . . .68

Chương XI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Chiến tranh trăm năm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83Trung Hoa từ ngũ đại đến nguyên . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

Chương I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Nhà Bắc tống . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

Chương II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107Nhà nam tống (1131 – 1280) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107

Chương III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113Nhà Nguyên (1279 – 1368) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

Chương IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122Trung Hoa dưới triều Nguyên . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

Chương V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Ấn Độ vào thời Trung cổ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Kết luận . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136

Documents

PHÊÌN THÛÁ NHÊËT - WordPress.com · 2020. 11. 12. · 2 T PHÊÌN THÛÁ NHÊËT THÚÂI TRUNG CÖÍ CHÊU ÊU CHÛÚNG I Tònh hònh thïë giúái vaâo cuöëi thúâi thûúång