Phuï Baûn Ngoïc Duõng - thotanhinhthuc.org Chi Tho Toan tap/TCTho_11[1].pdf · 4 • TC THÔ 11 Töïa Maùi Taây Thaùnh Thaùn I—Tha thieát khoùc ngöôøi xöa Coù ngöôøi

Phuï Baûn Ngoïc Duõng

TC Thô qua 10 soá, laø nhöõng doï daãm vaø nhaän bieát, thaáy ra vaø baét ñaàu cho moät giai ñoaïn khaùc, trong saùng taùc vaø trong lyù thuyeát. Vì vaäy, söï thay ñoåi laø caàn thieát, phuø hôïp vôùi chieàu höôùng thô. Ban chuû tröông vaø ñieàu haønh môùi seõ laø nhöõng nhaân toá chuû yeáu ñeå duy trì dieãn ñaøn naøy. Ngoaøi coá gaéng ñöa tôø baùo leân thaønh chuyeân nghieäp, xöùng ñaùng vôùi vò trí thô trong sinh hoaït vaên hoïc töø tröôùc tôùi nay, chuùng toâi coøn muoán ghi ôn nhöõng thaân höõu ñaõ coäng taùc vaø ñoùng goùp veà tinh thaàn laãn vaät chaát trong suoát thôøi gian qua. Cuõng vì vaäy, chuùng toâi mong raèng baïn ñoïc vaø caùc thaân höõu mua daøi haïn, baûo trôï vaø coå ñoäng cho Thô, chia xeû vôùi chuùng toâi trong vieäc ñieàu haønh chung moät taïp chí, ñaõ vaø ñang ñöôïc tin caäy.

THÔ

4 • TC THÔ 11

Töïa Maùi Taây

Thaùnh Thaùn

I—Tha thieát khoùc ngöôøi xöa

Coù ngöôøi hoûi Thaùnh Thaùn raèng: — Taïi sao laïi pheâ bình vaø cho in vôû Maùi Taây? Thaùnh Thaùn (daàn daàn) ñoåi veû maët, ñöùng daäy maø thöa raèng: — Trôøi ôi! Toâi cuõng khoâng bieát laø taïi sao! Nhöng ôû loøng toâi thì thöïc

khoâng theå naøo nhòn ñöôïc! Kìa nhö cuoäc ñôøi man maùc, töø tröôùc tôùi nay, toâi naøo coù bieát laø ñaõ maáy vaïn vaïn thaùng vaø naêm!... Maáy vaïn vaïn thaùng vaø naêm aáy ñeàu ñaõ nhö nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng, ñi cho baèng heát; cho maõi ñeán thaùng naøy, naêm nay môùi taïm coù toâi... Caùi toâi taïm coù ñoù, naøo phaûi khoâng nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng, maø ñi cho thaät mau ñaâu; theá nhöng may maø coøn taïm coù ñaây. Ñaõ may maø coøn taïm coù ñaây,vaäy ta bieát laáy caùch chôi naøo maø chôi noù?... Toâi, tröôùc ñaây cuõng ñaõ töøng coù caùi muoán laøm... Nhöng roài nghó laïi: haõy chöa keå mình coù quaû ñöôïc laøm hay khoâng; cuõng chöa keå mình coù quaû laøm ñöôïc hay khoâng; duø raèng laøm ñoù maø ñöôïc laøm, cho ñeán laøm ñoù maø laøm ñöôïc; theá nhöng caùi maø mình ñöôïc laøm vaø laøm ñöôïc ñoù, lieäu coù khoûi nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng maø ñi heát caû hay khoâng? Chöa laøm thì ta muoán laøm: laøm roài thì noù ñi maát. Nhö theá, toâi thöïc raát phaøn naøn cho muoán laø laøm chaúng ích gì! Theá thì coù leõ toâi khoâng coøn muoán laøm gì nöõa sao? Neáu loøng ñaõ thöïc khoâng coù gì laø muoán laøm, thì sao khoâng mau mau nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng, choác laùt ñi heát ngay? Maø laïi cho coøn taïm coù ñaây laø may laém, may laém?... Quaû thaät! Toâi khoâng coøn coù caùch gì ñeå maø chôi nöõa! Nhöng nghó kyõ, toâi hoâm nay maø caäm cöïc theá naøy, thì tröôùc toâi, ngöôøi ñôøi xöa, haù laïi rieâng khoâng caäm cöïc theá naøy hay sao? Choã maø toâi ngoài hoâm nay, ngöôøi xöa chaéc ñaõ ngoài tröôùc ñaây roài... Choã maø toâi ñöùng hoâm nay, ngöôøi xöa ñöùng tröôùc ñaây khoâng bieát bao nhieâu maø keå... Ngöôøi xöa ñöùng ñaây, ngoài ñaây, taát cuõng nhö toâi hoâm nay vaäy... Theá maø hoâm nay thì chæ

TC THÔ 11 • 5

thaáy trô coù toâi, chöù khoâng thaáy coù ngöôøi xöa... Caùi ñoù, ngöôøi xöa luùc haõy coøn, haù laïi khoâng thaàm bieát hay sao? Theá nhöng laïi töï bieát laø khoâng laøm theá naøo ñöôïc, cho neân cuõng chaúng noùi laøm chi nöõa! Nghó theá, toâi thöïc khoâng theå khoâng böïc mình vôùi Trôøi, Ñaát ñöôïc! ÖØ! Sao maø baát nhaân quaù nhö theá! Ñaõ sinh ra toâi, thì neân cho coøn maõi! Neáu khoâng theå theá ñöôïc, thì sinh ra laøm gì! Taïi laøm sao ñöông voán khoâng coù toâi, toâi laïi cuõng khoâng heà naên næ van naøi xin sinh ra toâi, vaäy maø boãng döng voâ côù laïi sinh ra toâi? Boãng döng voâ côù sinh ra laïi chính laø toâi? caùi chính laø toâi ñaõ troùt boãng khoâng voâ côù maø sinh ra aáy, sao laïi khoâng ñeå cho döøng laïi moät phuùt naøo? Maø caùi gioáng ñaõ boãng döng voâ côù sinh ra, laïi khoâng ñeå cho döøng laïi moät phuùt naøo aáy, sao laïi laø gioáng tieáng bieát nghe, tim bieát caûm vaø hay buoàn tuûi nhaát? Chao oâi! Chao oâi! Toâi thöïc khoâng bieát suoái vaøng laø choã naøo, vaø laøm theá naøo goïi ñöôïc ngöôøi xöa daäy?... Ví phoûng thöïc coù suoái vaøng, thöïc coù caùch goïi ñöôïc ngöôøi xöa daäy, thì hoï haù laïi khoâng cuøng saün moät môù nöôùc maét aáy maø cuøng muoán thaát thanh oøa khoùc ñoù sao?... Theá nhöng ngöôøi xöa laïi coù nhöõng keû taøi naêng vaø trí thöùc gaáp möôøi toâi... Hoï cho raèng khoâng phaûi Trôøi Ñaát coù baát nhaân ñaâu; Trôøi Ñaát thöïc cuõng khoâng laøm theá naøo ñöôïc ñaáy. Muoán raèng khoâng sinh thì coù leõ khoâng phaûi laø Trôøi Ñaát. Ñaõ laø Trôøi Ñaát thì khoâng sinh coù ñöôïc ñaâu! Trôøi Ñaát khoâng theå khoâng sinh ñöôïc, leõ ñoù thöïc quaû coù theá. Theá nhöng vì theá maø baûo Trôøi Ñaát coù yù sinh ra ta, thì leõ ñoù coù ñích ñaùng ñaâu. Trôøi Ñaát sinh ra boïn lau nhau naøy, Trôøi Ñaát naøo bieát ñöôïc laø ai! Boïn lau nhau bò Trôøi Ñaát sinh ra, cuõng ñeàu baát taát töï bieát mình laø ai! Neáu baûo caùi ñöùa Trôøi Ñaát sinh ra hoâm nay laø toâi, thì nhöõng ñöùa Trôøi Ñaát sinh ra ngaøy mai leõ coá nhieân khoâng phaûi laø toâi roài!... Theá nhöng nhöõng ñöùa Trôøi Ñaát sinh ra ngaøy mai, ñöùa naøo ñöùa naáy laïi coi mình laø toâi, nhö theá thì Trôøi Ñaát cuõng ñeán uø caïc maø khoâng bieát caùi toâi aáy laø veà ai chòu nöõa! Thöïc ra thì Trôøi Ñaát chöa heà sinh ra toâi...Vaäy maø sinh ra laïi ngaãu nhieân laø toâi, theá thì toâi cuõng ñaønh maëc cho sinh, theá maø thoâi... Trôøi Ñaát sinh ra ngaãu nhieân laø toâi, chöù roát laïi Trôøi Ñaát cuõng vaãn chöa heà sinh ra toâi, theá thì toâi cuõng ñaønh maëc cho nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng, ñi ñi maõi, theá maø thoâi... Toâi ñaõ tröôùc, maëc cho sinh, sau, maëc cho ñi, khoâng tieác reû gì heát; theá thì trung gian may maø taïm coøn ñoù, trong luùc khoâng coù caùch gì chôi, toâi cuõng tuøy yù töï tìm caùch chôi, theá maø thoâi... Ñöôïc nhö oâng Gia Caùt troàng taùm traêm goác daâu, caøy ruoäng ôû Nam döông cho ñoaïn thaùng qua ngaøy, theá cuõng ñöôïc, theá cuõng laø moät caùch chôi... Roài ñoù laïi vì caùm ôn tri ngoä, xuoâi ngöôïc hoä ngöôøi; aên ít, laøm nhieàu, maõi ñeán luùc cheát, theá cuõng ñöôïc; theá cuõng laø moät caùch chôi... Hoaëc laïi nhö cuï Ñaøo khoâng muoán uoán löng, boû quan veà thaúng, theá cuõng ñöôïc; theá cuõng laø moät caùch chôi. Roài ñoù laïi vì ba ngaøy moät böõa ñoùi reùt thieát thaân, goõ cöûa xin aên, mong ñeàn ôn kieáp khaùc, theá cuõng

6 • TC THÔ 11

ñöôïc; laïi cuõng laø moät caùch chôi... Nhaø vua keát laøm daâu da; traêm quan ñeàu laø moân haï; tröôùc nhaø, giaùo daøn côø keùo; sau nhaø, ñaøn ngoït haùt hay; theá cuõng ñöôïc; laïi cuõng laø moät caùch chôi... Giöõa tröa aên muoái meø, gaïo löùt; goác caây naèm daõi gioù daàm söông; giaûng boán vaïn taùm nghìn ñöôøng kinh; cöùu haèng haø sa soá nhaân maïng; theá cuõng ñöôïc; laïi cuõng laø moät caùch chôi... Sao vaäy? Toâi voán khoâng phaûi laø toâi... Tröôùc khi sinh ra, khoâng phaûi toâi... Sau khi ñi roài, laïi khoâng phaûi toâi... Vaäy thì nay tuy taïm coøn ñaây, thöïc cuõng khoâng phaûi toâi... Ñaõ khoâng phaûi laø toâi, toâi coøn muoán laøm gì? Nhöng ñaõ khoâng phaûi toâi, sao toâi laïi khoâng laøm gì? Theá maø, neáu toâi coøn mong ñoù laø toâi, thì toâi quyeát khoâng theå ñeå cho coù maûy may laàm lôõ... Song neáu toâi ñaõ quyeát ñoù khoâng phaûi laø toâi, thì sao toâi laïi chaúng maëc cho coù ñoâi khi laàm lôõ, cho chí coù ñoâi khi laàm lôõ lôùn nöõa, ñaõ sao? Laàm maø muoán cho caùi khoâng phaûi toâi laø toâi, caùi ñoù coá nhieân laàm. Theá nhöng ñoù laø caùi laàm cuûa khoâng phaûi toâi chöù khoâng phaûi caùi laàm cuûa toâi... Laïi laàm maø muoán ñem caùi toâi ñaây laøm moïi chuyeän trònh troïng, tìm heát caùch giöõ gìn, ñeán noãi khoâng khoûi coù luùc reàn ró khoùc than; caùi ñoù coá nhieân laàm to... Theá nhöng ñoù laø caùi laàm to cuûa khoâng phaûi toâi, chöù khoâng phaûi caùi laàm to cuûa toâi... Laïi laàm ñeán noãi muoán ñem caùi toâi ñaây, lo xa nghó daøi, laøm sao cho ñeå laïi maõi ñöôïc daáu veát, muoân ñôøi nghìn kieáp, truyeàn tuïng hoaøi hoaøi! Caùi ñoù coá nhieân laø caùi to nhaát trong caùc caùi laàm to... Theá nhöng ñoù laø caùi laàm to nhaát cuûa khoâng phaûi toâi, chöù khoâng phaûi laø caùi laàm to nhaát cuûa toâi... Khi ñaõ hieåu nhö theá thì toâi coù theå: laáy ngaøy thaùng khoâng phaûi cuûa toâi, laàm maø maëc söùc toâi phaù haïi cuõng ñöôïc! Laáy taøi tình khoâng phaûi cuûa toâi, laàm maø tuøy yù toâi vung phí cuõng ñöôïc! Laáy tay traùi khoâng phaûi cuûa toâi, laàm maø xoa hoä toâi caùi buïng khoâng phaûi cuûa toâi; laáy tay phaûi khoâng phaûi cuûa toâi, laàm maø vuoát hoä toâi choøm raâu khoâng phaûi cuûa toâi cuõng ñöôïc!... Khoâng phaûi toâi soaïn ra, toâi ngaâm chôi! Khoâng phaûi toâi ngaâm leân, toâi nghe chôi! Khoâng phaûi toâi nghe xong, toâi khoa chaân nhaûy chôi, giang tay muùa chôi! Khoâng phaûi toâi chaân khoa, tay muùa, toâi nghó caùch laøm cho noù coøn maõi laâu daøi! Cuõng ñeàu ñöôïc caû!... Nghieân, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Ñaõ cuøng goïi noù laø nghieân, öø thì toâi cuõng goïi noù laø nghieân... Ñöôïc! Möïc, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Buùt, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Giaáy, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Tay, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Trí nghó, toâi chaû bieát noù laø caùi gì! Ñaõ cuøng goïi noù laø caùi aáy, caùi aáy, öø thì toâi cuõng goïi noù laø caùi aáy, caùi aáy... Cuõng ñöôïc! Song saùng, kyû saïch, choã ñaây choã naøo? Ngöôøi raèng choã naøy, thì toâi cuõng öø laø choã naøy... Gioù maùt, trôøi trong, luùc naøy luùc naøo? Ngöôøi raèng hoâm nay, thì toâi cuõng öø laø hoâm nay... Luoàn song, con ong thình lình ñeán; laàn ngöôõng, con kieán thong thaû leo... Toâi khoâng theå bieát ñöôïc ong, kieán; ong, kieán cuõng khoâng bieát toâi... Toâi hoâm nay maø taïm coøn ñaây, thì con ong, con kieán aáy cuõng taïm coøn ñaây...

TC THÔ 11 • 7

Toâi vuït choác hoùa ra ngöôøi xöa, thì con ong aáy cuõng thaønh ra con ong xöa, con kieán aáy cuõng thaønh ra con kieán xöa... Toâi hoâm nay gioù maùt, trôøi trong, song saùng, kyû saïch, buùt toát, nghieân laønh, loøng soaïn, tay vieát, ñoäi ôn ong, kieán ñeán chöùng giaùm cho nhau, ñoù laø caùi duyeân kyø ngoä khoâng maáy ñôøi gaëp, moät dòp vui söôùng khoâng deã ñaõ coù... Ñeán nhö ngöôøi sau ñoïc vaên cuûa toâi hoâm nay, thì thaät chöa chaéc ñaõ bieát toâi hoâm nay, luùc vieát ñoaïn vaên naøy, laïi coù con ong, con kieán aáy ôû ñaây... Theá nhöng ngöôøi sau maø khoâng theå bieát ñöôïc con ong, con kieán aáy ôû vôùi toâi hoâm nay, thì roát laïi hoï cuõng khoâng theå bieát ñöôïc hoâm nay laø coù chính caùi toâi ñaây nöõa... Theá nhöng ngöôøi sau, nhöõng keû ñoïc vaên toâi, thì toâi ñaõ bieát laém: aáy cuõng laø haïng khoâng laøm theá naøo ñöôïc caùi caûnh nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng, baát ñaéc dó ñem vaên toâi ra, ñeå töï tìm caùch chôi ñoù thoâi! Ngöôøi sau ñoïc vaên toâi, duø cho trong loøng khoâng coù gì laø baát ñaéc dó, cuõng khoâng duøng laøm moät moùn chôi, nhöng roát laïi toâi cuõng bieát laém: aáy chung qui cuõng laø haïng khoâng laøm sao ñöôïc caùi troø nöôùc troâi, maây cuoán, gioù thoaûng, chôùp nhoaùng ñoù thoâi... Toâi töï hieåu saâu raèng: mình laàm cuõng laø moät caùch chôi; khoâng laàm cuõng laø moät caùch chôi; khoâng laàm nhöng cöù laàm cuõng khoâng sao, cuõng laïi laø moät caùch chôi... AÁy vì theá maø phaûi khaéc khoå ñeán nhö theá... Sôû dó phaûi khaéc khoå, laø muoán cho kyõ vaø hay... Sôû dó muoán cho kyõ vaø hay, laø bôûi töï tính toâi trôùt nhaû... Sôû dó toâi trôùt nhaû, laø vì toâi ñaõ hieåu thaáu... Sôû dó toâi hieåu thaáu, laø vì toâi voán voâ vò... Toâi voán voâ vò, aáy vaãn laø caùch chôi cuûa toâi... Chöù naøo toâi coù keå gì ngöôøi sau naøy bieát coù toâi hay khoâng bieát coù toâi! Trôøi ôi! Vì theá maø toâi muoán thieát tha khoùc caùi ngöôøi xöa coù taøi naêng, trí thöùc gaáp möôøi laàn toâi! Theá nhöng toâi laïi khoâng bieát laø ai. Toâi pheâ, toâi in vaên hoï maø pheâ bình vaø in ra ñôøi. Toâi pheâ, toâi in taäp naøy, ñeå thay laøm tieáng khoùc, khoùc con ngöôøi aáy... Nhöng toâi tha thieát khoùc ngöôøi xöa, thì naøo coù phaûi toâi tha thieát khoùc ngöôøi xöa, ñoù laïi laø moät caùch chôi cuûa toâi...

II—Ñeå laïi cho ngöôøi sau

Keû tröôùc ta laø ngöôøi xöa. Keû sau ta laø ngöôøi sau. Ngöôøi xöa vôùi ngöôøi sau, ñeàu nhö nhau chaêng? Thöa raèng: cuõng theá caû. Ngöôøi xöa khoâng thaáy ta,ngöôøi sau cuõng khoâng thaáy ta. Ñaõ cuøng khoâng thaáy ta, thôøi ñeàu laø haïng ngöôøi khoâng thaân, vì theá neân cho laø ñeàu nhö nhau. Theá nhöng toâi chôït nghó laïi: ngöôøi xöa ñaønh khoâng thaáy ta, theá maø ta khoâng ngaøy naøo khoâng nghó tôùi hoï. Ngöôøi sau cuõng khoâng thaáy ta, nhöng coù leõ ta chöa töøng nghó tôùi hoï bao giôø. Cöù xem ta khoâng ngaøy naøo khoâng nghó tôùi ngöôøi xöa, thì ngöôøi sau chaéc theá naøo cuõng nghó tôùi ta. Laïi xem nhö ta chöa töøng nghó tôùi ngöôøi sau bao giôø, thì ñoù laø chöùng côù roõ raøng raèng ngöôøi xöa khoâng nghó tôùi ta.

8 • TC THÔ 11

Nhö theá thì ngöôøi xöa vôùi ngöôøi sau, laïi khoâng nhö nhau ñöôïc... Vì raèng ngöôøi xöa chaúng nhöõng khoâng thaáy, laïi coøn khoâng nghó tôùi ta, nhö theá thì thaät coù theå goïi laø haïng khoâng thaân. Ñeán nhö ngöôøi sau tuy khoâng thaáy ta, song nghó tôùi ta nhieàu laém... Khoâng thaáy ta, khoâng phaûi laø toäi ôû hoï, khoâng laøm theá naøo ñöôïc ñoù thoâi. Ñeán nhö nghó tôùi ta nhieàu laém, thì ñoù thaät laø hoï coù tình, maø sao laïi baûo laø khoâng thaân ñöôïc? Vì theá khoâng theå khoâng coù caùi ñeå laøm quaø cho hoï... Theá nhöng laøm quaø cho hoï seõ laøm theo caùch theá naøo? Ngöôøi sau chaéc phaûi ham ñoïc saùch. Ñoïc saùch taát phaûi nhôø aùnh saùng. AÙnh saùng soi roïi vaøo saùch hoï, ñeå cho hoï coù theå ñoïc ñöôïc. Toâi nguyeän ñöôïc laøm aùnh saùng soi roïi vaøo saùch hoï, vaø nhaân tieän laøm quaø cho hoï. Theá nhöng maët trôøi, maët traêng ñaõ saün coù, maø toâi laïi khoâng theå hieán thaân laøm daàu môõ cho hoï, bieát laøm theá naøo? Ngöôøi sau ñaõ ham ñoïc saùch, maø keû ñoïc saùch taát phaûi thích coù baïn. Baïn laø keû boãng choác ñeán, boãng choác ñi, boãng choác laïi khoâng ñeán, boãng choác laïi cuõng khoâng ñi... Anh ñoïc saùch maø thích, thì anh ñoïc ñi cho toâi nghe. Anh ñoïc saùch maø ngôø, thì toâi ñoïc leân cho anh nghe. Roài ñoù ta cuøng ñoïc, ta cuøng nghe. Sau nöõa thì khoâng ñoïc nöõa, cuøng ngoài cuøng nhau hæ haû vui cöôøi. Toâi nguyeän ñöôïc laøm ngöôøi baïn cuøng ngoài, cuøng ñoïc, cuøng nghe, cuøng cöôøi, nhaân ñeå laøm quaø cho hoï. Theá nhöng luùc toâi coøn thì ngöôøi sau chöa kòp ñeán; ñeán khi ngöôøi sau ñeán thì toâi coù coøn ñaâu, bieát laøm theá naøo? Ngöôøi sau ñaõ ham ñoïc saùch, laïi thích coù baïn, thì taát nhieân yeâu caû soâng lôùn, nuùi cao, caây laï, hoa ñeïp. Soâng lôùn, nuùi cao, caây laï, hoa ñeïp töùc laø nhöõng baûn phuï cuûa haøng vaïn cuoán saùch maø hoï ñoïc vaøo trong buïng... Luùc ta ñoïc saùch, nhö leân nuùi cao, nhö ra soâng lôùn, nhö nhìn caây laï, nhö böùt hoa ñeïp. Maø khi leân nuùi cao, ra soâng lôùn, nhìn caây laï, böùt hoa ñeïp, thì cuõng nhö laån vaøo trong nhöõng cuoán saùch ôû trong buïng vaäy! Ngöôøi sau ñaõ thích ñoïc saùch, laïi thích coù baïn, thì taát thích höông thôm, traø ñöôïm, thuoác toát, röôïu ngon. Höông thôm, traø ñöôïm, thuoác toát, röôïu ngon laø nhöõng moùn tuøy yù tieâu khieån trong khi ñoïc saùch roãi raõi. Muoán cho khoan khoaùi ñöôïc traàm treä, môû mang ñöôïc thoâng minh, khua muùa ñöôïc trung hoøa, boài boå ñöôïc tinh anh, taát phaûi nhôø ñeán... Toâi nguyeän hoùa thaân laøm öùc, trieäu moùn, vöøa laøm nuùi cao, soâng lôùn, caây laï, hoa ñeïp, laïi vöøa laøm höông thôm, traø ñöôïm, thuoác toát, röôïu ngon, nhaân ñeå laøm quaø cho hoï. Theá nhöng toâi töï hoùa thaân tröôùc khi ngöôøi sau ñeán, ngöôøi sau naøo coù bieát ñoù laø nhöõng thöù hoùa thaân cuûa toâi ñaâu! Bieát laøm theá naøo? Ngöôøi sau ñaõ thích ñoïc saùch, taát nhieân laø thích caû ñeán coâ haàu saùng yù... Coâ haàu saùng yù laø keû ñeâm möa, ngaøy gioù, ñöùng haàu ôû beân; rieâng mình, chung buoàng, cuøng naèm, cuøng daäy... Toâi nguyeän kieáp sau seõ hoùa laøm coâ haàu saùng yù, ñeâm möa ngaøy gioù, ñöùng haàu ôû beân, nhaân ñeå laøm quaø cho hoï. Theá nhöng “coù theå hoùa laøm gan chuoät, laïi coù theá hoùa laøm caùnh saâu”, con Taïo maàu nhieäm kia, naøo bieát seõ ñöa toâi ñeán choã naøo?

TC THÔ 11 • 9

Bieát laøm theá naøo? Khoâng sao ñöôïc nöõa, ñaønh nghó ra caùch naøy: choïn moät moùn ôû trong ñôøi maø xem söùc noù coù theå coøn ñeán ñôøi sau... choïn moät moùn ôû trong ñôøi, xem söùc noù coù theå coøn ñeán ñôøi sau, maø ñôøi ñeán nay coøn chöa ai laø ngöôøi bieát noåi...choïn moät moùn ôû trong ñôøi, söùc noù coù theå coøn ñeán ñôøi sau, ñôøi ñeán nay chöa ai bieát noåi, maø vöøa hay ta laïi coù theå coá coâng cuøng söùc, goùp ñöôïc maûy may vaøo ñoù...Theá nhöng choïn moät moùn ôû trong ñôøi maø söùc noù coù theå coøn ñeán ñôøi sau, thì taát phaûi laø saùch...Maø saùch ôû trong ñôøi, söùc coù theå coøn ñeán ñôøi sau, maø ñeán nay chöa ai bieát noåi, thì ñoù taát phaûi laø vôû “Maùi Taây”. Saùch ôû trong ñôøi, söùc coù theå coøn ñeán ñôøi sau, maø ñeán nay chöa ai bieát noåi, maø vöøa hay ta laïi coù theå coá coâng cuøng söùc, goùp ñöôïc maûy may vaøo ñoù, aáy chính laø vôû “Maùi Taây” toâi pheâ bình ñaây... Toâi ngaøy nay sôû dó pheâ bình “Maùi Taây”, thaät laø vì ngöôøi sau hoï nghó tôùi toâi, toâi khoâng coù gì laøm quaø cho hoï, cho neân baát ñaéc dó maø laøm vieäc ñoù. Toâi thöïc khoâng roõ sô taâm ngöôøi vieát vôû “Maùi Taây” coù quaû cuõng nhö theá hay khoâng? Neáu quaû cuõng nhö theá thì ta coù theå noùi raèng nay môùi baét ñaàu thaáy vôû “Maùi Taây”... Baèng khoâng nhö theá nöõa thì ta coù theå noùi laø tröôùc ñaây vaãn thaáy vôû “Maùi Taây”, nhöng nay laïi thaáy coù rieâng vôû “Maùi Taây” cuûa Thaùnh Thaùn cuõng ñöôïc. Toùm laïi, chính yù toâi laø muoán laøm duyeân vôùi ngöôøi sau ñoâi chuùt, chöù coù hoaøi söùc ñaâu maø chaät vaät vì ngöôøi ñôøi xöa!

Nhöôïng Toáng dòch.

KIM THAÙNH THAÙN (1627 - 1662) Teân Tröông Thaùi, töï Thaùnh Thaùn, sau ñoåi laïi laø Kim Vò, ngöôøi cuoái nhaø Minh ôû Trung Hoa. Hoïc gioûi, cuoàng ngaïo, kyø khí, coù pheâ bình nhieàu chuyeän hay nhö Tam Quoác Chí, Thuûy Höû, Taây Söông Kyù (Maùi Taây). Sang ñôøi Thanh can aùn bò xöû cheát.

NHÖÔÏNG TOÁNG (1905 - 1949) Buùt hieäu cuûa Hoaøng Phaïm Traân, ngöôøi Haø Noäi, kyù giaû Thöïc Nghieäp Daân baùo, cuõng coù nhieàu thô vaên ñaêng treân nhieàu baùo khaùc, cuøng nhieàu ngöôøi khaùc thaønh laäp Nam Ñoàng Thö Xaõ chuyeân xuaát baûn nhöõng taäp saùch nhoû coù tính caùch caùch maïng, baùn vôùi giaù raát reû. 1927 cuøng moät soá thaân höõu laäp Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng vaø laø UÛy Vieân Trung Öông ñaûng boä, giöõ troïng traùch Tröôûng Ban bieân soaïn saùch baùo ñeå huaán luyeän ñoàng chí vaø tuyeân truyeàn trong quaàn chuùng. 1929 bò Hoäi Ñoàng Ñeà Hình keát aùn 10 naêm caám coá vaø ñaày ñi Coân Ñaûo. 1936 ñöôïc aân xaù. Ñaõ bieân dòch vaø soaïn thaûo: Lan Höõu, Maùi Taây cuûa Vöông Thöïc Phuû, Nam Hoa kinh cuûa Trang Töû, Söû Kyù cuûa Tö Maõ Thieân, Ly Tao cuûa Khuaát Nguyeân, Treo coå Hoaøng Dieäu, Hai baø Tröng. 1949 bò aùm saùt taïi phoá Chôï Hoâm, Haø Noäi.

TÖÏ ÑIEÅN VIEÄT NAM LEÂ VAÊN ÑÖÙC cuøng moät nhoùm vaên höõu soaïn LEÂ NGOÏC TRUÏ hieäu ñính NHAØ SAÙCH KHAI TRÍ 62 ñaïi loä Leâ Lôïi, Saøi Goøn XUAÁT BAÛN AÁN HAØNH LAÀN ÑAÀU TIEÂN naêm 1970 __

10 • TC THÔ 11

NgaâN giaNg

Daï Hoaøi

Vaàng traêng xöù laï xuoáng hieân ngoaøiCuoàn cuoän höông veà ngaùt xoùm maiMaây noåi trôøi xanh maøu nhaït nhaïtGioù luøa hoa ruïng daùng phai phaiMoät vuøng söông khoùi say huyeàn moängMaáy ngaû soâng hoà vaéng boùng ai?Traûi luïa ñeà thô beân ngoïn neánBaâng khuaâng nghe laïnh caû ñeâm daøi

AÁt HôïiSaøi Goøn--Raèm Thaùng saùu

Cuoäc Soáng

Khoâng khoùc nhöng, oâi, quaù ngheïn ngaøo!Moät ñôøi caàm buùt maáy lao ñao:Goác hoa nhoû xuoáng muoân doøng leäSoùng nöôùc ngôøi leân vaïn aùnh sao,Muoái maën göøng cay rieâng caûm nhaänTrôøi xanh bieån bieác thuù tieâu dao;Tìm vui trong nhöõng nieàm cay ñaéngNghe gioù vaøo khuya... laïnh choán naøo?

Heø 1997

TC THÔ 11 • 11

U Haän

Hieân ngoaøi laùc ñaùc möa NgaâuCoù ñaøn OÂ Thöôùc baéc caàu Soâng Ngaân

Moät naêm moät gaëp coá nhaânBoâng lau bieân giôùi maáy laàn phaát phô

Rieâng ai ñaèng ñaüng troâng chôøNon xa bieån thaúm bao giôø thaáy nhau

Ngoaøi trôøi thaùnh thoùt möa NgaâuTô loøng se laïi mang saàu nhôù thöông

Khaên theâu khoân göûi ñoaïn tröôøngBuùt theà khoân göûi töøng haøng taâm tö

Xa xa maây cuoán mòt môøNgöïa ñöa thö vaãn höõng hôø qua song

Haän saàu göûi ñeán meânh moângMöa ñöøng raû rích cho loøng bô vô

Thu 1996

12 • TC THÔ 11

Phaïm Thò hoøa

Göûi Ngöôøi Nghìn Daëm

Taàn ngaàn ñeâm nao chia tayNhö mang theo ñoâi maét cöôøiBeân töôøng moät baøn tay vaãyBô vô vaøi sôïi traêng rôi.

Daãu thaät ñang nghìn daëm xaVaãn gaëp nhau treân trang hoàng,Traêng ñaây laïnh hôn tuyeát giaùThô ngöôøi laáp laùnh ngaøy ñoâng.

Ai traùch sao ñi ñi hoaøi:Thô ngöôøi bay cuøng boán phöôngÑaát laï ñeâm ñeâm leä neán*Mô ngaøy thoâi giaác tha höông...

Seõ veà beân caên gaùc nhoûTraàm khôi ngaùt gioïng ngaâm xöa...Tình thô neà chi bieân giôùiKìa, ai oâm ñaøn nghe möa?

* Thô Ngaân Giang.

TC THÔ 11 • 13

Nghieâm XuaâN hoàNg

Luaân Vuõ Xoay Troøn

Thô Trung Quaùn taëng Ban Kinh Lieân HoaBan Kinh Hoa Nghieâm, Ñaïi Baùt Nhaõ, Ñaïi Baùt Nieát Baøn

Ta tìm ai chieàu nay qua maáy kieápTrong khoâng hö nhìn laïi maûnh hoàn ñauGiaác lieâu trai chieàu nay ta vaãn thieápCaùnh soâng hoà baøng baïc chuyeän xöa sau...

Xöa hay sau? OÀ hay kyø laï nhæ!Xöa laø xöa hay xöa laïi laø sau?Thuôû xöa aáy quanh co vaø kyø aûoChìm vaøo Khoâng roài laïi nôû ngaøn sau...

Neân kieáp soáng laø voøng troøn moäng huyeãnSanh roài Khoâng roài laïi nôû ra hìnhCaùi Khoâng aáy laø oâng vua chuù thuaätHieän ra hình roài laïi bieán vaøo Khoâng.

Hình noäm aáy mang theo nhieàu heä luïyLuïy uoáng aên, luïy nhôù töôûng, luïy tình duyeânHoàn laém luùc boàng beành nhö gioù nhoátMuoán hö voâ maø chaúng heà coù hö voâ.

Taâm vôùi Caûnh thieân thu dìu goùt böôùcThaáy nhö hai maø chaúng phaûi laø haiNhòp luaân vuõ chaäp chôøn vaø baát tuyeätTa laø ai maø chaúng phaûi laø ai!...

June 1997

14 • TC THÔ 11

Thaùi TuaáN

Khoâng Teân

Em coøn giöõ ñaâyÑoùa hoa anh taëng--Phaûi chaêng boâng hoàngKhoâng thì lan, cuùc

...

--Ñoùa hoa hieän thöïcAÁn töôïng, laäp theåSieâu thöïc tröøu töôïng--Anh khoâng nhôù saoMoät boâng hoa ÑEÏP

TC THÔ 11 • 15

TraàN DaàN

Con Ngöïc Baïch OÂn Con

EÁp eáp! nhong! nhong! rung bôøm ngöïa baïchTraêng traéng laâu ñaøi toâi ngheù maét nhìn raXeá beân laø chôï -- xeá beân laø ñaàmHe heù bình minhHoa suùng ngaäm laøn moâi tím lòmLeng keng phoá sôùm cô leng kengToâi thoø ñaàu daäu saétToâi?Hoâm qua toâi chaïy thi vôùi luõ thuyeàn ñinhCôn luõ loåm ngoåm loøng soângBôi chôi toâi bôi baèng boán chieác thuyeàn buoàmMeï aï!Con khoâng uù tí nöõa! Con ñi xa ñaây!Meï naáu cho con noài ñoàng chaùo hoa -- noài ba möôi meï nheù!Toâi ñi khoâng ñôïi meï öøBa tieáng hí -- choàm qua haøng daäu xíchToâi vöïc ñaàu bôøm uoáng öïc doøng soângAi chôi vôùi toâi khoâng?Toâi chaïy xieâu xieâu bôø töôøng troøn troân oácToâi coï löng non tia naéng baïch töôøng saønhVaéng! vaéng! Phoá AÊng-lô-te ñeøn muoän taétToâi phi söông söõa ñoïng bôøm daøiPhoá môû ñoâi tay nhaø naéng nhaïtCöûa soå lim dim con maét sôùm nhìn ñöôøngToâi ñaù buïi muø muøBa coâ beù sinh ba ñoàng thanh ca moû nhoû:“Cheát ñi!Cheát anh chaøng ngöïa nhaõi ranh ñi!”

16 • TC THÔ 11

Toâi maø cheát?Khoâng! Toâi ñeán bì boõm ñen raõnh coángToâi vaøy maûnh trôøi xanh trong vuõng nöôùc ñuïc ngaàuNgaõ ba -- OÂng Hoà loâ beùo troøn! Thoâi ñi oâng!Suyùt queø nhau moät caúng!Toâi treøo qua goø thaønh -- Con ñöôøng quoác loä ruû toâi ñi.Ñaây Coång Tænh qua doác ñeâ laø baàu trôøi gioù tímOa oa! maây hôû moät ñaøn coøÑi ñoâng theá? aø di daân ñoù höû?Coø hôõi! Ñöøng keâu oøm trôøi!Ñôïi toâi!Toâi cho mieáng da boïcKeûo nhôõ ñöôøng daøi cheát reùt coø con!Gioù! Gioù cuoán ñuøng ñuøng ngöôøi ñi... chaân thaønh...baàu trôøi xanh maøu xanh coå tích!Toâi ruùc vaøo loøng baõi tím chua meOÂ kìa! Hai con traâu daùi doï daoMaùu töøng veät nhoøe hoen thaûm coûEÂKhoâng ñöôïc cheùm nhau ñiKhoâng ñöôïc giôû ñoøn hieåmBình! moät muõi söøng ñaùnh boång toâi leân!Ba caây soá ñoå haøo quang chieàu phaùo boâng phun hoa caø hoa caûiTu u u! Tu! Moät chuyeán taøu xanh ngaây ngaát voøm chieàuSao nhu nhuù moïcBao giôø? Bao giôø toâi ñöôïc saên tìm söï bí maät tít xa kia?Tu u! Con taøu laï ñaõ ñi quaChieàu nhoï ñaàu oâ toâi veà chuoàngMeï ôi! Laï chöaBoä loâng traéng khi ñi baét buïi luùc naøo?Toâi -- ngöïa baïch bieán thaønh toâi -- ngöïa xaùm....................................................

(Trích Coång Tænh)

TC THÔ 11 • 17

Ngoâ Kha

Nguï Ngoân cuûa Ngöôøi Ñaõng Trí

(trích)

... Nhaïc giaùo ñöôøng troâi treân thi theå cuûa hoaøng hoâncuûa hö voâ cuûa nieàm tuyeät voïng chaùy saùngnhaïc hoang ñöôøng troâi vaøo mieàn voâ thöùcgiöõa khoâng gian u tòch cuûa töøng böôùc linh hoànñaøn chim löu ñaøy mang caùch hoa lys bay leântreân baàu trôøi sôïi toùc mun ñaõ bay ñi laøm gioùem baây giôø laø khoùi xanhlöûa traû töï dobaây giôø toâi chaúng coøn laø moái gaäm moøn saùch treân gheá cuõtoâi laø thuyeàn ñoäc moäc khuaáy nöôùc tröôøng giangthô haønh trình ñi qua mieàn ñòa nguïckhoâng coù tình yeâu maây bay caochæ coù mình toâi vôùi rong reâu öu phieànbuoåi mai traàm tövôùi ñoâi tay traàn chô vô nhö thoûi saétmoïi ngöôøi caâm laëng trao nhau sôïi daây chuyeàn toäi loãi

con muoãi maét tuyeät voïng treân caùnh hoa phuø dungqueâ höông mình mang nhieàu veát thöôngmoïi ngöôøi haõy töï ñaët teân mình baèng soá phaänñoù laø ñieàu dò nghò cuûa ngöôøi mang traùi tim baèng laù khoâtoâi lôùn leân ñeå tieãn ñöa baïn beø töø giaõ cuoäc soángnhö ngöôøi giaø haùt baøi nguû moäng bình thöôøngthoâi coøn gì nhöõng buoåi trôøi möa laù caây xanhñöùa con trai khoaùc aùo chim hoàng bay qua ñænh nuùivôùi caùi cheát töø bi nhö thaïch caoanh em beø baïn toâi ñi theo daáu söông muøboán böùc töôøng tuyeät meänh choân vuøi veát chaân chimkhi traêng non ruïng treân taám hình haøi raõ muïcem oâm vaàng khaên tang

18 • TC THÔ 11

cuùi ñaàu laøm con gaùi Vieät Namtrong thung luõng tình yeâu ñaõ laïnh giaùem ñoát chaùy nieàm tuyeät voïngtreân ngoïn löûa haèng cöûu saùp traéngcaàu nguyeän nhöõng ngöôøi con AÙ Chaâura ñi nhö thieân thaànoâi tim meï ñaõ raõ ruïcvôùi loøng tin emnhö caønh hoa mai buoåi toáitoâi khoâng thaáy maët trôøi tinh tuùtreân mieàn phuø sachæ coù hoûa chaâuñaâm muø maét toâi

... toâi thöôøng ca tuïng veû huyeàn dieäu cuûa caùnh ñoàngnôi hoäi hoïp boán muøa cuûa söï phì nhieâunôi toâi may aùo gaám cho baày chim voâ saécluùc nhaøn roãi khoâng coù gì ñeå laømtoâi xin chieác chieáu hoa nguõ coáclaøm nôi tình töï cuûa ngaøy laäp xuaâncuoäc hoân phoái ña ñoan cuûa ñôøi mìnhlaø lyù do maàu nhieämneáu beå khoâng coù nhöõng ñöùa con ngang taøngnhö con sao bieån ñaõ ñi qua nhieàu ñaïi luïcneáu boùng toâi chaúng hieåu gìtieåu söû veà maùi toùc emthì quaû ñoàng hoàchæ laø moät traùi camdaønh cho ngöôøi beänhthoâiem haõy chaâm löûa ñaâm muø maét toâixin ñöøng caêng daây ñaøn -- traùi ñaát naøytoâi vaãn laø ngöôøi chæ coøn moät giaùc quan ñôn ñoäcñeå nghe daây ñaøn chuøngcuõng nhö emchæ coøn moät nuï cöôøiñeå xua ñuoåi giaø nuaxin moïi ngöôøi haõy bieát ôn daây ñaøn chuønghaõy nghe hôi thôû phong traàn qua bao nhieâu thôøi thaïch khívaø cho toâinhìn veát nhaên bao la treân vöøng traùn meï

TC THÔ 11 • 19

veát thöông möng muû trong maïch maùu queâ höôngoâi tieáng ñaøn khoâng thanh aâm khoâng höông saécnhö nöôùc maét voán laø loaøi voâ tritaát caû chæ laø daây ñaøn phieàn naõochieán tranh laø lôøi coå ñoäng cuûa keû phi nhaânthoâi baây giôøchaúng coøn gìkhoaûng hö voâ nhö caùnh tay goái ñaàugiaáy traéng laø caùnh ñoàng cuûa baày ngöïa giaø ñi lang thangtreân nhöõng mieàn khoâng coù suoái nöôùctoâi chæ gaëp moät loaøi hoa ñaùkhi em khoâng coøn ôû treân ñöôøng toâi ñithì caây phi lao chuoát thaønh muõi nhoïnlaøn nöôùc baïc kia chæ laø con dao cuûa ngöôøi töï saùtñaõ boû queânngöôøi ñieâu khaéc töï do nöûa ñeâm thöùc daäynoùi veà chuyeän löu ñaøytaát caû roài laõng queânnaõo tuûy khoâng nhôù lôøi huyeát quaûnbaøn tay khoâng nhôù lôøi traùi timmuøa thu khoâng nuoâi tieáng chim muoânglaù hoa khoâng thöông tình maët ñaátlinh hoàn toâicuõng ra ñitrong coõi tröøu töôïngem laø traùi hoûa chaâu ñoát ta thaønh tro buïibaây giôø toäi loãi nhö ñoàng tìnhtoâi chæ coøn hoàn toâi trong gioù loác cuoàng sivôùi vaàn thô hoang ñöôøng cöu mang nhuïc theånhö khuùc haùt ñoäc huyeàn cuûa keû caâmxin ñöøng traùch toâi laø ngöôøi phuø thuûyngoân ngöõ ñaõ phí phaïm thaàn kinh toâi nhö moät luõ con hoangñeâm ñeâm nhìn trôøigoïi söông khuya voã veà thaéc maécnhöng ñom ñoùm ñaõ ñaùnh thöùc muøa thu daäyöu tö vaèng vaëc nhö traêng khuyatoâi voán mang trong ngöôøi muoân quaû timnhö caây treân röøng nhieàu laùsöï soáng töøng giôø lay ñoäng baèng tieáng khoùc treû thôoâi theá traànlôøi chaâm bieám ngoït ngaøo nhö traùi chín ñong ñöa

20 • TC THÔ 11

thoâi coøn gìchuyeän cuûa ngöôøi ñaõng trí vaø chieán tranhhôi thôû cuõng muûn daàn nhö maët ñaátthôøi gian veà lôùp aùo cuõ cuûa khoâng gianlôøi voâ tri bay ñaõ caonhö aùnh maét tuø treân ñænh nuùimaïch ñaát queâ höông giôø laïnh roàisao maét meï coøn môûsaùch treân aùn thö cuõng nguû khuaâynhöng hoàn meï vaãn thao thöùccon ñaõ ñi bao naêmmeï khoâng rôøi ngöôõng cöûavaø naygioù cuõng tang boàngnhöng thi só vaãn naèm yeân trong nhaø tuø vónh cöûu.

TC THÔ 11 • 21

Ñieàu Gì Laø Heä Troïng Hôn Caû?

Carol Muske Dukes

Thô coù quan troïng gì khoâng? laø moät caâu hoûi khoâng coù caâu traû lôøi, nhöng ñieàu naøy vaãn khoâng ngaên ñöôïc caùc nhaø thô (vaø haàu nhö caû moïi ngöôøi)

thöû tìm moät giaûi ñaùp. AÁy laø moät söï doø hoûi — cuõng gioáng nhö thai ñoá baát töû cuûa Sphinx — ñaõ ñeå laïi moät chuoãi lòch söû ñaùng neå cuûa nhöõng caâu traû lôøi, töø söï long troïng cuûa Perey Bysse Shelly: Nhöõng nhaø thô laø nhaø laäp phaùp khoâng ñöôïc thöøa nhaän cuûa theá giôùi, ñeán Marianne Moore: Toâi cuõng chaúng öa gì noù, cho ñeán caâu nhieät tình cuûa Jimmy Santiago Baca: Thô cöùu vôùt ngöôi. Vaán ñeà veà söï thích ñaùng (relevance) cuûa thô chöøng nhö heát söùc quan troïng ñoái vôùi nhieàu ngöôøi.

Nhieàu nhaø pheâ bình gôïi yù raèng caùc nhaø thô hieän thôøi ñaõ maát lieân heä vôùi nhöõng gì töøng khieán thô laø Thô, ngöôøi khaùc laïi cho raèng caùi truyeàn thoáng vaø caùch theá coù kyû cöông cuûa thi ca laø moät thöù chuû nghóa öu tuù (eâ-lít). Caû ñoâi beân ñeàu coù moái nghi ngaïi raèng thô, moät caùch theá naøo ñoù, ñaõ boäi phaûn caùi nguoàn goác cuûa noù. Trôù treâu thay, baát keå caùc haøm yù phaûn daân chuû cuûa lôøi buoäc toäi naøy, chuùng ta ñang soáng, noùi theo Bill Moyers, vaøo thôøi cuûa söï hoài sinh cuûa thi ca treân caû nöôùc. Coù moät côn Soùng thaàn cuûa söï aùi moä thi ca, cuûa caùc traïi saùng taùc moïc ra khaép nôi, nhöõng hoäi nghò beà theá veà thô, thô treân video, thô trong phim aûnh (W. H. Auden vaø Pablo Neruda moãi oâng töøng laø ngoâi sao trong phim aûnh gaàn ñaây) vaø trò lieäu baèng thô.

Maëc cho söï buøng noå cuûa moái quan taâm veà thô, thöïc teá laïnh luøng döôøng nhö cho ta thaáy raèng trong luùc coù raát nhieàu ngöôøi laøm thô, soá ngöôøi ñoïc thô laïi khoâng laø bao. Cuøng luùc vôùi söï ñöôïc ñaùnh giaù cao cuûa Bill Moyers, nhieàu nhaø xuaát baûn (vôùi moät ít ngoaïi leä) phaùt hieän ra söï eøo uoät cuûa vieäc baùn thô. Tröôøng hôïp cuï theå: Moät nhaø xuaát baûn nhoû coâng boá moät cuoäc thi thô (vôùi giaûi thöôûng laø saùch ñöôïc xuaát baûn) vaø nhaän ñöôïc haøng ngaøn taùc

22 • TC THÔ 11

phaåm döï thi. Trong luùc ñoù, löôïng saùch thô baùn ñöôïc cuûa nhaø xuaát baûn naøy trung bình chæ ñeán khoaûng ñoä 500 cuoán.

Theo kinh nghieäm cuûa rieâng toâi, thô coù theå vöøa daân chuû vaø quasi-revivalist maø vaãn kích thích ñöôïc ngöôøi ñoïc. Toâi coøn nhôù, naêm 1969 thôøi coøn laø sinh vieân cao hoïc, toâi tham döï moät buoåi reo hoø coå vuõ thô (poem-cheer) (“S-T-R-I-K-E”) do nhaø thô Denise LeVertov caàm ñaàu treân moät saân khaáu cuûa tröôøng San Francisco State, trong khi caùc sinh vieân tay vung vaãy taäp thô cuûa nhaø thô. Nhieàu naêm sau, toâi ñöôïc nghe Amiri Baraka (tröôùc ñaây ñöôïc bieát döôùi teân Leroi Jones), moät giaùo sö ñoàng nghieäp trong chöông trình daïy vieát vaên caáp cao hoïc cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Columbia, thaùch hoïc troø cuaû oâng ñi xuoáng ñöôøng 116 vaø Broadway ñeå ñoïc thô cuûa caùc baïn thöû xem ñieàu gì seõ xaûy ra. (Tuyeät vôøi thay, caùc sinh vieân laøm theo lôøi oâng. Ngöôøi ta ñaõ laéng nghe, tranh caõi, goùp yù pheâ bình, vaø coù caû nhöõng lôøi reo hoø khích leä ôû Bronx). Trong moät laàn ñeán thaêm vaø ñoïc thô ôû Voõ bò West Point vöøa môùi ñaây, toâi muïc kích caùc sinh vieân só quan chaêm chæ ñoïc vaø phaân tích thô ñöông thôøi. Ngöôøi saùng laäp chöông trình thô cuûa tröôøng ngoû yù tin töôûng raèng vieäc haøm döôõng söï beùn nhaïy veà ngoân ngöõ vaø vaên chöông coù theå trang bò toát hôn ñeå ngöôøi só quan laøm caùc quyeát ñònh soáng cheát nôi chieán tröôøng. Toâi töøng daïy veà thi ca khaép nôi töø Riker’s Island cho ñeán Traïi Vieát Vaên ôû Iowa vaø thaáy raèng loøng ao öôùc cuûa hoïc vieân laø nhö nhau: vieát nhöõng baøi thô tuyeät vôøi nhö nhöõng baøi hoï ñöôïc ñoïc.

Caùi cheát môùi ñaây cuûa Allen Ginsberg ñaõ laøm laëng ñi moät tieáng noùi thô thích ñaùng tuyeät ñænh. Baøi söû thi Howl cuûa oâng ñaõ laøm ñoåi thay boä maët thi ca Hoa Kyø, boä maët cuûa neàn vaên hoaù chính noù. Trong raát nhieàu ngöôøi thöøa keá oâng (tuy raèng haún nhieân laø hoï khoâng hoïc nhöõng baøi hoïc veà baát baïo ñoäng) coù caùc nhaïc só raps bò vöôùng maéc cuûa chuùng ta, maø nhöõng phaùch nhaïc coù vaàn ñieäu cuûa hoï traøn ngaäp caùc laøn soùng, maø nhöõng moái baän taâm phieàn toaùi cuûa hoï laøm toeù ra nhöõng tranh caõi coâng coäng.

Song, ngay caû vôùi nhöõng chöùng cöù raèng thô coù quan troïng ñeán theá, nhaän xeùt noåi tieáng sau ñaây cuûa Auden vaãn thuyeát phuïc toâi: Thi ca khoâng laøm ñieàu gì xaûy ra caû. Toâi aùng chöøng yù cuûa Auden laø thô ca khoâng phaûi laø toái Thöù saùu trong moät mosh pit (1) hay laø moùn quesadilla vôùi Dì Bertie, hoaëc chuyeán 5:10 ñi Poughkeepsie, hay baát kyø moät söï kieän theá tuïc naøo ñoù. Thô, ôû taän cuøng saâu thaúm cuûa noù, khoâng thay ñoåi ñöôïc gì: Noù chæ laø / hieän höõu. Hoaëc, thô khoâng laøm thay ñoåi ñöôïc gì ngoaïi tröø nhöõng gì xaûy ra trong taâm trí, trong kyù öùc. Thaønh Troy ñaõ bò huyû, nhöng giôø ñaây, nhôø Homer, caùch ta hình dung söï taøn phaù cuûa noù vaãn toàn taïi vôùi chuùng ta. Thô, nhö Auden ñaõ noùi boùng gioù, laø phi thôøi gian ñoàng thôøi laïi heát söùc thieát yeáu ñeå giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc chính mình. Thô, baát keå laø ta ñoïc, ngaâm, hay vieát ra, laø moät ñoäng taùc cuûa taâm trí. Vaø cuõng nhö ñoïc, thô khoâng laøm cho moät vieäc gì xaûy ra caû. Moät ngöôøi laøm thô, hay baát cöù moät ngöôøi ñoïc naøo, ñeán nôi coång cuûa ngoân ngöõ vaø chôø ñôïi

TC THÔ 11 • 23

moät cuoäc dieãu haønh khoâng thanh aâm — khoâng thaáy ñöôïc, khoâng nghe ñöôïc trong moät theá giôùi cuûa nghe vaø thaáy — ñi qua. Ngöôøi ñoïc chaúng laøm ñieàu gì xaûy ra: Hoï chæ chöùng giaùm, tæ nhö, vieäc con löûng (badger) cuûa John Clare bò saên ñuoåi cuøng ñöôøng nhö moät moân theå thao taøn aùc, hay nhìn Julia trong luïa laø cuûa naøng vaø söï hoaù loûng cuûa xieâm y naøng. Hoï giuùp laøm thaønh ñoaù hoàng beänh hoaïn, vieäc queùt moà hoùng loø söôûi ôû Luaân Ñoân, tieáng keâu cuûa con chim gaùy, nhöõng keû yeâu nhau nôi ñòa nguïc bò côn gioù vónh haèng thoåi bay tung toeù. Hoï ñoïc nhöõng caâu vieát nôi Thaùp vaøo tröôùc buoåi haønh quyeát luùc raïng ñoâng. Nghe (baèng caùi tai cuûa taâm trí) lôøi khaán caàu cuûa moät buoåi leã muùa ngoâ, meâ maån vì choøm sao Pleiades ñang xeá daàn sau moät hoøn ñaûo Hi laïp, ngaém ñaùm con trai pha loaõng gin(2) trong tieäm bi da. (Laø nhöõng keû tieàn nhieäm cuûa caùc tay nhaïc rap thôøi nay, ñaùm baïn ñaùnh bi da cuûa Gwendolyn Brook töøng khe kheõ haùt We real cool vaø We lurk late).

Khoâng coù gì xaûy ra khi noøng suùng naïp ñaïn cuûa Emily Dickinson chóa vaøo chuùng ta vaø khoâng moät maûy may söï coá xaûy ra ngoaïi tröø trong maét cuûa taâm trí, luùc noù taùi hieän nhöõng söï hoài chuyeån quay tít, moät con chim caét ñieác ñaëc, chính con thuù vaät thoâ baïo kinh khieáp aáy, hieån hieän khaùc nhau ôû moãi baän taùi sinh ñôn ñoäc, baét ñaàu leách theách nhích veà phía caùi noâi cuûa Thöôïng ñeá. Khoâng coù ñieàu gì xaûy ra khi trí töôûng töôïng leùn nghe cuoäc ñoái thoaïi vó ñaïi goïi laø thô, nhöõng tieáng voïng laïi vaø traû lôøi laãn nhau qua vònh thôøi gian, vònh lòch söû. Ñeå vinh danh Paul Laurence Dunbar, Maya Angelou ñaõ voïng laïi lôøi tuyeân xöng xoùt xa cuûa oâng: Toâi bieát vì sao chim loàng laïi hoùt (töø thi phaåm Symphathy). Hay Buson, vò toân sö thô Haiku cuûa theá kyû 18 (Maùt röôïi tieáng chuoâng/luùc noù rôøi chuoâng) taùi sinh trong tieáng noùi cuûa nhaø thô theá kyû 20 Wallace Stevens; Giöõa hai möôi nuùi tuyeát/chæ moät vaät cöïa mình/aáy laø maét con chim Heùt. Hay nhaø thô Myõ baûn xöù Adrian C. Louis voïng laïi tieáng caàu nguyeän cuûa toå tieân oâng nôi moät khu bieät laäp loã choã lon bia vaø quaûng caùo troø—bingo ôû South Dakota. Hay Ginsberg ñaùp lôøi William Blake treân harmonium cuûa oâng.

Khoâng caàn phaûi ñöôïc daïy baûo hoaëc phaûi töøng ñoïc suoát moät vaøi thö vieän môùi coù theå yeâu thô, xuùc ñoäng vì thô, ñeå thaáy raèng thô cuõng caàn nhö thôû. Quyeàn naêng vaø aûnh höôûng cuûa thô truyeàn khaåu treân moïi vaên hoaù treân khaép theá giôùi laø khoâng choái caõi ñöôïc. Thô baét nguoàn töø aâm thanh cuûa tieáng noùi. Toâi gaëp thô laàn ñaàu trong tieáng meï toâi, ngöôøi lôùn leân cuøng theá heä hoïc baèng caùch nhôù thuoäc loøng. Meï du toâi treân chieác ñu sau nhaø, mieäng ngaâm nga nhöõng caâu:Con muoán ñu cao leân taän maõi ñaâu? Taän treân khoâng xanh thaät laø xanh hay Chieàu taø vaø sao hoâm vaø moät lôøi goïi toâi trong vaét/Baõi caùt cöûa soâng xin ñöøng than vaõn, khi toâi xuoâi doøng veà vôùi bieån khôi(3). Töï khaéc, toâi bieát raèng toâi ñang ñu ñöa trong nhöõng doøng deûo dai cuûa nhöõng baøi thô aáy, tung ra xa vaø níu trôû laïi trong tay oâm cuûa moät khuoân daùng keát baèng kieåu thöùc vaø thanh aâm. Toâi ñang bay, vaø toâi caûm thaáy an toaøn. *

24 • TC THÔ 11

Nghe thô chöøng nhö taïo theâm trong ta nhöõng khaùt khao, moät noãi khaùt khao veà ngoân ngöõ maø töï noù laø moät ñoäng taùc. Noãi theøm muoán ñöôïc ñoïc, theøm muoán aùnh saùng cuûa yù thöùc soi roïi caùc daáu hieäu ta duøng ñeå truyeàn thoâng. Moät cuoäc bieåu dieãn coù theå laøm taêng söùc maïnh xuùc caûm cuûa thô, nhöng thô khoâng phaûi chæ laø bieåu dieãn, hay trình dieãn, hoaëc ñeäm theo. Nhaïc cuûa thô phaûi ñöôïc nghe ra trong chính lôøi thô. Seamus Heaney, nhaø thô AÙi Nhó Lan ñöôïc giaûi Nobel vaên chöông, noùi veà caùi thôøi khaéc aáy khi con chim hoùt thaät gaàn/Vôùi aâm nhaïc cuûa ñieàu xaûy ñeán. Noù laø caùi khoaûnh khaéc chæ ñuû daøi — vaø chæ ñuû gaàn — khieán ta nghe thaáy tieáng nhaïc voâ thanh beân trong vaø caûm ñöôïc caùi thinh laëng trong ñoù thô noùi vôùi ta.

Nhieàu naêm tröôùc, ñoïc baøi thô ngoaïi haïng Of Modern Poetry cuûa Wal-lace Stevens toâi hieåu ra laø tai trong thô ñöôïc noái vôùi taâm trí. Stevens moâ taû nhaø thô nhö moät dieãn vieân khoâng bao giôø thoaû maõn treân saân khaáu, moät nhaø sieâu hình trong boùng toái ñang coá gaéng baèng moät thöù raña Thieàn ñònh, ñeå caân ño nhöõng chöõ anh ta phaûi noùi leân, nhöõng chöõ anh ta nghe vaø coá noùi leân trong caùi tai cuøng thaúm cuûa taâm trí, nhöõng chöõ seõ vöøa ñuû. Vöøa ñuû cho caùi gì? Vaø cho ai? Caâu traû lôøi ñaõ roõ: nhöõng chöõ vöøa ñuû cho chính chuùng noù, trong caùi tai cuûa taâm trí nôi maø nhöõng daùng veû cuûa noãi theøm muoán cuûa con ngöôøi ñöôïc nghe vaø ñöôïc noùi. Dieãn vieân cuûa Stevens khoâng ôû treân saân khaáu naøo khaùc hôn laø taâm trí cuûa oâng ta. Khoâng khaùn giaû, khoâng ñeøn chieáu, khoâng tieáng voã tay. Chæ coù tieáng cuûa trí töôûng ñang laéng nghe, nhö Stevens: aâm thanh ñang ñi qua caùi ñuùng luùc baát chôït (sudden rightness) vaø baøi thô vieát ra töø ñoù laø cuûa moät ngöôøi ñaøn oâng ñang skating, moät ngöôøi ñaøn baø ñang muùa.../... Baøi thô cuûa ñoäng taùc cuûa taâm trí.

Thô coù nhieàu ñeà taøi: yeâu, gheùt, maát maùt, chính trò, chieán tranh, ñôøi soáng gia ñình. Nhöng khoâng moät ñeà taøi naøo vaø caùch caùc nhaø thô xöû lyù chuùng (duø chuùng coù theå laøm ta rôi nöôùc maét, hay giaän döõ, vui söôùng) cho ta thaáy vì sao maø thô töï noù laïi quan troïng. Baøi thô Traveling Through the Dark cuûa William Stafford noùi cho ta bieát vì sao. Moät ngöôøi baét gaëp con nai cheát beân ñöôøng nuùi chaät heïp hieåm ngheøo. OÂng ta bò soác vaø kinh ngaïc khi nhaän ra con nai laø moät con nai caùi — moät con nai caùi coù mang — vaø con nai con coøn soáng trong buïng meï. Boùng toái bao truøm laáy oâng ta vaø con nai, vaây boïc hoï trong hình daïng cuûa aùnh saùng ñeøn chieáu töø xe oâ-toâ cuûa oâng. OÂng suy nghó, thaät caêng cho taát caû chuùng ta, söï cheäch höôùng duy nhaát cuûa oâng, tröôùc khi oâng laøm ñieàu oâng quyeát ñònh laøm. Ñaây laø caû vuõ truï trong vaàng saùng cuûa moät ngoïn ñeøn chieáu haøo phoùng. Ñoù laø khoaûng khoâng gian ñöôïc soi saùng trong aáy ta nhìn thaáy ñöôïc chính ta vaø caùc choïn löïa ñöôïc ñaët leân vai ta. Ñieàu coát yeáu ôû ñaây khoâng phaûi laø vaán ñeà hay ñeà taøi hay ñoái töôïng ôû voû ngoaøi cuûa moät baøi thô maø laø caùi chuû taâm ñöùt ruoät ñeå thaáu hieåu, söï suy nghó thaät caêng cho taát caû chuùng ta, söï nghó suy xa laï vaø quen thuoäc nhö chính töï nhieân.

TC THÔ 11 • 25

Czeslaw Milosz noùi laïi ñieàu aáy nhö vaày: Toâi hoûi khoâng baèng buoàn ñau, maø trong kinh ngaïc. Vaø Sylvia Plath cuõng theá, khi baø keâu leân: Tia maùu laø thô ... anh trao em hai ñöùa treû, hai ñoaù hoàng.

Tia maùu laø thô. Thô quaû thaät coù quan troïng vaø luoân luoân coù ñöôïc söï quan troïng aáy chính vì noù chaúng bao giôø quan troïng moät tí naøo. Vì bôûi noù laø no-thing, laø thieân bieán vaïn hoaù, vaø noù thaùch ñoá moïi ñònh nghóa. Thöû töôûng töôïng moät baøi thô bò ra rìa, thaát nghieäp (khoâng coøn ngöôøi ñoïc, thöông thay), leâ la nôi sôû thaát nghieäp, ruoài bu kieán ñaäu, quaáy raày thieân haï vôùi nhöõng caùi ngaét caâu ñaëc thuø cuûa noù, caùi naêng löïc noåi tieáng moät thôøi trong caâu thô vaét doøng cuûa noù. Han ræ treân ñaøn lyre, boác muøi röôïu nho reû tieàn Dionysian. Thieân haï ñi qua, ngaïi nguøng quay maët. Coù theå, coù moät hai keû döøng laïi vaø laéng nghe baøi thô, nhaët noù leân, ñoïc löôùt moät ñoâi doøng. Hoï phaùt hieän söï bí maät vaø ma löïc phuø chuù cuûa chöõ trong baøi thô. Ta haõy goïi teân baøi thô: Chaúng nhaèm nhoø gì. Vaø, low and behold! Baøi thô baèng moät caùch naøo ñoù ñaõ hoaù ra laø con chim chieàn chieän ñang tung caùnh, moät ngheä nhaân Nhaät Baûn, moät phi coâng oanh taïc, moät con meøo, con baùo, töôïng baùn thaân khoâng ñaàu cuûa Apollo, moät maët naï chaâu Phi, moät caùnh hoa ñaøo troâi xuoâi doøng soâng ñeán beân Lyù Baïch. Baøi thô toàn taïi — sau khi moïi chuyeän noùi xong, laøm xong — moät caùch hoaøn toaøn khoâng thích ñaùng. Vaø baát töû.

Leâ Thöù chuyeån ngöõ

—Carol Muske Dukes daïy moân creative writing taïi Ñaïi hoïc Nam California (USC), coù nhieàu saùch ñaõ xuaát baûn. Taùc phaåm saép xuaát baûn: An Octave Above Thunder: New and Selected Peoms vaø Women and Poetry: Truth, Autobiogra-phy and the Shape of the Self.

Leâ Thöù chuyeån ngöõ baøi What Matters Most cuûa Carol Muske Dukes ñaêng trong Los Angeles Times/Book Review (April 20, 1997).

Caùc chuù thích döïa theo thö rieâng cuûa taùc giaû.

1 Nôi chaät heïp nhöõng ngöôøi treû ruùc vaøo ñeå mosh: khieâu vuõ thaät cuoàng baïo, xoâ chaïm vaøo nhau.

2 Thôøi Prohibition caám baùn röôïu.

3 Trích töø baøi thô Crossing the Bar cuûa Alfred Lord Tennyson. Bar = sandbar.

26 • TC THÔ 11

Leâ Thò Thaám VaâN

Nhaø Tröng Baøy

Chieàu thöù baûy ñaàu muøa heø Bính Tíboãng laø ngaøy noùng nhaát trong naêmthaønh phoá San Joseñoâng daân Vieät Nam thöù nhì haûi ngoaïigiöõa loøng phoá haøng palm ngheàu ngheäuthaúng taépboïc quanh voøi nöôùc bung nôûnhöõng chaäu hoa röïc maøukhuaân ra töø nhaø troàng caâyvæa heø saïchloaùng.

Beân ngoaøi baûo taøng vieän“Ngìn Truøng Xa Caùch”ngöôøi ñaøn oâng maët ñanhxaïm, ñeo treân vai möôøi laêm naêm tuøtoäi lính nguïyngöôøi con gaùi ñöùng caïnhtoùc phaát phô, daùng ngöôøi ñeïpba naêm ngoài gheá nhaø tröôønghai boá con laãn trong ñaùm ñoângphaãn noäla oùbieåu loä caêm thuø.

“ñaøn choù daïi”“luõ voâ hoïc”

Beân trong baûo taøng vieän“An Ocean Apart”ngöôøi ñaøn baø trung nieân

TC THÔ 11 • 27

toùc caét caoboä suit thôøi trang Nordstrom thaúng neápdaùng ñieäu nhaõ nhaën, töï tinngöôøi con trai ñi caïnhkyõ sö ñieän töû, xe Acura sport, aùo nhaõn hieäu Banana Republichai meï con böôùc chaäm raõihoøa vaøo ñaùm ngöôøi baûn xöùcuøng ngaém nhöõng böùc tranhtreân töôøngaùnh ñeøn taân kyø doïi thaúng...vaên minh -- vaên hoùa -- daân chuû -- töï do.

“ñaøn chuoát”“luõ boài Myõ”

Hôn hai möôi naêm tröôùcboán ngöôøi ñaõ töøng soáng chung döôùi moät maùi nhaøven bôø bieåntænh nhoû mieàn Trung nöôùc Vieättin yeâu raèngseõ chia nhau cuoäc ñôøiñeán maõn ñôøi.

Thaùng tö naêm baûy laêm ngöôøi meï daãn ñöùa con trai ñi laïc xuoáng taøu Myõ. Töû vi hai meï con coù sao hoä meänh chieáu. Ngöôøi boá oâm ñöùa con gaùi nhoû lang thang trong thaønh phoá ñoåi chuû, hai boá con coù soá aên maøy.

“Nhaø Tröng Baøy”

Lòch söûlaïi taùi dieãnngoaøi queâ höông.

Nhöõng gioït nöôùc maétkhoå ñau(thöù ba)tieáp noái.

28 • TC THÔ 11

Ngöôøi Ñaøn Baø Vieät Nam

Boä ñoà warm up maøu ñoûnhö-ñöôøng-gaân-chaïy-ngang-troøng-maét.

Suoát ñeâm quaruoät noùng, naèmñôïi trôøi saùng -- ñi laømñôïi böôùc chaân -- choàng veà.

Tieäm aên naèm cuoái ñöôøng cuït baø laøm möôøi hai tieáng moät ngaøy, saùu ngaøy moät tuaàn, suoát naêm khoâng ngaøy nghæ leã, beänh, heø. Tieàn Tip chuû laáy troïn.Tôø giaù thuù töø ngaøy sang Myõ maát haún hieäu löïc.Ngöôøi choàng say men röôïu, maøu toái aâm u, tieáng ñoäng môøi goïi ôû quaùn beer oâmlaø caø soøng baøi ngoaïi oâ thaønh phoáMuoán tìm choàng, baø phaûi ñeán nhöõng nôi ñoù.Treân ngöôøi,boä ñoà warm up maøu ñoû nhö-ñöôøng-gaân-chaïy-ngang-troøng maét,khoác khoâmuøa haïn.

Thaèng con traiboû nhaø ñi hoang töø naêm 14thænh thoaûng gheù veàmaét queùt quanh nhaø nhö nhaùt choåitaäu gì môùi? T.V. maùy haùt, ñóa nhaïc?Ñöôøng gaân nhoû trong troøng maét & maët choåi ñua nhau queùt,tim baø doäi thình thòchThöông & khoå ñeø naëngThaèng con maët laïnh nhö tieàn.

Ñeâm veà,maøu aùo ñoû nhuoäm kín maøu maét.

Ñöùa con gaùi

TC THÔ 11 • 29

khoâng choàng maø ñaõ 2 con, laõnh welfare.Löôøi hoïc, löôøi ñi laøm, löôøi vieäc nhaø, löôøi luoân taém röûa beá con.Sieâng ñi shopping, aên nhaø haøng, coi phim boä, laøm moùng tay, vaø haùt karaoke.

Ngöôøi ñaøn baø Vieät Namôû Myõ 5 naêm(5 naêm nhö chöa töøng ôû)Chöa töøng noùi troïn moät caâu tieáng Anh.chæ yes-no hoaëc laéc ñaàu cöôøi tröø.cuøng ngöôøi baùn haøng ôû tieäm Thirfty, hoaëc chôï Lucky gaàn nhaø.

Moät chieàu cuoái ñoâng.Tai naïn.“Traàn Thò Baân, sanh quaùn taïi Vieät Nam 47 tuoåi...”Luïc trong ví,Xaáp foodstamp 58 ñoàng.Taám aûnh chuïp cuøng choàng vaø hai ñöùa con ñeâm giaùng sinh ñaàu tieân ôû Myõ. Boán ngöôøi bôõ ngôõ cöôøi, ñöùng laán & töïa vaøo nhau.Giaáy bieân nhaän 100 ñoàng göûi veà cho meï ôû Vieät Nam tuaàn tröôùc.Sôïi giaây buoäc toùc.Thoûi son Revlon hoàng ñaøo coøn trong hoäpTôø napkin nhaøu khoâ nöôùc maét.Giaáu saâu, saâu...taän trong ñaùy aùo loùt ngöïcbaø Traàn Thò Baân10 tôø giaáy moät traêmxeáp goïn töøng goùcSôï choàng? sôï con? sôï troäm caép? sôï nhaø nöôùc?10 tôø giaáy moät traêmnhaân vieân caáp cöùu tìm thaáy.

Chieàu cuoái ñoângtrôøi ñuïc lôø nöôùcNgöôøi ñaøn baø Vieät Nam Traàn Thò Baân naèm xuoâi taygoùi troïn thaân xaùc taåm muøi nhaø haøng Taøubaèng boä ñoà warm up maøu ñoûñoâi maét vôùi ñöôøng gaân baéc ngang troøng maéttrôïn tröøng,tröøng.

30 • TC THÔ 11

PhaN huyeàN Thö

Tuaán Ngoïc Buoåi saùng

Tuaán Ngoïc buoåi saùngsoùng saùnh caø pheâ baïc haø khoùi thuoácTuaán Ngoïc trong quaànnhôït nhaït noãi hoang daâm.

Baày seû cuõng hom hemÑeâm söông con deá buoàn töï vaãnÑaønh nhö chieác que dieâm Tuaán Ngoïcchaùy moät coõi rieâng...

Naèm saáp uùp mình leân Tuaán Ngoïcthaáy nhôù noãi treân löngNaèm ngöûa kheùp ñuøi khít Tuaán Ngoïcthaáy vaéng khoaûng trong cuøng....

Thoâi uoáng söông con deá chaúng coøn buoànBaày seû ñaõ qua ñôøi laëng leõBuoåi saùng, Tuaán Ngoïc vaøo raát kheõNhö laø chaúng ra.

TC THÔ 11 • 31

Vaân Haø Ñeâm

Toâi naèm aùp maù beân vaùch ñaùnghe tieáng cöïa ñoängmaàm tuyeät voïng cuûa toâi.

Muøi tanh cuûa lôùp buøn nontrong vuõng nöôùc noâng choeønñang lung linhnhöõng traêng vaø sao laáp laùnh.

Laáp laùnh.

Hoác ñaù nhoû xíu cuõng traêng sao laáp laùnhchotoâi thaáy nhöõng con boï gaäy, cung quaêng.

Toâi bieát,saùng mai thöùc daäynhöõng con boï-gaäy-ñoå-vôõ cuûa toâi* ñaõ thaønh muoãi bay ñi.

Vaùch ñaù tuyeät voïng, toâi naèmChæ coøn hoác reâu cong.

Ñôïi möa xuoáng.

Bieát ñaâu, nhöõng con muoãinoï laïi chaúng tìm veà!

32 • TC THÔ 11

SöôNg mai

Coù Leõ Taïi Muøa Thu

Em lính quính khi gaëp anhNhö coâ beù nhaø queâ ra phoáEm ngaäp ngöøng, bôõ ngôõGiaû vôø ñöa maét ngoù trôøi xanh

Em boái roái nhìn anh,Nhö sôï anh ñoïc suoát trong maét embao nhieâu yù nghóEm muoán giaáu moät ñieàu raát kyõVì khoâng muoán thuù nhaän: yeâu anhEm ngaïi nguøng ñöa maét nhìn quanhSôï möa bay laøm nhaït nhoøa ñoâi maùEm giaáu nuï cöôøi trong giaác mô xa laï

Boãng döng em thaáy loøng hình nhö khoâng yeân tónhCoù leõ taïi muøa thu...Coù leõ taïi söông muø veà laønh laïnhChaéc chaén khoâng phaûi taïi caùnh böôùm maøu naâu!...

Em ngaån ngô nhö coâ beù soi göông laàn ñaàuKhoâng nhaän ra ñoâi maét mình, hay ñoâi maét cuûa ngöôøi yeâuroài dòu daøng goïi teân raát kheõ...Nhö con chim böôùc ñi töøng böôùc nheïRaát nheï nhaøng nhö sôï laám ñoâi chaânNhö em ñöùng ñaây trong ñoâi phuùt taàn ngaàn...

TC THÔ 11 • 33

Buoåi toái cuûa em, coù anh, duø anh khoâng hieän dieänEm nhôù lôøi anh noùi: Tình yeâu nhö nha phieánSeõ laøm baïc daàn nhöõng maùi ñaàu xanh

Anh coù bieát ñaâu, em coøn phaûi ñöông ñaàu vôùi hy voïngvaø thaát voïng cuûa chính mìnhKhoâng bieát taïi vì em khôø daïi,hay vì tình yeâu gioáng nhö vua chuùaNeân cung ñieän, laâu ñaøi, khoâng coù choã cho em?Tình yeâu seõ bay ñi nhö caùnh chimChuùng ñaõ töø choái em moät caùch raát thaät thaø...Coù leõ gioáng nhö anh?

9-97

34 • TC THÔ 11

yù Nhi

Vieát Cho Moät Ngaøy Sinh

Ñaõ nhieàu laànthöôøng laø vaøo caùc buoåi saùngem tìm ñeán nôi anh

Nhieàu laàntrong caùc buoåi saùng aáyem ñaõ toan goõ leân caùnh cöûaem ñaõ toan caát lôøi

Nhieàu laàntrong caùc buoåi saùng aáyem nhìn phieán laù quyø nôi bôø daäunhöõng phieán laù hong phôi maøu xanh döôùi naéngoâi coøn ñeán bao giôø maøu xanhcoøn ñeán bao giôø tình ñaèm thaém

Nhieàu laànem töôûng gaëp aùnh maét anhbuoàn raàudieãu côïtlöôùt qua nhöõng maûng töôøngnhöõng goùc toáinhöõng gheá baønroài döøng laïi söõng ngaâynôi khuoân cöûa

TC THÔ 11 • 35

Nhieàu laànem töôûng mình nghe thaáytieáng anh chaïm vaøo caây ñaøn guita cuõnhö tieáng voïng moät lôøi keâu goïi.

Roài moät laànem nhìn thaáy côn möa raéc haït xuoáng khoaûng saânNeáu haït naåy maàmseõ coù laù trong suoátneáu maàm thaønh caâyseõ coù nhaùnh caønh trong suoátneáu caây ñôm hoaseõ coù caùnh meàm trong suoátneáu hoa keát traùita seõ coù nhöõng haït trong ngaàn nöôùc maét

Roài moät laànem muoán noùi vôùi anhanh haõy töï mình môû tung caùnh cöûaanh haõy veõ treân böùc töôøng kia thaät nhieàu oâ cöûa môûduø nhöõng ngaøy khoâng em.

36 • TC THÔ 11

TraâN Sa

Sa Maïc

töø ñaâyñôøi seõ laëng leõ hôn moät chuùt nöõatreân nhöõng ñuïn caùt hoaøng hoânluõ treû cuûa sa maïc luùn daàn vaøo traàm ngaâmchuùng khoâng coøn treû daïi ñöôïc nhö tröôùcnhöõng con laïc ñaø thaân yeâu giaø daàntreân ñöôøng ñi ñeán nhöõng hoá nöôùcchuùng veånh tai tìm laïinhöõng tieáng cöôøi ñaõ taét ngaámñaâu töø hoâm qua

töø ñaâyñôøi seõ baän roän hôn nhieàu laémnhöõng hoá nöôùc ñaõ caïn daànleàu ñöôïc nhoå ñi thöôøng xuyeân hônnhöõng con laïc ñaø seõ khoâng coøn caát böôùc noåicaùc moû muoái cuõ cuõng ñaõ cheátmöôøi daën ñöôøng moãi thöù baûy treân löng löøa ñeán choã nhoùm chôïngöôøi meï chaûy nöôùc maétkhi ñi ngang nhöõng ñuïn caùt nhöõng hoá nöôùc

TC THÔ 11 • 37

nôi ngaøy xöañöùa beù vaø luõ baïn noù vaãn chôi ñuøa khoâng bieát meättoùc ngöôïc gioù linh hoàn ngöôïc gioùchoã noù muoán ngöøng thôûkhi nuï hoân ñaàu tieân aùp vaøo moâinhö chieác hoa xöông roàng ñoû choùitöø ñaây

chaúng coøn gì nhieàu ñeå noùinhöõng caâu chuyeän thuoäc veà moät sa maïc khaùccuûa nhöõng ñöùa treû môùi

Nhieàu laànem töôûng mình nghe thaáytieáng anh chaïm vaøo caây ñaøn guita cuõnhö tieáng voïng moät lôøi keâu goïi

Roài moät laànem nhìn thaáy côn möa raéc haït xuoáng khoaûng saânneáu haït naåy maàmseõ coù laù trong suoát

38 • TC THÔ 11

neáu maàm thaønh caâyseõ coù nhaùnh caønh trong suoátneáu caây ñôm hoaseõ coù caùnh meàm trong suoátneáu hoa keát traùita seõ coù nhöõng haït trong ngaàn nöôùc maét

Roài moät laànem muoán noùi vôùi anhanh haõy töï mình môû tung caùnh cöûaanh haõy veõ treân böùc töôøng kia thaät nhieàu oâ cöûa môûduø nhöõng ngaøy khoâng em

TC THÔ 11 • 39

TraàN TieáN DuõNg

Ñoâi Maét Heûm Vaéng

Töø sau quaày haøngñoâi maét heûm vaéngböôùc ñi khoâng nhaän roõ ñöôøng ñinaéng ngaõ treân neàn noùngxoay voøngcon choù nhoû tìm ñuoâibuoàn hôn noãi buoàn cuûa aùnh saùng tuû kínhlaø keïo baùnhlaø muøa heøñaâu chæ ngaøy hoâm nayhieân nhaø troán vaøo heûm phoá khaùcquaàn aùo phôicon meøo öôùtuû beänh döôùi khe saùng song cöûa goãmoät maøu vaøng khoâvaø böùc töôøng xoay voøng quanh goùc vuoâng ñöùng laëngñoâi maét aáy bao giôø seõ kheùptìm nhöõng raõnh nöôùc ñen ñi laïcqua haøng nghìn cöûa soå ñang xuoâiNaøngñoâi maét heûm vaéngchôø töï chaùy döôùi aùnh ngaøy saép taét.

Aâm LaëngChieàubuoâng hoài aâm ngaäm nöôùckhoâ quaùch vaùch thôøi gianvaø kieàng chaân coû noáiböôùc...tìm tieáng reo töï thaânvì sao luoân luoân chaäm.

40 • TC THÔ 11

NguyeãN LöôNg Ngoïc

Dö AÂm

Thöông nhôù Töï Ñöùc

Dö aâm aùnh maét em buoànPhaûi anh khoâ hoïng ngaäp ngöøngDö aâm ñöôøng tay em döøngXe anh quanh quanh treân ñöôøng

Dö aâm hoa ñoû vöôït töôøngAnh xanh laù nhöõng theïn thuøngDö aâm ñieäu xöa hoang taønLaõng tai anh nghe ai hôøn

Baøn tay giô vaøo khoaûng khoângVe queân ñaäu ruïng khoûi caønhMoâi ngaäm laïi lôøi yeâu thöôngCuøng chi ngöôïc veà nguoàn Höông

Ngöôøi naøo khoâng laø dö aâmAi maø trong nhö dö thanhThoâi xin ñöøng nhìn Ngöï BìnhThoâng thoâng töôïng töôïng Khieâm cung

“Ñaäp coå kính tìm laáy boùng(*)Xeáp taøn y ñeå daønh hôi”Thi nhaân moät noøi huyeãn aûnhDö aâm sen traéng nôû ngöôøi.

(*) Xin bôùt ôû caâu treân moät chöõ “ra”, caâu döôùi moät chöõ “laïi”.

TC THÔ 11 • 41

Ngoû Lôøi

Leâ Ñaït

1. Ngoù Lôøi: môùi thô HaiKaâu Thöôøng tröïc: thö tình

2. Hình nhö coå nhaân ñaõ laäp ngoân: Trong tình yeâu caùi ta ñöôïc laø caùi ta maátHay baûn thaân tình yeâu chính laø söï thaát tìnhNgoân töø Vieät öa xaøi ghen boùng thöa duøng yeâu boùng.Anh tình nguyeän yeâu boùng em, töï do yeâu thaát tình em suoát ñôøi, hôn

suoát ñôøi.

May soùng lieãu ñeøn maây ghen boùngMöa boùng loâng maøy yeâu boùng ai

3. Phuï nöõ ñeàu baäc thaày aûo thuaät. Hoï ñaùnh caép tim ta luùc naøo daáu ñaâu, caû thaùm töû löøng danh côõ Xeùc-loác Hom ñaønh thuùc thuû.

Em tay xoøe moät con chim caùnh thaémCaép tim anh vuø nghìn daëm thieân diYeâu tha thaån ñi tröôøng kyø trang vaéngDoõi boùng chim tìm moät boùng tim

4. Tình yeâu maõi day döùt toâi aâm vò coá höông.Sao xöa nay ngöôøi ta thöôøng bieát nhau bieät nhau muøa thu.

Loøng löûa buøng naêm xung muøa gioù noåiTro tình leân chuøa baõo thoåi möôøi phöông

42 • TC THÔ 11

Thô toâi voû oác naèm leû baõi caùt giaø uù ôù teân moät Giaùng Höông ñi.

Voû oác u u goïi thu mieàn caùt nguûTraùch ngöôøi teân truøng aâm gioù töông tö.

5. Em daãn toâi ñöôøng Phan Ñình Phuøng hai haøng caây saáu rôïp laù tuoåi hoïc troø coøn chaäp chôøn boùng maø nhöõng öôùc mô roà daïi ngaøy xöa.

Ñöa anh laàn nhöõng vuøng queân tuoåi daïiThuôû traêng sim soi baõi uù tim khôø

Ñeán giôø em phaûi veà. Em coøn hai chaäu quaàn aùo chöa giaët. Con ñöôøng Haøng Da hun huùt buïi möa mô

Cuoái theá kyû XX beành boàng coø vôõ toå tha höông bieån ñoäCoù phaûi queâ töôïng thaàn loang loå chöõ cuõ doái löøa traêng xöa tình phuïSoùng baïc ñòa caàu XXI bôø ñaâu

Taát caû höông saáu ñaõ theo em veà phía ñoù. Vaãn daùng ñi nhanh caèm hôi veânh trôøi thaân thon thaúng heät con soá I La Maõ. Toâi caûm giaùc em ñöông ñi veà cuoái theá kyû.

Höông saáu chaân em phoá ñaàu möa traéngXuaân vôùt muøa hoa ñi vaéng chöõ giaø nua

Lieäu toâi coøn ñuû söùc ñi vôùi em ñeán XXI?

6. Ngöôøi ta coù theå laøm thô tình vì yeâu moät ngöôøi.

Ngöôøi laøm thô tình hay nhaát coù leõ laø keû yeâu tình yeâu, yeâu boäi tình -- nhö boäi thu -- neân ruït reø, neân lo sôï aáp uùng, neân ngu laâu (?)

Ñöøng maéng anh ngu laâu baïc ñaàu vuïng daïiDaàu ñöôïc yeâu loøng quaù taûi vaãn thaát tình.

TC THÔ 11 • 43

Ngöôøi ñam meâ laø dieãn vieân xieác daây oan nghieät buoäc phaûi tröôøng kyø ñi. Döøng laïi laø teù ngaõ.

Soáng cuoäc tình chung chieâng khoâng thaét löng an toaøn. Luoân baét ñaàu nhöõng ngaây ngô cuõ, khoâng ngöøng bò doái löøa. Khoâng chöøa caû tim.

Ngoan coá thaát tình xuaân vaãn maûiKhôø bieát bao giôø heát daïi yeâu.

Caàu trôøi tình chung thaân khôø khaïo vaø ñöøng bao giôø thaïo yeâu.

7. Moät nhaø thô saép giaø baùo tröôùc moät ngöôøi ñaøn baø chöa heát treû:Anh baûo ñaûm khoâng laøm phieàn em coõi ñôøi, khoâng daùm höùa khoâng laøm

phieàn em coõi chöõ, ôû ñoù hai ta ñeàu baát löïc.Thô laø keát quaû söï laøm phieàn ñoù chaêng?

8. Ñôøi ngöôøi thô haïnh phuùc coù leõ laø laàn tìm nhöõng lôøi tinh mô nhaát ñeå toû tình.

Ngoû lôøi baèng nhöõng ngoù lôøi.Baïn ñoïc nöõ yeâu thaân ñöøng bao giôø ñaët caâu toïc maïch nguy hieåm:Ngoû lôøi vôùi ai?Ai ñoù coù theå laø chính baïn.

44 • TC THÔ 11

Ngu yeâN

Thô Ñoàng Taùc

Vaøo theá kyû 19 ôû Nhaät Baûn, hoïa sö Hokusai saùng taùc moät böùc tranh chim. Ñoù laø böùc tranh troáng khoâng, treân moät goùc cao, oâng veõ con chim ñang

bay. Coù ngö(c)i hoûi raèng, taïi sao oâng veõ con chim ôû trong goùc maø khoâng veõ ôû giöõa. OÂng traû l(c)i, toâi khoâng veõ con chim, toâi chæ veõ khoaûng khoâng maø noù vöøa bay qua.

Caâu noùi naøy cho ñeán nay vaãn coøn baøng baïc trong caùc khoaûng troáng trong caùc danh hoïa hieän ñaïi. Treân phöông dieän saùng taùc, nhöõng khoaûng troáng ñö(r)c coá yù boû troáng ñoùng vai troø quan troïng ngang ngöõa, coù khi saâu thaúm hôn hình tö(r)ng cuï theå hay tröøu tö(r)ng trong tranh. Ngö(c)i thöôûng ngoaïn tham döï duø ñö(r)c töï do töôûng tö(r)ng vaãn bò giôùi haïn bôûi khoaûng troáng vaø chuû taâm cuûa taùc giaû qua maøu saéc hoaëc hình theå cuûa khoaûng khoâng.

Trong quan nieäm ñoàng taùc, taùc giaû noùi raèng: Toâi ñaõ vieát con chim coøn baïn muoán vieát theâm thöù gì vaøo khoaûng khoâng naøy thì tuøy yù, tuøy thích.

chim bay

TC THÔ 11 • 45

Ñ(c)i soáng, kinh nghieäm, kieán thöùc, möùc ñoä nhaïy caûm cuaû toâi vaø baïn khaùc nhau. Neáu coù nhöõng ñieåm chung gioáng nhau, ñoù laø vì chuùng ta laø ngö(c)i. Toâi khoâng coù caùch naøo chia seû hoaøn toaøn nhöõng tình caûm yù nghó cuûa rieâng toâi cho moät mình baïn, huoáng chi nhieàu ngö(c)i, nhieàu theá heä, nhieàu th(c)i ñieåm khaùc nhau. Ñeán tham döï moät baøi thô, mong baïn caûm vaø hieåu theo yù rieâng vaø khoan khoaùi haïnh phuùc laø toâi sung söôùng. Khoâng coù sai vaø ñuùng, chæ coù yù töù aûnh tö(r)ng vaø taâm caûm cuûa baïn coù hình thaønh hay khoâng? vaø hình thaønh nhö theá naøo? saâu bao nhieâu? roäng bao nhieâu? naëng bao nhieâu? vaø cuoái cuøng laø baïn coù khoaùi khoâng? Neáu khoâng, duø coù ñuùng caùch naøo toâi vaø baïn seõ ñö(r)c gì?

Thô Ñoàng Taùc phaùt töø löông thieän taâm. Boû gaùnh naëng cuûa ngaõ. Boû chuû kieán cuûa ngö(c)i baøy troø chôi chöõ, chôi yù, keã caû chôi ñeïp. Boû muïc ñích coá laøm cho ngö(c)i tham döï caûm phuïc hoaëc ñoàng tình. Taát caû neáu ñeán laø do söï töï nhieân. Khi saùng taùc toâi ñaõ höôûng taát caû sung söôùng cuûa saùng taïo. Khi thöôûng ngoaïn, baïn haûy höôûng heát nhöõng thöù trong saùng taïo cuûa baïn vaø mong baïn höôûng nhieàu hôn toâi. Thô sôû dó maát ñi chaát vui laø vì taùc giaû muoán noù thaønh cuûa rieâng. Thô voán laø cuûa chung. Hôn nöõa laø caùch chôi chung. Ñuùng hôn laø caùch soáng chung. Muoán ñaït ñeán ñoù, haõy ñem thô vaøo ñ(c)i soáng, chôi chung nhö aên côm chung.

Thô Ñoàng Taùc cuûa toâi, mai sau cuûa keû khaùc, laáy tröïc giaùc g(r)i yù, laáy Thuûy Maëc taïo hình, laáy Cuï Theå trình baøy. YÙ, töù, nghóa, tình xin ñeå chôi chung.

houston, nhaùp laàn thöù nhaát

46 • TC THÔ 11

naéng baây giôø vaøng naéng thôøi thô

con deá ñaù xöng vua xoùm chuøathaèng beù yeâu masoeur laøm thô luïc baùt

muïc taøng metro chuøm keo chín ñoû

naéng thôøi thô vaøng naéng baây giôønaéng baây giôø vaøng naéng mai sau

huït

__________________________________ vaãn naéng freeport 12-09-97

TC THÔ 11 • 47

_________________________________________________vaãn khoán ñoán vaãn chim vaãn hoa houston 20-09-97

48 • TC THÔ 11

cuoái ngaøy

maây ñengôïi möa

naéng heát

phoá cuõ

möa xöa

ngöôøi hoâm nay

tieáng choù suûa thaät

______________________________________baát chôït 29-08-97 market square

TC THÔ 11 • 49

Voõ ÑìNh TuyeáT

Thô Thaån

Ta coù theåLeo leân ñænh nuùi,Vaø trôû veàñoàng ruoäng rong chôi.Ta coù theåLaøm chim soaõi caùnh,Nhìn buoàn vuiTöø vaïn cuoäc ñôøi.

Ta coù theåLaøm thô luïc baùt,Baét chöôùc truyeän KieàuCuï Nguyeãn Du.Ta coù theåLaøm thô töï do,Ñeå môû cöûa vaøo raKhoâng raøng buoäc...

Nhaø thô:-- Laø nieàm khao khaùt töï doÑöôïc sung söôùng nhösôø vaøo choã kín cuûangöôøi yeâu, nhieàu naêm bò caám.Nhö Leâ ÑaïtNhö boùng chöõ nhaûy muùaTöng böøng gioáng toáQuanh thô Haikaâu.Nhö Traàn Moäng TuùThì thaàm to nhoûvôùi tình yeâu...

50 • TC THÔ 11

Nhö ñöôïc hoânTrong aùnh maét...VaøCoù theå nhoát caû traàn gian vaøoloøng baøn tay ngöôøi tìnhtrong moät buoåi saùngChuû nhaät coù thaät...Vaên Cao.

Nhö Kheá Ieâm vôùi baûn luaân vuõBud Weis er.Nhö chieác vaùy thaät ngaén cuûaNguyeãn Thò Thanh BìnhTrong moät laàn ra maét saùch.Thuû Ñoâ.Ñeâm veà mô moäng...

Ai caám ñöôïc nhaø thô mô moäng.Khi haén coù theå dôøi quaû Ñòa Caàu ñi chôitrong caùi ñaàu roái raém.Thoåi löûa,Laøm khoùi. Hay thuû daâmCuøng moät luùctreân caùi thaân theå nhoû, to.

Nhaø thô:Haõy ñeå haén töï do giao hoan cuøngTrôøi Ñaát.

TC THÔ 11 • 51

hueä Thu

Thô Töï Do

Anh göûi cho toâi moät taäp thô Tagoreanh baûo toâi laøm thô nhö theá ñoùkhoâng vaàn khoâng ñieäukhoâng goø khoâng boùhaõy laøm thô töï do!

Toâi ñoïc thô Tagorethaáy mình ñi laïc trong môneáu ai cuõng laøm thô nhö theá ñoùchuùng ta khoâng coù nhöõng ngaøy xöa!

Neân Thanh Taâm Tuyeàn ñaõ laøm thôMoät cöûa soåHai cöûa soåBa cöûa soåneân Traân Sa ñaõ laøm thônhö doïn böõa ñieåm taâm cho ngöôøi tìnhneân Toâ Thuøy Yeân ñaõ laøm thôví con ngöïa chaïy vôùi con taøu chaïytoâi seõ laøm thô ra saokhi ca dao troùt yeâu roài khoâng theå boû?

Anh göûi cho toâi taäp thô Tagoreanh noùi theâm raèng Tagore laø ngöôøi AÁn Ñoäñaõ laøm thô nhö moät laàn thaùch ñoávôùi loaøi ngöôøi ai coøn coù löông taâm...

52 • TC THÔ 11

Tagore ñaõ thaéng veû vangTaây Phöông ñoùn nhaän nhöõng caâu thô gioáng nhöcuûa Phaùpñoïc leân coù nghóa coù tìnhnhöõng doøng vaên xuoâi laõng maïn

Toâi muoán laøm thô nhö theá laémñeå ñöôïc nhö ngöôøi Meã Taây Côhuù moät tieáng daøi suoát chieàu daøi chaâu Myõdaãu laø voâ nghóa nhö baøi Tình Giaø

Toâi bieát coù nhöõng caâu thô töï docuûa Traàn DaànToâi ñi khoâng thaáy phoá thaáy nhaøchæ thaáy möa sa möa sa...Traàn Daàn ñaõ laøm thô töï dokhi Haø Noäi röïc côø maùu ñoû!

Toâi seõ queân ñi nhöõng ñieàu ñoùnhöõng lôøi nhöõng chöõ xoùt xamoät theá kyû moät baøi thôtoâi bieát chaúng ai laøm noåinhöng Traàn Daàn khoâng phaûi ngöôøi AÁn Ñoäoâng aáy ngöôøi Haø Noäinhö Nguyeãn Bính, Thaâm Taâm...

Toâi seõ trôû veà vôùiThanh Taâm Tuyeàn, Toâ Thuøy Yeân, Traân Sa...bieát ñaâuchaúng ñöôïc Tuùy Hoàng ngôïi khen nöùc nôûbieát ñaâutoâi chaúng thaønh ngöôøi AÁn Ñoäboâi leân maët mình loï chaûo loï noàilaøm thô nhö doïn böõa côm chieàu...

TC THÔ 11 • 53

Toâi töï hoûi taïi sao Höõu Loanlaøm chi baøi Nhöõng Ñoài Hoa Simchen chi nhöõng caâu ca dao kyû nieämtoâi muoán thoaùt ra ngoaøiboán cöûa soånaêm cöûa soå...

Xin caûm ôn anhñaõ cho toâi taäp thô Tagoreneáu ñoù laø maãu möïc nhöõng baøi thô tìnhtoâi seõ khoâng laøm thinhtoâi cheùp taëng laïi anh Baøi Thô Tình Thöù Nhaát

“Chöõ naøo choân döôùi ñaát?chöõ naøo caát treân trang?chöõ naøo mang khoâng noåi?chöõ naøo gioù thoåi khoâng bay?

Anh maø ñaùp ñöôïc nhöõng caâu naøythì toâi xin ngöûa baøn tay cho anh ngoài!”Ca Dao thaáy chöù, anh ôi!ngaén daøi noái ñoù...maáy ñôøi Queâ Höông!

54 • TC THÔ 11

ThaâN Thò caåm Quì

Noãi Chung (*)

Con khæ saønh laøm xieácÑaùnh troáng thoåi keønChoång ñítNgöûa tayAÊn maøy thí chuû.Con caø cöôõng chuyeân nhaïi tieáng chuû hoäTa ra taTaây ra taâySay ôùt loät löôõi chöûi theà ngoït sôùt.Nhaø thô doát choång moângLaïi chaúng bieát ruùc ñaàu tæa loângNhöng nhaø thô bieátThieát tha caû sôï:Cheùp caâu thô roãngCoâng aï!

(*) Xa trao TS ñoàng taùc giaû thi taäp CTCTM.

TC THÔ 11 • 55

Ngoâ Thò haûi VaâN

Laù Dieâu Boâng

Möôøi naêm sauem baét gaëp chò ñöùng xoaïc chaântreân caønh oåiem xin chòmoät quaû chínchò baûo quaû chín quaù taàm tay!

Em xin chòmoät quaû xanhchò baûo quaû xanh xa taàm vôùi...

Em xin chòmoät quaû thoáichò baûo quaû thoái ñeå chim aên!

Theá laøem laïi veà khoângdieâu boâng!ôø hôõi dieâu boâng!

56 • TC THÔ 11

Ñoã QuyeâN

Loøng Haûi Lyù

(Trích tröôøng ca) Töôûng taëng Traàn Daàn_______Chín_______

Ñieåm cuoái uù timMeät xoaûi chaân nu na nu noángEm coù bao giôø ôû tröôùc maët cuoäc tình?Ñöøng hoûi vì sao anh hoûi vaäyÑieåm cuoái anh saên luøng treân suoát giaù ñôøi chôø thôøi noå suùngNeáu ai cuõng soángcuoäc ñôøi ñaõ cheát töø laâu!Ñöôøng ñaõ moûiSoùng ñang voã tôùi taän baøn thôø oâng baøHoûa Dieäm Sôn yeáu löûaMoãi ngöôøi ngoâ ngheâ ñi moät chuùtthì gioù seõ ñoåi laøn giaûm ñoä cuoàngÑoâi khi anh xoác vai thaúng coå ngoùng chaânÑieåm cuoái mæm cöôøi ñoùn nhaänNhöõng ngöôøi ñaøn baø khoùc luoân phaûi ôû sau löng

TC THÔ 11 • 57

Ñöùa treû naèm treân xe ñaåy -- khoâng chòu trôû veà ñoøi meï thaû lôøi höùa baäy --laø ngöôøi lôùn hoâm nayCon chuùng ta laø theá heä baytay caàm coca cola töï mua laáykhoâng bay theo luoàng gioù, ñöôøng rayÑieåm cuoái coù theå ôû ngay döôùi vaïch xuaát phaùt.

Loøng-Haûi-Lyù ñang chôø giôø hoûa taùngCon ñöôøng tan theo maâyChaân maây laø ñaàu ñöôøngHaûi caûng thoâi coøn bieát ñôïiThieân nieân kyû thöù Ba heát ñôn vò baøn chaânEm giöõ vaønh tang sau khi ra khoûi nhaø moà ñoàng loaïiCaùi cheát ñöôïc chuaån bò coù caùi roän raøng cuûa muøa xuaânTieáng cöôøi daãu khoâng theå vang ngaânNgöôõng cöûa moãi cao hôn maây ñaûoÑöôøng daøi tích tröõ ñoä ngoït cho ngaøy chaân döøng böôùcNöôùc maét ñaõ thöøa ôû theá heä ñang leânCon chuùng mình seõ bayÑôn vò ñôøi seõ khoâng goïi laø oâ nhoûNgöôøi ñöa thö ñi laøm maãu töôïng ñaøiNhöõng nuï hoa khoâng nôû vaø ly caø-feâ moà coâiseõ coù maët nôi ñieåm cuoáiVaät chöùng cuûa thôøi yeâu laø ñoâi löùaÑöôøng laø böôùc chaân daøiThô khoâng coù ñoä luøiÑieåm cuoái ñeán kia roài!Ñaûo khoâng coøn baûo thuû ñöùng rôøi nhìn caùc chuyeán ñi haáp hoáiBaøn chaân (taát nhieân!) coù quan taøi rieâng cuûa noù hình töïa con thuyeàn

58 • TC THÔ 11

Em coù tìm veà ñieåm cuoái toâi?Treân con ñöôøng ñaõ coù thô haïnh phuùc khoâng trôû laïiÑaùm buùp-beâ môû maét thaáu daëm daøimieäng ñoàng ca theá kyûcon mình laøm nhaïc tröôûngNaéng theo chuùng mình thuôû chöa coù löûaneân con töø naéng sinh thaønhBaøi thô naøy voâ chuû khoâng thoaùt khoûi chuøm naéng môùiTôùi tôùi roài: ñieåm cuoái!Ngaøy mai khoâng doái traùÑaûo möa trong thö anh naéng cho emÑöôøng moøn ñau theâmThoån thöùc lòch trình xoaén oácCaâu thô treo ngöûa khoùcBuùp-beâ vaø con chôø thôøi haân hoanHoa treân moä khoâng ñoái thoaïikhi moãi naám moà ñöùng daäy ñoøi quyeànHaûi aâu haûi caûng ruøng mìnhtieác ñôøi muùa trong möa buïiÑieåm cuoái khoâng maét nhìn, khoâng voà vaäphoûi veà nôi xuaát phaùt(ñaøn baø cuõng nhö vaäy vôùi ñaøn oâng?)Böôùc chaân laên töï nhieân caùi buùng ñaàu tieân taïo hoùaCaùc tröôøng huùt toûa töø khi xuaát phaùtbao vaây töù phía baøn chaânBaøn chaân choái töø baøi ñònh töï cheát nhö töï soángKhi baøn chaân naèm xuoáng chæ thaúng leân trôøiCon ñöôøng tan trong chaân ngöôøiKhi haûi caûng chìm xuoángnhöõng coïng moû neoTrôkhuùc xöông böõa tieäc moät ñöôøng ñôøi.

TC THÔ 11 • 59

Noùi chuyeän thô

Jorge Luis Borges

Noùi cho cuøng, taát caû chuùng ta ñeàu coá gaéng laø thi só. Maëc duø nhöõng thaát baïi, toâi vaãn tieáp tuïc muoán laø moät thi só. Borges môû ñaàu buoåi noùi chuyeän, cho

moät soá sinh vieân taïi ñaïi hoïc Columbia, vaøo muøa xuaân naêm 1971. OÂng luùc naøy ñaõ muø, vaø phaûi nhôø ñeán ngöôøi baïn, vaø cuõng laø ngöôøi chuyeân dòch oâng.

“Toâi nghó nhöõng nhaø thô treû thích baét ñaàu baèng thô töï do. Vaø ñaây laø moät loãi laàm lôùn. Neáu baïn tính laøm moät baøi sonnet, thí duï vaäy, baïn coù aûo töôûng, thöïc söï ñaõ coù moät caùi gì ñoù: caùi khung cuûa baøi thô. Caùi khung coù tröôùc, cho duø doøng thô ñaàu tieân chöa ñöôïc vieát ra. Roài baïn chæ vieäc kieám töø coù vaàn coù ñieäu. Chuùng laøm moïi chuyeän trôû neân deã daøng hôn. Noùi nhö vaäy, khoâng coù nghóa laø toâi thích moät baøi sonnet, hôn laø moät baøi thô töï do. Neáu baïn laáy moät vaøi trang ñeïp nhaát, trong Laù Coû cuûa Whitman, roài hoûi toâi, lieäu chuùng coù hôn, moät baøi sonnet cuûa Shakespeare, hay Keats, hoaëc Yeats, toâi cho moät caâu hoûi nhö vaäy, laø voâ nghóa. Toâi thích caû hai. Taïi sao laïi phaûi boû moät, neáu coù theå giöõ caû? Nhöng söï khaùc bieät laø nhö theá naøy: Neáu baïn laøm moät baøi thô vaàn, baïn ñaõ coù saün moät voùc daùng, vaø ngöôøi ñoïc coù theå tham döï vaøo voùc daùng ñoù; trong luùc neáu baïn laøm thô töï do, moïi chuyeän laø do baïn. Kyõ naêng cuûa baïn phaûi cao. Leõ dó nhieân, neáu baïn laø Walt Whitman, noäi löïc thaâm haäu chæ muoán baät ra thoâi, baïn cöù laøm thô töï do, vaø ñaây laø moät ñieàu ñaùng laøm. Chuyeän naøy ñaâu xaåy ra cho nhieàu ngöôøi trong soá chuùng ta. Toâi ñaõ gaëp phaûi loãi laàm naøy, khi in taäp thô ñaàu. Toâi ñoïc Whitman, vaø töôûng chuyeän deã. Bôûi vaäy lôøi khuyeân cuûa toâi ñoái vôùi nhöõng nhaø thô treû, laø haõy baét ñaàu baèng nhöõng theå thô coå ñieån; chæ sau ñoù, môùi trôû thaønh caùch maïng ñöôïc. Toâi nhôù moät nhaän xeùt cuûa Oscar Wide — moät nhaän xeùt ñaày chaát tieân tri. OÂng noùi: “Neáu khoâng coù thô vaàn, chuùng ta ñeàu trôû thaønh thieân taøi”. Ñaây laø chuyeän ñang xaåy ra ngaøy hoâm nay, ít ra laø taïi xöù toâi. Haàu nhö ngaøy naøo toâi cuõng nhaän ñöôïc nhöõng cuoán thô cuûa nhöõng thieân taøi hoaëc maáp mí thieân taøi: nghóa laø nhöõng cuoán thô hình nhö chaúng coù moät chuùt yù nghóa naøo ñoái vôùi toâi. Ngay caû nhöõng aån duï ôû trong ñoù, toâi khoâng theå naøo nhaän ra ñöôïc. AÅn duï ñeà nghò moät noái keát, giöõa hai söï vaät. Nhöng trong nhöõng cuoán thô ñoù, toâi chaúng nhìn thaáy baát cöù moät noái keát naøo. Toâi ñaõ phaïm vaøo laàm laãn

60 • TC THÔ 11

thieân taøi nhö vaäy, trong taäp ñaàu, taäp hai cuõng vaäy, vaø coù leõ ngay caû taäp ba; vaø roài toâi khaùm phaù ra, coù moät ñieàu gì thöïc söï huyeàn aûo, vaø khoâng theå naøo caét nghóa ñöôïc, veà moät baøi sonnet: noù coù theå ñeû ra ñuû thöù, ñuû loaïi thô, khaùc nhau. Noùi toùm laïi ñieàu toâi muoán noùi ôû ñaây: chaïy ñöôøng daøi, ñeå phaù luaät, baïn phaûi bieát veà luaät. Chuyeän hieån nhieân, nhöng maëc duø hieån nhieân, coù veû nhö haàu heát caùc nhaø thô treû cuûa chuùng ta khoâng hieåu — thì haõy ñeå rieâng maáy nhaø thô giaø ra moät beân, nhö toâi chaúng haïn. Coøn moät chuyeän lyù thuù nöõa laø: taïi sao toâi thænh thoaûng laïi laøm thô töï do, ñoâi luùc laïi thô vaàn. Nhöõng baøi thô cuûa toâi ñaõ ñöôïc laøm ra nhö theá naøo? Toâi coù theå ñang xuoáng phoá, hay ñang leân xuoáng caàu thang ôû Thö vieän Quoác gia — Toâi ñang nghó tôùi Buenos Aires — vaø baát thình lình toâi bieát coù chuyeän gì ñoù saép söûa xaåy ra... Roài thì toâi ngoài xuoáng. Toâi ñeå taâm ñeán ñieàu saép xaåy ra. Coù theå laø moät caâu chuyeän, coù theå moät baøi thô, hoaëc töï do, hoaëc thô vaàn. Ñieàu quan troïng, luùc naøy, laø ñöøng can thieäp moät caùch thoâ baïo. Chæ sôï tham voïng, khoâng sôï Thaàn Thi, Baø Chuùa Thô, hoaëc tieàm thöùc — neáu baïn thích huyeàn thoaïi hoïc hieän ñaïi — ñeán vôùi chuùng ta. Roài thì, ñuùng luùc — neáu toâi ñöøng töï löøa roái, hoaëc ñöøng laøm roái muø moïi chuyeän — toâi coù ñöôïc moät doøng, coù khi chæ moät yù nieäm mô hoà — moät “thoaùng naøng”, coù leõ vaäy — naøng thô. Roài moät chuùt môø môø aûo aûo ñoù tuï laïi, vaø toâi nghe coù tieáng noùi trong toâi. Nhòp cuûa tieáng noùi ñoù cho bieát, coù neân laøm thô, raèng ñaây laø moät baøi thô töï do, hay thô vaàn. Coøn moät caùch khaùc, toâi nghó noù khoâng toát, ñoù laø coù raép taâm tröôùc. Troø naøy, toâi cuõng ñaõ thöû roài. Caùch ñaây moät hai ngaøy, baát thình lình, toâi nhaän ra mình coù moät raép taâm, veà moät baøi thô. Nhöng haõy coøn quaù sôùm ñeå laøm baát cöù ñieàu gì. Phaûi ñôïi thôøi gian, traùi chín seõ ruïng thoâi. Taát caû chæ ñeå noùi leân moät ñieàu: Thi ca ñöôïc trao cho thi só (Poetry is given to the poet). Toâi khoâng nghó, moät nhaø thô cöù thích laø ngoài xuoáng, roài vieát. Neáu anh ta laøm vaäy, chaúng coù gì ra hoàn ñöôïc vieát ra. Toâi laøm heát söùc, ñeå thoaùt khoûi söï caùm doã ñoù. Toâi vaãn thöôøng töï hoûi, vôùi söï kinh ngaïc thöïc söï, laøm sao toâi vieát noåi moät vaøi taäp thô! Nhöng toâi thöôøng ñeå nhöõng baøi thô kyø keøo, naøi næ toâi, vaø ñoâi luùc, chuùng thaät böôùng bænh, trô treõn. Roài toâi nghó, “neáu mình khoâng vieát ra, noù cöù laøm khoå mình hoaøi; caùch toát nhaát laø vieát noù ra”. Moãi laàn nhö vaäy, toâi theo ñuùng lôøi khuyeân cuûa Horace, laø ñeå noù qua moät beân, chöøng moät tuaàn leã, hay möôøi ngaøy. Vaø, leõ töï nhieân, toâi kieám ra nhöõng loãi, vaø toâi söûa. Sau vaøi laàn nhö vaäy, toâi bieát laø khoâng theå naøo laøm toát hôn. Neáu tieáp tuïc, chæ laøm haïi baøi thô. Theá laø toâi in noù.

In thô haû? Taïi sao ? Alfonso Reyes, nhaø thô Mexico vó ñaïi nhaát, noùi vôùi toâi: “Chuùng ta phaûi in nhöõng gì chuùng ta vieát, bôûi vì neáu chuùng ta khoâng laøm, chuùng ta cöù tieáp tuïc thay ñoåi noù, vôùi ñuû moïi bieán ñieäu, vaø chuùng ta chaúng theå naøo ñi xa hôn ñieàu naøy.” Bôûi vaäy, ñieàu toát nhaát, laø in ra, roài lo chuyeän khaùc. Toâi bieát raát ít, veà taùc phaåm cuûa rieâng toâi, theo kieåu naèm loøng, bôûi vì, toâi khoâng thích ñieàu toâi vieát. Söï thöïc, toâi caûm thaáy, caùi coõi rieâng cuûa mình ñöôïc dieãn taû thaät tuyeät vôøi, ôû thô “ngöôøi”, bôûi vì toâi bieát

TC THÔ 11 • 61

moïi sôû ñoaûn cuûa toâi, moïi khieám khuyeát cuûa toâi; toâi bieát doøng thô “laï” naøy yeáu, vaø cöù nhö theá. Toâi ñoïc thô ngöôøi theo kieåu khaùc: khoâng bao giôø nhìn thaät gaàn. Vaø baây giôø, tröôùc khi chuùng ta ñoïc moät baøi thô cuûa toâi, coù ai coù caâu hoûi naøo khoâng? Toâi raát caûm ôn nhöõng caâu hoûi, vaø cuõng neân noùi theâm, toâi khoâng thích söï nhaát trí.

Q: Veà thô vaàn, oâng coù nghó laø, taát caû tuøy thuoäc vaøo loaïi thô maø oâng ñaõ tröôûng thaønh?

Borges: Caâu hoûi thaät kyø cuïc. Coù veû nhö oâng coù quaù ít toø moø, veà quaù khöù. Neáu oâng vieát baèng tieáng Anh, thì ñoù laø moät truyeàn thoáng. Ngoân ngöõ, töï thaân, laø moät truyeàn thoáng. Taïi sao khoâng theo truyeàn thoáng thaät daøi, thaät xuaát saéc cuûa nhöõng nhaø thô sonnet, thí duï vaäy? Toâi nhaän thaáy thaät laï luøng, khi boû qua theå thô (form). Noùi cho cuøng, ít nhaø thô laøm thô töï do hay, nhöng raát nhieàu nhaø thô baäc thaày, ôû nhöõng theå thô khaùc. Ngay caû Cummings cuõng coù nhieàu baøi sonnet thaät tuyeät. Toâi coù thuoäc moät soá baøi. Toâi khoâng nghó oâng coù theå gaït boû taát caû quaù khöù. Neáu laøm vaäy, oâng seõ gaëp ruûi ro khi khaùm phaù ra nhöõng ñieàu ñaõ ñöôïc khaùm phaù roài. Ñieàu naøy laø do söï thieáu toø moø. Chaúng leõ oâng heát toø moø veà quaù khöù? Khoâng toø moø veà nhöõng baïn thô theá kyû naøy? Theá kyû tröôùc? Theá kyû 18? John Donne chaúng laø gì ñoái vôùi oâng? Hay laø Milton? Thaät söï toâi khoâng theå, ngay caû ñeå “baét ñaàu”, traû lôøi caâu hoûi cuûa oâng.

Q: Lieäu chuùng ta coù theå ñoïc nhöõng nhaø thô quaù khöù, roài dieãn giaûi nhöõng gì hoïc ñöôïc, baèng thô töï do?

Borges: Ñieàu toâi khoâng hieåu ñöôïc, ñoù laø, taïi sao oâng laïi muoán baét ñaàu, baèng moät ñieàu thaät khoù, thí duï nhö thô töï do?

Q: Nhöng toâi thaáy khoâng khoù. Borges: Well, toâi khoâng bieát thô baïn laøm, thaät khoù maø noùi. Vaán ñeà

coù theå laø, laøm thì deã, nhöng ñoïc thì khoù. Trong haàu heát tröôøng hôïp, coù söï löôøi bieáng. Leõ dó nhieân, coù nhöõng ngoaïi leä. Thí duï Whitman, Sandburg, Edgar Lee Masters. Moät trong nhöõng laäp luaän cuûa thô töï do, ñoù laø ngöôøi ñoïc bieát, ñöøng troâng mong laáy ra ñöôïc töø ñoù moät thoâng tin naøo; hoaëc phaûi tin vaøo moät ñieàu gì ñoù — khaùc vôùi moät trang thô xuoâi, voán thuoäc veà vaên chöông cuûa tri thöùc, chöù khoâng phaûi vaên chöông cuûa quyeàn löïc.

Q: OÂng coù nghó, coù theå taïo ra nhöõng theå thô môùi? Borges: Lyù thuyeát coù theå ñuùng. Nhöng ñieàu toâi muoán noùi, vaø chöa

noùi ra ñöôïc, ñoù laø baét buoäc phaûi coù moät caáu truùc; vaø neáu baét ñaàu baèng moät caáu truùc hieån nhieân, nhö vaäy vaãn deã daøng hôn. Phaûi coù caáu truùc thoâi. Mallarmeù coù noùi: “Chaúng coù caùi goïi laø thô xuoâi (prose); ñuùng vaøo luùc baïn lo tôùi nhòp ñieäu, noù trôû thaønh thô (verse).” Stevenson cuõng noùi ñaïi khaùi nhö vaäy: “Söï khaùc bieät giöõa thô vaø thô xuoâi laø do khi baïn ñang ñoïc” — oâng muoán noùi nhöõng theå thô coå ñieån — “baïn mong moät ñieàu, theá laø baïn coù”. Noùi ngaén goïn, söï khaùc bieät giöõa moät sonnet cuûa Keats, vôùi moät trang

62 • TC THÔ 11

thô töï do cuûa Whitman, thí duï vaäy, ñoù laø baøi sonnet, caáu truùc cuûa noù hieån nhieân — thaønh ra deã laøm — trong khi neáu baïn thöû laøm moät baøi thô nhö “Children of Adams” or “Song of Myself”, baïn phaûi töï mình bòa ñaët ra moät caáu truùc cuûa rieâng baïn. Khoâng coù caáu truùc, baøi thô seõ chaúng coù hình daïng, vaø toâi nghó, noù chaúng theå chòu noåi moät chuyeän nhö theá ñaâu. Vaäy thì baây giôø, haõy laøm moät baøi. Coù leõ chuùng neân baét ñaàu vôùi “Thaùng Saùu 1968”. Baøi thô coù tính töï thuaät, ít ra toâi nghó, noù laø vaäy. Toâi caûm thaáy haïnh phuùc, khi ñang vieát baøi thô, nhöng coù theå toâi khoâng caûm thaáy haïnh phuùc, nhö toâi ñaõ nghó. Baïn toâi, Norman Thomas di Giovanni seõ ñoïc baûn dòch cuûa oâng, vaø chuùng ta seõ ngöøng ñeå baøn luaän, ôû moät soá ñoaïn.

Thaùng Saùu 1968 Vaøo moät buoåi chieàu vaøng, hay trong söï laëng leõ maø bieåu töôïng cuûa noù coù theå laø moät buoåi chieàu vaøng, moät ngöôøi ñaøn oâng xeáp saùch cuûa anh ta leân keä, caûm thaáy muøi giaáy, da thuoäc, vaûi bìa vaø söï haøi loøng do thoùi quen, vaø söï goïn gaøng, ngaên naép. Stevenson vaø oâng baïn Scotsman kia, Andrew Lang, baèng con ñöôøng huyeàn aûo, seõ tieáp tuïc caâu chuyeän dang dôû, bôûi nhöõng ñaïi döông, vaø caùi cheát, vaø Alfonso Reyes seõ haøi loøng ñöôïc chia xeû moät khoaûng khoâng gaàn keà vôùi Virgil. (Saép xeáp thö vieän laø laøm ngheä thuaät pheâ bình, theo ñöôøng loái thaàm

laëng vaø khieâm toán)Ngöôøi ñaøn oâng, voán muø, bieát oâng ta chaúng coøn ñoïc ñöôïc nhöõng cuoán saùch maø oâng ta ñang xeáp, chuùng cuõng chaúng giuùp oâng vieát cuoán saùch, cuoái cuøng coù theå bieän

minh oâng ta, nhöng vaøo buoåi chieàu coù leõ vaøng, oâng ta mæm cöôøi vôùi soá meänh kyø laï cuûa mình vaø caûm thaáy moät haïnh phuùc ñaëc bieät, ñeán töø nhöõng ñieàu maø chuùng ta quen bieát vaø yeâu thöông.

Di Giovanni: June 1968

On a golden evening, or in a quietness whose symbol might be a golden evening...

TC THÔ 11 • 63

Borges: Troïn ñieåm cuûa baøi thô, ñoù laø nieàm haïnh phuùc khaùc thöôøng toâi caûm thaáy, khi trôû laïi vôùi nhöõng cuoán saùch cuûa rieâng toâi vaø ñeå noù leân keä. Toâi töï nghó thaät kheùo leùo khi laøm. Söï kieän ngöôøi ñaøn oâng (ngöôøi ñoù laø toâi) muø thaáp thoaùng suoát baøi thô.

Di Giovanni: Toâi phaûi nhaéc nhôû baïn moät ñieàu, chuyeän naøy xaåy ra ngay sau khi baïn trôû veà sau moät naêm ôû Harvard, vaø baïn ñang coù phoøng ôû môùi. Trôû laïi vôùi nhöõng cuoán saùch cuûa baïn sau moät thôøi gian vaéng maët daøi chaéc chaén laø thuù vò laém.

Borges: Leõ dó nhieân. Toâi vöøa trôû laïi thaønh phoá queâ höông. Toâi laïi ñöôïc sôø vaøo nhöõng cuoán saùch. Toâi caûm thaáy chuùng, tuy nhieân khoâng coøn ñoïc ñöôïc.

Di Giovanni: On a golden evening, or in a quietness whose symbol might be a golden evening...

Borges: Ñaây loaùng thoaùng söï muø loaø. Toâi ñaâu bieát chieàu vaøng, bôûi vì toâi ñaâu nhìn thaáy. Toâi noùi gaàn noùi xa ñeán söï muø loøa. Haïnh phuùc, vaø söï muø loaø laø nhöõng ñeà taøi chính cuûa baøi thô. Baïn thaáy ñaáy, “in a quietness whose symbol might be a golden evening”. Noùi cho cuøng, toâi chæ bieát, trôøi böõa ñoù xaáu.

Di Giovanni: ...a man sets up his books on the waiting shelves, feeling the parchment and leather and cloth...

Borges: Baïn laïi thaáy ôû ñaây, söï gôïi yù, ngöôøi ñaøn oâng muø. Nhöng baïn khoâng bieát hieån nhieân ñieàu ñoù. Khoâng coù gì ñöôïc noùi, veà nhöõng cuoán saùch, hay nhöõng doøng chöõ, Ngöôøi ñaøn oâng ñang vui vôùi nhöõng cuoán saùch, khoâng phaûi baèng maét, nhöng vôùi nhöõng ngoùn tay.

Di Giovanni: ... and the satisfaction given by the anticipation of a habit and the establishment of order

Borges: Khi toâi xeáp nhöõng cuoán saùch leân keä, toâi bieát roài toâi seõ nhôù choã, vaø ngaøy naøy seõ ñöùng ñaây, cho bao nhieâu ngaøy haïnh phuùc seõ tôùi. Coøn moät ñieàu nöõa, ñaây chæ laø baét ñaàu, vieäc laøm hoâm nay seõ tieáp tuïc, töông lai laø chuyeän coù theå, bieát ñaâu ñaáy...

Di Giovanni: Stevenson and that other Scotsman, Andrew Lang...

64 • TC THÔ 11

Borges: Hoï laø nhöõng taùc giaû ruoät cuûa toâi, vaø laø baïn. Di Giovanni: ... will here pick up again, in a magic way, the leisured conversation broken off by oceans and by death...

Borges: Bôûi vì Stevenson cheát tröôùc Anrew Lang. Andrew Lang ñaõ vieát moät baøi tuyeät vôøi veà oâng ta, trong cuoán saùch Nhöõng Cuoäc Phieâu Löu Giöõa Nhöõng Cuoán Saùch. Hoï laø baïn beø gaén boù vôùi nhau, vaø toâi nghó hoï ñaõ coù nhöõng laàn troø chuyeän vaên chöông thaät soâi noåi. Toâi thaät söï yeâu meán, nhö theå quen bieát hoï. Neáu phaûi laøm moät baûn danh saùch nhöõng baïn beø, toâi seõ ñeå caû hai vaøo. Maëc duø coù theå hoï khoâng öa boä voù cuûa toâi, nhöng chaéc laø cuõng khoaùi, khi nghó hoï ñöôïc yeâu meán, qua taùc phaåm, bôûi moät tay Nam Myõ laøng nhaøng, chia lìa haún vôùi hoï, veà thôøi gian vaø nôi choán.

Di Giovanni: ... and Alfonso Reyes surely will be pleased to share space close to Virgil.

Borges: Toâi nhaéc tôùi Alfonso Reyes bôûi vì oâng laø moät trong nhöõng ngöôøi baïn tuyeät vôøi toâi coù ñöôïc. Khi toâi coøn laø moät thanh nieân ôû Buenos Aires, Reyes tieân ñoaùn toâi seõ laø moät nhaø thô. Neân nhôù, oâng ta ñaõ thöïc söï noåi tieáng. Ñaõ laøm môùi vaên xuoâi Taây Ban Nha, vaø laø moät nhaø vaên raát tuyeät vôøi. Toâi nhôù toâi thöôøng göûi baûn thaûo cho oâng, vaø oâng ñoïc, khoâng chæ nhöõng gì ñaõ ñöôïc vieát ra, maø luoân caû nhöõng gì toâi toan tính vieát. Virgil ñöôïc nhaéc tôùi, bôûi vì oâng ta ñöùng theá cho thô ca. Chesterton, moät nhaø hieàn giaû khoân ngoan ñaõ noùi veà moät ngöôøi bò buoäc toäi baét chöôùc Virgil, raèng moùn nôï ñoái vôùi Virgil laø moùn nôï ñoái vôùi thieân nhieân. AÀaây khoâng phaûi laø vaán ñeà ñaïo vaên. Virgil coù ôû ñaây, nhö coù ôû moïi thôøi. Neáu chuùng ta laáy ra moät doøng thô cuûa Virgil, chuùng ta neân noùi laø chuùng ta laáy moät doøng töø maët traêng, töø baàu trôøi, hoaëc töø caây coái. Vaø leõ dó nhieân, toâi bieát Reyes, ôû thieân ñöôøng rieâng, oâng ta seõ haøi loøng khi thaáy mình caän keà Virgil. Duø sao, toâi nghó söï saép xeáp nhöõng cuoán saùch trong thö vieän — theo ñöôøng höôùng dung hoøa, khieâm toán nhaát — laø moät loaïi pheâ bình vaên hoïc.

Di Giovanni: Thì cuõng vaãn nhöõng doøng ñoù, trong baøi thô, Borges... (To arrange a library is to pratice, in a quiet and modest way, the art of criticism.)

Borges: Ñuùng vaäy, toâi thaät söï khoâng theå bòa ñaët. Toâi laïi rôùt truùng nhaø vaên nho nhoû Nam Myõ, Borges.

Di Giovanni: The man, who is blind...

Borges: Baây giôø baïn bieát roõ söï kieän ngöôøi ñaøn oâng muø. Chuùng ta coù theå goïi ñaây laø nhoùm chöõ chuû yeáu, söï kieän trung taâm — yù nghó veà haïnh

TC THÔ 11 • 65

phuùc trong söï muø loøa. Toâi khoâng noùi ngöôøi ñaøn oâng thì muø, noùi vaäy quaù xoã xaøng, quaù khaúng ñònh. Nhöng, “tieän ñaây, nghe qua roài boû, oâng ta muø”, noùi nhö vaäy hieäu quaû hôn, toâi nghó vaäy. Ñoù laø moät gioïng noùi khaùc. Nhö theå cöïc chaúng ñaõ, baïn phaûi ñöa ra chi tieát ñoù.

Di Giovanni: ... knows that he can no longer read the handsome volumes he handles and that they will not help him write the book which in the end might justify him...

Borges: Vaøo luùc ñoù, toâi coù quaù nhieàu keá hoaïch vieát. Toâi hy voïng vieát moät cuoán veà Coå Thi Anh, vaø coù leõ moät cuoán tieåu thuyeát, hay moät taäp truyeän. Cuøng luùc, toâi nghi ngôø, lieäu sau cuøng toâi coù theå laøm ñöôïc nhö vaäy. Duø sao nhöõng toan tính, toâi muoán noùi, nhöõng cuoán saùch ñoù, cuõng laø moät söï khuyeán khích mang tính baïn beø.

Di Giovanni: Nhöng baïn ñaõ vieát hai cuoán saùch, keå töø baøi thô naøy. Borges: Well, I am sorry. Toâi phaûi xin loãi. Toâi khoâng theå traùnh ñöôïc,

ba chuyeän vieát laùch — ñuùng laø moät thoùi quen xaáu! Toâi coù moät caâu chuyeän nhoû, khoâng theå keå vôùi taát caû nhöng vôùi töøng ngöôøi thì ñöôïc, chuyeän taâm tình maø. Toâi nhôù ñaõ noùi veà moät ngoïn löûa xöa cuûa toâi. Naøng laø moät ngöôøi ñaøn baø ñeïp nhaát Buenos Aires. Toâi yeâu naøng, nhöng naøng luoân luoân ruoàng raãy toâi. Laàn ñaàu tieân, naøng laøm moät cöû chæ, coù nghóa nhö vaày: “Khoâng! Ñöøng ñeà nghò chuyeän hoân nhaân vôùi toâi”. Khi moïi chuyeän ñaõ keát thuùc, giöõa hai ñöùa coù caû kho chuyeän cöôøi. Moät laàn toâi baûo baø ta: “Chuùng mình quen nhau vaäy laø ñaõ laâu laém roài, naøo baây giôø...” Toâi ñang tính ñoåi qua gioïng caûi löông. Theá laø baø ta noùi: “Khoâng, toâi chæ laø moät thoùi quen xaáu.” Vaø toâi coù thoùi quen xaáu vieát laùch. Toâi khoâng theå ngöøng ñöôïc.

Di Giovanni: ... but on this evening that perhaps is golden... Borges: Moät nhaéc nhôû khaùc, veà söï muø loøa. Di Giovanni: ... he smiles at his strange fate and feels that special happiness... Borges: Bôûi vì muø vaø caûm thaáy thích thuù vì sôû höõu nhöõng cuoán saùch

laø moät soá meänh laï luøng. Di Giovanni: ... which comes from things we know and love. Borges: Caû baøi thô noùi chung, mang tính töï thuaät. Neân thöû laàn nöõa,

treân cuøng kinh nghieäm. Nhöng laàn naøy, toâi noùi, “mình seõ phoùng theâm ra, vaø queân haún baûn thaân môùi ñöôïc; moät chuyeän thaàn tieân, hay nguï ngoân — coù leõ theo kieåu Kafka.” Toâi thì tham voïng cuøng mình, vaø baây giôø vaãn vaäy! Duø sao cuoái cuøng toâi cuõng vieát ñöôïc moät baøi thô Trung Hoa dôûm. Baïn thaáy,

66 • TC THÔ 11

ñaây laø moät baøi thô Trung Hoa, vì raát nhieàu chi tieát. Vaãn kinh nghieäm “June 1968”, ñaây laø moät hoùa thaân. Ñoäc giaû tình côø coù theå khoâng thaáy. Nhöng toâi bieát chuùng laø moät — lôøi noùi danh döï.

Ngöôøi Giöõ Nhöõng Cuoán Saùch

Söøng söõng nôi ñaây: Nhöõng khu vöôøn, nhöõng mieáu ñeàn vaø lyù do cuûa nhöõng mieáu ñeàn;

ñuùng: aâm nhaïc, ñuùng: nhöõng töø; hình saùu ñieåm saùu möôi-boán; nhöõng buoåi leã; chuùng laø söï uyeân thaâm

ñoäc nhaát oâng trôøi daønh cho con ngöôøi; söï daãn daét cuûa vò thöôïng hoaøng maø luaät leä tuyeät haûo ñaõ ñöôïc phaûn chieáu trong vuõ truï, voán phaûn chieáu ngöôøi, cho neân nhöõng con soâng giöõ laáy bôø vaø nhöõng caùnh ñoàng töø boû traùi; thaáp thoaùng boùng kyø laân bò thöông, moät kyû nguyeân ñoùng laïi; nhöõng luaät phaùp thieân thu bí aån; söï haøi hoøa cuûa theá giôùi. Nhöõng ñieàu naøy, hay kyù öùc cuûa chuùng thì ôû ñaây trong nhöõng cuoán saùch, toâi ngaém chuùng trong ngoïn thaùp cuûa toâi. Treân nhöõng con ngöïa bôøm xôøm, ngöôøi Moâng coå töø mieàn Baéc ñoå xuoáng, laøm coû nhöõng binh ñoaøn ñöôïc Thieân Töû ra leänh tröøng phaït toäi phaïm thöôïng cuûa hoï. Hoï caét coå, ñöa leân daøn hoûa, gieát keû döõ, ngöôøi laønh, gieát keû noâ leä bò xieàng vaøo cöûa caên nhaø ngöôøi chuû, söû duïng ñaøn baø roài ruoàng boû. Vaø cöù theá hoï phi ngöïa veà phöông Nam, ngaây thô nhö hoå baùo, ñoäc aùc nhö dao gaêm. Höøng ñoâng, cha cuûa cha toâi ñaõ cöùu nhöõng cuoán saùch. Baây giôø chuùng ôû trong ngoïn thaùp, nôi toâi naèm, goïi veà nhöõng ngaøy ñaõ thuoäc veà nhöõng ngöôøi khaùc, nhöõng ngaøy xa vôøi vôïi, nhöõng ngaøy cuûa quaù khöù.

Trong maét toâi khoâng coù nhöõng ngaøy. Nhöõng keä saùch vöôn cao, vöôït quaù nhöõng naêm thaùng ñôøi toâi, nhöõng lôùp buïi, vaø giaác nguû quanh thaùp.

TC THÔ 11 • 67

Sao cöù töï huyeãn mình? Söï thöïc laø toâi chaúng bao giôø hoïc ñoïc, nhöng thaät deã chòu khi nghó raèng, töôûng töôïng, hay quaù khöù chi chi ñoù, ñeàu nhö nhau, ñoái vôùi keû gaàn keà mieäng loã, töø ngoïn thaùp oâng ta nhìn xuoáng nôi xöa kia voán laø moät thaønh phoá, nay trôû thaønh moät vuøng hoang daïi. Ai caám toâi mô moäng, ñaõ coù moät thôøi, khi toâi giaûi ra söï uyeân thaâm, vaø nhöõng con chöõ vôùi baøn tay thaän troïng? Teân toâi laø Hoaøng. Toâi laø ngöôøi giöõ nhöõng cuoán saùch — nhöõng cuoán naøy coù leõ laø nhöõng cuoán cuoái cuøng, bôûi vì ngöôøi ta chaúng bieát gì veà Thieân Töû hay laø veà soá phaän cuûa Ñeá Quoác. Nôi ñaây, treân nhöõng keä cao, cuøng moät thôøi gian gaàn vaø xa, bí maät vaø coù theå thaáy ñöôïc, nhö nhöõng vì sao. Ñaây söøng söõng — nhöõng khu vöôøn, nhöõng mieáu ñeàn.

Di Giovanni: “The Keeper of the Books” Here they stand: gardens and temples and the reason for temples...

Borges: Baïn thaáy ñaáy, nhöõng khu vöôøn, mieáu ñeàn laøm nghó tôùi moät ñieàu chi hoang xöa, man rôï.

Di Giovanni: Exact music and exact words; the sixty-four hexagrams...

Borges: Toâi ñang nghó ñeán The Book of Changes, hay I Ching, vaø nhöõng hình saùu ñieåm, moãi caùi coù saùu haøng.

Di Giovanni: ... ceremonies, which are the only wisdom that the Firmament accords to men....

Borges: Ñaây laø toâi ñang coá laøm ngöôøi Trung Hoa. Baïn coù hình saùu ñieåm, nhöõng buoåi leã, vaø oâng trôøi.

Di Giovanni: ... the conduct of that emperor whose perfect rule was reflected in the world, which mirrored him...

68 • TC THÔ 11

Borges: Ñaây laø töø Khoång Töû — baûn dòch, leõ dó nhieân. Di Giovanni: ... so that rivers held their banks and fields gave up their fruit; the wounded unicorn that’s glimpsed again... Borges: Ñaây laø tieåu söû, hoaëc truyeàn thuyeát veà Khoång Töû. Hình nhö

khi baø meï oâng sanh, kyø laân xuaát hieän (toâi ñaõ nhìn thaáy hình con kyø laân ñoù), vaø soâng baét ñaàu chaûy töø söøng kyø laân. Thôøi gian qua ñi, kyø laân trôû laïi, vaø Khoång Töû luùc ñoù bieát raèng soá mình ñaõ heát. Chuùng ta cuõng nghó tôùi Mark Twain vaø Sao Choåi Halley. Ñaây laø nhöõng ñieàu kyø dieäu xuaát hieän vaø bieán maát cuøng luùc — kyø laân vaø Khoång Töû, sao choåi vaø Mark Twain.

Di Giovanni: ... marking an era’s close... Borges: “kyû nguyeân ñoùng laïi” coù veû quaù ñöông ñaïi. Thôøi toâi ngöôøi

ta noùi “ñem cho choù”. Chieáu theo söï kieän, moät xöù sôû luoân bò ñem cho choù, nhöng, baèng moät caùch naøo ñoù, laïi ñöôïc cöùu vôùt.

Di Giovanni: ... the secret and eternal laws; the harmony of the world. Borges: Caùi naøy thì “Taàu” ñaëc, vaø laïi coù tính tieân tri, toâi nghó vaäy. Di Giovanni: These things or their memory are here in books that I watch over in my tower. Borges: Toâi trôû laïi vôùi baøi thô ñaàu, nguaù trang laøm moät ngöôøi Trung

Hoa. Di Giovanni: On small shaggy horses, the Mongols swept down from the North... Borges: Phaûi laø ngöïa nhoû, bôûi vì neáu toâi vieát “On high shaggy horses”,

coi boä huy hoaøng, huøng vó quaù. Ngöïa con, cho chaéc aên. Di Giovanni: ... destroying the armies ordered by the Son of Heaven to punish their desecrations. Borges: ÔÛ ñaây, toâi muoán ñoäc giaû caûm thaáy thöông haïi vì Thieân Töû,

ngöôøi ñaõ ñöa quaân ñoäi ñi tröøng phaït nhöõng ngöôøi Moâng Coå, thay vì vaäy, laïi bò ñaùnh baïi.

Di Giovanni: They cut throat... Borges: Toâi phaûi xin loãi taát caû veà chuyeän caét coå ôû ñaây. Toâi voán daân

Argentine, vaø ñaây laø moät thoùi quen. Di Giovanni: They cut throat and sent up pyramids of fire,

TC THÔ 11 • 69

slaughtering the wicked and the just, slaughtering the slave chained to his master’s door... Borges: Hình nhö ñaây laø moät thoùi queân ôû daân Ñoâng phöông. Trong

Chuang Tzu coù noùi veà moät ngöôøi bò xieàng vaøo cöûa. Roài trong Salammboâ cuûa Flaubert, khi Hannibal böôùc vaøo gaëp nhöõng kho taøng cuûa oâng ta, trong coù ngöôøi noâ leä bò xieàng.

Di Giovanni: ... using the women and casting them off. And on to the South they rode, innocent as annimals of prey, cruel as knives. Borges: Vaâng, toâi nghó hoï gioáng choù soùi hôn laø ngöôøi. Di Giovanni: In the faltering dawn my father’s father saved the books. Here they are in this tower where I lie calling back days that belonged to others, distant days, the days of the past. Borges: Moät caùi thaùp vì coù theå chæ coù noù laø coøn sau khi caû ngoâi laøng

bò huyû dieät. Töø thaùp, oâng ta coù theå nhìn thaáy nhieàu ñieàu. Vaø baây giôø toâi ñi tôùi söï kieän laø oâng ta khoâng theå nhìn.

Di Giovanni: In my eyes there are no days. The shelves... Borges: Baïn thaáy ñaáy, oâng ta luoân luoân noùi doái. Di Giovanni: ... stand very high, beyond the reach of my years, and leagues of dust and sleep surround the tower. Borges: Nguyeân baûn, toâi vieát “leuas de polvo y sueno”, ôû estancia cuûa

Alicia Jurado. Baø sau ñoù ñaõ söû duïng laøm nhan ñeà moät cuoán saùch. Di Giovanni: Why go on deluding myself? The truth is that I never learned to read, but it comforts me to think that what’s imaginary and what’s past are the same... Borges: Toâi trôû neân quaù loãi thôøi maát roài. Chæ thích maáy troø haáp hoái.

Toâi noùi veà moät ngöôøi ñaøn oâng, nhö bò muø, nhö bò maát khaû naêng ñoïc saùch, vaø roài teä haïi hôn nöõa, oâng ta muø chöõ, vaø chaúng bao giôø coù theå ñoïc. Soá phaän cuûa oâng ta toài teä hôn cuûa toâi. Toâi ít ra coøn ñoïc Stevenson, nhöng ngöôøi ñaøn oâng khoâng theå ñoïc nhöõng cuoán saùch veà söï uyeân thaâm cuûa taùc giaû.

Di Giovanni: ... that what’s imaginary and what’s past are the same to the man whose life is nearly over,

70 • TC THÔ 11

who looks out from his tower on what once was city and now turns back to wilderness. Borges: OÂng ta bieát ñieàu ñoù, tuy raèng thöïc söï khoâng nhìn thaáy. Di Giovanni: Who can keep me from dreaming that there was a time when I deciphered wisdom and lettered characters with acareful hand? My name is Hsiang... Borges: Toâi coù caùi teân töø Chuang Tzu, nhöng chaúng bieát ñoïc ra sao. Di Giovanni: ... I am the keeper of the books — these books which are perhaps the last, for we know nothing of the Son of Heaven or of the Empire’s fate. Borges: Ñaây laïi laø yù nghó veà maït kyø cuûa vaên minh. Di Giovanni: Here on the shelves they stand, at the same time near and far, secret and visible, like the stars.

Borges: Toâi laïi noùi veà söï hieän dieän bí aån cuûa nhöõng cuoán saùch maø baïn ñaõ coù trong baøi thô ñaàu. Baøi thô thöù nhì naøy coù theå ñöôïc coi nhö moät loaïi nguï ngoân, nhöng toâi vaãn ñang vieát noù töø kinh nghieäm rieâng tö.

Di Giovanni: Vaø doøng thô choùt: Here they stand — gardens, temples.

Borges: Vôùi söï ngaïc nhieân, toâi thaáy ñaây thöïc söï laø moät baøi thô hay — cho duø toâi laø taùc giaû. Toâi töï hoûi caùc baïn nghó sao veà noù?

Q: Lieäu oâng ta vaãn coù theå nhìn thaáy nhöõng khu vöôøn, nhöõng mieáu ñeàn, töø beân trong thaùp?

Borges: Khoâng, oâng ta khoâng theå. Caû ngoïn thaùp ñaõ bò huyû dieät. Ñaây laø yù nghóa: beân trong nhöõng cuoán saùch, moät traät töï ñaõ maát vaãn coù theå tìm ñöôïc laïi — vaên minh. Toâi nghó veà vaên minh, trong baøi thô naøy, nhö laø noù ñaõ bò huyû dieät bôûi nhöõng ngöôøi Moâng Coå. Coøn nöõa, raèng traät töï ñoù — vaên minh AÙ chaâu, nôi taát caû caâu chuyeän ñaõ xaåy ra, haõy giaû duï, moät theá kyû tröôùc ñoù, hay hôn — vaãn coøn ôû trong nhöõng cuoán saùch, duy coù ñieàu: khoâng ai coù theå giaûi maõ ñöôïc chuùng, bôûi vì ngöôøi ñaøn oâng naøy laø ngöôøi ñoäc nhaát coøn soáng, vaø oâng ta muø.

Nguyeãn Quoác Truï dòch

TC THÔ 11 • 71

ocTaVio Paz

Vuelta ● Trôû Veà

Gôûi Joseù Alvarado

Toát hôn ñöøng ñi veà laøng cuõvuøng thieân ñöôøng ñaõ bò khuynh ñaûo taét tieángtrong ñoå vôõ ñaïn bom Ramoùn Loùpez Velarde

AÂm tieáng ôû nhöõng goùc ñöôøng aâm tieángqua keõ tay maët trôøi hoà nhö chaát loûngboùng vaø aùnh saùng Ngöôøi thôï moäc huyùt gioùngöôøi baùn nöôùc ñaù huyùt gioù ba caây traàn bìñang huyùt gioù treân baõi chôï Nhöõng taøn laù voâ hìnhcuûa aâm thanh ñang daâng leândaâng leân Thôøi gianbò keùo caêng phôi khoâ treân maùi nhaø haøng phoáLaøng cuõ Mixcoac toâi ñöùng ñaây Nhöõng chöõ vöõa naùttrong nhöõng chieác thuøng thö Hoa giaáygoái maøu voâi traéng töôøng vaùch bò caùn deïp bôûi maët trôøimoät daáu tím chöõ vieát thaûo phoùng buùtcuûa maët trôøi

72 • TC THÔ 11

Toâi ñi trôû veà trôû veà laïi nôi toâi rôøi boûhay nôi ñaõ rôøi boû toâi Trí nhôùbìa vöïc ban-coângnhìn xuoáng vöïc thaúm hö khoâng

Toâi ñi maø khoâng heà ñi tôùiVaây buûa bôûi phoá thaønh caïn kieät khí trôøicaïn kieät thaân xaùc caïn kieätñaù laø goái laø ñaù moûng laùtcoû laø nöôùc laø maây noåiTaâm linh lung linh Tröanaén tay aùnh saùng doäi ñaäpguïc xuoáng trong moät phoøng giaáy coâng sôû hay treân veä ñöôøngtreân moät giöôøng beänh vieän caùi ñau phaûi cheát nhö theákhoâng ñaùng nieàm ñau Toâi nhìn luingöôøi khaùch qua ñöôøng aáy khoâng coù gì baây giôø ngoaøi söông muøkhôûi sinh cuûa nhöõng côn moäng döõsöï laây lan cuûa nhöõng aûnh töôïng lôû phongtrong buïng nhöõng chieác ñaàu laù phoåitrong döông vaät trong cöûa mình hoïc vieän vaø ñieän thôøtrong nhöõng raïp haùt boùng nhöõng ñaùm ñoâng boùng ma cuûa duïc voïngtrong nhöõng quaùn haøng nôi ñaây nôi kiacaùi naøy caùi noï trong nhöõng boùng muø cuûa ngoân ngöõtrong kyù öùc vaø nhöõng laâu ñaøi cuûa noùñaày cöùng nhöõng yù töôûng moïc nanh vuoát vaø söøng ngaøñaøn baày cuûa nhöõng yù lyù mang daïng theå dao kieámtrong nhöõng nhaø moà trong loøng phoá chôïtrong chieác gieáng cuûa nhöõng thaày tu

TC THÔ 11 • 73

trong chieác giöôøng cuûa göông soi vaø dao caïotrong coáng raõnh thuïy dutrong nhöõng moùn haøng tröng cöûa tieäman vò treân ngoâi cho chieâm ngöôõng maét nhìnCaây laù ñaïi naïnchín raõ döôùi ñaát Hoï ñang ñoáthaøng trieäu haøng trieäu tôø giaáy baïc cuõtrong Ngaân Haøng Mexico ÔÛ goùc phoá ôû saân chôïtreân nhöõng beä ñaù lôùn ôû quaûng tröôøngnhöõng Cha beà treân cuûa Giaùo hoäi Daân söïmoät phieân hoäi kín im lìm cuûa nhöõng anh heàchaúng phaûi chim ñaïi baøng chaúng phaûi loaøi baùo nhöõng luaät sö chim où nhoûchaâu chaáu thaønh ñoaøn caùnh möïc haøm döôùi raêng cöachoù soùi noùi tieáng buïng ñaùm thöông nhaân ñi baùn boùngnhöõng thoáng ñoác phuùc thieän tay troäm gaø maùiñieän thôø cho thaày phuø thuûy nuoâi raénbaøn thôø cho suùng ngaén dao to baûnlaêng taåm cho loaøi caù saáu ñeo caàu vai só quanmyõ töø tuyeân ngoân ñöôïc ñuùc thaønh töøng cuïm töø xi maêng

Kieán truùc teâ lieät nhaø phoá maéc laàyvöôøn töôïc coâng vieân boác röõa muoái nitrat noåi ñuïnnhöõng caên phoøng boû hoang nhöõng traïi leàu daân du muïc thaønh phoátoå kieán noâng traïi leân doøi döïng leân nhöõng phoá trong thaønh phoáñöôøng seïo doïc ngang nhöõng con heûm cuûa da thòt keû soángNhaø Quaøng Coâng Ty Toáng Taùng ñöùng beân cöûa tröng baøy quan taøinhöõng gaùi ñó truï coät cuûa ñeâm ñeo maët roãng

74 • TC THÔ 11

Qua raïng ngaøytrong quaùn bia troâi chieác kieáng treo töôøng khoång loà chaûy nöôùcnhöõng gaõ say coâ quaïnhquaùn nieäm buoåi tan röõa nhöõng khuoân maët cuûa mìnhMaët trôøi moïc leân töø chieác giöôøng xöông xaåukhoâng khí khoâng laø khoâng khí noù xieát coå khoâng baèng nhöõng caùnh tay nhöõng baøn tayBình minh xeù raùch nhöõng chieác maønThaønh phoámoät ñoáng chöõ ñoå vôõ

Gioùtreân nhöõng goùc phoá buïi baäm laät giôû giaáyNhöõng maãu tin hoâm qua coøn xa laïhôn laø bia ñaù coå töï Ba Tö ñaäp ra traêm maûnhNhöõng chöõ khaéc chaúng nguyeân laønh ngöõ ngoân manh muùnnhöõng daáu hieäu ñöùt lìa alt tlachinolli bò xeû ñoâi nöôùc chaùykhoâng coøn taâm ñieåm quaûng tröôøng cho nhoùm tuï vaø phong hieånkhoâng coøn tuyeán truïc nhöõng naêm giaûi taùnnhöõng chaân trôøi raû nguõ Hoï ñaõ daùn nhaõn leân thaønh phoátreân moïi cöûa treân moïi ñænh traùn daáu $Chuùng toâi bò buûa vaây toâi ñaõ veà nôi toâi khôûi söïThaéng ñöôïc hay thua? (Ngöôøi hoûilyù ñònh “baïi”, “thaønh”?Tieáng ca keû chaøi troâi leântöø bôø soâng khoâng chuyeån dòch

TC THÔ 11 • 75

Vöông Duy vaø ngöôøi baïn coøn ôû quan tröôøngmoät maùi tranh thö phoøng soi boùng nöôùc khoâng toâi khoâng tham chimoät vuøng aån vieân trí thöùcôû San Angel hay Coyoacaùn) Taát caû ñeàu ñöôïcneáu nhö taát caû ñeàu thua toâi ñi veà chính mìnhveà maûnh ñaát roäng giöõa chôï khoâng gian laø beân trongchaúng laø thieân ñöôøng bò khuynh ñaûo noù laø moät maïch ñaäp thôøi gianNhöõng nôi choán laø nhöõng nguoàn nöôùc gaëp caùnh ñaäp xuyeán xaocuûa nhöõng höõu theå trong moät khoâng gian khoaûnh khaéc Gioù thoåi tieángtrong nhöõng caây traàn bì suoái nöôùchaàu nhö aùnh saùng loûng vaø boùng nhöõng tieáng nhöõng lôøi cuûa nöôùcchaùy saùng chaûy ñi vaø maát moät cuïm phaûn-aûnhsoùt laïi trong tay toâi toâi ñi khoâng ñi tôùichuùng toâi khoâng bao giôø tôùi ñích khoâng bao giôø tôùi ñöôïc nôi chuùng toâi ñang laøkhoâng phaûi quaù khöù hieän taïi khoâng theå naøo naém baét. _

Thöôøng Quaùn chuyeån ngöõ

76 • TC THÔ 11

Ñoã Kh.

Bong Quaû

Bong quaû bong quaûBoùng la ñaøChuøn giaâyBaøn tay em moûiThaû

Bong quaûBoùng yeáu hôiChaâm chaämBay veà trôøi

Chaúng laøm sao boùng ôiLöûng lô ñöøng sôïDöôùi ñaát coù emChaúng laøm saoTreân cao coøn vôï

Nhôù Keû Boàng Caây

TC THÔ 11 • 77

Ñaøn Baø ôû Ñaâu Ñeïp Nhaát Theá Giôùi

Ñaøn baø ôû ñaâu ñeïp nhaát theá giôùi toâi khoâng bieátToâi ñi ñaây ñi ñoù nhöng toâi muø tòt

Khoâng phaûi ngöôøi ñaøn baø toâi vöøa gaëp ñeâm quaSaùng naøng laùi xe chôû toâi sang caây Caàu Quoác TeáCho aên xin 10 kip naøng cöôøi hieàn hoøaKhoâng phaûi ngöôøi ñaøn baø ngoài caïnh toâi treân maùy bayNghieâng mình ra cöûa kính naøng noùiSoâng Danube thöïc ra khoâng maøu xanh maø maét toâi cuõng vaäyKhoâng phaûi ngöôøi ñaøn baø beân vuù löng töng ñeo 2 quaû löïu ñaïnôû choát gaùc chuùc toâi ñi ñöôøng bình an

Ngöôøi ñaøn baø naøy ñeïp nhaát moät vaøi giaâyNgöôøi kia moät giôø coøn ngöôøi kia moät toái

Coù ngöôøi ñaøn baø ñeïp nhaát trong vaøi thaùngNhieàu luùc xaáu kinh tôûm roài vaãn ñeïp trôû laïiNhöng maáy naêm sau troâng thaáy nhìn chaùn ngaáy

Ngöôøi ñaøn baø ñeïp nhaát theá giôùi ôû trong phoøng taémNaøng côûi quaàn loùt ra ngoài xuoáng ñaùiNaøng maëc quaàn loùt vaøo trôû laïi roài ñaùnh raêngNaøng thoùt buïng vaøo nhìn mình trong göôngNgöôøi ñaøn baø naøy moãi saùng toâi moãi thaáySaùng hoâm nay ñeïp hôn saùng ngaøy caùch ñaây hai chuïc naêm

Ngöôøi Ñaøn Baø Naøo? (27/08/97)

78 • TC THÔ 11

N.P

Trong Quaùn Caø Pheâ

Ngöôøi nhìn nhau -- loã chaâu mai trong maétTuïm ba tuïm baûy -- phoøng thuû phaùo kíchLy caø pheâ ñen -- traùi mìn noå chaämLy caø pheâ söõa -- traùi phaù chöïc chôøChieán tranh ñaõ keát thuùc phaàn tö theá kyûKeû voã ngöïc toaøn thaéng cho mình laø ñænh cao trí tueäNhöng chaúng tìm ra ai laø keû chòu thuaCoù leõ chæ coù keû sa cô -- kieán tha boøVaø chieán tröôøng laïi baøy ra treân baøn ñaáu khaåuLöu löôïng haän thuø oà aït cuoán maát trí khoânKeû chau maøyNgöôøi trôïn maétHoài kyù traûi ñaày phuû heát ñaát nöôùc Vieät NamVaên chöông ñi tìm coâng nhaänTrong nöôùc laø con oác seânNgoaøi nöôùc laø con ruoài maäpNhaân danh ngöôøi laøm toân giaùoÑaøy ñoïa loøng tin tín ñoàNhaân danh ngöôøi laøm vaên hoùaVaên caùch taûi ñaïo hoang mangNhaân danh laù côø chính nghóaÑoäc toân yeâu nöôùc rieâng mìnhChuïp muõ boâi nhoïNhö doøng xe treân ñöôøng chaïy maõiCoù ai chòu khoù ngoài yeânTöï hoûi chính mìnhMình ñaõ laøm lôïi gì cho töï thaân cho gia ñình cho baø con cho toå quoác

TC THÔ 11 • 79

Hay chæ laø maïnh ñöôïc yeáu thuaÑaïp leân nhau vôùi moïi yù ñoàCöùu caùnh bieän minh cho phöông tieänGiöõa moät phöôøng muùa roáiTö baûn -- Coäng saûnTöï baûn thòt da caêng ñaày maùu ñoûThöøa söùc hoäi heø ñình ñaùmCoäng saûn ñoùi daøi laøm thaân traâu ngöïaÑaàu goái phaûi boøTrong nhöõng baøn troøn baøn vuoângVua cuõng laø thaèngToâi cuõng laø thaèngMaøu caø pheâ ñaõ nhuoäm ñen quaù khöù oâng chaMaït saùt nhau ñoøi vaïch laïi töông laiKyû nguyeân môùiVaên minh môùiChæ coù quaù khöù hoï laø saùng ngôøiVaø coù hoï môùi laø keû baïo ganTìm laïi baõi nöôùc daõi hoâm quaVoã ngöïcAnh huøng laøm neân lòch söûOÂi nhöõng baøn troøn baøn vuoângToäi nghieäp cho muøi caø pheâ ñaõ bò nhieãm oâ thôøi theá.

10/97

80 • TC THÔ 11

NguyeãN Thaûo

Nhieàu Khi Ta Khoâng Phaûi Laø Ta

Ñeâm nguû mô thaáy mình laø moät ngöôøi ñaøn oâng laï maëtÑi -- ñi veà veà giöõa nhöõng cuoäc ñôøi khoâng cuoàng khoâng sayÑöùng traàn truoàng taém ngoaøi saân ôû moät thaønh phoá soâi noåiVaø xa laï

Ngaøy theo ngaøy -- maët trôøi chín ñoûXanh cuûa nöôùc hoà vaø hoàng cuûa moâiÑôøi soáng naèm yeân treân nhöõng chieác gheá boá

Nôi coù buoåi chieàu leân röïc rôõVaø tieáng keøn ñoàng bay laõng ñaõng treân maët bieån vaøng hanhTieáng coøi taøu keùo leâ ngoaøi beán ñoãGiôø cuûa nhaân sinh

Keû ñeán treã ñaõ queân khuaáy ñi moät thôøi nguïp laënNhöõng voøng tay khua ñoäng khoâng gian ngôïp muøi hôi thôûCologne, bia röôïu vaø khoùi thuoác quaù giaác nöûa khuyaNhöng haõy chaàm chaämTa naøo phaûi laø taBöôùc ñi quanh quaån nhöõng taän cuøng heûo laùnhNhìn cho kyõ nhöõng gì cho duø thaät dô daùy vaø bæ oåiVì beân trong laø nieàm thích thuù cuûa nhöõng taâm hoàn baát an

TC THÔ 11 • 81

Haõy böôùc chaàm chaämNgöôøi ñaøn oâng laï maëtAÙo caêng da vaø ngöïc traøn söùc soángMæm mieäng cöôøi nhö ñaõ hieåu ra

Keû ñeán treã seõ queân khuaáy ñi moät thôøi nguïp laënKhi ñaët ñít ngoài treân theàm ñaù aån tích cuûa bí maätNhöõng ngaøy thaùng theânh thangRoäng lôùn chôït thu nhoû laïi roài bieán maátNhö chöa bao giôø coù thaätGiaät mình tænh giaác meâ

82 • TC THÔ 11

NguyeãN TieáN Ñöùc

Quintet Cho Muøa Ñoâng

anh ñaõ noùi tröôùc vôùi emnhaïc jazz raát ñen raát ngöôøi vaø raát boûnganh ñang thaáyñaùm chaùy röøng döõ doäihöïc löûa phöøng trong maét em khaùtröøng toùc em ngaãu höùng boác löûanhö bôøm con höôu cao coåcuûa Dali boác löûanhö ñaùm chaùy röøng khuûng khieápôû luõng anh ñaøo cherry valley thaùng möôøitieáng saxo cuûa Scott hamiltonchôøn vôøn cong döôùnnhö con raén ñoäng ñöïcñen nhaãy tröôøn treân da emtieáng trumpet voâ luaâncuûa Warren Vacheù xeù toaïc aùo quaànvaø ñeâm heø ñoàng loõañang boùng daãy vôùi jazzem coøn chôø gì emnghe nhaïc puccinimôû tung heátnhöõng caùnh cöûa cuûa thieàn vieänmoät côn baõoaøo nghieâng nhöõng ñænh caây thaønh phoávaø gioïng ca aria cuûa Te Kanawaxoaùy truïi laùleân nhöõng taàng trôøiñang xuïp löûa loûng

TC THÔ 11 • 83

vaø anh môû tung emnhö anh ñaõ môû tung heátnhöõng caùnh cöûa cuûa thieàn vieäntieáng haùt emsaø xuoáng töøng ngoïn coûbay leân nhöõng chieác laùvuùt tôùi nhöõng taàng saotieáng haùt emñöa anh vaøo coång löûañöa anh tít ñænh baêngtieáng haùt emñöa anh qua thung luõng boùng toáitieáng haùt emñöa anh qua khung cöûa heïp thieân ñöôøngEdith Piaf laø con chim seû nhoûhoùt raïo röïc cho nhöõng heø phoálaùt ñaù ñen ngoøm nhaün döôùi chaânnhöõng ngöôøi tình cuûa Parisem coù laø con chim seû nhoûhoùt raïo röïc cho nhöõng heø phoáloang reâu xanh in daáu guoác haøinhöõng ngöôøi tình cuûaSaøigoøn Hueá Haø Noäicoù moät laàn anh thaáymoät coâ gaùi khoùc khi nghe nhaïc Bachem coù yeâu nhaïc Bachvaø coù coøn bieát khoùc khoângem taäp cellolöng em traànnhoû nhöõng gioït moà hoâi muøa heøtrong veophía sau cuûa chieác cellothì ñeïp vaø maïnhem cöùa boán daây traànñoaûn khuùc bi huøng cuït ñuû choaùntraän ñòa maùu bao lavôùi nhöõng xaùc lính treû hai beânim lìn

84 • TC THÔ 11

tieáng trung hoà caàmlaø tieáng thì thaàmmaàu ñencuûa nhöõng ngöôøi lính cheát traäncuûa nhöõng ngöôøi lính baïi traäntöø nhöõng doøng soâng nhoûchuyeån ra bieån traàmanh laø lính baïi traänanh maát heátchæ coøn tieáng cello cuûa em maàu ñenthì thaàm löng em traànvaø anh raát yeâunhöõng gioït moà hoâi muøa heøtrong veo.

TC THÔ 11 • 85

NguyeãN hoaøi PhöôNg

Chieàu Coâng Vieân

Trong coâng vieân caùc em maëc vaùyNgoài daïng haùng raát roäng beân bôø nöôùcGioù chieàu nheø nheï thoåi...Chuyeän rieâng cuûa caùc em bay xa

-- Ngaøy hoâm nay thöù maáy roài, maøy?-- Thöù saùu. Ñeâm mai laø thöù baûy.-- Cuoái tuaàn naøy coù bieåu tình, tuyeät thöïc ñaáy. Ñi khoâng?-- Ñi chôù... Ñeå kieám maáy caùi aûnh laøm baèng chöùng.

-- Tuaàn tröôùc nöõa... Roài tuaàn tröôùc nöõaMaáy tuaàn lieàn ñeàu coù hoäi thaûo.Chuùng maøy coù ñöùa naøo ñi khoâng?-- Ñi chôù! Ñ. meï noù. Tranh giaønh maõi ñeùo ñöôïc caùi micro......Chuyeän cuûa caùc em gioøn nhö phaùo ranCaøng keå, haùng laïi daïng caøng roäng.-- Maøy coù bieát oâng naøy... oâng naøy... khoâng?Ñ. meï. Caùc oâng aáy toát... aùc laém nheù.

Nhöõng con caù döôùi hoà, quaûy ñuoâi, tìm caùch bôi xaNhöõng con chim treân caønh cuõng vaãy caùnh bay maátGiun, deá, coân truøng... coá chui thaät saâu vaøo loøng ñaát.Traùnh moâi tröôøng chính trò ôû ñaây ñeåu thaät.

Thaùng baûy 1997

86 • TC THÔ 11

hoaøNg cöôøNg LoNg

Ñaët Caâu Ñuû Thaønh Phaàn

TC THÔ 11 • 87

TaáN PhoNg

Giaác Mô

Toâi côi Boùng toái Hoa moùng roàngSaùm hoái Laøm ñoäng Baøn tay moûiEm ngheïn lôøiCôn ñoùi Luùc nöûa ñeâm Chieâm bao môøÑoäng ñaù Nhuõ ñeønNgöôøi ñaøn baø Xuoáng thung xanh Coõng cuûiCon choàn traéng Thöù loãi aên laù ñoûMô chuaHoa hoàng daïiLôø ñôøVeä ñöôøng Quoác loä Boán toá nöõ Ñieàm nhieân Xoøe quaït Ñieäu muùa roàng

88 • TC THÔ 11

Tan taùc Choûm ñaøo tôEm boãng ñoøi aên quaû Kheá khoâLaøm lôû dôû Côn môChuùa laøm thô Ba chöõ _

TC THÔ 11 • 89

Vaøi lôøi veà Richard Martin

Chaân Phöông

Dick vôùi toâi quen nhau khaù tình côø. Chuùng toâi khoâng gaëp nhau ôû caùc cuoäc trình dieãn vaên ngheä boû tuùi taïi quaùn röôïu, phoøng traø hoaëc nhöõng

buoåi ñoïc thô trong moät giaûng ñöôøng ñaïi hoïc nhö vaãn thöôøng xaûy ra ôû trung taâm Vaên hoùa Boston naøy. Moät hoâm taïi ngoâi tröôøng toâi daïy xuaát hieän moät ngöôøi dong doûng cao, mang kính caän vaø traùn baét ñaàu hoùi ñeå taäp söï trong vaøi thaùng khoùa hoïclaøm hieäu tröôûng. Sau vaøi laàn chaøo hoûi, chuùng toâi thaân nhau raát choùng vì moái duyeân caû hai cuøng mang naëng vôùi thô.

Ñaâu ngôø anh chaøng vui tính, thích baøy troø choïc cöôøi hoïc sinh aáy laø moät thi só ñaõ coù saùng taùc ñaêng treân caùc taïp chí vaø tuyeån taäp coù tieáng treân nöôùc Myõ. Veà sau, ñöôïc tham döï quanh caùc coác bia quaùn röôïu vaøo maáy buoåi hoïp baïn thô cuûa Dick, toâi bieát theâm veà caùc sinh hoaït vaên ngheä tích cöïc laâu nay cuûa anh taïi vuøng Ñoâng Baéc naøy, caùi noâi vaên hoïc laâu ñôøi nhaát ôû nöôùc Myõ. Lôùn leân vaø hoïc haønh ôû thaønh phoá nhoû Binghamton (Trung Baéc tieåu bang New York), hieän giôø sinh soáng ôû Boston, anh laø thaønh phaàn chuû löïc trong hoaït ñoäng thi ca ñòa phöông, töøng toå chöùc caùc buoåi ñoïc thô, thi thô trong nhieàu naêm taïi caùc quaùn vaên ngheä löøng danh ôû Boston nhö Stone Soup, TT The Bear... Anh cuõng sinh hoaït vôùi caùc nhoùm thi só ña vaên hoùa ôû New York City, ñoïc thô taïi caùc quaùn, vaø coù thô ñaêng trong tuyeån taäp gaàn ñaây cuûa nhoùm Nuyorican Poet’s Cafe.

Ñoâi doøng tieåu söû khoâng thay theá ñöôïc taùc phaåm. Chæ caàn ñoïc thaúng vaøo caùc baøi thô Richard Martin, ngöôøi am hieåu veà thô môùi Hoa Kyø seõ nhaän ra söï giao hoøa cuûa caùc traøo löu quan troïng nhö Beat, phaùi New York

90 • TC THÔ 11

City, xu höôùng sieâu thöïc deep image, doøng thô töï söï confessional, caùc theå nghieäm ngoân ngöõ ñaõ gaây nhieàu tranh luaän cuûa nhoùm L-A-N-G-U-A-G-E, vv... Nhöng seõ chaúng coù gì ñaùng noùi neáu thi só chæ laø caùi boùng cuûa caùc phong traøo, tröôøng phaùi. Traùi laïi, toâi thuù vò khaùm phaù khi ñoïc vaø dòch thô anh, moät coõi thi ca ñaày baûn saéc, nhieàu saùng taïo taøi tình coäng vôùi tay ngheà ñieâu luyeän cuûa baäc cao thuû. Coù theå noùi Richard Martin laø moät nhaø thô khaù hieám ôû Myõ mang töø trong coát caùch chaát sieâu thöïc, taøi hoa khoâng keùm gì caùc thi só thuôû naøo cuûa AÂu chaâu hoaëc Myõ la tinh. Beân caïnh yù thöùc pheâ phaùn xaõ hoäi tieâu duøng vaø neáp soáng thò tröôøng giaû traù, caùc yù töôïng laï xuaát hieän baát ngôø ôû nhieàu caâu thô gaây chaán ñoäng saâu roäng trong caûm thöùc ngöôøi ñoïc, khôi môû cho moät söï chaát vaán hoaëc traàm tö.

Baùo chí hoïc thuaät ôû Myõ vaãn thöôøng xuyeân ca tuïng, khaûo cöùu taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô thôøi danh nhöng laïi boû queân caùc göông maët taøi naêng chöa choïc raùch ñöôïc caùc maïng löôùi truyeàn thoâng. Hi voïng caùc baøi thô Richard Martin ñöôïc tuyeån dòch sau ñaây, cuõng nhö caùc baøi vieát giôùi thieäu trong nhöõng soá sau veà moät vaøi nhaø thô khaùc seõ giuùp baïn ñoïc Vieät Nam coù theå tröïc tieáp tham döï vaøo caùc doøng chaûy sinh ñoäng cuûa ngoân töø trong thô vaø ñôøi soáng taïi Hoa Kyø.

Cambrigde Oct. 12-1997

Caâu Laéc Leùo (Hoaëc Cuù Vaën Veïo)

Vaàng döông ñen gaït toâi vôùi thoûi son moâi.Coäp coäp coäpdoøng soâng ruù voït taàm lao ñoäng phuï troäi.Ngaøy thöù Ba ngoïn nuùi baùnh xeøo vieáng boïn thôï maùy xe.Toâi ngoài treân chieác ghe troâi chaäm.Loái ñi môû hoaùt thaønh caù saáu.

Toâi tin vaøo lòch söû cuûa ñaäu luoäc.Döôùi laèn gioù quaát baêng nha hoùa thaønh luõ tinh ma.Sa muø trong cuoáng hoïng goïi veà nhaø.Reng rengmaùy ñieän thoaïi taøn saùt nöôùc boït.Chìa khoùa ñöa vaøo chöùng ñieân loaïn laø thaät nhieàu ñoäng töø.

TC THÔ 11 • 91

Khi ñeán giôø thöùc giaáckhaâu caëp maét vaøo nhöõng nuï coû boâng.Troâi giaït giaït troâiñaùm maùy bay rít qua caùi daï daày ñaày aâm thanh baùo ñoäng.Toâi thích ôû laïi ñeå caàm xaø beng thaùo banh moät chöõ.Nöôùc soát thòt naøy doái traù troän ñaày. (*)

Out There

ñoàng luùc ñoàng loaïtkia kìagiaùc quan bieán thaønh caâucaâu coù vaøthieáu maátmoät nghóañoù laøtrôøi ñaát coù luùcröïc naéng treân raëngsoài lai taïpvaø tieáng laùnoùi vôùingaõtính aån maät vaøo luùc chim ñen baygiöõa thanh thieântreân ñaàu caây coái vaø tin töùcveà buïi khoùi theá kyûtìm thaáy keû boä haønhñaàu oùc ñaày caêng thaúngbeân caïnh cöûa soåtrong khi tieáng choùsuûa möøng treû conkhoâng ngôùtaâm vang

92 • TC THÔ 11

Buoâng ThaûToâi ñi ra ñöôøngtrong naéng sôùm

coù caùc ñoáng laùñeå böôùc qua

coù caâu chuyeän nhöõng tieáng chimchôø ta ghi cheùp

Baïn naøyVaán naïn gia cöñaõ laøm toâi quaù ngaáy

Traàn nhaø chaïm ñaàuVaùch thì chaät choäiquanh hoâng

Sinh ra ñeå tieâu hoang ngaøy thaùngtoâi khoâng theå taäp trung

Vôùi söù maïngcuûa keû ñi ngang veà taéttoâi cuõng laø moät aùng maâyxin baïn ñöøng phaûn baùc

Ñeâm cuûa toâi laø nhöõng doøng soângcaùc giaác mô toâi laø bieåntan roài tuï chaúng ngöøng

Baïn coù nghetraän möa tình toâiloäp ñoäp vaøo cöûa soåvaø maùi ngoùi

TC THÔ 11 • 93

Xuoáng theo maáy loái giaù söôngleân caùc ngoïn ñoài reùt choùitoâi lang thang voâ ñònhkhoâng maøng chiñeán theá kyû saép tôùi

Con moà coâi cuûa trôøi ñaát roäng theânhtoâi lôùn nhö caâytöø maûnh vôõ ñoàng hoà

AÂm Thanh Keá Tieáp

Neáu laéng nghe chuùng maët trôøivaàng traêng töøng naác chìm xuoáng nöôùc coù theå mi nhôù laïigioïng noùi khaøn ñuïc soá traät cuûa moät chieàu aûm ñaïmcuoäc chuyeän troø giöõa caùc vì sao vaø lôøi meï than phieànkhi baø baét gaëp mi buøng chaùy töïa que dieâmtrong boùng toái thaùnh kinh Chính töø

Söï xeáp ñaët aâm thanh khieán cho con ñöôøngnhìn gioáng ñoáng baùo bay tung luõ xe buyùt baám coøitreân maáy tam caáp boïn ñaøn oâng xaâm mình loà loängöôøi ñaøn baø xin xoû naêm chuïc xuseõ tieáp tuïc van naøi ñaày chôùp loùe lòch söû taâm tríbieát roõ nhöõng gì giaû traù vaø thôû moät hôi saâuoâi noãi phaãn noä tröôùc toác ñoä vaø aån duïnhôùp nhuùa dung dòch naõo tieát ra giöõa caùc teá baøogood morning duøsaoduøsao caùc maûnh vuïn maây baét ñaàu rôi vôõ

Toâi ñaõ ngaáy ñeà taøi maáy ñoàng caéc naêm xu tung leân trôøisaáp/ngöûa mi ñi tröôùc/tôù ñeán sauñoù laø leõ thöôøng tình trong Ngoâinhaø Saùongöõneän maïnh treân maët troáng cuûa nhöõng gì nghe thaáytoâi ngoùng nghe ñieàu khaùc laï chôø aâm thanh keá tieáptai toâi uoán cong nhö khoâng gian bao boïc caùc haønh tinhtheo trieàn töông lai toâi laên xuoángñeå gaëp em ñoäc aâm trìu meán ôiñu ñöa chieác voõng toâi ñaây

94 • TC THÔ 11

Ñieàu Xaûy Ñeán Sau Khi Maát Troïng Löôïng

Hình haøi do caây caáu taïonhöõng taûng ñaù xanh maøu trôøimôù coác naâu thaêm thaúm nöôùc

Moät ñeâm rôøi khoûi vieäc laømtrong oùc gaõcaây keøn saxo cuûa caùc troïng khoái nguyeân töûthoåi vang

1. AÊn taùo nhö aên chuoái2. Ñi ngang thaønh phoá mình ôûkhoâng mang giaøy

3. Ñöøng bao giôø nghó raèng maët trôøilaø moät thuøng ñoà aên tröacuûa luõ coân caàu noåi troâi

4. Hoaëc khoâng gian nhö theåhaøng loaït cuù nhaûy loän voøngquanh caùc vì sao ñöôïc loïc qua raây

Cho ñeán maáy caùi neotrong giaác mô cuûa gaõcuõng bô vô nhö baõi xe hôi ræ muïc

Chuù thíchBaøi 1: Dòch töø caùi teân kyø quaùi cuûa baøi thô Twist Sentences. Töø chöõ

twist hình thaønh töù chuû ñaïo cuûa nhöõng caâu sieâu thöïc trong baøi. Caùch caáu taïo nöûa ñuøa nöûa thöïc cuûa phaàn ñaàu vaø phaàn cuoái töøng meänh ñeà nguï yù moät söï troän loän taïp nham cuûa vaên minh cô khí vaø loái soáng thò tröôøng. Vaøi ba hình töôïng thieân nhieân bò bieán chaát nhö Vaàng döông ñen, doøng soâng ruù voït, ngoïn nuùi baùnh xeøo, chieác ghe troâi chaäm, nhöõng nuï coû boâng... giaùn tieáp toá caùo tính nheï daï cuûa thöù thô laõng maïn ba xu, ñoàng thôøi haøm chöùa caùi nheách meùp buoàn lo nhieàu hôn laø nghòch ñuøa. Lôøi tuyeân boá thi phaùp cuûa nhaø thô phaûi chaêng laø moät thaùch thöùc traøo phuùng beân ngoaøi moïi thöù hình thöùc chuû

TC THÔ 11 • 95

nghóa hôïp thôøi: Toâi thích ôû laïi ñeå caàm xaø beng thaùo banh moät chöõ?* Trong tieáng Myõ, Gravy ngoaøi nghóa ñen laø nöôùc soát, nöôùc naáu thòt

coøn nghóa loùng laø moùn tieàn hôøi, ñoàng baïc maùnh mung...Baøi naøy ñaõ in treân taïp chí Fell Swoop.

Baøi hai: Hai töø naøy vöøa deã vöøa khoù dòch. Ngoaøi ñoù, ñaáy kìa, aáy kìa, kia kìa, Môû maét maø xem... baáy nhieâu cuõng ñuû raéc roái cuoäc ñôøi (cuûa dòch giaû)! Ngoài vaät loän vôùi maáy chöõ vôõ loøng naøy, boãng thöông oâng baïn DC cuûa toâi, ngöôøi ñaõ choïn nieàm vui moãi ngaøy laø ngoài dòch thô theá giôùi...

Baøi thô coù veû bình dò naøy thaät ra laø moät tuyeân ngoân ngaén khaùc veà quan nieäm ngheä thuaät cuûa thi só. Xeùt cho cuøng, buïi khoùi theá kyû vôùi ñaàu oùc caêng thaúng laøm sao thay theá ñaát trôøi röïc naéng, caùnh chim giöõa trôøi, caây coái, treû con, tieáng choù suûa möøng con ngöôøi...?

Saùng taùc naøy ñaõ xuaát hieän treân Exquisite Corpse, taïp chí coù xu höôùng sieâu thöïc do Codrescu chuû tröông.

Baøi ba: Baøi thô Abanonment naøy cuøng khoâng khí vaø xu höôùng vôùi baøi Out There. Cuõng lôøi ca ngôïi thieân nhieân vaø töï do cuûa ngöôøi ngheä só, vöøa laõng maïn vöøa noåi loaïn.

Baøi boán: Next Sount laø moät baøi thô mang nhieàu chaát töï söï. Xu höôùng chuïp baét ñôøi thöôøng pha troän caùc ñoaïn hoài öùc rieâng tö naøy khaù tieâu bieåu cho tröôøng phaùi thô New York City. Tính chaát ñaëc bieät Richard Martin moät laàn nöõa noåi baät ôû ñoaïn cuoái baøi: lôøi toû tình cuûa thi nhaân vôùi ngoân töø, vôùi nieàm bí maät chaát chöùa trong töøng ñoäc aâm, ñieàu aân suûng baát ngôø cöùu chuoäc chuùng ta khoûi môù Saùongöõ oàn aøo.

Baøi Naêm: The Effect of Weighlessness laø moät baøi thô ñaày chaát sieâu thöïc, laï vaø buoàn. Trong moät laàn troø chuyeän, taùc giaû cuûa noù thoá loä vôùi toâi raèng nhöõng caâu thô khaùc thöôøng treân ñaây ñaõ ñeán vôùi anh raát nhanh treân baûn thaûo, nhö moät troø ñuøa chöõ nghóa thaùch ñoá aùch naëng cuûa thôøi gian vaø soá phaän. Saùng taùc naøy anh môùi vieát gaàn ñaây vaø chöa cho baùo naøo ñaêng.

Chaân Phöông dòch vaø giôùi thieäu

96 • TC THÔ 11

chaâN PhöôNg

Baøi Ca Xöông Thòt

Baøi Ca Xöông Thòt

Loän traùi xaùc thaântrong gan ruoäthieän ra nhöõng voøng ñoàng taâm

XXX

coù phaûi Ñaïo lôùnlaø ñóa haùt caø laêm

söï laëp laïi baát taäncuûa soá khoâng?

XXX

thòt ñaâm vaøo thòt

vaø xöông naác leânñieäp khuùc ngheïn hoïng

TC THÔ 11 • 97

Lôøi Ñeâm

veát chim trong ñaùdaáu chaân treân tuyeát

baõi bôøtinh tuùmaét moâi laõng ñaõng giaït troâi

traùi ñaát laø chaám nhoû nôi vuõ truïcon ngöôøi laø moät ñieåm giöõa chieâm bao

daáu vaø veát... coù theá thoâi

beân trieàn ngöïc ñaøn baøbaøn tay toâi

laøm con daõ traøng xe hoaøi aûo giaùc

Vaùn Côø Taøn

baøn côø naêm thaùng

möa rôitreân maáy oâ goã aåm moác

ñaàu naøyteân vua ñen

beân kiacon haäu traéng

khoâng coøn toát xa maõ phaùo

O

98 • TC THÔ 11

baây giôøda nhaên ñaáu vôùi laù vaøng

kính laõo rình raäp boùng traêng

thôøi tieát chaën ñöôøng toùc baïc

chaúng caàn troïng taøimoïi troø gian laän ñeàu voâ haïi

ñoàng hoà tính ñieåm laø con tim pheá thaûi

Laïi Noùi Veà Voøng Troøn

söï thaätvoâ cuøng giaûn dò

khoâng caàn da thòt vôùi xöông

beân naøy bôø soâng hoaëc beân kia bieån roängvoøng troøn lôùn noái keát moïi ñôït soùng

troø aûo thuaät cuûa hai troøng maét

laø taám göông laáy ra töø taám göông laáy ra töø taám göông _

TC THÔ 11 • 99

NguyeãN ÑaêNg ThöôøNg

töôûng nieäm Allen Ginsberg (1926-1997)

Corso: Chim laø ñieäp vieân?Auden: Baäy. Chuùng noù baùo caùo vôùi ai?Ginsberg: Vôùi caây!

quaán voøng khaên coå ra ñöôøng thaáytieân xeáp haøng muùa daùng nhö caâytoâi mæm cöôøi böôùc khoâng lang thangdöôùi trôøi thu chaúng thaáy aùo vaøngtieãn anh luùc aáy laø muøa xuaânhoa maän nôû traéng gioù cuoái tuaàn

100 • TC THÔ 11

NguyễN TiếN

Venice

TC THÔ 11 • 101

102 • TC THÔ 11

huyøNh maïNh TieâN

2 Phraêng 1 Chuøm / Thô Saûng Khoaùi

(Rieâng taëng caùc baïn vieát cuûa toâi)

Treân moät ñaát nöôùc caáp tieán vaên minhTrong moät xaõ hoäi vaên hoùa ñaày mìnhTreân moät ñaïi loä ñoâng ngöôøi chieàu thöù baûyTrong moät caùt-bin-toa-leùt boå khoaùi chaøo haøngChuùng ta coù theå (saép haøng / khoâng saép haøng)Boû xu vaøo mieäng coät thieátChui ngoài huùt gioùRò moï maøy moø laøm...veä sinhGiöõa oâng ñi qua baø ñi laïi -------Ñoâi chim caâu guø vaët væa heø

Treân moät bình nguyeân thô thaån truùc treTrong moät coäng ñoàng ba beø moät baäuTrong moät saùng chieàu ôû haäu aên theoTreân vaïn trang saùch / giaáy quaån quanh an laønh beá taécNhaø thô -- sau caùnh cöûa kia -- Anh coù theåkhoûa naïNgoài huùt gioù moät chieàu thöù baûy -------Khoâng em _

TC THÔ 11 • 103

haø NguyeâN Du

Mô Haït Buïi

mô coät ngöïa vaøo caây nguyeät queáta laøm baèng höõu vôùi soâng xanhtöôøng maây vaùch gioù traêng naøo khuyeátveà ôi gaùc maùi cheøo hö danh

mô moät ñôøi veà beân maùi nhaøtha hoà mình taém nöôùc queâ thômtình nhö huyeát thoáng caây vaø laùngaøn naêm thaém thieát maàm xanh ñôm

kieám cung hoùa böôùm ñaày ly röôïuai roùt môøi ai khoùc cuoäc buoànta, em tình ñaõ hoøa daâu beåkieáp moûng manh coøn nhö laù tuoân

mô haït buïi naèm trong laéng tònhthoâi ñôøi ñöøng khuaáy nöôùc saân sinaøy em coù nhôù chaân tình cuõ?veà thoâi haõy coá maø queân ñi!_

104 • TC THÔ 11

ÑiNh LiNh

Băng Ñaàn

Thì ra thöôøng laø boä ba naøy:Moät, keû muoán aên töôi nuoát soáng toâiMoät, keû theøm khaùt döông vaät toâiVaø moät nöõa, thöù, thuù thaät, luùc naøo cuõng ñoäng côõn

Chuùng ñeán töøng teân moät, laám la laám leùt vaø dó nhieân laø khoâng bao giôø chòu baùo tröôùcMaët nhaên nhö bò cuøng vôùi nhöõng taëng vaät xoaøng xoaøng: hoa giaû, caën baõ, gieû raùch, ñoà aên thöøaÑuïng maët laø quaàn thaûo, laøm tình, baát keå ñaâu, ngay treân giöôøng toâi

Laøm caùch naøo toáng khöù boïn ñaùng khinh aáy ñi ö, laøm sao ñöôïc vì chuùng laø da thòt toâi vaø chính toâi muoán aên töôi nuoát soáng toâi, theøm khaùt döông vaät toâi, vaø thuù thaät, luùc naøo cuõng ñoäng côõn.

Slow TribeThey are the usual three:One, who fantasizes about my death;One,who craves my sex;And one, who claims to be restless.They come, singly, at odd intervals, unannounced,Bearing exaggerated miens and inexpensive gifts:Plastic flowers, slurs, bits of lint, left-over food.They pick fights among themselves whenever they meet,Or else they fuck on my bed, forgetting where they are.I never ask them to leave although I despiteEach of them. They are my kin:I, too, fantasize, claim to be restless, crave my own sex

TC THÔ 11 • 105

Ngoä ÑoäcAi vuoát. Toùc em, toùc em, toùc em? Ñöôøng reõ ngoâiAi hoân treân traùn em? AÂm vang tieáng goõ cöûa

Luùc nöûa ñeâmMoâi em, baàu trôøi, tia chôùp saùng. Ngoùn tay ai

Côûi nuùt aùoCôûi nuùt aùo. Sôø vuù em. Ñaùng toäi laém nheù

Ai ngaû ñaàu treân buïng. Tieáng xeù vaûi. Troø maân meâ. AÂm vaät em. Beân khe.

Laced FarinaWho touched your hair?A rifle butt to the side of the head.Who kissed you on the forehead?Three knocks on the door at midnight.Who put his fingers in your mouth?It is like fireworks. One is thrown in the air.Who unbuttond your tunic.Who touched your breasts?It is a crime to conceive.Who rested his head on your belly?One is undressed by the whizzing bullets.Who played with your sex?To be lying here in this ditch._

Ltt chuyeån dòch

106 • TC THÔ 11

Löu hy Laïc

Khuùc Tröa Thöù Hai

ngoàidaäy ñeángiöõa

tröavoácleân maët

buïmnaéngnhaïn laïc

coøn nonngaøykieåu

caùch nöõa

TC THÔ 11 • 107

Qua Cöûa

moângmôû moätñöôøng

noõn

boùngñaêm

ñaémtình nöông

Thôøi Tieáttuoàng chuñaùothu xeáp

cho

chuyeán ñi veànhömai thaûo

thaätchaúng ñaâudeãchiachaùc

hôû em _

108 • TC THÔ 11

Phụ bản Hồ Thành Đức

TC THÔ 11 • 109

Thi ca vaø ñôøi soáng nhaân loaïi

George Seferis

Trong nhieàu caùch ñeå tìm hieåu moät nhaø thô, ñieàu ñôn giaûn nhaát laø haõy ñoïc caùc taùc phaåm cuûa hoï. Vaø chuùng phaûi thöïc söï laø ñieàu chuùng ta muoán

tìm kieám. Ai ñoù ñaõ noùi raèng ñoäc giaû seõ khoâng kieám nhöõng ñieàu maø hoï chöa töøng bieát, hay trong trieát lyù coå: kieán thöùc laø trí nhôù. Vì theá, nhaø thô coù taùc ñoäng ñeán ñôøi soáng cuûa chuùng ta vaø ngöôïc laïi chuùng ta cuõng boå sung cho hoï. Toâi khoâng coù yù ñònh khuyeân ngöôøi ñoïc haõy ñoäc ñoaùn khi ñoïc thô. Moät baøi thô khoâng laø lyù do ñuû ñeå ngöôøi ñoïc môû trí töôûng töôïng leäch höôùng. Noùi caùch khaùc, neáu nhaø thô coù nhöõng taùc phaåm hay, chuùng phaûi döïa treân nhöõng caûm xuùc vaø kinh nghieäm thöïc cuûa ñôøi soáng. Ñoù laø ñieàu taát caû moïi ngöôøi, tieàn nhaân hay haäu theá, hay trong moãi chuùng ta caûm nhaän ñöôïc qua caùch dieãn ñaït tö töôûng cuûa hoï. Duø thô ôû trong baát cöù hình thöùc hay saéc thaùi naøo, nhöõng caûm nhaän naøy seõ giuùp ñöôïc trong moät thôøi ñieåm lòch söû naøo ñoù khoâng ai ñoaùn tröôùc. Ñieàu ñoù phuï thuoäc khoâng nhöõng vaøo caùch dieãn ñaït cuûa caù nhaân ngöôøi vieát, nhöng ñoàng thôøi cuõng chòu aûnh höôûng bôûi nhöõng taùc nhaân thôøi ñaïi nhö tri thöùc, xaõ hoäi, chính trò, truyeàn thoáng. Moät baøi thô ñöôïc vieát hoaøn toaøn trong caûm xuùc tình aùi, trong moät thôøi ñieåm khaùc noù coù theå ñöôïc dieãn taû baèng loøng nhaân aùi,söï löøa doái, hoaëc tính heøn haï, taát caû phuï thuoäc vaøo quan ñieåm cuûa ñaïi ña soá cuûa thôøi ñaïi ñoù. Solomos coù vieát söï taùn döông moät ñoùa hoa hoàng hay moät tia naéng trong moät thôøi gian khaùc coù theå mang yù nghóa chuyeân chôû söï taùn döông veà con ngöôøi. Chính söï ña daïng naøy, traûi qua thôøi gian, cho thaáy thi ca toàn taïi vaø ñöôïc nuoâi döôõng, chuùng aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng nhaân loïai vaø ñoøi hoûi ñöôïc chuùng ta hoaøn thieän. Neáu

110 • TC THÔ 11

baøi thô khoâng ôû ñöôïc vôùi con ngöôøi,vôùi coäng ñoàng nhaân loïai, noù seõ khoâng toàn taïi laâu daøi. Thi ca khoâng dieãn ñaït söï thaät nhö trong ngoân ngöõ khoa hoïc, noù cuõng khoâng khaùm phaù ra nhöõng trieát lyù môùi hay hoïc thuyeát soáng. Thi ca chæ söû duïng khoa hoïc vaø trieát lyù khi caàn thieát. Thi ca khoâng phaûi laø lôøi thuù toäi caù nhaân, noù cuõng khoâng phaûi laø söï baøy toû rieâng tö cuûa ngöôøi thi só. Nhöng nhö Iliot vieát “thi ca coá huûy boû tính chaát caù nhaân cuûa noù”. Baèng ñieàu naøy thi ca trôû thaønh sôû höõu chung cuûa toaøn theå nhaân loïai, cuõng nhö ñieàu trong Phuùc aâm noùi keû naøo töï ñaùnh maát mình thì seõ coù laïi ñöôïc. Bôûi theá, chuùng ta ñöøng hoûi nhaø thô ñeå tìm hieåu taùc phaåm cuûa hoï. Cuõng ñöøng tìm kieám nhöõng ñieàu nhoû nhaët xaûy ra moãi ngaøy trong ñôøi soáng ngöôøi thi só maø chuùng ta nghó hoï ñaõ boäc loä qua thi ca. Bôûi nhöõng tieåu tieát ñôøi thöôøng, khi chuùng trôû thaønh thô, chuùng ñaõ trôû neân quaàn chuùng hoùa, chuùng trôû thaønh sôû höõu cuûa caû theá heä ñaõ qua laãn theá heä ngaøy mai. Neáu thô khoâng laø nhö vaäy, noù seõ khoâng theå soáng. Haõy ngaâm moät ñoaûn khuùc cuûa Homer vaø thaáy raèng, söï rung caûm cuûa baïn, caùi maø baïn caûm nhaän khoâng chæ ñôn thuaàn laø söï hoaøi coå maø thöïc söï ñoù laø keát quaû nuoâi döôõng nhöõng tinh hoa nhaân loïai truyeàn ñaït töø thôøi xa xöa ñeán ngay giaây phuùt maø baïn ñang soáng.

Nguyeãn Huy Quyønh dòch

Chuù thích:George Seferis ñöôïc xem laø thi só lôùn nhaát cuûa Hy laïp trong theá kyû 20. OÂng ñöôïc

giaûi Nobel vaên chöông naêm 1963. OÂng ñöôïc Haøn laâm vieän nhieàu nöôùc treân theá giôùi vaø taïi Hoa kyø trao baèng danh döï veà vaên hoïc ngheä thuaät. “Thi ca vaø ñôøi soáng nhaân loại” laø moät baøi vieát ñöôïc dòch töø A Poet’s Journal cuûa Seferis.

TC THÔ 11 • 111

ÑoaøN NhaäT

Thaùng Möôøi

Töøng hoài aån nhaãn gioùTrí laù ruïngChim hoùt tieáng söôngXuït lôû khoaûnh khaéc boùng aûnh

Leânh ñeânh caønh tröaXoùa traéng taàng hoài öùcHong khoâ tin xa ban maiPhieâu hoát rieâng leû giaác ngoû

Baêng vöôït hoàn coäi ngaønTruyeàn nhieãm laù ñoûÑaäp voã tieáng laïnhNghi ngaïi maät ñaéng

Giao höôûng vaøng thau ngaøyTieâu vong saân si traêng saoSoùng saùnh ñuoâi maét ñeâmDaät dôø chaûy troâi möa...

112 • TC THÔ 11

Phaïm Quoác Baûo

Mai sau Duø Coù Bao Giôø (1)Töø khi möa Cali rôùtbaøng hoaøngkhoâng laø baõo bieån, loác cuoán hay ñoäng ñaátcuõng chaúng phaûi laø hoøn ñaïn muõi teân voâ tình oan nghieätmaø laø Unabomber, Oklahoma bomb...vaø baïo loaïn South-central L.A.phaùt xuaát töø cuoäc ñôøinhöõng keøn cöïa va chaïmgiöõa doøng maùu luaân löu chôït laïnhcuûa con ngöôøi ñang soángkhoâng phaûi cuûa coû caây hoa chim thuù vaätcuõng khoâng cuûa veä tinh haønh tinh thaùi döông heägiaûi ngaân haø hay khoâng gian vuõ truï

Töø khi möa Caliñoät nhieânnhöng vaãn hoàn nhieânrôùt xuoángcuøng khaépngöôøi ta thay vì möøng gaëpñaày sôï haõi.

Toâi môtöø traêng ngaøy cuõñeán chieàu coå nhaânngöôøi ngöôøi gaëp nhau khoùc ngaát vui vaàythì toâi xin maõi maõihôùn hôû trong ñaày aûiñoaïn cuoái ñôøi mình

Bao giôø mô öôùc hieän thöïcôû mai sau?

(10 caâu thöù 741 trong Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du._

TC THÔ 11 • 113

Leâ giaNg TraàN

Buoàn Treân Sôïi Toùc

Töông tö nhö boùng maët trôøixuoáng leân leân xuoáng bieät ngoaøi cöûa xacöûa xa möa ñoå nhaït nhoøacoõi em thuyeàn ñoå laäp loøa beán soângta ngoài hong gioù chieàu ñoângbao nhieâu moäng öôùc maây hoàng bay hoangñöôøng ñôøi reõ ngaõ doïc ngangchia tay töøng chaëng thôøi gian bieät muøquaån quanh ngaøy thaùng nguïc tuøngaøn ñeâm moäng mò mô hoà giaác xöachieàu nay trôøi xaùm saép möabuoàn treân sôïi toùc cuõng vöøa traéng veo.

Ñeâm naøo phoá nuùi traêng treolaù khua buoàn quaï cuõng veøo bay ñihöông quanh muøi neùn höông quyøboùng ta nhö boùng coù chi tróu saàulaï luøng caù chaäu beå daâunhôù ai gioït leä cuùi ñaàu laëng thinh.

Moãi ngaøy röïc boùng bình minhmaø sao treân maët aån hình hoaøng hoânmai sau khoå haïnh vieân troønem queân hay nhôù ñieäu ñôøn quyønh hoa?

Ta ngoài daïo khuùc traàm khatraøn lan cho aû nguyeät giaø nhôù maâynhôù em phoá bieån söông ñaàynhôù ta phoá Caùt nuùi vaây boán beà

114 • TC THÔ 11

theá thaân lang baït ra gìthì thoâi cung chuùc xuaân thì cho emem naøo ñaâu hieåu boùng ñeâmcoù loaøi chim aån chôø ñeâm boû röøng.

Em ñang nhan saéc naõo nuøngthaém töôi laïi seõ xanh böøng khoâng giancoøn ta khaùch löõ chaân ngaønxem nhö gioù loác moät côn buïi hoàngsau löng nhöõng coù nhöõng khoângxaù gì du muïc moät voøng döông gianñoâi khi meâ maûi cung ñaønthaáy em höông nhaïc traàn gian ñaãm saàuñoâi khi höông nhaïc thôm saàutöôûng höông daï lyù, quyønh naøo ñeâm qua.

(vaøo thu 97, veà moät chuùt nieàm rieâng voâ thöôøng) _

TC THÔ 11 • 115

QuyøNh Thi

Cuoäc Chieán Tranh Töông Lai

Göûi Shadam Rushdies

Naøy Shadam Rushdiestieáng noùi cuûa anhcuõng chöa kinh khuûng baèng nhöõng caâu kinh

thô cuûa anhlaø thoâng ñieäp göûi cho theá giôùilôøi nguyeàn ruûacuõng chöa cay ñoäc hôn chaùn vaïn linh hoàn

bôûi nhieàu nguyeân nhaân bieát ñöôïckhi chieác khaên truøm ñaàu cuùi xuoáng laëng ñira chieàu xaùm hoái laïy ñöùc Gieâhoâva

khi nhöõng gaøo theùt cuoàng voïngcuûa luõ coân ñoàngoaùy löôõi leâ vaøo traùi tim nhaân loaïi

hoï möôïn lôøi tieân trithaäp phaàn laø maïo hoùaxoâ con ngöôøi vaøo moät cuoäc chieán môùilaáy ñöùc tin laøm ngoøi thuoác noåkích thích loøng mong ñôïinôi moät nöôùc thieân ñaøngchæ coù hoï môùi coù moät ñöùc vua chaân chính

116 • TC THÔ 11

Toâi bieát thöù baïo löïccuoäc chieán döõ doäi ôû töông laiseõ ñöôïc duøngCuõng laïi laø caây THAÄP TÖÏ cuõ kyõ

chuû nghóa Maùc tröôùc luùc tieâu vongcuõng laø thöù toân giaùocuõng meänh danh laøm ñieàu coâng chínhnhöng hoï laïi muoán trieät ñi ñöùc GIEÂSU toäi nghieäplaáy maïo gai cuûa ngaøi ñoäi leân ñaàu nhaân loaïi

vaø thaùnh chieán vaãn cöù dieãn rachuùa Kitoâ vaø nöôùc trôøi taép tít muø xalaøm muïc tieâu cho thieân haï cöôùp giaät.

TC THÔ 11 • 117

hoaøNg XuaâN SôN

Thô Caét Daùn

Trong hoäi hoïa, tranh caét daùn (collage) -- moät ngheä thuaät taïo hình töø nhöõng chaát lieäu coù saün nhö tranh, aûnh, pheá lieäu..., theâm thaét moät vaøi ñöôøng neùt cuûa ngheä nhaân, ñaõ laø moät taùc phaåm.Thöû nghieäm veà thô caét daùn ñöôïc chaêng? Nhöõng ñoaïn ghi sau ruùt tæa töø nhöõng baøi thô, caâu vaên ñaõ ñöôïc in ra, daëm muoái theâm ñöôøng, xaøo naáu chuùt ñænh:

ª Töø Coå Tích Hoaøng Baéc

ÔÙi ôøi coå tích laâm thaâmnhôù khi moät cuïmlau, naèmphaát phôquaën thaéttaàu ñaõ ñeán giôømaùy buoâng xình xòchñôøi thô nghieán roàicaây röøng coï maët queânthoâi.baøn tay khoâ gaãy moïc troàinhaùnh xuaân.

118 • TC THÔ 11

ª Trích Töø Vaên (Vaên ôû ñaây laø taïp chí Vaên, cuõng laø vaên cuûa ngöôøi...)

Trong khoùi muø ñôøi cuõhieän veà kyù öùc khoângñi chôø côn nao daïtraêng -- xoùa giöõa voâ cuøng

Taøn veà moät naêm lôi noát cuoái chuøng, buoâng thaû chung khuùc giöõa ñaát trôøi ngöôøi vaø caây ñuoái laû

Böôùc qua caàu naïihaø chaåy meânh moângñieäu buoàn xa ngaùiaâm thöùc laïc doøng

Gioù ngaùp laù taàn ngaàn chieàu ru doác ñöùng moûi coå ngoùng veà xa xaêm muøa saàu haøng noâng noåi.

TC THÔ 11 • 119

huyøNh Lieãu NgaïN

Cuoái Naêm. Möa

nhöõng côn möa ñaõ rôixuoáng taâm thöùc moät ñeâm naøothaùng chaïp gioù ñaõthoåi taït qua haøng caâynôi coá quaänchaéc cuõng chaúng coøn gì ñeå nhôùmoät aùnh maét nhìn cuoái naêmroài mæm cöôøivôùi heo may laõng ñaõng

chaéc chaúng coøn gì ñeå nhôùmoät muøa veà beân neûo chôï hoang vuem coù coøn nghieâng vaicho toùc xoûa theo chieàubay ñìu hiu giöõa ngaøy thaùng chaïp

bay ñìu hiuñeå loøng anh traûi roäng maáy soâng hoà.

120 • TC THÔ 11

PhaN Thò TroïNg TuyeáN

Laõng Ñaõng Thô

Haøng döông ruõ laëngbeán Thaïch im lìmsilo ñaày taâm söïñaâu ai ñoái saàu mieânmaët trôøi keït döôùi loøng soângkhoùi vaøng traéng, daät dôølô mô töôûng soùngtaûn maïn oáng thaân hôøkhoâng ngöøng hi voïng ( hoäi ngoä ) maây xanhöø chaøo em ngaùi nguûngoan ngoaõn ñidöïng coå xe / ñuoåi boùng toái chaïy traøn xa loämoäng döõ / hieàn ngaày ngaät moûi treân vaithaáy ñôøitruaân chuyeân quaù ñoåibodygard ? paparazzi ?khoâng caû dodiai goõ maïn thuyeàn?nhöng roõ raøng hoàng nhan (öa?) baïc meänhthaáy emmaét tröøng moäng khoâng qua noåi vuøng bieân giôùigioûi laém chæ tôùi giöõa reùtroviseurchôù chaáp söông muøñöøng ngoùng tieáng ngö nhaântay ghì mieát voøng ñôøi cho thaúng ñöôøng ñi tôùi

vaäy ñoùngoùn xieâu veïo neùt chì khoâl moûng maûnhvoøng son thaät cong / phôi phôùi neùt thöông ñôøivaø heát söùc yeâu anhgaëp khuùc quaønh

TC THÔ 11 • 121

doøng ngöôøi laéng ñoïngñeøn ñoû ñeøn xanhchôùp maét cay

mi beân nhoû beân tovaønh moâi meùo moùmaù beân nhaït beân hoàngcuõng truaân chuyeân chuùt ñænhxe thôû phaøoñeán heïnöø ñaõ thung luõng ñeøo caokhaù laém emnhôù taét ñeønkhoâng thoâi chieàu veà coù cô cuoác boächaøo oâng baø buoåi saùngchaøo nhöõng cao oác öûng bình minhchaøo nhöõng eâm ñeàm khoâng suùng ñaïnsöùc maáy maø baïc meänh hoàng nhancoøn laâu môùi truaân chuyeân quaù ñoåi

9/ 97

122 • TC THÔ 11

Löu NguyeãN

Ñeán Nhaø Baïn Ngoài Nghe Kinh

Göûi Phan Taán Haûi, Nguyeãn Quoác Kyø.

Coû muøa heø chaùy naéngquaû tróu naëng caønh cam vaøng oùngtrong khu vöôøm nhoû ñaãm muøi traàm nhangkhoùi quyeäntan loaõng vaøo lôøi kinhbuoåi tröa California trôøi khoâng maâynhöõng con raïch phôi loøng döôùi naéngthôøi gian nhö ñöùng laïihôi noùng boác leân töø ñaátmoà hoâi ròn öôùt löng aùo vaûitreân ñaàu töôøng chuù meøo hoang rình raäpñoâi thoû laáp loù trong hangngaùi nguû nghe kinhlôøi kinh traàm traàmtan loaõng vaøo hö khoâng.

TC THÔ 11 • 123

Nhöõng trang kinh moøn veïthaèn daáu taylaät môû caû ngaøn laàntöøng con chöõ chaäp chôøn aån hieänvang voïng töø xa ngaùi, xa ngaùitieáng chuoâng chuøa taän queâ nhaø saâu thaúm muø taêmbuoåi tröa ngoài nghe kinh ôû nhaø baïnmô moät traän möa raøo trong cuoäc haønh trình vaïn daämthænh kinh

caên phoøng boãng meânh moâng lôøi kinhlôøi kinh traàm traàmmeânh moâng meânh moâng.Phieâu du maáy coõi luaân hoàitreân cao ôû choã Phaät ngoài. Troáng khoângmoät toøa sen, moät toøa senmeânh moâng.

124 • TC THÔ 11

Ñoïc Möa Thuaän Thaønh cuûa Hoaøng Caàm

Phaïm Thò Hoaøi

Toâi coù theå giöõ ñöôïc chuû quan veà Möa Thuaän Thaønh hay khoâng, sau taát caû nhöõng huyeàn thoaïi ñaõ nghe veà Hoaøng Caàm? OÂng laø taùc giaû cuûa

Veà Kinh Baéc, taäp thô cho ñeán baây giôø vaãn tieáp tuïc mang vaàng haøo quang rieâng cuûa nhöõng taùc phaåm naèm trong ngaên keùo, chæ caùi teân cuûa noù thoâi ñaõ höùa heïn, vaø hôn caû höùa heïn: ñaõ thieát laäp haún moät khoâng gian tinh thaàn ñaëc tröng, laø ñieàu maø tuyeät ñaïi ña soá caùc taäp thô hieân nay khoâng laøm noåi. Nhieàu ngöôøi saønh ñieäu ræ tai nhau, raèng oâng laø moät trong soá hieám hoi nhöõng thi só thöïc söï coøn toàn taïi. Teân oâng, ngay luùc sinh thôøi, nghóa laø ngay luùc naøy, döôøng nhö ñaõ ñöôïc noái vaøo danh saùch khoâng daøi laém cuûa nhöõng teân tuoåi ñöôïc muï thôøi gian tính khí raát thaát thöôøng ñoàng yù löu laïi. Nhöng taùc phaåm cuûa Hoaøng Caàm laïi ñeán vôùi coâng chuùng muoän maèn, vaø phaûi chôû treân löng moät quaù khöù nguy hieåm. Nguy hieåm cho chính oâng ñaõ ñaønh, cho ngöôøi ñoïc cuõng nguy hieåm chaúng keùm. Toâi coù giöõ ñöôïc loøng mình, hay cuõng vì ñuû thöù lyù do naèm ngoaøi baûn thaân taùc phaåm maø phaûi chi ra moät vaøi moùn tình caûm vaø nhaän thöùc naøo ñoù cho nhöõng huyeàn thoaïi aáy, cho quaù khöù aáy? Nguy cô laø lôùn. Nhöng toâi hy voïng vaøo khoaûng caùch giöõa caùc theá heâ. Hoaøng Caàm vaø toâi laø ngöôøi cuøng thôøi, nhöng oâng coù tröôùc toâi moät thôøi ñaïi khoâng laëp laïi nöõa, hay duøng chöõ cuûa oâng: moät gia phaû tinh thaàn maø duø ñaõ ñöôïc ruõ buïi thì toâi cuõng khoâng theå ñôn giaûn laøm quen.

Tröôùc oâng ít laâu, nhöõng ngöôøi treû tuoåi ñang haùo höùc tìm caùch ñôõ phaûi gieo vaàn ñaõ taán coâng khoâng thöông tieác keå caû thi só saùng danh Taûn Ñaø, nhaân danh moät hoàn thô môùi cuûa moät thôøi ñaïi môùi, baát chaáp ngoïn roi quaät

TC THÔ 11 • 125

laïi cuõng phuõ phaøng cuûa moät chí só Huyønh Thuùc Khaùng ñaày uy tín. Ñaõ qua laâu roài cuoäc noäi chieán duy nhaát ñaùng keå trong lòch söû thô Vieät hieän ñaïi aáy. Nhöõng ngöôøi treû tuoåi cuûa caùc theá heä tieáp theo khoâng khôûi xöôùng -- hoaëc khoâng coù cô hoäi khôûi xöôùng -- moät phong traøo thô ca naøo töông töï veà taàm voùc nhö theá nöõa. Chuùng ta ñaønh ghi nhaän tính khoan dung giöõa caùc traøo löu vaø phong caùch trong lòch söû thô Vieät töø ñoù ñeán nay, neáu quaû thaät nöûa theá kyû qua thô Vieät coù nhieàu hôn laø moät traøo löu duy nhaát, moät phong caùch duy nhaát. Tuy nhieân, khoaûng caùch giöõa caùc theá heä vaãn coù thaät, vaø hôn nöõa: khoaûng caùch giöõa caùc thôøi ñaïi.

Vaäy thì tröôùc heát, toâi thaáy Hoaøng Caàm ñeïp vaø xa caùch. Thaät laï luøng, laø thöïc ra haàu heát nhöõng gì taïm goïi laø chaát lieäu laøm neân theá giôùi thô oâng ñeàu coøn nguyeân caû ñaáy, thöïc ra khoâng xa vôøi, khoâng sieâu nhieân hoang ñöôøng gì heát, maø hoàn thô oâng vaãn laø moät ngöôøi khaùch xa, khoâng deã cho toâi baøy toû ñuùng caùch loøng traân troïng, chöù chöa noùi ñeán vieäc côûi môû taâm tình. Trong khi ñoù, chaúng haïn caùi theá giôùi Chieâm Thaønh moäng mò ma aûo cuûa Cheá Lan Vieân ñaõ ñieâu taøn töø laâu, nhöng Cheá Lan Vieân cuûa thuôû aáy ñoái vôùi toâi laïi laø gaàn guõi. Khoâng phaûi laø vaán ñeà ngoân ngöõ, maëc duø Hoaøng Caàm coù moät heä lôøi tinh vi vaø laét leùo, ñoâi khi laét leùo tôùi möùc ngöôøi bieát ñoïc thô oâng cuõng khoâng nhaát thieát phaùt hieän ra nhöõng loãi in sai traàm troïng, vì caùi lyù thoâng thöôøng cuûa caùc con chöõ, caùi lyù cuûa moät nghóa goùi trong moät chöõ, ôû tröôøng hôïp oâng raát nhieàu khi chaúng giuùp ñöôïc gì. Caùi heä lôøi ôùi hôøi vi vuùt saáp ngöûa kheùp neùp nghieâng ngöûa meâ vaø teâ teâ vôøi vôïi aáy laïi ñi ñoâi vôùi moät aâm vaän raát rieâng, döôøng nhö ñaõ ñöôïc goït ruõa tính toaùn cho khoâng coøn moät chuùt ngaãu nhieân naøo loït löôùi, ñoàng thôøi cuõng döôøng nhö chæ caûnh veû theá thoâi, chaúng maáy baän taâm, neân laém choã cöù ngang phöùa leân, phaù kyû luïc cuûa caû nhöõng tay chôi ngang thöôïng thaëng, nhöng toùm laïi laø khaùc xa loaïi thô xuoâi xuoâi tai, loaïi thô coù ñoåi thanh ñoåi vaän ñoâi chuùt, coù xuoáng haøng lieân tuïc vaø coù thu xeáp hoøm hoøm moät soá löôïng töø ngöõ naøo ñoù cho moät tieát taáu naøo ñoù. Taát nhieân laø Hoaøng Caàm caàu kyø. Ñaáy coù veû nhö moät phaûn öùng tröôùc xu theá giaûn dò hoaù, giaûn ñôn hoaù, bình daân hoaù, roài thoâ thieån hoaù trong thô Vieät töø nhieàu chuïc naêm nay, sau khi neàn thô ca baùc hoïc ñaày ñieån tích saâu xa vaø nieâm luaät khe khaét bò choân bôûi thô tieàn chieán, roài ñeán löôït mình, thô tieàn chieán laïi bò laáp ít nhaát laø ñeán thaét löng bôûi thô hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa. Baát kyø caâu naøo cuûa oâng cuõng tieâu tao yeåu ñieäu, tuy coù choã chæ laø moät kieåu chôi khoâng thaám thía vaø thuyeát phuïc laém, khoâng laøm ngöôøi ñoïc baøng hoaøng bôûi moät söï phi thöôøng naøo ñoù phaùt loä qua vaøi con chöõ, moät kieåu chôi thöôøng gaëp ôû nhöõng ngheä só khoâng nhaát thieát chuû tröông ngheä thuaät buoäc phaûi taûi moät caùi gì ñoù ngoaøi chính noù vaø ñöông nhieân laø chính ngöôøi laøm ra noù: Ñoùn chò hoàn cheânh/leäch boùng ñeâm... Vuøi

126 • TC THÔ 11

trong traéng-xoaù vónh haèng thô ngaây... - Yeân Kyø sao con vaãn thieáu/Moät nôi naèm yeân/Maáy kyø nguoâi queân..

Cuõng khoâng phaûi caùi thöôøng ñöôïc goïi moät caùch bí aån vaø haøm hoà laø nhöõng aån öùc naøo ñoù ôû Hoaøng Caàm. Xem ra ñaáy coù veû nhö moät lieân heä deã daõi vôùi queâ höông Kinh Baéc cuûa oâng. Nhö ñaõ noùi, thöïc ra Kinh Baéc aáy, vôùi nhöõng chuøa chieàn hoäi heø laêng mieáu daân ca huyeàn thoaïi vaø nhöõng ngöôøi nam ngöôøi nöõ töông ñoái ruït reø trong nhuïc caûm, khoâng xa laï gì vôùi phaàn ñoâng ngöôøi Vieät coøn soáng ñeán heát theá kyû naøy. Chuùng ta coøn laâu môùi coù nhöõng saûn phaåm tinh thaàn thuaàn tuùy thaønh phoá lôùn. Coøn ñoâ thò coå vôùi khoâng khí ñaëc tröng cuûa noù nhö trong thô Hoaøng Caàm, chöù khoâng phaûi laøng queâ Vieät Nam truyeàn thoáng, thì chöa luøi xa vaøo dó vaõng ñeán theá. Vaäy maø sao oâng vaãn mang moät veû ñeïp xa caùch, maëc duø ba phaàn tö Möa Thuaän Thaønh ñöôïc vieát trong thôøi gian gaàn ñaây, coù baøi thaäm chí cuoái naêm ngoaùi.

Hoaøng Caàm khoâng phaûi moät thi só thôøi theá ñeå ngöôøi ñoïc coù theå tìm kieám töùc thì söï caûm thoâng gaàn guõi qua nhöõng baøy toû taâm huyeát veà xaõ hoäi vaø cuoäc ñôøi, trong khi maáy thöù aáy baây giôø ñang laø thöôùc ño thoâng duïng. OÂng khoâng ñôn giaûn tôùi möùc cöù ñau ñôøi töø trang naøy sang trang khaùc. OÂng cuõng khoâng chæ baûo cho ai, raèng thöïc ra caùi ñeïp troán ôû ñaâu. Khoâng huøng traùng, khoâng khaéc nghieät, khoâng cöôøi côït, raát ít trieát lyù, thaäm chí toâi cho raèng oâng khoâng coù chính kieán. Song thaät laø deã chòu khi thi só khoâng nhaûy boå ra töø moãi goùc thô ñeå theùt vaøo maët toâi hoaëc thaàm thì saâu saéc vaøo tai toâi, raèng cuoäc ñôøi thì ñaày raãy ñieàu ñaùng phaøn naøn, keát cuïc chæ rieâng taùc giaû laø bieát ñau ñôùn, hoaëc caêng thaúng hôn: bieát ñau ñôùn moät caùch thaåm mó nhaát. Khoâng nhö vaäy. Theá giôùi tình caûm cuûa Hoaøng Caàm trong Möa Thuaän Thaønh, duø goàm nhieàu maûng raát khaùc nhau, chæ xoùt xa, phieàn muoän, yeåu ñieäu, yeáu ôùt, tinh vi, nhieàu maëc caûm, nhieàu nöõ tính. Coù moät caäu thieáu nieân caàm laù dieâu boâng, laù hy voïng hôø, laù hö khoâng, ñi suoát cuoäc ñôøi thô oâng, caäu thieáu nieân xöng Em, em ñöùng nhìn theo, em goïi ñoâi cho moät ñôøi leõo ñeõo coâ ñôn ña tình, daãu sau naøy, cuõng trong cuøng moät taäp thô, ngoâi thöù vaø caùc ñaïi töø nhaân xöng coù ñöôïc phaân boå laïi, phuø hôïp vôùi caùc quy öôùc chung hôn. -- Hoaøng Caàm khoâng coù daáu hieäu gì cuûa phaûn khaùng, töùc giaän, buøng noå, hieáu chieán. Trí thoâng minh khoâng ñöôïc huy ñoäng ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng noãi buoàn. Baûn naêng cuõng ñöôïc kìm neùn. Chæ eâm dòu moät leõ chaáp nhaän thoaùng chuùt xoùt xa. Theá giôùi aáy khoù chia xeû.

Ñieàu duy nhaát coù theå giuùp toâi caét nghóa caâu hoûi neâu ôû phaàn treân laø tröôøng lieân töôûng raát ñaëc tröng Hoaøng Caàm. Em thì Em ngaét quaõng taân hoân/Theo chò luøa möa ñuoåi naéng buoàn/ Hai ñöùa lung linh lôi yeám aùo/Thuyeàn traêng deành/saõ caùnh coâ ñôn... Ñoái vôùi toâi, nhöõng lung linh lôi, traêng deành, saõ caùnh coâ ñôn, bieác thôøi gian, coõi möa nhung, saïm maøu coâ ñôn, ñieäu keøn

TC THÔ 11 • 127

hö voâ... laø nhöõng thöù khoâng coøn maáy söùc gôïi caûm. Chuùng ñaõ maát tia saùng taïo loeù leân ôû moät thuôû ban ñaàu naøo ñoù töø laâu. Nhieàu caâu thô khaùc cuûa oâng cuõng ñöùng cheânh veânh giöõa ranh giôùi cuûa khaùm phaù vaø saùo moøn, laøm ñau tim vaø ñau ñaàu ñoäc giaû cuûa oâng, thaäm chí laøm nhöõng ngöôøi ngöôõng moä oâng voâ ñieàu kieän coù theå roái loaïn khaû naêng caûm thuï: Luyõ tre gaày nhuoám söông...Neán khuya loang vuõng maùu... Chuoâng sôùm coù nghieâng veà moäng cuõ..., roài khoùi tím, höông tím, hoa tím, boùng tím, chuoâng buoâng tím... Nhöõng tín hieäu ñoù xa laï vôùi lôùp treû ngaøy nay öa toác ñoäc cao, thích soøng phaúng, chuoäng hieäu quaû vaø thaám thöïc duïng roài. Laàn ñaàu ñoïc thô oâng, toâi hôi boái roái tröôùc nhöõng töø ngöõ khoâng ngôø coù theå ñaët caïnh nhau, nhöõng hình aûnh khoâng ngôø coù theå tieáp noái nhau ñeå xuaát hieän nhöõng thi töù khoâng ngôø vaø moät nhaïc ñieäu khoâng ngôø. Toâi khoâng toùm ñöôïc caùi cô cheá hoaït ñoäng trong oâng ñeå saûn sinh ra nhöõng ñieàu aáy. Tieáp tuïc ñoïc oâng, toâi vaãn boái roái, nhöng laàn naøy vì khoâng daùm chaéc taát caû nhöõng thöù ñoäc ñaùo baát ngôø ñoù coù ñöôïc hình thaønh treân cô sôû cuûa moät tröôøng lieân töôûng khaùc thöôøng, vôùi khaû naêng ñaøn hoài lôùn, hay moät phaàn ñaùng keå naøo ñoù coù theå chæ laø moät loái chôi coâng phu, quaù coâng phu nöõa so vôùi hieäu quaû, vì raát coù theå ngöôøi chôi ñaõ quan nieäm hieäu quaû theo caùch khe khaét nhaát cuûa rieâng mình. Neáu quaû nhö vaäy, veû ñeïp xa caùch cuûa oâng seõ ñöôïc chieâm ngöôõng nhö ngöôøi ta thöôøng chieâm ngöôõng caùc vò cao thuû mieân man beân nhöõng vaùn côø maø ñöôøng ñi nöôùc böôùc maáy ai coù ñuû taâm trí vaø thôøi gian ñeå hieåu.

Nhöng baát keå theá naøo, khaû naêng lieân töôûng kyø laï cuûa Hoaøng Caàm vaãn laø ñieàu ñaùng quan taâm hôn caû so vôùi nhöõng phaåm chaát khaùc. Chính noù ñaõ quyeát ñònh töøng caâu töøng chöõ coù vò Hoaøng Caàm -- nhöõng choã khoâng coù noù, toâi khoâng nhaän ra Hoaøng Caàm, maëc duø cuõng chaúng coù gì ñeå cheâ hay khen: Coù neùt buoàn khoâi nguyeân/Chìm saâu vaøo ñaèng ñaüng/Coù tieáng ca öu phieàn/Chìm saâu vaøo laúng laëng... Nhöng ngay laäp töùc, ôû khoå sau, lieân töôûng xuaát hieän, tuy khoâng xuaát saéc laém: Vaø dai daúng em ôi/Laø côn say khaùt laù/Cöù thon meàm xanh laû/Trong men queâ boài hoài ... Chính noù ñaõ goïi veà cho oâng nhöõng caûm xuùc ñang lang thang ñaâu ñoù, ñaõ xaâu chuoãi nhöõng hình aûnh, ñaõ laûy ra nhöõng töø ngöõ, nhaïc ñieäu khoâng theå coù noåi ôû moät tröôøng lieân töôûng noâng caïn, ngheøo naøn, hoaëc taàm thöôøng hôn. Khoâng coù noù thì nhöõng baøi thô tuyeät vôøi cuûa oâng: caây tam cuùc, laù dieâu boâng, theo ñuoåi, veà vôùi ta, chuøa höông... seõ chæ laø nhöõng caâu chuyeän rôøi raïc, khoâng xöùng ñaùng vôùi taâm traïng ñaèng sau. Nhöng ñaáy laø moät maïch lieân töôûng khoù naém baét, laét leùo, ñoät ngoät nhaûy coùc, ñoät ngoät maát huùt roài laïi vuït trôû veà nhö khoâng coù gì caàn giaûi thích. Toâi coù leõ naèm ôû moät maïch lieân töôûng khaùc, trong ñoù nhöõng ñöôøng ngang ngoõ taét cuûa caûm xuùc vaø suy tö vaãn ñöôïc chæ daãn baèng moät taám baûng naøo ñoù cuûa loâ gích. Bôûi theá, chöa tìm ñöôïc ñöôøng gaàn guõi vôùi

128 • TC THÔ 11

thô Hoaøng Caàm hôn chaêng?Coù theå say meâ thô Hoaøng Caàm, cuõng coù theå khoù chòu, hoaëc caû hai

thöù moät luùc. Caûm giaùc nöôùc ñoâi aáy khoâng coù ñoái vôùi soá ñoâng thi phaåm Vieät Nam. Cuõng coù theå thuaàn tuùy thaùn phuïc taøi thô oâng, hoïc ôû oâng, thaäm chí chòu aûnh höôûng cuûa oâng maø vaãn giöõ ñöôïc moät khoaûng caùch vôùi oâng. OÂng cuõng laø ngöôøi ñi moät mình, chaúng choaùn ñaày ai, chaúng ai choaùn ñaày oâng, vaø baát chaáp taát caû söï ña caûm ña mang, thöïc ra vaãn stoique.

Xuaân Dieäu, Toá Höõu... coù nhöõng baøi thô vaø caâu thô hay, nhöng khoâng döïng noåi moät khoâng gian tinh thaàn, moät vöông quoác thô daãu beù nhoû ñeán maáy nhöng laø cuûa rieâng mình. Cheá Lan Vieân vôùi nhieàu höùa heïn ñeán theá cuõng chæ suyùt laøm ñöôïc ñieàu aáy. Cuøng vôùi Haøn Maëc Töû, Taûn Ñaø Nguyeãn Khaéc Hieáu, coù theå phaàn naøo Nguyeãn Bính... tröôùc oâng, vaø Traàn Daàn, Ñaëng Ñình Höng, nöûa sau cuûa Leâ Ñaït... cuøng thôøi, Hoaøng Caàm quaû thaät laø moät trong soá khoâng nhieàu laém nhöõng ngöôøi laäp ñöôïc cho mình moät vöông quoác thô rieâng, vôùi neàn moùng, baûn saéc vaø caùc nghi thöùc khoâng theå troän laãn. Taäp Möa Thuaän Thaønh khoâng caàn ñeà teân taùc giaû, vì chaéc chaén ñoù laø Hoaøng Caàm.

Coù nhöõng taùc giaû maø ai cuõng kính troïng vaø khoâng ai ñoïc, tröø nhöõng ngöôøi coù vieäc phaûi ñoïc. Coù nhöõng taùc giaû chæ baát töû baèng caùc huyeàn thoaïi beân ngoaøi taùc phaåm. Toâi hy voïng ñaáy khoâng laø tröôøng hôïp Hoaøng Caàm. Taùc phaåm cuûa oâng caøng ruõ ñi ñöôïc nhöõng haøo quang phuï caøng toát.

Haø Noäi, thaùng 4.1991

TC THÔ 11 • 129

ThaäN NhieâN

Ngaøy Bieáng Noùi

Ai vaäy nhæ?heä luïy gì ñaâylôøi rôi vaøo hö voâO.o.o...cuùp maùyToâi laûm nhaûm nhö ngöôøi maát trícaâu chaøo haøng quen mieäng troâi rahaèng ñeâm haèng ñeâm tuoân vaøo ñieän thoaïiböôùc ra cöûakhum tay che löûa ñoát thuoácdaät dôø chaân hoång ñaátteù ra mình moäng du

..................

Trôøi laïnh aåm 38o Fñeâm naøo cuõng mô thaáy moät bôø coû xanh eâmdöôøng nhö laø Ñaø Laït. Vaø em

......................

Ngaøy bieáng noùi ngoài chaânthaùp Babelñoâ la xanh thay Ngoân Ngöõthoåi phuø Chewingumbong boùng vôõcôûi giaøy ñöùng daäyngöùa loøng baøn chaân

....................

130 • TC THÔ 11

Bi kòch ôû ngaøy vaéng boùng maët trôøivaên chöông thieáu maùuxa loä ngöôïc xuoâi hai doøng ñeøn xe vaøng ñoûnhaáp ga nhaáp thaéng queïo phaûi queïo traùichöûa theàmaét cay xeø theøm nguûbaäp beành möa

...................

Leã ñoä laäp laïi nhöõng lôøi chaøo theo nhòp ñaäp caùnh thöacuoái ngaøy bôø xa xacon ruoài cheát ñuoái trong toâ phôû nguoäixa bôø caùt gioùthaèng beù côûi truoàng ñaùi veà phía bieånlaáp laùnh caàu voàng vaùng môõvaéng em

.......................

Toâi thaû rong nhöõng yù nghó rôøilaám taám saolaïy trôøi tieáng chuoâng nhaø thôø ñeâm nay ñoå vaøo giaác nguûmai ngaøy khaên aùo môùichaøo maët trôøi -- chaøo son moâichaøo nhöõng naêm ba möôi maát nguû

TC THÔ 11 • 131

NguyeãN ÑaêNg Baûo Loäc

Muøa Blue

khi toâi nguû daäybuoåi chieàu chöa taét naéngñieäu jazz buoàn thiuBilly Holiday quaèn quaïimuoán noùi nhaûm maø khoâng coù ai ñeå noùimuoán gaäm nhaám moät caùi gìcho ñôõ buoàn hay cho ñôõ ñoùitoâi coù nhu caàu töï hoûikhoâng coù khaû naêng töï traû lôøivôõ tan taønh caùnh cöûa soå phoøng toâiveät naéng taøn con giaùn nhoû naèm phôingaøy thu ôibôø moâi xamuøa blue_

132 • TC THÔ 11

PhaN Ni TaáN

Vì Töø Ñoä...

cho toâi xin noãi buoàn anhnoãi buoàn nhö haït long lanh chieàu taøtöø laâu roàichaúng ñaâu raôû trong nöôùc maát tan nhaø ñoù thoâicho toâi xin noãi buoàn toâinoãi buoàn cuûa ñoùa hoa rôøi raõ baytuoàng ñôøi laém noãi ñaéng caybuoàn toâi thaûm thieát gioïng caây ñôøn baàucho toâi xin noãi buoàn nhaunoãi buoàn cuûa ñoùa traêng saàu tieát ñoângthoâi thì giöõa choán meânh moângthaû buoàn ñi giöõa caùi khoâng laø gì.

TC THÔ 11 • 133

haï Thaûo yeâN

Ngoài Uoáng Röôïu Moät Mình

moät laàn toâi uoáng röôïutrí nhôù thaät voâ cuøngsaùng soi muoân caûnh cuõtrong hoàn toâi moâng lung

ngoài uoáng röôïu moät mìnhleû loi môøi ly nöõatoâi say roài laëng thinhboû queân hoàn ñaâu ñoù

ôû nôi naøo ai thaáyxin giô tay keùo daäytoâi ra ngoaøi côn mô

hôõi em naøo bieát ñöôïcnaøy keû raát chung tìnhoâm hoaøi trong moäng öôùcmoät lôøi noùi moät mình

ngoài uoáng röôïu moät mìnhleû loi môøi ly nöõatoâi say roài laëng thinh

134 • TC THÔ 11

Leân Trôøi

Cao tay vuït boùng leân trôøiTrôøi lao ñao naëng buoâng rôøi yù toâiToâi nghieâng ngaõ böôùc luaân hoàiÑöùng leân naèm xuoáng moät ñôøi taïm yeân

Moät Ta Ñi Veà

lôõ tay caét ñöùt maïch ñôøithaân loang daáu maùu ñaãm lôøi ñam meâhoàn xanh boán coõi leâ theâkhoùi höông töø taï ñi veà moät ta

AÛo Töôûng

toùc bay ñeâm vôõ maët trôøilaëng im gioù môû trao lôøi aùi aânchuùt höông coøn cuûa muøa xuaâncoù da traéng treûo phôi traàn ñaâu ñaây_

TC THÔ 11 • 135

NguyeãN chí hoaN

Caûm Giaùc

Tieáng xao xaùcVoã caùnhTreân maùi ngoùiÖôùt ñaãmBoùng toáiBaét ñaàuLaïi baét ñaàuTieáng keâu quyeán ruõ

GioùVa chaïmNgoaøi haønh langKhoâng coù aiÑeánVaøo giôø naøyÑi xuyeân qua caùnh cöûaÑöùng nhìn trong goùc nhaøSau giaù saùchSoät soaït

Tieáng xao xaùcThoaûng taétLôøi lôøi cuøng aùnh maétLôõ maát._

136 • TC THÔ 11

Theá DuõNg

Nôi Xa Laéc Thaúm Saâu Chöa Hieän Theá

Nôi xa laéc thaúm saâu chöa hieän theáTa ñaõ tôùi khoâng laâu vaø chöa kòp toïa thieàn...Ta ñaõ khoùc ñaõ cöôøi xuyeân thaønh quaùchÑaõ oâm chaàm ñeâm traéng noõn ñau ñieân

Nôi aáy thoaùng mong manh hôn buùp nuïTaâm ñang Xuaân chôït vôõ maïch Ñoâng--HeøHoàn khao khaùt hoùa thaân thaønh coõi khaùcDöûng döng buoàn vöông vaõi maáy chia ly?

Cuõng chaúng gioáng nhö chieâm bao. Nôi aáy...Ta ñaõ naèm ñaõ thôû ñaõ röng röngMaø taát thaûy boãng nhö laø moäng mòRoà daïi töï quaêng thaân xa caùch voâ thöôøng!

Nôi aáy chaúng nhö vöôøn xöa nhaø cuõHình theå moâng lung, saéc dieän töng böøngChöa tôùi ñoù nhöng maø ta vaãn soángTöøng hôi thôû huùt hoàn cho moãi buoåi tinh söông

Nôi xa laéc thaúm saâu chöa hieän theáThaáy caû luùc ñaéng cay thôû haét taém buoàn...Ñau thì khoùc! Say Coâ ñôn thì haùt...Ñau ñôùn dòu daøng. Ñau ñôùn ngoït ngaøo hoân!

TC THÔ 11 • 137

Phaïm maïNh hieâN

Khoâng Ñeà 1böùc veõtónh vaätboû queânnhöõng thaùng ngaøy treo lô löûngbeï hoa vaøng cuoái thugiaû thöïc thöïc giaûly röôïu muoänboû queântreân chieác baøn traéng hoaùc

laâu roài tim tímnaèm ngaùi nguû raïng ñoângthòt rung khoùi thuoácgoïi traêm ngaû tình nhaânmuoán chaïy xuoáng phoá buoàn noân

thieáu nöõ ñoûthieáu nöõ xanhtroâi giaït nguõ saéc

tìm, ta tìmsau nieát baøn ngheïn thôûtìm, ta tìmngöïc hö khoâng

Khoâng Ñeà 2coàn ñaát anh qua moät böôùc daøihuït hôi coøn vaúng tieáng soâng coâimaùu öùa baøn chaân trôøi chôùp beånoåi noâng thuyeàn laïi vöôït em ôi

138 • TC THÔ 11

Thô Treû khoâng an baøi vôùi thaønh töïu

Nguyeãn Troïng Taïo

1. Nhaø thô khoâng theå ñem thaâm nieân ngheà nghieäp ñeå phaân chia ñaúng caáp treû giaø. Moät ngöôøi leân laõo boãng ngaãu höùng thaønh nhaø thô thì khoâng theå

goïi laø nhaø thô treû, vaø neáu coù goïi hoï nhö theá thì cuõng chæ laø goïi ñuøa cho vui maø thoâi. Vaäy khi ñöa ra khaùi nieäm thô treû, theo toâi neân hieåu ñaáy laø thô cuûa moät lôùp ngöôøi treû tuoåi cuøng thôøi.

Thaät ra khaùi nieäm thô treû hay nhaø thô treû ôû ta môùi xuaát hieän chöa ñaày 40 naêm, thuôû aáy xuaát hieän moät lôùp ngöôøi treû laøm thô böôùc vaøo cuoäc khaùng chieán choáng Myõ. Vaø ñeå phaân bieät ñaúng caáp, caùc nhaø thô laõo laøng ñaõ goïi lôùp laøm thô em uùt laø boïn treû laøm thô hoaëc nhaø thô treû. Thuôû aáy coù nhaø thô treû ñaõ noåi töï aùi vì hoï bò goïi nhö vaäy cho caû ñeán luùc ñaõ trôû thaønh oâng noäi. Coøn khoâng ít caùc nhaø thô laõo laøng thì coá che daáu maëc caûm tuoåi giaø ñeán, chæ moät soá ít ngöôøi daùm thuù nhaän ñieàu ñoù. Hôn hai chuïc naêm tröôùc, toâi coù hoûi nhaø thô Cheá Lan Vieân: Baây giôø anh laøm thô coù khoù khaên hôn thôøi coøn treû hay khoâng, vaø oâng thuù nhaän raèng: Khi ñaõ ngoaøi 50 tuoåi, thì thô xuoáng doác, nhöng phaûi coá laøm sao cho noù ñöøng xuoáng doác thaúng ñöùng maø thoâi. Vaø nhaø thô Vaên Cao thì vieát: Tuoåi giaø ñeán/nhöõng böôùc chaân xuoáng thang. Theo moät soá nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc thì nhöõng phaùt minh quan troïng cuûa con ngöôøi thöôøng xaûy ra ôû tuoåi 24 ñeán 28 coøn sau ñoù chæ laø söï trieån khai vaø boå sung. Saùng taïo thô coù khaùc tí chuùt nhöng coù leõ haàu heát ñeàu khaúng ñònh söï hieän dieän cuûa mình trong laøng thô ngay töø thôøi treû tuoåi.

TC THÔ 11 • 139

2. Thöôøng thì lôùp treû khoâng an baøi vôùi thaønh töïu cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, vaø hoï tìm caùch ñeå chöùng toû mình. Thô Môùi (1930-1945) laø söï toaøn thaéng cuûa thô treû thôøi baáy giôø, vaø toûa roäng ra moät töø tröôøng cöïc maïnh suoát nhieàu chuïc naêm sau, ñeán noãi nhaø thô Traàn Daàn phaûi keâu thoát leân laø : phaûi choân Thô Môùi; phaûi choân Tieàn Chieán, (töø choân ôû ñaây ñöôïc hieåu laø phaûi thaéng; vaø thô baäc thanh ñaõ du nhaäp vaøo thô ta töø thôøi khaùng Phaùp. Lôùp nhaø thô choáng Myõ cuõng muoán khaúng ñònh mình baèng ñænh ñieåm cho ra ñôøi haøng loaït nhöõng tröôøng ca coù dung löôïng lôùn maø caùc nhaø thô ñaøn anh phaûi lieác caëp maét nhìn sang kính neå vì bieát mình khoâng laøm ñöôïc. Thöïc chaát thô thôøi choáng myõ ñaõ taïo ñöôïc töø tröôøng cuûa noù, vaø khaù laâu sau (1980?) thô cuûa nhöõng ngöôøi treû vaãn chöa thoaùt ra ñöôïc. Trong khi ñoù lôùp nhaø thô choáng Myõ tieáp tuïc thöùc ngoä trong ñieàu kieän hoøa bình vaø cho ra ñôøi moät soá taäp thô thoaùt haún ra ngoaøi caûm höùng chieán tranh maø hoï ñaõ coù. Nguyeãn Thuïy Kha goïi hoï laø theá heä chín muoài khoâng phaûi laø khoâng coù lyù. Coøn Traàn Maïnh Haûo thì nhaän ñònh hoï vaãn laø chuû theå cuûa neàn thô hoâm nay keå cuõng khoâng haún laø töï laøm luaät sö cho chính theá heä mình (!). Nhöng phaûi bình tónh vaø coâng baèng, khoâng caàn môû to maét laém cuõng thaáy thô treû hoâm nay ñaõ hình thaønh moät laøn soùng môùi, ñuïc trong chöa phaân ñònh nhöng aâm ba thì ñaõ reùo gaàm taän töø xa thaúm, laøn soùng ñoù ñaõ voã vaøo caùc trang saùch trang baùo laøm aùnh leân nhöõng saéc maøu töôi treû chuyeån ñoäng veà phía töông lai cuûa cuoäc chuyeån giao theá kyû. Cho duø nhöõng ngöôøi bieân taäp thô thôøi nay coù khaét khe, baûo thuû hay caån troïng ñeán maáy thì cuõng ñaõ manh nha nhaän ra raèng, caùi thöôùc thô (chöù khoâng phaûi thöôùc thôï) chính thoáng ñaõ bò nhöõng giaù trò môùi phaùt ra nhöõng tín hieäu ñoåi thay. Baùo chí ñaõ in nhöõng baøi thô--phuùc--roãi cuûa Nguyeãn Quyeán, nhöõng caâu thô phaïm thöôïng caø chôùn cuûa Buøi Chí Vinh... Söï xuaát hieän aøo aït vaø daàn daàn ñöôïc ghi nhaän cuûa thô treû quaû ñang laøm cöïa quaäy khuoân thöôùc ñoäc toân cuûa thi ca chính thoáng.

3. Thô treû khoâng bao giôø töï noù hieän ra töø coõi hö khoâng maø noù tuaân thuû qui luaät phaùt trieån nhaân quaû lai gioáng. Moãithôøi ñaïi laø moät chuù gaø troáng, vaø chuù gaø con thô ca (maùi tính) nôû ra töø tröùng cuûa gaø maùi meï thô ca laø söï keát hôïp di truyeàn cuûa truyeàn thoáng vaø thôøi ñaïi. Töø söï xuaát hieän thô ca thôøi nguyeân khai ñeán söï xuaát hieän caùc tröôøng phaùi, traøo löu hay chuû nghóa laø caû moät quaù trình tieán hoùa khoâng meät moûi cuûa thô ca nhaân loaïi. Noù naèm trong qui luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh chöù khoâng phaûi laø phuû nhaän hay phuû nhaän saïch trôn. Nhöõng nhaø thô treû tuoåi cuûa ta hieän nay ñang baét ñaàu treân naác thang raát cao cuûa thaønh töïu thô ca theá giôùi noùi chung vaø thô Vieät noùi rieâng. Theo thieån yù cuûa toâi thì hoï ñang thaâu nhaän thaønh töïu ñeå taïo ra moät gioïng ñieäu rieâng cho thô treû Vieät Nam hoâm nay. Coù nhöõng taùc giaû naëng

140 • TC THÔ 11

neà truyeàn thoáng Vieät. Coù taùc giaû naëng veà ngoaïi lai. Coù taùc giaû muoán taïo theá caân baèng...Hoï keát hôïp thaønh töïu vaø söï chuaån bò rieâng tö thôøi ñoaïn ñaàu môû ra coâng cuoäc ñoåi môùi ñaát nöôùc, ñaáy laø hoïc vaán tích luõy kieán thöùc töø nhieàu nguoàn ngöõ, laø söï tieáp nhaän töø xoâ boà cuûa kinh teá thò tröôøng môû cöûa laø söï theå nghieäm ñöôïc coâng boá khaù töï do baèng in aán vaø xuaát baûn cuøng vôùi nhöõng ghi nhaän ñaày khích leä cuõng nhö hoaøi nghi cuûa caùc giaûi thöôûng gaàn chuïc naêm qua, vaäy thô treû hieän nay laø gì? Ñaõ coù nhaø pheâ bình naøo goïi teân ñöôïc noù? Chao oâi, caùc nhaø pheâ bình ñang maûi ñi tìm teân goïi cho mình maø queân maát vieäc ñaët teân cho thô treû, duø noù ñaõ ñöôïc sinh ra quaù naác thoâi noâi. May sao, toâi ñöôïc ñoïc Ñoâng La laø ngöôøi coù saùng taùc, coù pheâ bình thaáy anh goïi teân noù laø thô thieát keá yù töôûng--sieâu thöïc cao. Hai ñaëc tính cuûa thô treû anh ñöa ra coù veû haáp daãn ñaáy, nhöng khi anh ñöa ra daãn chöùng thì chính daãn chöùng ñaõ phaûn anh. Nhöõng gì khaùc vôùi thô treû anh goïi laø thô vònh, coøn thô treû döïng leân caùc caûnh töôïng; yù töôûng cuûa thô treû coù tính thieát keá, tính duïng yù, tính töôïng tröng, ñaáy laø anh ñaõ queân caû Laù Dieâu Boâng cuûa Hoaøng Caàm (ñaâu phaûi thô vònh), moät nhaø thô tuoåi oâng noäi cuûa mình, chöa noùi ñeán söï môû ra cuûa theá heä choáng Myõ ôû thaäp nieân 80 keùo daøi sang thaäp nieân sau laø doøng thô phuùc ñieäu ña yù töôûng. Ñoâng La ñeà cao tính sieâu thöïc cuûa thô treû maø Nguyeãn Quyeán laø ngöôøi ñaäm ñaëc nhaát thì nhöõng gì anh chöùng minh ñeàu ñaõ quaù cuõ, ñaõ coù töø tröôùc ñoù. Nhöõng caâu thô : Caây ña döùt heát chuøm raâu coå thuï, chæ laø moät hình aûnh nhaân caùch hoùa ôû caáp ñoä sô ñaúng sao laïi baûo laø sieâu thöïc? Caâu: daãm chaân leân baäc theàm möôøi baûy, cuûa Nguyeãn Quyeán maø Ñoâng La daãn ra ñeå chöùng minh söï phaùt trieån phong phuù cuûa ngoân ngöõ Thô treû laïi laøm toâi nhôù laïi caâu thô cuûa moät nhaø thô theá heä choáng Myõ vieát khi taùc giaû 45 tuoåi: Boán laêm baäc thôøi gian doác ngöôïc -- toâi ñaõ vöôït qua. Vaø khi Ñoâng La nhaän ñònh tính sieâu thöïc cao trong thô treû coù nhöõng theå hieän khaùc laï thô truyeàn thoáng, ñoù laø vieäc ñi tìm caùi ñeïp trong caùi xaáu... Thì ngay Thò Nôû cuõng coù theå soáng laïi maø mæm cöôøi. Ngay caû khi Ñoâng La daãn chính thô sieâu thöïc cuûa anh thì chaúng qua cuõng chæ laø moät caùch noùi ngoa ngoân maø thoâi: caùnh ñoàng bò rang treân caùi chaûo muøa haï. Khi coá gaéng ñeà cao tính sieâu thöïc cuûa Thô treû ñeå phaân bieät vôùi thô tröôùc ñoù, toâi ñoá raèng Ñoâng La ñaõ coù söï laàm laãn khoâng chæ veà lyù thuyeát maø coøn queân raèng thô sieâu thöïc ñaõ boû qua thôøi hoaøng kim cuûa noù ñaõ quaù laâu roài.

Thöïc ra Thô treû ta hieän nay ñang naêng noå ruùt loïc nhöõng gì tinh tuùy cuûa caùc doøng thô ñaõ coù, töø hieän thöïc, sieâu thöïc, aán töôïng, laäp theå ... ñeå deät neân chieác aùo thô cuûa theá heä mình, nhö ngöôøi ta taïo ra vaûi polide trong coâng nghieäp deät. Tính toång hôïp trong thô treû khaù cao. Ñaáy laø söï toång hôïp veà chaát lieäu, toång hôïp veà thi phaùp, toång hôïp veà tri thöùc nhaèm taïo caûm giaùc môùi vaø yù töôûng môùi. Xu höôùng toång hôïp ñang hình thaønh khaù maïnh trong thô treû,

TC THÔ 11 • 141

nhö maây ñang uøn uøn keùo veà baùo tröôùc nhöõng côn möa, nhö caù chuoàn bay, nöôùc bieån boác muøi tanh baùo tröôùc côn baõo ñeán.

4. Thaùng 3 vöøa roài toâi coù dòp tham gia ban chung khaûo cuûa cuoäc thi thô ôû Hueá môû roäng ra toaøn quoác, thì thaáy Thô treû raát ñöôïc traân troïng, hoï khoâng chæ töï khaúng ñònh baèng soá löôïng, maø coøn baèng chaát löôïng. Duø ít thaáy hoï thaønh coâng hình thöùc thô luïc baùt, nhöng tinh thaàn höôùng veà coäi nguoàn cöïc maïnh vaãn laø moät ñaëc ñieåm cuûa thô hoï. Quaù khöù oai huøng vaø ñau thöông cuûa daân toäc luoân luoân laø nhöõng aùm aûnh tieàm thöùc trong nhöõng doøng thô phaù môû, nhö laø moät kinh nghieäm xanh khoâng bao giôø giaø coãi. Toâi khaù löu yù moät taùc giaû chæ ñoaït giaû khuyeán khích thoâi, nhöng laïi mang chöùa khaù ñaày ñuû ñaëc tính cuûa Thô treû hoâm nay, ñoù laø Vaên Caàm Haûi. Nhieàu baøi thô cuûa Haûi ñoïc raát khoù hieåu, heä thoáng hình aûnh laï vaø khoâng ñoàng nhaát, nhöng laïi taïo ñöôïc aán töôïng maïnh, buoäc ngöôøi ñoïc khoâng deã boû qua. Haûi coù nhieàu caâu thô laøm toâi giaät mình. Khi vieát veà moät ngöôøi chò lôùn tuoåi ñoäc thaân: Ñôøi chò nhö vieän baûo taøng/treo ñaày maët naï ñaøn oâng. Khi vieát veà Apolinair: Duø thôøi ñaïi löôõng tính/anh khoâng aên boùng moät thôøi thô ñaõ qua. Khi vieát veà thôøi hieän ñaïi ñang xoùa daàn luõy tre ñoàng luùa: Toâi naèm döôùi boùng daâm thôøi trang/Kinh nghieäm xanh rì raøo thaønh phoá. YÙ töôûng aån chöùa nhieàu taàng trong thô Haûi, khaùc vôùi nhieàu ngöôøi laøm thô treû vöøa muùa vöøa hoaéng (chöõ cuûa Hoaøng Ngoïc Hieán) trong dieãn ñaøn thô maáy naêm gaàn ñaây. Taò sao toâi laïi löu yù ñeán Vaên Caàm Haûi? Trích ngang cuûa anh cuõng ñôn giaûn laém: sinh 1972, cöû nhaân vaên chöông, 2 naêm xin vieäc, thö kyù toøa aùn, nay laø phoùng vieân thôøi söï Truyeàn hình Hueá. Haûi vieát ít thô (ñaõ in taäp Ngöôøi chaên soùng bieån -- 20 baøi, vaø möôi baøi thô leû), nhöng ñaõ sôùm taïo cho mình moät heä thoáng ngoân ngöõ rieâng, noái dính vaø suùc tích. Ñoïc thô Haûi thaáy anh tö duy thaúng vaøo thô chöù khoâng phaûi tö duy thô giaùn tieáp nhö moät soá ngöôøi laø Thô treû khaùc. Coù leõ vì theá maø thô Haûi thoaùt ñöôïc doâng daøi, phoâ tröông kieán thöùc -- moät nhöôïc ñieåm ñaëc ñieåm trong Thô treû.

5. Trong moät cuoäc troø chuyeän rieâng vôùi giaùo sö Hoaøng Ngoïc Hieán veà thô, toâi raát chuù yù yù kieán cuûa oâng: Thô tröôùc heát phaûi mang tôùi moät caùi gì khaùc coå ñieån (tröôùc noù), nhöng chæ coù khaùc thì khoù ñoïc, maø chæ coù coå ñieån thì ñoïc thaáy noù teû. Thô naøo ñoïc thaáy khang khaùc maø vaãn phaûng phaát coå ñieån thì ñaáy laø thô ñích thöïc mang tôùi giaù trò môùi. Giaùo sö cuõng löu yù raèng caùi khaùc ôû thô thaät khoù giaûi thích roõ raøng, coù khi ngöôøi ta chæ caûm ñöôïc noù maø thoâi. Toâi ñoái chieáu yù kieán cuûa oâng vôùi thô treû ta hieän nay thì thaáy thô treû ñang coá gaéng ñeå thoaùt khoûi töø tröôøng tröôùc noù, ñang coá gaéng ñeå khaùc thô caùc theá heä tröôùc, vaø khoâng phaûi laø khoâng coù daáu hieäu toát ñeïp. Caùi maïnh cuûa thô treû hoâm nay laø ñang taïo ra moät thi ñaøn daân chuû, traêm hoa ñua nôû,

142 • TC THÔ 11

nhieàu gioïng ñieäu, nhieàu khuynh höôùng nhôø ôû caûm xuùc töï do, khoâng bò goø eùp bôûi nhöõng khuoân thöôùc ñaõ ñònh saün cuûa bieân taäp hay cuûa ban giaùm khaûo. Thô treû ñaõ xuaát hieän nhöõng taäp thô chöõ môùi, voâ hình chung ñang taäp hôïp nhau laïi taïo thaønh moät heä thoáng ngoân ngöõ cuûa theá heä mình. Nhöng bình tónh ñeå choïn ra nhöõng baøi thô thaät hay quaû chöa coù bao nhieâu. Thô hay phaûi gaêm laïi trong loøng ngöôøi ñoïc bôûi söï ñoäc ñaùo vöôït troäi cuûa noù maø töù thô laï vaø maïnh laø raát quan troïng. Haàu nhö ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi laøm thô treû ít löu yù ñeán töù thô cho moät baøi thô, maø thöôøng traûi loøng mình theo nhöõng caûm höùng baát chôït; do vaäy maø baøi thô chæ gôïi nhieàu caûm giaùc (maø caûm giaùc laïi lan man) khoâng gaây aán töôïng thaûng thoát hay kinh ngaïc veà caùi môùi laï bôûi noäi dung. Nhieàu ngöôøi cho raèng chính gôïi ra caûm giaùc lan man laø ñaëc ñieåm cuûa thô hieän ñaïi. Ñoù laø moät nhaàm laãn ñaùng tieác, bôûi roát cuoäc thô khoâng chæ mang chöùa tình caûm maø coøn mang chöùa tö töôûng nhaân sinh. Söùc maïnh cuûa thô laø söùc maïnh toång hôïp cuûa yù-caûnh-thaàn, moät tam giaùc vaøng maø moïi caùch taân thô ca ñeàu khoâng thoaùt ra ñöôïc, khi yù-caûnh-thaàn hoân phoái ñònh ra töù, sinh ra caùi neo cho con thuyeàn thô neo ñaäu laïi loøng ngöôøi. Nhöõng baøi thô khoâng coù töù hoaëc töù môø nhaït thì noù chæ laø nhöõng ñoaïn thô maø thoâi. Gaàn ñaây coù ngöôøi phaân bieät thô cuûa theá heä tröôùc vôùi Thô treû laø hay coù ích vaø hay chính noù, laø khoâng thoûa ñaùng. Ñoù chaúng qua laø caùi nhìn aùm thò veà tuyeân truyeàn coå suùy chöù thöïc ra caùi hay naøo laïi khoâng coù ích, vaø caùi hay naøo laïi khoâng töï thaân chính noù? Caùi hay chaân chính bao giôø cuõng vöôït ra ngoaøi thôøi ñaïi ngao du cuøng loaøi gioáng, vaø bình ñaúng vôùi nhau. Caùi hay, ngay töø trong ngoân ngöõ ñaõ oâm chöùa tình caûm vaø tö töôûng thaåm myõ, tö töôûng nhaân sinh cuûa nhaø thô, neáu loaïi boû tö töôûng thaåm myõ, tö töôûng nhaân sinh ra khoûi thô thì thô chæ coøn laø caùi aùo roãng tueách khoaùc vaøo manôcanh maø thoâi, duø ñaáy laø caùi aùo thôøi trang cao giaù.

Thöïc ra, nhöõng ngöôøi laøm thô coù taøi thaät söï, caû giaø caû treû ñeàu chöùng toû mình baèng quan nieäm nhaân sinh bôûi nhöõng töù thô ñoät khôûi. Chính caùi töù thô aáy nhö thaân caây toûa ra nhöõng caønh-caâu vaø laù-hoa-traùi-chöõ.

6. Hoâm qua moät nhaø thô treû noùi ñuøa vôùi toâi: Theá heä thô caùc anh neân lieân keát laïi ñeå baûo veä thô caùc anh, chöù khoâng thì Thô treû seõ laät ñoå ñaáy. Toâi raát thuù vò töø laät ñoå vì noù mang saün sau noù yù nghóa tieán leân. Vaø chaúng phaûi lieân keát vôùi ai caû, toâi cöù mong Thô treû seõ moät laàn toaøn thaéng, bôûi chính theá heä chuùng toâi thôøi coøn treû cuõng ñaõ khoâng an baøi vôùi nhöõng gì maø thô ca ñaõ coù.

Haø Noäi 12-5-97

TC THÔ 11 • 143

NguyeãN TruNg DuõNg

Möa

laát phaát gioït möa, lanh canh maùng nöôùchiu hiu gioù thoåi, caønh ñong ñöa hoasôùm mai thöùc daäy uoáng ly traøñoïc saùch coå nhaân kim-thaùnh-thaùnbuoàn teânh, thuoác keùo, khoùi thoåi phaø.

möa gioït, buoàn thoâi, traêng ñaõ nguûphaát phô ngoài vieát maáy vaàn thôthô chaúng ra thô cöôøi ngaät ngöôõngtraø dö, röôïu cheùn, thuoác meät phôø.

laõng ñaõng vaät vôø qua ngaøy vaäyñôøi coøn maáy thuù vaët rong chôigiô tay xoùa saïch thôøi gian coåxoùa saïch hoâm nay, phuûi buïi ñôøi.

xöông khoâ, xöông khoâ, moà maû roãngmai naøy tro buïi thaân ta baylaát phaát nhö möa rôi töøng haïthoàn veà nguû ñoã maáy ngoïn caây.

nhö con chim ñoû keâu muøa haïcoù gioït maùu röôm khoùe mieäng ngöôøicöù hoùt chim ôi traêng seõ saùngtraëng leân trong möa, traêng ngôøi ngôøi.

144 • TC THÔ 11

huy TöôûNg

Nhöõng ÖÙng Caûm Blues,

65.

Ñeâm Tieãn, (*) göûi D.Chaâu vaø N.Q.Truï

Gioù meøo hoangñeâm vaèn oá maët ñöôøngnoãi nhôù buøn khaûn tieánguøa höông ngaùibieät ly xanh taän ñaùy,

66.

Nieäm Dòch Thuûy,

Neám tieáng noùiaâm vaän bung voûdòch thuûy traøo toâi ngaán long lanhem ñeïp khoùe möïc nhovaáy thaúmaùo nghóa kinhcoå kính moâinieäm,

TC THÔ 11 • 145

67.

Ñieàm Moäng

Ñieàm moäng ñaáychöõ loàngñeâm khoâng tan soùng laù muïcmaéttrao traùo maùi gaàm leänh döõcheát muøi maãnsaùu caâu!...

70.

Ñeïp Thoå,

Ñoû thaét coå maøu gaïch nonChieàu ngaäp giaø lamEm ñeïp cong traêng saønh söù. Vì ñaâu!...

71.

Chia Tay ÔÛ Ñalaït,

Göûi Em, xaNieàm chieàu phoá roängTòch lieâu vuùt ngoïn döông caàmÑöa nhau veà tay ngôïp bluesNhaù nhemlieãu...

75.

Haønh Quyeát,

Gioù raùm baïctöï ñoùng ñinh leân boùng mìnhnhôù vuøi laápnoãi buoàn nhö nhöïa khoâthôû heát kieáp döôùi naác thang thaùng chaïpmeâ ñaém töï saùt!

146 • TC THÔ 11

ÑaêNg TaáN Tôùi

Tröôùc Ñoan Ngoï, Nhôù Khuaát Nguyeân

Doøng trong gaëp gôõ chöa doøng ñuïc?Bao naêm roài gioù giuïc Ly TaoLeõ maàu thaáp ñuû ngaøn caoMoät loøng Nöôùc Lôùn ra vaøo meânh moâng.

Truøng Cöûu, Chaïnh Ghi

iHeà röôïu ñôøi ta quaù cheùn say!Neân giôø laïi tænh mòt muø maâyMaùu xöông caïn nheù loøng soâng bieånMoät naém tay vôi cöù roùt ñaày.

iiChöõ nghóa coøn ñaây, trang saùch raõCuùc hoa truøng cöûu, ñeïp xöa thoâi!Mai höông thoaûng laïnh theàm thu muoänMoäng thaám cuoàng say rôïn maét moâi.

iiiHeà röôïu traéng noàng tröa coá quaän!Ñaát trôøi töøng traän caïn trong taUoáng ñi, hôùp uoáng tröôøng giang aáyTroâi chaûy trong ngaàn löôïng ngaùt xa.

TC THÔ 11 • 147

NguyeãN ToâN NhaN

Ñoäc Vaän

Veà qua vöôøn truùc cuõVoït bay vaøi boùng cuùChim rôi xao caùnh ruõRaùng chieàu doäi tieáng huù

Raùng chieàu ñoïng söông tuïCuoái trôøi maây traéng uûHiu hiu gioù thoåi sangLaù truùc vuôøn khoâng ñuû...

148 • TC THÔ 11

Hoâm Nay Vaãn Tieáp Tuïc Ñoïc Thô

Buoåi chieàu môø nhö boùng toáiCaâu thô laáp laùnh nhö göôngAÊn côm nuoát chöa xuoáng voäiÑoïc thô söôùng reâm chaân giöôøngLô mô vaøi ba con chöõNgaån ngô chaám phaåy sang ñöôøngCoù em naèm beân aám öùThaät thaø hieàn nhö vaên chöông

Maø toâi chæ yeâu döõ doäiYeâu nhöõng caâu chöõ thaâm xìNhöõng caâu treùo ngoe mòt toáiNhöõng caâu moøn moûi ngoâ ngheâ

Hoâm nay tieáp tuïc ñoïc nöõaNgaøy mai chaéc seõ vaãn coønKhi naøo xaùc thaân taøn röõaToâi vaø thô seõ cuøng choân

TC THÔ 11 • 149

NguyeãN Thuïy Kha

Ngoõ Taïm Thöông

Cheùn röôïu raén soùng saùnh boán muøaHaøng Boâng xöa Yeân Thaùi töø coå tíchAnh yeâu em suoát ñôøi vaãn bieátNgaøy töøng ngaøy qua moät ngoõ Taïm Thöông.

150 • TC THÔ 11

Phaïm mieâN TöôûNg

Truyeàn Tin

taëng Ngoïc Huyeàn

Gabrielthaàn söûtin truyeànrosanöõ thaùnhngoïc huyeànmang thai

Thô Cho Sinh Theå Môùi

möøng huy töôûng cuûa ba

Meïoâmsinh theåtrong noâithôtraøonguoàn maïchra ñôøimöøng con.

TC THÔ 11 • 151

ThieâN yeâN

Thieân Thaàn Rôùt CaùnhEm queân ñi ñieàu toâi ñaõ höùaToùc boán möôi giôø keå chuyeän ñoâi bôøEm nhìn toâi noát ruoài leä treân moâiNhoû xuoáng, maàu aùo luïa veát traêngThaám vaøo keõ hôû cuûa taâm hoàn.

Ñöøng boái roái khi toâi khoâng tieãn emRa con ñöôøng quen thuoäc veát chaân ñeâmCöûa ra vaøo xin em töï môû laáyKhi côn ho haáp hoái keùo ta veà.

Ñöøng leân côn ñau khi toâi khoâng nhìn emDöôùi boùng ñeøn caày thaép nöûa ñeâmÑöøng yeân laëng khi toâi ñaõ queânTeân em vieát trang ñaàu saùch cuõ.

Em veà ñi hoa cam khoâ caøi treân toùcLaù buøa Morocco nhìn cuoái maét em buoànHình ñen traéng meï, cha, chò em toâiAÂm thaàm tieãn em ñi raát chaäm.

Em veà ñi thieân thaàn ñaõ rôùt caùnhGuïc ñaàu khoùc döôùi chaân Michelangelo *Muøa traêng non toâi phaù cöûa vaøo nhaøÑaäp ñaàu leân goái goïi teân em.

Em veà ñi,Vaøo Ramandan anh ñeå tang ñoâi caùnh traéng.

* Michelangelo: A Renassaisance Italian Painter, noåi tieáng vôùi nhöõng böùc tranh hình thieân thaàn treân traàn nhaø thôø.

* Ramadan: A Muslim ritual of fasting for one month, leã kieâng aên ban ngaøy, chæ coù aên vaøo ñeâm. Khoâng röôïu, cheø, thuoác, nhaûy nhoùt, caám nhöõng gì coù chaát kích thích. Cho nhöõng ngöôøi naøo khoâng theo ñaïo, Ramadan laø cô hoäi aên naên, röûa saïch, söûa soaïn cho moät giai ñoaïn môùi.

152 • TC THÔ 11

hoaøNg Loäc

Veà Caâu Thô Buoàn AÁy

khoâng chuyeän Tieåu Thanh, Nguyeãn vaãn cöù thi haøonhöng deã chi vieát neân baøi thô aáynhö khoâng coù em, anh vaãn laøm thônhöng ñaõ khoâng caâu thô buoàn ñeán vaäy

phaûi cuûa chieàu thu cho taàng laù uùaphaûi cuûa ñeâm ñoâng ôû loøng gaùi goùacheùn röôïu keà vai theá söï ñieâu linhtrôøi buoäc ñôøi em phaûi gheù ñôøi anh

Nguyeãn phaûi coù baøi thô aáy veà Tieåu Thanhvaø em, vieát giuøm anh moät caâu ñöùt ruoätñeå cuøng toâi theâm cho chính chöõ tình

TC THÔ 11 • 153

Leâ ThaùNh Thö

Mea -- Culpa

Mea -- culpaboâng hueä chöùng tri

se seûnghe

ai than khoùc trong thung luõng muoáiai haùt ngoaøi kia giöõa muøa gioù thoåi

Mea - culpahaùt taëng ngaøy buoàn

toâi ñoå daám vaøo veát thöôngcanh giöõ traùi chín em vaøng son

xin nhaän phaàn thaäp giaùtoâi aên moøn hoa laù töïa loaøi saâu

Nhôù con thuù döõ naèm baát ñoängmea - culpa

mea maxima culpa.

154 • TC THÔ 11

Mahmoud Darwich, tieáng noùi cuûa löu ñaøy

J.M.G. Le Cleùzio

Thô, aáy laø hôi thôû. Khi moïi tieáng noùi ñaõ im laëng, vì bò baïo löïc choái boû, vì bò kinh hoaøng boùp ngheït, hay chæ vì caùi taàm thöôøng cuûa theá giôùi

hieän ñaïi naøy bieán thaønh vieån voâng haõo huyeàn, thì ngöôøi ta chæ coøn nghe thaáy lôøi cuûa nhaø thô, trong sa maïc, lôøi boûng chaùy vaø thieâu ñoát töø söï thaät noäi taâm, lôøi cuûa keû tieân tri.

Caùc nhaø thô khoâng ñi tröôùc thôøi ñaïi mình (vaø vì theá hoï laø tieân tri). Nhöõng gì hoï noùi, ñöôïc trích ra töø da thòt vaø maùu, ñöôïc giaät laáy töø hieän thöïc vaø phaàn chuû yeáu ñöôïc trao cho nhöõng ngöôøi soáng. Ngoân ngöõ AÛ Raäp, ngoân ngöõ cuûa thaùnh kinh (Coran), cuõng nhö tieáng Hi-baù, ñaëc bieät laø ngoân ngöõ cuûa thô. Bôûi theá, chaúng coù gì ñaùng ngaïc nhieân — vaø coøn hieån nhieân nöõa — laø hai nhaø thô trong soá nhöõng nhaø thô hieän ñaïi lôùn nhaát thì moät ngöôøi laø ngöôøi Do thaùi, Hayyim Nachman Bialik, vaø ngöôøi kia laø ngöôùi AÛ raäp, Mahmoud Darwich, vaø caû hai ñeàu dieãn taû cuøng moät noãi ñôùn ñau trong moät theá giôùi bò xeù naùt, cuøng moät khaùt voïng ñoái vôùi moät mieàn ñaát bình yeân, nhö moät aûo aûnh löûng lô treân nhöõng con ñöôøng huùt maét cuûa löu ñaøy.

Töø khôûi söï, thô cuûa Mahmoud Darwich, aáy laø thòt da vaø maùu, aáy laø ñaát. Bò ñaøy khoûi xöù sôû mình — mieàn Galileâ vôùi caùi teân goïi quaù dòu eâm, töïa nhö moät toå quoác cuûa taâm hoàn, maøu xanh luïc muoân ñôøi cuûa nhöõng caây oâ-liu, maøu xanh da trôøi cuûa nhöõng maët hoà, maøu traéng choùi saùng cuûa ñaù —

TC THÔ 11 • 155

Darwich (trong tieáng AÛ raäp coù nghóa laø ngöôøi ngheøo) chaáp höõu moät mieàn ñaát-meï khaùc, mieàn ñaát taùi taïo taát caû, thay theá taát caû, thöïc hieän moïi giaác mô.

Galileâ, nhö oâng noùi, ñöôïc xaâm treân thaân theå (Baøi thô cuûa ñaát). Ñaát, tröôùc tieân laø ngöôøi meï, laïc maát trong xa caùch cuûa lìa boû, khoâng sao vôùi tôùi ñöôïc vaø tuyeät vôøi nhö tuoåi thô.

Toâi heùo hon vì mieáng baùnh cuûa meï toâi vì cheùn caø-pheâ cuûa meï toâi nhöõng vuoát ve môn trôùn cuûa meï toâi ngaøy laïi ngaøy tuoåi nhoû lôùn daàn leân trong toâi (...) Haõy traû laïi toâi choøm sao tuoåi nhoû ñeå toâi coù theå cuøng vôùi baøy chim non möôïn ñöôøng trôû laïi toå aám cuûa loøng meï troâng chôø.

Coù moät maûnh ñaát, aáy khoâng phaûi caùi baèng khoaùn sôû höõu chuû (caùc baèng khoaùn naøy ngöôøi ta ñaõ ñoøi hoûi ôû caùc noâng daân vaø hoï khoâng coù). AÁy laø moät tình caûm, moät moái daây xaùc thòt, noái lieàn con ngöôøi vôùi ñaát, nhö vôùi thaân xaùc cuûa moät ngöôøi ñaøn baø.

Hôõi caùc ngöôøi, nhöõng keû ñang tìm kieám haït luùa mì trong chieác noâi cuûa noù

Haõy caøy xôùi thaân xaùc toâi Caùc ngöôøi nhöõng keû böôùc leân hoøn nuùi löûa Haõy böôùc qua treân thaân xaùc toâi Caùc ngöôøi nhöõng keû böôùc tôùi hoøn nuùi ñaù Gieâruxalem Haõy böôùc qua treân thaân xaùc toâi.

Tình yeâu ñaát keát hôïp con ngöôøi vôùi thöù ngoân ngöõ xa xöa nhaát, nguoàn suoái cuûa caùc daân toäc Seâ-mít; toâi mong ñaát Canaan.

Ñaát-meï, ñaát-ñaøn baø, ñaát cuûa theøm khaùt. Thô cuûa Mahmoud Darwich thu nhaän di saûn thaùnh thieâng cuûa neàn thi

ca AÛ raäp ñaàu tieân, thi ca cuûa Imru’ul Qais, hoaøn toaøn laø aâm nhaïc cho tình yeâu, hôi thôû cuûa theøm khaùt vaø chaúng phaûi cuõng laø thi ca cuûa nhaø thô vó ñaïi nhaát ñaát Israel, vua David maø Darwich goïi laø vò Imam cuûa caùc nhaïc só, maø tieáng noùi laø muoân thuôû baát chaáp söï aùc ñoäc cuûa caùi thôøi soûi ñaù naøy ñaáy ö?

Tình yeâu ñaát, aáy chæ laø tình yeâu, tình yeâu Rita maø chieán tranh ñaõ bieán thaønh hö aûo.

156 • TC THÔ 11

OÂi Rita coøn coù gì coù theå khieán maét toâi xa rôøi maét em ngoaøi giaác nguû vaø nhöõng aùng maây maät ngoït tröôùc khi khaåu suùng naøy xen vaøo giöõa chuùng ta.

Choáng laïi chuyeän saùt nhaân chæ troåi vöôït nhöõng hình aûnh cuûa haïnh phuùc coøn dang dôû töïa nhö nhöõng vuõ ñieäu thoaùng thaáy trong laøn naéng, aûo aûnh cuûa moät cuoäc ñôøi khaùc:

Toâi ñaõ thaáy em treân nhöõng nuùi gai ngöôøi con gaùi chaên chieân khoâng ñaøn thuù bò truy luøng, giöõa nhöõng ñoå naùt em ñaõ laø khu vöôøn cuûa toâi, vaø toâi keû lang thang oâi traùi tim toâi, toâi ñaõ goõ vaøo caùnh cöûa vaø treân traùi tim toâi ñeø naëng nhöõng cöûa ra vaøo, cöûa soå, xi maêng vaø ñaù!

Mieàn Palestine mô öôùc, mòt môø, theøm khaùt aáy, vaø ngöôøi ta nhôù tôùi nhöõng chöõ maø caùc chieán binh AÛ raäp ñaõ theâu treân ngoïn côø löu ñaøy ôû Giooùc-ña-ni, nhöõng chöõ aáy, khoâng phaûi laø nhöõng chöõ cuûa chieán tranh maø laø cuûa tình aùi: oâi Palestine, khoâng bao giôø ta seõ queân em.

Löu ñaøy laø noãi ñau lôùn nhaát, laø vì noù huûy dieät moái daây xaùc thòt noái vôùi ñaát meï, noù laø nhaø tuø giam giöõ xa thaân xaùc cuûa ngöôøi ñaøn baø yeâu meán. Duy coù hôi thôû vaø lôøi noùi laø coù theå tieâm laïi söï soáng cho tình caûm aáy, khoâng phaûi laø trong kyù öùc maø laø trong hieän thöïc traøn ñaày.

Nhöõng gì ñaùng soáng: Söï chaäp chôøn baát ñònh cuûa thaùng Tö, muøi baùnh mì luùc taûng saùng, nhöõng yù kieán cuûa moät ngöôøi ñaøn baø veà ñaøn oâng, caùc taùc phaåm cuûa Eschyle, nhöõng buoåi ñaàu cuûa tình aùi, coû treân ñaù, caùc baø meï ñöùng treân moät maïng löôùi nhöõng oáng tieâu, vaø noãi lo sôï maø kyû nieäm gôïi ra cho nhöõng keû ñi chinh phuïc (Hoa hoàng hieám thaáy hôn).

Löu ñaøy, aáy laø moät tính chaát cuûa ñieân roà laø vì keû ñaõ maát thaân xaùc ngöôøi ñaøn baø mình yeâu meán rôi vaøo côn choaùng cuûa baïo löïc. Y töïa nhö ngöôøi tî naïn ôû traïi Tal Azaatar:

Hôõi caùc ngöôi nhöõng keû naém baét ñaàu muùt cuûa ñieàu khoâng theå ngay töø khôûi söï tôùi maõi Galileâ haõy traû laïi ta ñoâi baøn tay ta haõy traû laïi ta nhöõng gì ñoàng nhaát vôùi ta!

TC THÔ 11 • 157

Nhöõng keû chieán baïi trôû thaønh nhöõng ngöôøi haønh khaát cuûa Chöõ Thaäp Ñoû, nhöõng keû löu ñaøy lang baït heát bieân giôùi naøy ñeán bieân giôùi khaùc tôùi maõi taän Bay routh bò taøn phaù, Bey routh ñoû maùu, khu-chôï-beân-bieån vaø caùc hoäp ñeâm treân ñoù löôïn lôø nhö moät lôøi kinh nguyeän tieáng noùi tieàm tieàm cuûa Fayrouz ca baøi Ya Koudsou, oâi thaønh Thaùnh. Lòch söû veát xeù tan hoang cuûa daân toäc oâng, Mahmoud Darwich ñaõ ghi trong Bieân nieân cuûa noãi ñôùn ñau Palestine, vaøo naêm 1970, hoâm sau cuûa chieán tranh. Baøi thô cuûa gheâ rôïn vaø noåi daäy, tieáng keâu choáng laïi söï aùc nghieät cuûa baïo löïc, vaø bao giôø cuõng laø tình yeâu voâ voïng vaø voâ bôø beán ñoái vôùi mieàn ñaát ñaõ boû maát:

OÂi noãi ñôùn ñau to lôùn cuûa ta toå quoác ta khoâng phaûi laø moät chieác va-li vaø ta ta khoâng phaûi laø moät löõ khaùch ta ñieân cuoàng vaø maûnh ñaát naøy laø noãi nieàm say ñaém cuûa ta.

Vaø traùi ñaát truyeàn ñi nhö ngoân ngöõ haún laø moät trong nhöõng baøi thô ñeïp nhaát töøng ñöôïc vieát veà löu ñaøy, khi ñeå laáp ñaày khoaûng troáng roãng, con ngöôøi moät laàn nöõa laïi phaûi taïo neân tính danh caùc söï vaät vaø caây coû, nhöõng töø cuûa nhöõng caûm xuùc noåi gôïn, tieát ñieäu cuûa nhöõng côn say, söï löôùt qua cuûa nhöõng muøi vò, vaø teân cuûa bieån.

Haõy ñöa ta veà moät taûng ñaù Ñaët ta ngoài beân caây ñaøn cuûa choán xa xaêm Haõy ñöa ta veà moät vaàng traêng Vaø ta seõ bieát nhöõng gì toàn taïi sau khi ta ñaøo thoaùt Haõy ñöa ta veà moät sôïi daây keùo bieån laïi gaàn mieàn ñaát boû troán...

Duy moät hôi thô ñaõ coù theå huûy dieät söï taøn aùc cuûa xa vaéng, söï chai ñaù khaéc nghieät cuûa con ngöôøi.

Vaø mi, khuùc ca, haõy thu thaäp moïi giaùc quan Vaø ñöa chuùng ta, heát veát thöông naøy ñeán veát thöông khaùc Haõy dòt laïi söï queân laõng Vaø ñöa chuùng ta, heát söùc coù theå ñöôïc, tôùi maõi taän con ngöôøi Quanh nhöõng maùi leàu ñaàu tieân.

158 • TC THÔ 11

Baøi thô khoâng phaûi laø kyù öùc, maø coøn laø taát caû nhöõng gì nghòch laïi kyù öùc. Noù laø söï vui höôûng thaät söï nhöõng haïnh phuùc treân traùi ñaát, söï vui höôûng keùo daøi tôùi voâ taän, vöôït qua caû caùi cheát hay caùi hö khoâng cuûa chieán tranh. Baøi thô vuõ ñieäu, baøi thô baùo cöøu. Baøi thô nhö tình aùi. Baøi thô laät ngöôïc doøng lòch söû vaø kín nöôùc ôû suoái nguoàn, khoâng vöôùng maéc moïi ñieàu cay ñaéng.

Mieàn ñaát naøy laø ngöôøi meï cuûa chuùng ta, thaùnh thieâng, töøng taûng ñaù moät, vaø mieàn ñaát naøy laø moät caên choøi cho caùc vò thaàn linh ñaõ soáng vôùi chuùng ta, töøng vì sao moät, vaø cuõng laø nhöõng keû soi saùng cho chuùng ta nhöõng ñeâm kinh nguyeän (Dieãn töø cuûa Con Ngöôøi Ñoû).

Mahmoud Darwich laø tieáng noùi cuûa löu ñaøy. Nhö caùc thoå daân ôû chaâu Myõ, ñaõ trôû thaønh nhöõng keû xa laï ngay treân queâ höông mình, nhöõng ngöôøi AÛ raäp cuûa Ñaát Thaùnh chæ coøn caâu thaàn chuù, nhöõng töø aáy, nhöõng tính danh trôû laïi khoâng bieát moûi meät, vaø noùi ra nhöõng gì laø caùc thaønh phoá, nhöõng ruoäng luùa mì, nhöõng raëng oâ-liu, nhöõng maùi nhaø, nhöõng caùi gieáng.

AÁy laø moät baøi ca vaø: Toâi phaûi queân ñi ñeå tìm laïi ngöôøi toâi queân.

Cuoäc trôû veà, cuoäc trôû veà cuûa nhöõng ngöôøi bò truïc xuaát ñoïa ñaøy — quyeát nghò 194 cuûa Lieân hieäp quoác bò chính quyeàn Israel bieám nhuïc — naèm chính giöõa noãi ñau cuûa Mahmoud Darwich, khoâng ngöøng ñaäp nhö moät ñieäu nhaïc aùm aûnh. Ñoù laø lòch söû caùnh cöûa cuûa toâi, caùi caùnh cöûa luoân luoân hieän dieän trong kieán truùc cuûa theá giôùi AÛ raäp aáy, caùnh cöûa cuûa thaønh phoá, caùnh cöûa cuûa ngoâi nhaø, caùnh cöûa gioù, caùnh cöûa bieån, moät caùnh cöûa ñeå con chim reû quaït ñem moät vaøi chöõ ñi xa, moät caùnh cöûa thaät xa xoâi, dieäu vôïi, khieán chæ coøn laïi coù böôùc chaân cuûa ngöôøi toâi khao khaùt vaø yeâu meán.

Choáng laïi taát caû nhöõng keû khoâng nhìn nhaän cho tuyeät voïng caùi quyeàn ñöôïc theùt leân, cho noãi ñau söï thieát yeáu phaûi naùm chaùy gan ruoät, Mahmoud Darwich phoùng ra tieáng noùi vaø hôi thô cuûa mình, ñoâi khi nhöõng lôøi nguyeàn ruûa, hoaëc theâm nöõa caùi nhaïc ñieäu tình töù laø söï theøm khaùt soáng cuûa oâng. OÂng vieát trong tình traïng khaån caáp, trong voäi vaõ, chöù khoâng phaûi trong söï tính toaùn. Ñaát Galileâ maø oâng mang trong ngöôøi khoâng phaûi laø hôø höõng, hoaëc chöa döùt khoaùt. Noù nhuoám baïo löïc cuûa taát caû nhöõng ngöôøi ñaõ töøng cö nguï nôi noù, mang di saûn cuûa Babylone vaø Gieâruxalem, maõnh löïc xöa cuûa David vaø söùc maïnh treû trung cuûa Ñaáng cöùu theá. AÁy laø moät mieàn ñaát nôi sinh soâi naåy nôû voâ soá nhöõng lôøi deã nhaän thöùc nhaát cuûa traùi ñaát. Noù mang veû ñeïp cuûa luùa mì vaø caây oâ-liu, aùnh ngôøi saùng traéng cuûa ñaù voâi nôi nuùi non vaø laøn da xanh bieác cuûa nhöõng maët hoà. Noù

TC THÔ 11 • 159

laø ñaát Israel vaø toå quoác cuûa nhöõng ngöôøi Palestine, ñaát nôi con ngöôøi phoái hôïp vôùi vónh cöûu:

Hôõi con caùi cuûa Babylone nhöõng ñöùa con cuûa xieàng xích chaúng bao laâu nöõa caùc ngöôøi seõ trôû laïi Gieâruxalem vaø chaúng bao laâu nöõa caùc ngöôøi seõ lôùn leân chaúng bao laâu nöõa caùc ngöôøi seõ gaët haùi luùa mì trong kyù öùc cuûa quaù khöù chaúng bao laâu nöõa nhöõng gioït leä seõ laøm naûy sinh nhöõng boâng luùa.

Cuoäc trôû veà khao khaùt, hình dung trong trí töôûng, cuoäc trôû veà nhö nhaïc ñieäu quyeán ruõ cuûa moät baøi haùt xöa, cuoäc trôû veà ghi trong da thòt vaø trong traùi tim, cuoäc trôû veà laø aùnh saùng duy nhaát nôi aùnh maét cuûa nhöõng ngöôøi muø trong löu ñaøy, baøi thô vieát treân caùnh chim — ñaøn di seû trong baøi Vöôït qua raëng nuùi ñen cuûa Rezvani, haèng naêm vaãn bay veà mieàn thung luõng soâng Jourdain. Bôûi giaác mô xöa cuûa daân toäc Israel cuõng chính laø cuûa daân toäc Palestine vaø mieàn ñaát naøy cuõng laø cuøng moät nôi phaùt sinh.

Vaø hoï bieát töông lai cuûa con eùn khi muøa xuaân khieán noù böøng chaùy vaø mô tôùi muøa xuaân aùm aûnh hoï, moät muøa xuaân seõ tôùi hoaëc khoâng tôùi, vaø bieát nhöõng gì xaûy ra khi giaác mô naûy sinh töø giaác mô vaø bieát raèng noù chæ mô Vaø hoï bieát, vaø mô vaø trôû veà vaø mô vaø bieát vaø trôû veà vaø trôû veà vaø mô vaø mô vaø trôû veà.

Thô cuûa Mahmoud Darwich khoâng phaûi laø moät taùc phaåm tuøy nghi, nhaèm chieàu loøng caùc chính khaùch. AÁy laø moät thieân anh huøng ca, cuøng ñi vôùi nhöõng ngöôøi anh em oâng töø Galileâ tôùi choán löu ñaøy, vaø rung leân hoøa ñieäu vôùi nhöõng noãi ñau khoå vaø hy voïng cuûa hoï. Thô oâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi lòch söû cuûa daân toäc oâng, vôùi moät nöûa theá kyû troâng chôø, chieán ñaáu, öôùc mô naøy, vaø nhaát laø vôùi söï bieán trieån, vôùi tình yeâu cuûa daân toäc aáy. Thô oâng laø nhaïc ñieäu nhaát thieát hoøa nhòp vôùi hoân leã huyeàn nhieäm khoâng ngöøng ñöôïc cöû haønh giöõa con ngöôøi vaø mieàn ñaát naøy, giöõa khaùt voïng vaø kyù öùc. Hoân leã, khi Mohamed ñaët baøn tay naâu cuûa anh vaøo loøng baøn tay öûng ñoû chaát boät thoa cuûa Fatima, vaø khi anh ñoùn nhaän, anh, oâng hoaøng cuûa nhöõng keû tình si, taát caû caùc thieáu nöõ, vaø nhöõng taám ngoùi cuûa Haifa, vaø nhöõng vöôøn nho vaø nhöõng haøng daäu hoa laøi — laø vì keû anh keát hoân vôùi chính laø toå quoác.

160 • TC THÔ 11

Chieán tranh chæ laø moät khoaûnh khaéc. Ñaát laø keû ñoàng minh duy nhaát trong löu ñaøy, vaø ñaát, aáy chính laø thôøi gian. Moät thôøi gian sieâu nhaân loaïi, noù coù theå thaønh töïu pheùp maàu.

Haõy töï hoaøn thaønh, hôõi toå quoác cuûa caùc nhaø tieân tri Haõy töï hoaøn thaønh, toå quoác cuûa nhöõng ngöôøi gieo gioáng Haõy töï hoaøn thaønh, toå quoác cuûa nhöõng keû hy sinh Hôõi toå quoác cuûa nhöõng keû phieâu baït haõy töï hoaøn thaønh.

Vieát vaøo naêm 1982, trong aâu lo khaéc khoaûi cuûa Beyrouth döôùi bom ñaïn, chæ moät naêm nöõa laø moät trong nhöõng baøi thô tình ñeïp nhaát cuûa toaøn boä taùc phaåm naøy, taùc phaåm ñaõ noùi thaät hay ñeán nhöõng hoân leã, ñeán nöôùc vaø söï bình yeân cuûa caùc thoân laøng ñaõ coù töø laâu ñôøi. Lôøi cuûa Darwich chöa bao giôø laïi caàn thieát, laïi khaån thieát hôn laø trong tieáng keâu goïi naøy.

Toâi chæ caàn moät naêm chæ moät naêm nöõa ñeå yeâu hai möôi ngöôøi ñaøn baø vaø ba möôi thaønh phoá ñeå toâi böôùc veà phía meï toâi buoàn raàu vaø ñeå keâu leân cuøng ngöôøi: Meï haõy sinh ra con moät laàn nöõa

ñeå con ñöôïc thaáy boâng hoàng töø phuùt khôûi ñaàu vaø ñeå con yeâu tình yeâu töø phuùt khôûi ñaàu cho ñeán khi chaám döùt tieáng haùt Toâi chæ caàn moät naêm ñeå soáng troïn ñôøi mình moät hôi trong moät nuï hoân duy nhaát trong moät phaùt suùng duy nhaát seõ huûy dieät moïi vaán naïn cuûa toâi

Moät naêm nöõa chæ moät naêm nöõa moät naêm!

Noãi ñau laø kieán thöùc cuûa caùc nhaø thô. Nhöõng naêm löu ñaøy — nhöõng naêm maø hoï ñeám baèng tuoåi nhöõng ngöôøi cheát cuûa hoï ñaõ khoâng coøn hao moøn tieáng keâu noåi daäy cuûa Mahmoud Darwich, keå töø baøi thô thôøi danh Taám caên cöôùc:

TC THÔ 11 • 161

Caùc ngöôøi ñaõ cöôùp nhöõng vöôøn nho cuûa toå phuï ta nhöõng maûnh ñaát maø xöa kia ta caøy xôùi caùc ngöôøi ñaõ chæ ñeå laïi cho chuùng ta nhöõng ñaù cuøng ñaù phaûi chaêng roài caùc ngöôøi seõ laáy noát cuûa chuùng ta caû ñeán nhöõng taûng

ñaù aáy nhö ngöôøi ta ñaõ noùi? Neáu quaû theá thì caùc ngöôøi haõy ghi chuù ôû ñaàu trang giaáy naøy — Ta khoâng thuø gheùt moät ai, ta khoâng xaâm phaïm ñeán moät ai Nhöng neáu ta ñoùi ta seõ aên thòt keû khai thaùc boùc loät ta Haõy coi chöøng côn ñoùi cuûa ta Haõy coi chöøng côn giaän döõ cuûa ta.

Nhöng nhöõng naêm aáy ñaõ gia taêng söùc maïnh vaø laøn hôi cuûa nhaø thô, veû saùng rôõ nôi ngoân töø cuûa ngöôøi, neùt huy hoaøng loäng laãy cuûa taàm maét ngöôøi. Ñöôïc vieát vaøo khoaûng 1989 vaø naêm 1992 nhöõng baøi thô cuûa Vaøo moät buoåi chieàu cuoái cuøng treân traùi ñaát bao goàm moät trong nhöõng baøi thô ñeïp nhaát ngôïi ca theá giôùi ñòa trung haûi, ngôïi ca vuøng bieån cuõng laø vuøng bieån cuûa cuoäc trôû veà:

Hôõi bieån! Ngöôi keû baûo veä nhöõng ngöôøi cheát khoûi teân saùt nhaân, haõy daãn ñöa chuùng ta veà, hôõi bieån xöa...

Bieån — kyù öùc cuûa vuøng EÙgeùe, cuûa thaønh Carthage bò vaây haõm vaø cuûa Tyr bò suïp ñoå, bieån cuûa Ulysseù vuøng bieån mang nhöõng caây oâ-liu maøu xaùm tro, Thaùnh kinh ôû Canaan vaø tieáng haùt xöa thaønh Nhaõ-ñieån, vaø hôi thôû dieäu kyø cuûa con linh döông mieàn soâng Nil. Giaác mô ngaøy trôû veà tröôùc heát laø giaác mô hoøa bình, giaác mô cuoäc soáng baét ñaàu laïi.

Chuùng toâi seõ daïy cho nhöõng keû thuø nghòch ngheà troàng caáy vaø tia nöôùc voït ra töø ñaù taûng. Chuùng toâi seõ troàng caây ôùt moïng trong noùn saét ngöôøi chieán binh, luùa

mì treân moïi trieàn doác vaø luùa mì bao giôø cuõng roäng lôùn hôn laø nhöõng ranh giôùi cuûa baù quyeàn ngu ngoác.

Ngaøy nay, sau bao tan naùt vaø oaùn thuø, tieáng noùi cuûa Mahmoud Dar-wich vang leân nhö moät lôøi höùa heïn, nhaân danh nhöõng con ngöôøi laø nhöõng caùnh chim khoâng bay. Tieáng noùi aáy noùi leân noãi ñau khoå, nhöng cuõng noùi

162 • TC THÔ 11

leân söï keát hôïp cuûa ñaát vaø vò thaàn ñaõ böôùc xuoáng, vò thaàn say ñaém maø vì thaàn ngaøy tröôùc El Hallaj ñaõ cheát. Tieáng noùi aáy laø tieáng noùi cuûa Con ngöôøi Ñoû ñaõ caát leân lôøi chaát vaán töø ñaùy thaúm löu ñaøy, laø tieáng noùi yeâu caàu vôùi söï daïn dó cuûa nhöõng giaác mô vaø söï thaáu hieåu noãi ñôùn ñau:

Vaäy thôøi caùc ngöôøi, hôõi nhöõng khaùch môøi taïi choã, caùc ngöôøi haõy ñeå troáng moät vaøi gheá cho caùc gia chuû, ñeå hoï ñoïc cho caùc ngöôøi nhöõng ñieàu kieän hoøa bình vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ maát.

Thuûy Truùc dòch

Ghi chuù

J.M.G. Le Cleùzio (Jean-Marie Gustave...) sinh ngaøy 13-4-1940 taïi Nice, tieåu thuyeát gia Phaùp hieän ñaïi, taùc giaû Le Proceøs-verbal (Giaûi Theùophraste Ren-dudot, 1963) vaø nhieàu taùc phaåm khaùc maø troïng taâm laø cuoäc soáng cuûa nhöõng keû phieâu baït...; giaûi Paul Morand, 1980 cuûa haøn laâm vieän Phaùp.

Mahmoud Darwich ñöôïc nhieàu nhaø vaên hoïc ôû AÂu chaâu coi nhö nhaø thô hieän ñaïi hay nhaát cuûa Palestine vaø laø moät trong nhöõng nhaø thô haøng ñaàu cuûa theá giôùi AÛ raäp ngaøy nay. OÂng sinh taïi Galileâ naêm 1942, töøng bò toáng giam nhieàu laàn vaø quaûn thuùc taïi gia nhieàu naêm ôû Haifa vì caùc hoaït ñoäng vaên ngheä vaø baùo chí. Naêm 1970 ñaõ phaûi rôøi Palestine ñeå soáng ôû Le Caire (Ai caäp) hai naêm roài ôû Beyrouth (Li-baêng) möôøi hai naêm, tröôùc khi cö nguï taïi Paris vaø Tunis. OÂng ñaõ vieát treân 15 taäp thô vaø 5 taäp vaên xuoâi, ghi laïi böôùc ñöôøng löu ñaøy cuûa mình cuõng laø ñöôøng ñaáu tranh cuûa daân toäc oâng. Taùc phaåm cuûa oâng ñaõ ñöôïc phieân dòch sang nhieàu thöù tieáng. Töøng gaây soùng gioù nôi nghò vieän vaø coâng luaän Israel laø moät baøi thô cuûa Mahmoud Darwich, nhan ñeà: Nhöõng keû ñi qua giöõa nhöõng lôøi noùi thoaùng qua (1988). Moät soá nhöõng baûn dòch Phaùp vaên thô Mahmoud Darwich: Rien qu’une autre anneùe (1966-1988, Ed. de Minuit); Plus rares sont les roses (1989, Ed. de Minuit); Au Dernier soir sur cette terre (Actes Sud, 1994); Pourquoi as-tu laisseù le cheval aø sa solitude? (Actes Sud, 1996).

TC THÔ 11 • 163

Kheá ieâm

164 • TC THÔ 11

Baøi Thô Ñi Tìm Baøi Thô

TC THÔ 11 • 165

Gaëp Gôõ Muøa Heø

166 • TC THÔ 11

NguyeãN ÑaïT

Kyû Nieäm Ñoàn Binh

Chieác noùn saétNghieâng ngaû moät hoàiTreân maët ñaát ñænh ñoàiChieác tröïc thaêngRaøo raït moät hoàiTreân ñaàu luõ coû.

Coù vaäy thoâiSao moäng ñôøi cheát tieätCoù vaäy thoâiRöøng truùt laù bao hoài.

Traïng Thaùi Caûm XuùcKyû nguyeân toâi Kyû nguyeân buoànNhaøm nhaït möa rôi.

Thi ca ñöùng ñeàu chaân buoàn raàu naïng goãLuïc baùt tuaàn töïTruõng xuoáng ñieäu ru conCon nguû ngoan khoâng thöùc daäyLaâu hôn möôøi laàn giaác nguû hai möôi naêm.

Thöùc daäyRip Van Winkle quaêng khaåu suùng seùt gæQuaêng thi ca bieát naém ñaâu ñaây?

Tieáp tuïc haønh trình thi ca seùt gæTraïng thaùi maøu caûm xuùc oâiBoác hôi Kyû nguyeân buoàn.

TC THÔ 11 • 167

Khieâm Leâ TruNg

Moät Chuùt Rimbaud vaø Bieån

1.Noãi buoàn ñoùng thaønh seïo giöõa khoaûng trí nhôù buoát ñaëc.Con choù ngaùp moäng mò.Boâng nhoâng.Phoá phöôøng chaät heïpMuøa haï,Giaác mô naèm phôi mình treân nhöõng keø ñaùNhìn luõ boït soùng,Tan,Voã rì raøo giaác nguû.

2.Nuùi khoûa thaân beân trôøi nhöõng neùt cong laõng maïnVeõ ngueäch ngoaïc treân neàn caùtCôn mô heo huùt moäng duMerde aø Dieu!Adam vaø traùi caámNhieät ñôùi buoàn hoang höøng höïc maët trôøi...

3.Vöùt luõ hoa hoàng vaøo soït raùcXuoáng phoá löu linhGioït ngaân thuûy tin loaõng xoaõngMoâi chaïm löûaHoàn röôïu haùtBuoàn teânh... _

168 • TC THÔ 11

NguyeãN Duy

Giaùc Ñaáu

Areøne ruøng mình nghìn naêm tuoåi ñaùcon boø moäng phaùt khuøng giöõa truøng ngöôøi leân côn thaàn kinhnoãi coâ ñôn ñôïi chôø cuoäc haønh trình baát ngôø

Noãi coâ ñôn khoâng coù gì che chôûveånh tai ngô ngaùc ñaáu tröôøng caùtgioù mô hoà rì raøo ñoàng muøa xuaânngheách muõi ngöûi muøi coû xöa xa vaéng

Noãi coâ ñôn suøi boït meùp caêm hôønnhaän dieän keû ñoái dieän thay maët nhaân loaïimuõi kieám saéc daáu sau maøu huyeát taám vaûi

Noãi coâ ñôn caát tieáng roáng tuyeät voïnglao vaøo cuoäc giaùc ñaáu khoâng soøng phaúngguïc ngaõ cuoái maøn vôøn dieãn cuûa chính keû soaïn kòch baûnvaø ra ñi... ñeå laïi veät maùu daøi

Theâm moät anh huøng xeûo tai boø leân ngoâitheâm moät ma boø nhaäp vaøo loát ngöôøivaø cöù theá... theâm töøng ñaøn boø cöôøi

Khoâng theå hieåu taïi sao nhieàu söôùng vui ñeán theákhi ngöôøi ta chieán thaéng moät con boø traàn truoàngKhoâng theå hieåu taïi sao nhieàu ñieân cuoàng ñeán theákhi ñaøn boø gieát cheát noãi coâ ñôn...

Feria de Nimes, 25-5-1996_

TC THÔ 11 • 169

TraNg chaâu

Beân Nhau

170 • TC THÔ 11

Phoûng Vaán

Ñoã Kh. thöïc hieän

TC THÔ 11 • 171

“Töø Soâng Hoàng ñeán Cöûu Long, nhöõng gioøng cuûa ñoåi thay taïi Vieät Nam” do Trung Taâm Wallonie - Bruxelles taïi Paris toå chöùc trong

thaùng Möôøi vöøa qua vôùi söï hieän dieän cuûa 24 vaên ngheä só trong nöôùc thuoäc nhieàu boä moân khaùc nhau ñaõ taïo cô hoäi cho caùc nhaø thô ôû ngoaøi nhö Chaân Phöông, Huyønh Maïnh Tieân, Dieãm Chaâu cuøng vôùi caùc nhaø pheâ bình Ñaëng Tieán, Thuïy Khueâ ñeå gaëp gôõ beân gìong Seine caùc nhaø thô Baèng Vieät, Döông Töôøng vaø Leâ Ñaït.

Ngoaøi caùc hoäi thaûo cuûa chöông trình, trong khuoân khoå cuûa Lieân hoan Phaùp thoaïi Ña saéc Laàn thöù VI, Leâ Ñaït ñaõ töï ñoïc moät soá baûn dòch cuûa thô oâng cho quaàn chuùng ñòa phöông. Döông Töôøng vaøo dòp naøy ñaõ trình baøy caùc baøi thô oâng laøm thaúng baèng tieáng Phaùp. Caû hai ñaõ tieáp xuùc vôùi sinh vieân theo lôøi môøi cuûa Ñaïi hoïc Paris VII.

ÑK: Xin caùc anh cho bieát veà tình traïng toång quaùt, ñaïi khaùi vaø moâng lung... cuûa Thô trong nöôùc hieän nay?

DT: Thô trong nöôùc coù moât phaàn noåi vaø moät phaàn chìm. Neáu chæ nhìn phaàn noåi nhö thô ñaêng treân caùc baùo, Vaên Ngheä, Vaên Ngheä Treû... thì quaù yeáu. Nhöng quaû thöïc khoâng thieáu nhöõng taøi naêng treû chöa ñöôïc khaùm phaù. Khoâng keå ñeán lôùp cuûa thôøi kyø choáng Myõ nhö Hoaøng Höng, Thanh Thaûo, Höõu Thænh... thì toâi coù thaáy moät Phaïm Töôøng Vaân chaúng haïn, tuy khoâng ñeàu ñaën nhöng aùnh leân gì ñoù môùi.

Coù moät nghòch lyù laø yù töôûng caùch taân vaø coá gaéng thöïc hieän caùch taân laïi thuoäc veà lôùp ñaõ lôùn tuoåi hoaëc trung nieân hôn laø ôû giôùi treû, tuy toâi thaáy lôùp naøy coù khao khaùt muoán vöôït ra khoûi quó ñaïo cuûa Thô Môùi (vaãn goïi laø Thô Môùi Cuõ).

LÑ: Nghòch lyù naøy giaûi thích baèng söï töøng traûi, trình ñoä thô ôû lôùp tröôùc. Nhöôïc ñieåm cuûa thô Vieät laø ñaõ quaù laâu khoâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi thi ca theá giôùi, bò goø boù bôûi hieän töôïng caùch bieät vaø tính chaát ñòa phöông...

Khoâng bao giôø moät neàn thô hieän ñaïi laïi laø tænh leû ñöôïc.

ÑK: Veà maët naøy, thieät thoøi nhaát coù leõ laø theá heä choáng Myõ? Lôùp tröôùc ñoù coøn ñöôïc tieáp xuùc, vaø lôùp sau ñaõ coù baét ñaàu...

DT: Ñieàu ñaùng phaøn naøn laø tuy coù tieáp xuùc nhöng chæ ñöôïc moät phaàn, chuû yeáu laø vì ít thoâng ngoaïi ngöõ. Coù ba giôùi haïn, thöù nhaát laø giôùi haïn veà soá baûn dòch thô nöôùc ngoaøi, thöù nhì laø giôùi haïn veà trình ñoä baûn dòch vaø sau cuøng neáu khoâng bieát ngoaïi ngöõ, vaãn chæ laø moät tieáp xuùc giaùn tieáp.

LÑ: Caàn phaûi coù nhieàu coá gaéng hôn nöõa trong vieäc dòch thô, giôùi thieäu thô theá giôùi. ÔÛ haûi ngoaïi coù nhöõng ñieàu kieän ñoùng goùp ñoù. Ñaây laø

172 • TC THÔ 11

moät vieäc xaây döïng caàn thieát vaø caàn laâu daøi ñeå vun veùn nhöõng nhen nhuùm hieän nay ñaõ thaáy ñöôïc ôû trong nöôùc, nhöõng bieåu hieän coøn nhoû thoâi nhöng raát ñaùng quí...

Ñieàu thaáy laï laø ta luoân luoân hoâ haøo nhöõng ñoùng goùp cuûa ngoaøi nöôùc veà maët khoa hoïc töï nhieân, kyõ thuaät nhöng laïi lô laø trong laõnh vöïc thô, laøm nhö thô khoâng phaûi laø moät vieäc quan troïng, khoâng caàn hieän ñaïi hoùa.

ÑK: Coù moät cuoäc thi thô veà hieän ñaïi hoaù noâng thoân, hình nhö treân tôø Nhaø noâng Vieät nam, ban toå chöùc giaûi thích caån thaän laø khoâng phaûi chæ noùi ñeán maùy caøy laø ñuû. Vaäy laø cuõng ñaõ coù hieåu laø moät noâng thoân hieän ñaïi caàn phaûi coù moät neàn thô hieän ñaïi ñi keøm, vaø thô hieän ñaïi khoâng phaûi laø thô...noùi ñeán maùy caøy.

LÑ: Öu ñieåm cuûa ngoaøi nöôùc laø hieän ñaïi nhôø söï tieáp xuùc vôùi theá giôùi. Öu ñieåm cuûa trong nöôùc laø hieän ñaïi nhôø söï tieáp xuùc vôùi soáng ñoäng cuûa ngoân ngöõ ngay taïi moâi tröôøng phaùt trieån cuûa noù. Phaûi coù söï coäng taùc chaët cheõ hôn nöõa giöõa nhöõng ngöôøi laøm thô -- phaûi taïm goïi laø -- haûi ngoaïi (toâi khoâng thích töø naøy laém), vaø nhöõng ngöôøi laøm thô trong nöôùc. Chí ít, chính saùch cuûa Hoäi Nhaø Vaên laø phaûi keâu goïi söï coäng taùc naøy maø toâi thaáy chöa laøm ñöôïc gì nhieàu.

Hieän ñaïi hoùa thô Vieät laø nhieäm vuï cuûa nhöõng nhaø thô vieät noùi chung, trong vaø ngoaøi, nguyeân lyù boå xung caàn ñöôïc ñeà cao.

Ñaây laø vieäc maø Hoäi Nhaø Vaên caàn xaây döïng.

ÑK: Veà ñieåm naøy, ñuùng theo ñöôøng loái cuûa Maët traän Toå Quoác, Hoäi... Tin Hoïc chaúng haïn, ñaõ ñi tröôùc Hoäi Nhaø Vaên.

LÑ: Moät ñieåm khaùc, laø coù baùo Tin Hoïc? maø khoâng coù moät Taïp chí Thô nhö ôû haûi ngoaïi. Vieäc naøy, Hoäi Nhaø Vaên baøn ñaõ laâu maø vaãn chöa thaáy gì. Vieäc ra ñôøi cuûa moät TC Thô laø ñieàu raát caàn thieát luùc naøy ñeå nhöõng aùnh nhen nhuùm cuûa thô hieän ñaïi coù theå trôû thaønh moät ngoïn löûa lôùn. Phaûi coù moâi tröôøng sinh hoaït thô, moät choã ñeå cho taäp hoïp vaø trau doài.

Ñieàu nöõa laøm chöa ñöôïc ôû trong nöôùc laø phaûi coù pheâ bình thô. Hieän nay chöa coù pheâ bình thô, pheâ bình thô chæ laø quaûng caùo thô.

DT: Trong thôøi kì Thô Môùi, löïc löôïng pheâ bình coù Vuõ Ngoïc Phan, Hoaøi Thanh, Hoaøi Chaân, Theá Löõ... nhöng hieän nay chöa coù nhaø pheâ bình thô naøo.

LÑ: Nhöng laïi coù raát nhieàu nhaø thô. Moãi ngöôøi Vieät Nam laø moät nhaø thô thaønh thöû trong laõnh vöïc Thô nhöõng nhaø chuyeân nghieäp raát ít!

DT: Hình nhö trong nhieàu laõnh vöïc khaùc cuõng theá...LÑ: Thô khoâng ñöôïc coi nhö laø moät ngheà. Neáu laø moät ngheà thì phaûi

TC THÔ 11 • 173

hoïc, phaûi caàn cuø trau doài. Phaûi xaây döïng moät ñoäi nguõ nhaø thô chuyeân nghieäp ñeå theo kòp theá giôùi, taïo ñieàu kieän hoïc thöùc vaø sinh hoaït. Laøm thô khoâng phaûi laø chôi!

DT: Trong chuyeán ñi naøy, coù baïn nhôø toâi gom goùp nhöõng taäp thô ñaõ in trong nöôùc. Toâi mang theo ñöôïc moät môù, laãn loän khoâng nhìn ra ñöôïc taäp naøo vôùi taäp naøo.

LÑ: Thô vöøa thieáu vöøa thöøa. Ai cuõng coù theå in thô nhöng neàn thô chuyeân nghieäp laïi cöïc kyø yeáu. Baùo naøo cuõng coù thô nhöng laïi khoâng coù baùo Thô.

DT: Taïp chí Thô seõ laø choã ñeå caùi phaàn chìm cuûa neàn thô trong nöôùc xuaát hieän.

LÑ: Ñaây laø traùch nhieäm caáp baùch cuûa Hoäi Nhaø Vaên, ra ñôøi moät Taïp chí Thô ñeå laøm ñaát sinh hoaït cho caùc nhaø thô, laø nôi hôïp taùc giöõa nhaø thô trong vaø ngoaøi nöôùc, xoaù boû caùi caùch bieät raát taïm thôøi naøy ñeå xaây döïng moät neàn thô vieät hieän ñaïi.

Neàn thô môùi naøy seõ taïo ra nhöõng ñoïc giaû môùi.Ñieàu chaéc chaén laø lôùp treû hieän nay ñang khao khaùt neàn thô môùi naøy

duø noù chöa thaønh hình vaø khoâng baèng loøng vôùi hieän taïi.

(Heát)

174 • TC THÔ 11

Giôùi Thieäu Thô Haäu Hieän Ñaïi Hoa Kyø

Paul Hoover

Döôùi ñaây laø baûn dòch baøi giôùi thieäu in nôi phaàn ñaàu tuyeån taäp Postmodern American Poetry: A Norton Anthology (Norton, 1994) bieân taäp bôûi Paul Hoover. Maëc duø baøi giôùi thieäu ñöôïc vieát nhö moät söû löôïc veà thô Myõ haäu hieän ñaïi, nhöng vaãn neâu leân ñöôïc nhöõng vaän ñoäng vaø caùc vaán ñeà lieân heä ñeå ngöôøi ñoïc coù theå hình dung phaàn naøo veà toaøn caûnh thi ca thôøi kyø naøy. Baûn Vieät dòch cuûa Phan Taán Haûi nôi ñaây seõ ghi keøm theo moät soá töø Anh vaên caàn thieát ñeå ñoäc giaû deã tra cöùu. Caùc chuù thích coù keøm chöõ LND laø cuûa dòch giaû ñöa vaøo cho deã hieåu theâm. Tuyeån taäp söû duïng caùch ghi chuù nôi döôùi trang vaø heä thoáng ñeám soá ghi chuù trôû ngöôïc veà soá 1 moãi khi qua soá 9, nhöng baûn Vieät dòch naøy seõ duøng caùch ghi chuù cuoái baøi cho deã trình baøy vaø theo thöù töï caùch ñeám soá khoâng giôùi haïn. Caùch vieát maãu töï hoa hoaëc thöôøng trong nhan ñeà caùc baøi thô hoaëc taùc phaåm vaø caû caùch vieát hoa toaøn boä moät caâu hoaëc ñoaïn vaên ñeàu giöõ theo ñuùng nguyeân baûn.

1

Nhaø thô Charles Olson ñaõ sôùm duøng chöõ “haäu hieän ñaïi” trong laù thö ngaøy 20.10.1951 göûi cho Creeley töø Black Mountain, North Carolina. Ngôø vöïc

giaù trò cuûa caùc vaät thieâng lòch söû khi ñoái chieáu vôùi tieán trình ñôøi soáng, Olson vieát: “Vaø chuùng ta ñaõ khoâng neân, chính chuùng ta (toâi muoán noùi laø con ngöôøi haäu hieän ñaïi), cöù ñeå nhöõng vieäc nhö vaäy laïi phía sau chuùng ta—vaø khoâng quaù nhieàu raùc röôûi cuûa caùc baøi dieãn vaên, & thaàn linh?” (1) Qua nhieàu naêm, töø naøy

TC THÔ 11 • 175

ñaõ ngaøy caøng ñöôïc chaáp nhaän trong moïi lónh vöïc vaên hoùa vaø ngheä thuaät; noù coøn ñöôïc xeùt ñeán nhö moät buùt phaùp chuû löïc. Nhö ñöôïc söû duïng nôi ñaây, “haäu hieän ñaïi” coù nghóa laø thôøi kyø lòch söû sau Theá Chieán II. Noù cuõng ñeà nghò ra moät phöông phaùp thöû nghieäm cho vieäc laøm vaên chöông, cuõng nhö laø moät theá giôùi quan maø töï ñöa noù taùch bieät ra khoûi neàn vaên hoùa chuû löu (mainstream culture) vaø chuû nghóa töï say meâ chính mình (narcissism), caûm tính, vaø söï töï baøy toû cuûa chính cuoäc ñôøi cuûa noù trong chöõ vieát. Thi ca haäu hieän ñaïi laø thi ca tieàn phong (avant-garde) cuûa thôøi chuùng ta. Toâi ñaõ choïn töø “haäu hieän ñaïi” laøm nhan ñeà saùch thay vì “thöû nghieäm” vaø “tieàn phong” bôûi vì ñoù laø töø ngöõ bao quaùt nhaát cho nhieàu thöû nghieäm vaên chöông keå töø Theá Chieán II, moät töø ngöõ bao goàm töø loaïi thô ñeå ñoïc ra tieáng cuûa phong traøo Beat vaø thi ca trình dieãn (performance poetry) cho tôùi caùc taùc phaåm “giaáy möïc” hôn cuûa Tröôøng Phaùi New York vaø thi ca ngoân ngöõ (language poetry).

Ngheä thuaät tieàn phong, theo nhaø pheâ bình Peter Burger, choáng laïi khuoân maãu tröôûng giaû cuûa yù thöùc baèng caùch noã löïc noái laïi khoaûng caùch giöõa ngheä thuaät vaø ñôøi soáng. Tuy nhieân, “moät ngheä thuaät khoâng coøn caùch bieät khoûi caùi doøng tri-haønh (praxis, chöõ cuûa Karl Marx, nghóa laø laáy lyù thuyeát höôùng daãn haønh ñoäng vaø ngöôïc laïi laáy haønh ñoäng ñieàu chænh lyù thuyeát. LND) cuûa ñôøi soáng nhöng ñaõ toaøn boä thaám nhuaàn trong noù seõ maát ñi caùi khaû naêng pheâ phaùn noù.” (2) Chuû nghóa tieàn phong nhö vaäy ñaõ hôïp taùc vôùi chuû nghóa myõ hoïc theá kyû 19 trong vieäc giaûi tröø chöùc naêng xaõ hoäi cuûa ngheä thuaät ngay caû khi noù noã löïc tieán tôùi tröôùc. Cô nguy laø ôû choã vò trí tieàn phong seõ trôû thaønh moät thaønh trì vôùi chính nghi leã töï baûo veä mình, khoâng coøn naêng löïc ñeå theo doõi hay aûnh höôûng höôùng ñi cuûa lòch söû.

Tuyeån taäp naøy cho thaáy raèng thi ca tieàn phong chòu ñöïng trong noã löïc ñoái khaùng choáng laïi yù thöùc heä chuû löu; cuõng chính caùc taùc phaåm tieàn phong ñaõ duyeät xeùt laïi thi ca nhö moät toaøn theå xuyeân qua nhöõng chieán löôïc ngheä thuaät môùi, duø thoaït tieân laø gaây chaán ñoäng. Caùch vieát “thoâng thöôøng,” thí duï nhö thoùi quen hieän nay trong vieäc laøm thô töï do, tieân khôûi laø vieäc cuûa moät vaøi nhaø saùng taïo. Theo lyù luaän nhö vaäy, caùc neàn myõ hoïc haäu hieän ñaïi môùi ñaây nhö thi ca trình dieãn vaø thi ca ngoân ngöõ seõ aûnh höôûng caùch vieát chuû löu trong caùc thaäp nieân tôùi. Tuy nhieân, bôûi vì neàn vaên chöông chöøng möïc thì khoù chòu vôùi chuyeän thay ñoåi, thi ca tieàn phong luoân luoân bò chaäm treã trong caùc cô hoäi xuaát baûn vaø giaûi thöôûng vaên chöông. Cuõng phaûi chôø cho tôùi giöõa thaäp nieân 1950s, khi William Carlos Williams ñaõ vaøo löùa tuoåi 70, thì oâng môùi coù ñöôïc nhöõng coâng nhaän ñaùng keå. Cho tôùi khi ñoù, taùc phaåm cuûa oâng bò xeùt laø “phaûn thi ca.” Nhöng keå töø thôøi ñieåm ñoù, nhieàu baøi thô Myõ ñaõ vieát theo khuoân maãu cuûa Williams.

Nhaø pheâ bình Fredric Jameson lyù luaän raèng chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø moät ly khai vôùi chuû nghóa laõng maïn theá kyû 19 vaø chuû nghóa hieän ñaïi ñaàu theá kyû 20. Trong caùch duøng lôøi cuûa oâng, chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñöôïc caù tính hoùa bôûi “chuû nghóa bình daân myõ hoïc,” “söï giaûi cô caáu cuûa baøy toû,” “giaûm tröø

176 • TC THÔ 11

aûnh höôûng,” “chaám döùt caùi toâi tröôûng giaû,” vaø “söï baét chöôùc caùc buùt phaùp ñaõ cheát” xuyeân qua caùch duøng laãn loän ñuû thöù phaàn maûnh. (3) Trong yù cuûa Jameson, chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø bieåu hieän tuyeät haûo cuûa neàn vaên hoùa tö baûn chuû nghóa môùi ñaây khi bò thoáng trò bôûi caùc coâng ty ña quoác. Neáu Jameson ñuùng, “söï giaûi cô caáu cuûa baøy toû” seõ laø trieäu chöùng cuûa söï maát maùt caù tính trong moät xaõ hoäi tieâu thuï. Caùi cheát noåi tieáng cuûa taùc giaû ñaõ phaûn aùnh söï suy thoaùi cuûa chuû nghóa thuoäc ñòa vaø thaåm quyeàn trung öông noùi chung. Khi lòch söû tìm ra caùi “chaám döùt” cuûa noù trong neàn daân chuû caáp tieán vaø chuû nghóa tieâu thuï, noù maát ñi caùi yù nghóa cuûa noù trong vieäc chieán ñaáu vaø khaùm phaù. Ñieàu naøy seõ ñöa tôùi moät buùt phaùp “troáng roãng” hay thieáu aûnh höôûng. Töông töï, caùi “chuû nghóa bình daân myõ hoïc” cuûa Jameson seõ phaûn aùnh söï chieán thaéng cuûa truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñoái vôùi chöõ vieát.

Choáng laïi Jameson coù moät lyù luaän raèng chuû nghóa haäu hieän ñaïi laø moät noái daøi nôùi môû cuûa chuû nghóa laõng maïn vaø chuû nghóa hieän ñaïi, caû hai thöù naøy vaãn coøn ñang lôùn maïnh. Nhö vaäy caùi maø Jameson goïi laø caùch duøng ñuû thöù laãn loän chæ ñôn giaûn laø moät phaùt trieån xa theâm cuûa kyõ thuaät caét daùn hieän ñaïi (modernist collage)—caùi chuû nghóa ña nguyeân vaên hoùa (cultural pluralism) ngaøy nay coù theå nhaän dieän ñöôïc trong The Waste Land, The Cantos, vaø caùch phaân boá hình khoái cuûa Picasso treân caùc maët naï cuûa Benin; caùi tính töï phaûn aùnh cuûa ngheä thuaät haäu hieän ñaïi coù theå tìm thaáy trong Finnegans Wake vaø xa hôn nöõa laø trong Tristam Shandy; thi ca trình dieãn ñôn giaûn laø caùi môùi nhaát trong nhieàu noã löïc, goàm caû nhöõng saùng taùc cuûa Wordsworth vaø Williams Carlos Williams, ñeå laøm môùi thi ca xuyeân qua ngoân ngöõ noùi. Thô cuûa John Ashbery trong baûn chaát laø haäu hieän ñaïi, nhöng noù bò aûnh höôûng cuûa nhaø laõng maïn hieän ñaïi Wallace Stevens vaø nhaø hieän ñaïi Augustan W.H. Auden. Caùch duøng cuûa John Cage veà “chieác ñaøn döông caàm ñöôïc saép saün” vaø caùi nhaán maïnh cuûa oâng treân caùi baát ñònh trong ngoân ngöõ thì ñieån hình cho moät chuû nghóa haäu hieän ñaïi cao ñoä, nhöng chuùng cuõng coù theå ñöôïc ñònh vò trí, cuøng vôùi chieác ñaøn tranh aeolian, trong lòch söû chuû nghóa laõng maïn. (Cage ví chöõ trong thô nhö nhöõng noát döông caàm coù saün vò trí nhöng ngoân ngöõ laïi coù tính baát ñònh; aeolic laø moät caùch gieo vaàn thô coå Hy Laïp. LND)

Tuyeån taäp naøy khoâng nhìn chuû nghóa haäu hieän ñaïi nhö moät buùt phaùp ñôn ñoäc vôùi böôùc khôûi haønh cuûa noù trong Cantos cuûa Pound vaø ñieåm ñeán cuûa noù trong thi ca ngoân ngöõ (language poetry: Loaïi thô coù töø giöõa thaäp nieân 1970 goàm caùc tröôøng phaùi Black Mountain, New York School, Beat. LND); chuû nghóa haäu hieän ñaïi ñuùng ra laø moät tieán trình phaûn khaùng choáng yù thöùc heä chuû löu. Trong thaäp nieân 1960, choáng laïi thöù thi ca Augustan phi caù tính (Augustan poetry: thi ca thôøi hoaøng kim La Maõ, coøn aùm chæ cho baát kyø thôøi vaøng son cuûa baát kyø nöôùc naøo. LND) ñöôïc khích leä bôûi Chuû Nghóa Taân Pheâ Bình (New Criticism: moät phong traøo veà pheâ bình vaên chöông Myõ theá kyû 20, xeùt taùc phaåm nhö töï theå ñoäc laäp, baát keå tôùi caùc boái caûnh xaõ hoäi, vaên hoùa hay tieåu söû taùc giaû. LND), cuoäc phaûn khaùng haäu hieän ñaïi chuû yeáu laø trong phöông

TC THÔ 11 • 177

höôùng cuûa moät neàn thi ca coù tính caù nhaân, duøng ngoân ngöõ noùi, vaø “höõu cô.” Meänh leänh cuûa Frank O’Hara, “Baïn cöù theo caùi ñaàu cuûa mình,” keâu goïi moät neàn thi ca ñôøi thöôøng maø noù chuû yeáu laø taân laõng maïn. Nhöng trong caùi ñôøi thöôøng daøy ñaëc cuûa noù, thi ca cuûa oâng cuõng lyù luaän choáng caùi khaùi nieäm laõng maïn cuûa töï ngaõ (self); trong kieåu caùch coi thöôøng nhöõng thöù sieâu hình, noù ly khai xa khoûi caùi “ñoái töôïng thaêng hoùa” (transcendental signified). Vaøo cuoái thaäp nieân 1970s, moät theá heä môùi cuûa caùc nhaø haäu hieän ñaïi hoaëc laø ñaõ thaùch thöùc moät neàn thi ca döïa treân ngoân ngöõ noùi baèng phöông tieän cuûa thi ca ngoân ngöõ hoaëc laø ñaõ nôùi môû caùi neàn thi ca ngoân ngöõ noùi vaøo trong caùi neàn thi ca trình dieãn. Maëc cho nhöõng dò bieät cuûa chuùng, caùc nhaø thöû nghieäm (experi-mentalist, chæ nhöõng ngöôøi ñi tìm buùt phaùp môùi. LND) trong thôøi haäu chieán ñaõ traân troïng caùi vieát-nhö-moät-tieán-trình cao hôn laø caùi vieát-nhö-moät-saûn-phaåm. Hoï ñaõ naâng cao caùi ña tính, caùi maø Charles Olson goïi laø “caùi chuyeän laøm aên thöïc söï cuûa thöïc taïi,” hôn laø caùi ñôn tính, caùi maø Olson goïi laø “caùi toaøn theå sinh nôû xaáu xa cuûa caùi ‘hoaëc caùi naøy hoaëc caùi kia.’”( 5) Chuû nghóa haäu hieän ñaïi gaït caùi thaåm quyeàn trung taâm ra vaø naém laáy caùi chuû nghóa ña nguyeân. Noù môøi goïi moät caùch nhìn töø nhieàu goùc caïnh. Chuû nghóa haäu hieän ñaïi thích “nhöõng chöõ troáng roãng” hôn laø “caùi ñoái töôïng thaêng hoùa,” nhöõng caùi goïi laø thöïc ñoái vôùi nhöõng nhaø sieâu hình. Nhìn chung, noù theo moät lyù thuyeát cô caáu hôn laø moät lyù thuyeát bieåu hieän veà caùch saùng taïo vaên chöông. Phöông phaùp vaø tröïc giaùc thay theá cho yù ñònh. Vôùi caùi cheát cuûa Thöôïng Ñeá vaø taùc giaû, caùi vieäc phaân boå ñaõ trôû thaønh moät kyõ thuaät chính. Khoâng coù ñoaïn keát naøo caàn ñeå ñeán, chuyeän keå ñaõ töï choàng leân chính noù vôùi nhöõng truøng laëp vaø ñoâi khi vôùi nhöõng maâu thuaãn. Thí duï, tieåu thuyeát If on a winter’s night a traveler (1979) cuûa Italo Calvino goàm coù 10 chöông ñaàu cuûa 10 tieåu thuyeát, maø khoâng coù truyeän naøo ñöôïc khai trieån hay chaám döùt. Caùi maø moät baûn vaên muoán noùi coù nhieàu lieân heä tôùi caùch noù ñöôïc vieát hôn laø vôùi caùi noù baøy toû. Nhö Robert Creeley ñaõ vieát, “YÙ nghóa thì khoâng coù theå döïa vaøo moät caùch quan troïng.”(6) Trích lôøi Charles Olson, Creeley tieáp, “‘Raèng caùi töï hieän höõu laø caùi ñöôïc goïi laø yù nghóa.’”(7) Nhö vaäy caùi chaát lieäu ngheä thuaät seõ ñöôïc phaùn ñoaùn ñôn giaûn nhö laø chaát lieäu, khoâng phaûi cho caùi yù nghóa sieâu thaêng cuûa noù hay cho chuû nghóa bieåu töôïng. Nhìn chung, thi ca haäu hieän ñaïi choáng laïi caùc giaù trò trung dung veà thoáng nhaát, yù nghóa, tuyeán tính, söï bieåu hieän, vaø moät caùi chaân dung veà caùi toâi tröôûng giaû ñöôïc naâng cao, ngay caû anh huøng hoùa, vaø caùc quan taâm cuûa noù. Thô trong tuyeån taäp naøy öùng duïng ñuû thöù chieán löôïc ñoái nghòch, töø caùc baûn vaên tuyeân ngoân cuûa Beats cho tôùi caùc coâng trình lyù thuyeát hôn nhöng ñaày tính chính trò hung haõn cuûa caùc nhaø thô ngoân ngöõ. Caùi daáu hieäu troáng roãng, nhö caùch duøng chaát lieäu phaù luaät hay laø caùch laøm vaên khoâng ñoaùn noåi, laø moät phöông tieän cuûa cuoäc phaûn khaùng ñoù.

2 Trong baøi thô “The Rest” (1913), Ezra Pound ñaõ giaùn tieáp aùm chæ tôùi

178 • TC THÔ 11

nöôùc Myõ nhö moät quoác gia laïc haäu vaên hoùa: “Artists broken against her, / A-stray, lost in the villages...”(8) (Caùc ngheä só tan vôõ choáng laïi naøng [nöôùc Myõ.], / L-aïc böôùc, maát taêm trong caùc ngoâi laøng...LND) Nhöng vaøo cuoái Theá Chieán II, Hoa Kyø ñaõ trôû thaønh nöôùc xuaát caûng chính yeáu, cuõng nhö laø moät thò tröôøng, cho caùc quan ñieåm môùi nhaát trong ngheä thuaät. Baáy giôø chaøng trai treû Ezra Pound seõ rôøi Wyncote, khu ngoaïi oâ Philadelphia cuûa chaøng, khoâng phaûi ñeå ñeán London vaø Paris, nhöng laø ñeå tôùi The Poetry Project taïi Nhaø Thôø St. Mark ôû Bowery, tôùi New Langton Arts ôû San Francisco, hay laø tieäm Nuyorican Poets’ Cafe. Taùc phaåm cuûa chaøng ñöôïc in trong caùc taïp chí nhö Sulfur, Conjunctions, New American Writing, O-BLEK, Temblor, The World, vaø Hambone, vaø saùch cuûa chaøng ñöôïc xuaát baûn bôûi caùc nhaø xuaát baûn nhö Black Sparrow, Coffee House, North Point, The Figures, City Lights, Kulchur, The Jargon Society, Burning Deck, Sun & Moon, vaø Roof, nhöõng nôi ñaõ tham döï vaøo New Directions trong noã löïc vaên chöông tieàn phong. Noùi ngaén goïn, keå töø 1950, naêm maø tieåu luaän “Projective Verse” (Thô Döï Phoùng) cuûa Charles Olson xuaát hieän, thi ca môùi cuûa Hoa Kyø ñaõ buøng noå.

Trong vieäc phaân tích thô Myõ sau 1945, thoùi quen truyeàn thoáng laø chæ vaøo caùi goïi laø traän giaëc cuûa caùc tuyeån taäp ñaõ xaûy ra vôùi tuyeån taäp New Poets of England and America (1962), bieân taäp bôûi Donald Hall vaø Robert Pack, vaø The New American Poetry: 1945-1960 (1960), bieân taäp bôûi Donald M. Allen. Cuoán tröôùc ñöa ra moät thöù vaên chöông truyeàn thoáng hôn, quy cuû hôn, vaø gaïn loïc hôn. Nhöõng ngöôøi goùp baøi ñaõ tröôûng thaønh trong lyù thuyeát cuûa Taân Pheâ Bình (New Criticism, moät phöông phaùp vaên hoïc nhieàu hôn laø moät tröôøng phaùi chính thöùc, trong ñoù tin raèng “hình thöùc laø moät phaàn cuûa noäi dung” vaø ñeà nghò “caùch ñoïc tieáp caän,” moät caùch ñoïc caån troïng töøng chöõ vaø boá cuïc chöõ thay vì chuù troïng nhieàu tôùi tieåu söû taùc giaû hoaëc boái caûnh lòch söû. LND), moät phöông phaùp vaên hoïc chuû tröông raèng caùc baøi thô laø ñoái töôïng neân ñöôïc phaùn ñoaùn ñoäc laäp ñoái vôùi yù ñònh cuûa taùc giaû hay laø caùc kinh nghieäm rieâng tö. Cuoán The Well-Wrought Urn cuûa Cleanth Brooks ñaõ nhaán maïnh vaøo vaán ñeà ñeà taøi truyeàn thoáng vaø ngheä thuaät cuûa baøi thô, cuõng nhö laø, moät caùch aùm chæ, nhöõng phaàn töû giai caáp thöôïng vaø trung löu da traéng. Ñeå duøng kieåu noùi cuûa Robert Lowell, thi ca trong tuyeån taäp Hall/Pack ñaõ ñöôïc “naáu chín” nhieàu hôn laø “chöa naáu chín.” Tin töôûng vaøo truyeàn thoáng, nhöõng ngöôøi coù baøi trong tuyeån taäp khoâng thieát tha vôùi vieäc töø boû aûnh höôûng vaên chöông Anh ñeå choïn laáy caùc thaønh ngöõ nôi hoï sinh tröôûng. Hoï öa chuoäng Yeats (nhaø thô AÙi Nhó Lan 1865-1939. LND) hôn laø Williams (William Carlos Williams 1883-1963, nhaø thô Myõ ñöôïc meänh danh laø oâng Thaùnh ñôõ ñaàu thi ca Hoa Kyø. LND), öa caùi huyeàn nhieäm hôn laø caùi tö rieâng, caùi hôïp lyù hôn laø caùi phi lyù, caùi söû tính hôn laø caùi ñöông ñaïi, caùi uyeân baùc hôn laø caùi hoàn nhieân, caùi chuû nghóa thöôïng löu hôn laø chuû nghóa bình daân. Tuy nhieân, nhöõng baøi thô töï thuù thôøi kyø ñaàu cuûa Sylvia Plath vaø Anne Sexton ñaõ ñöôïc ñöa vaøo tuyeån taäp Hall/Pack, moät daáu hieäu cho thaáy raèng caùi khoaûng xa quan troïng vaø ñoøi hoûi khaùch quan cuûa

TC THÔ 11 • 179

New Criticism ñaõ bò ñaët caâu hoûi. Phaàn giôùi thieäu cuûa Robert Pack cho phaàn caùc nhaø thô Myõ döôùi 40 tuoåi (Hall löïa choïn caùc nhaø thô Anh) cho thaáy oâng khoâng hôïp khaåu vò caùi loaïi thô hoàn nhieân:

Caùi yù töôûng veà loaïi thi ca hoàn nhieân, töôi taén, khoâng aûnh höôûng ñaõ daãn daét sai laïc ñoäc giaû ñoái vôùi nhöõng ñieàu ñöôïc mong ñôïi nôi nhaø thô. Noù khích leä söï löôøi bieáng vaø thuï ñoäng. Anh ta cuõng coù theå hoàn nhieân, chæ vieäc ngoài laïi vaø ñaùp öùng. Nhöng moät baøi thô hay laïi laø baøi maø ñaøo saâu ñöôïc caùi ñaõ quen thuoäc... Seõ khoâng ñuû ñeå cho moät baøi thô vang xuyeân qua caùi hieän theå cuûa baïn, ñeå chôi caùc noát nhaïc huyeàn nhieäm treân linh hoàn baïn. Baøi thô phaûi ñöôïc hieåu vaø caûm nhaän trong caùc chi tieát cuûa noù; noù môøi goïi söï chuù yù tröôùc khi chuyeån vaän.(9)

Nôi ñaây Pack ñöùng veà phe vôùi thöù chuû nghóa hình thöùc cuûa New Criti-cism, moät phöông phaùp ñoøi hoûi söï phuø hôïp giöõa kieán truùc vaø caùc chi tieát thi tính. Ñaët mình vaøo vò trí choáng caùi chuû nghóa laõng maïn cuûa thi ca Beat, oâng nhaán maïnh “caùi chaêm chuù” (kieåu ñoïc tieáp caän cuûa New Criticism) vaø “caùi quen thuoäc” (truyeàn thoáng). OÂng aùm chæ raèng nhöõng baøi thô giaù trò duy nhaát laø nhöõng baøi töï bieán thaønh ñoái töôïng nghieân cöùu. Caùi kieåu coi thöôøng cuûa oâng ñoái vôùi “caùi löôøi bieáng vaø thuï ñoäng” cuûa moät soá ñoäc giaû ñaõ ñöa moät caùch nguy hieåm gaàn gaàn tôùi kieåu phaân bieät giai caáp xaõ hoäi. (Nhöng) caùi cung caùch töï veä bao quaùt trong baøi giôùi thieäu ñaõ cho thaáy raèng moät neàn thi ca môùi ñaõ baét ñaàu ghi ñöôïc daáu aán (Neáu khoâng thì Pack chaúng coâng ñaâu bieän hoä cho thöù thi ca cuõ. LND).

Luùc ñoù laø naêm 1955, naêm naêm tröôùc khi aán haønh tuyeån taäp cuûa Donald Allen, naêm maø [phong traøo] San Francisco Renaissance ñaõ nhaûy ra traän chieán vôùi moät buoåi ñoïc thô taïi Six Gallery. Jack Kerouac moâ taû söï vieäc naøy trong Dharma Bums nhö sau:

Toâi ñi theo nguyeân baêng ñaùm nhaø thô gaàm ruù tôùi buoåi ñoïc thô ñeâm ñoù, ñeâm maø giöõa nhöõng chuyeän quan troïng khaùc, ñeâm ñoù laø ñeâm khai sanh cuûa San Francisco Renaissance. Moïi ngöôøi hieän dieän ôû ñoù. Ñoù laø moät ñeâm ñieân daïi. Vaø toâi laø teân ñaõ quaäy leân vôùi kieåu ñi voøng voøng thu baïc caéc töø caùc khaùn giaû ñöùng chung quanh phoøng tranh vaø roài quay trôû laïi vôùi 3 bình khoång loà röôïu vang California ñeå moïi teân ñeàu cao höùng roài thì tôùi 11 giôø khi Alvah Goldbrook [Allen Ginsberg] ñang ñoïc thô cuûa haén, gaàm ruù leân baøi thô “Wail” say söa vôùi caùnh tay giang ra, thì moïi ngöôøi luùc ñoù heùt leân “Tôùi luoân! Tôùi luoân! Tôùi luoân!” (haøo höùng y heät nhö moät buoåi hoïp chaät cöùng)...(10)

180 • TC THÔ 11

Thöïc söï, nhö nhaø thô vaø nhaø pheâ bình Michael Davidson chæ ra, ñaõ coù nhöõng hoaït ñoäng tröôùc ñoù ôû San Francisco. Hoài naêm 1944, Robert Duncan ñaõ baét ñaàu veùn maøn cho moät vai ñoàng tính luyeán aùi coâng khai trong vaên chöông khi xuaát baûn tieåu luaän “The Homosexual in Society.” (Ngöôøi Ñoàng Tính trong Xaõ Hoäi) Naêm 1949, Jack Spicer vieát, “Chuùng ta phaûi trôû thaønh ca só, phaûi trôû thaønh ngöôøi trình dieãn saân khaáu,” moät lôøi tieân tri cho phong traøo Beat vôùi vieäc ñöa thi ca veà trôû laïi nguyeân goác reã thi ca 11 (Nguoàn goác thi ca coå laø ñoïc, keå vaø haùt cho coâng chuùng. LND). Keå töø caùc naêm 1920s, Kenneth Rexroth ñaõ laø moät khuoân maët tieàn phong quan troïng trong vuøng Vònh (Baéc California), toå chöùc “taïi nhaø” cho caùc nhaø vaên vaø hoïa só vaø ñoïc thô vaø chôi nhaïc jazz töø laâu tröôùc khi caùc nhaø thô Beat laøm sinh hoaït naøy (ñoïc thô tröôùc coâng chuùng. LND) trôû neân phoå bieán. Buoåi ñoïc thô ôû Six Gallery ñaõ thu huùt giôùi baùo chí tôùi nhieàu bieán theå thi ca ngoaïi ngaïch (alternative=ngoaøi luoàng. LND). Noù cuõng giôùi thieäu caùi khaùi nieäm thi ca nhö laø cuoäc trình dieãn coâng coäng, moät kieåu ñang ngaøy caøng lan traøn thaéng theá trong moät thôøi ñaïi cuûa truyeàn hình vaø nhaïc rock n’ roll.

Neáu nhaø thô ñieån hình cuûa Robert Pack “ñaøo saâu vaøo caùi quen thuoäc,” thì nhaø thô ñieån hình cuûa Donald Allen ñaøo saâu vaøo caùc dò thöôøng, öa thích caùi hoàn nhieân vaø phi lyù hôn laø caùi thaùi ñoä ngay ngaén vaø kieåu thô troøn tròa. Trong truyeàn thoáng cuûa Walt Whitman vaø William Carlos Williams, caùc nhaø thô trong tuyeån taäp cuûa Allen cuõng nhaán maïnh vaøo caùc hình aûnh vaø thaønh ngöõ Hoa Kyø (Hôn laø söû duïng caùc hình aûnh vaø töø ngöõ goác Anh Caùt Lôïi. LND). Maëc duø vaãn haàu heát laø nam giôùi, nhieàu nhaø thô naøy coù nguoàn goác laø Do Thaùi, AÙi Nhó Lan, YÙ, da ñen, vaø ñoàng tính—nghóa laø, töø caùc nhoùm xaõ hoäi vaø chuûng toäc “môùi.” Hoï soáng chuû yeáu ôû thaønh phoá New York vaø San Francisco, nôi hoï chòu aûnh höôûng bôûi nhieàu ngheä thuaät khaùc, ñaëc bieät laø jazz vaø hoäi hoïa. Khoâng coù ai trong naøy daïy taïi moät ñaïi hoïc. Söï phaân bieät giöõa ngheä só buïi ñôøi vaø hoïc giaû thì minh baïch trong naêm 1960. Baây giôø thì söï phaân bieät naøy khoù thieát laäp hôn, trong khi nhieàu nhaø ngheä só tieàn phong phaûi kieám soáng baèng caùch daïy ñaïi hoïc. Caùi chuû nghóa cöïc ñoan töøng gôïi höùng nhieàu nhaø thô trong thaäp nieân 1960s ñaõ bieåu loä ñöôïc trong caùc phöông phaùp chính yeáu nhö laø chuû nghóa nöõ quyeàn, chuû nghóa haäu cô caáu, vaø chuû nghóa ña vaên hoùa—maø caùc thöù naøy ñang ngaøy caøng trôû thaønh trung taâm cho caùc nghieân cöùu veà caùc thöù ngheä thuaät caáp tieán.

Caùi kieåu oàn aøo nhaát cuûa thi ca môùi chính laø phong traøo Beat, ñöôïc laõnh ñaïo bôûi Allen Ginsberg, Jack Kerouac, Gregory Corso, Gary Snyder, vaø Lawrence Ferlinghetti. Chöõ “Beat”— gôïi ra caùi ñaõ xaøi xaû laùng, caùi ñaõ duøng caïn ñi, caùi ôn phöôùc toät cuøng, vaø caùi saùng taïo hoàn nhieân ñoät khôûi ñaõ gôïi höùng cho nhieàu ngöôøi caàm buùt trong phong traøo naøy—ñöôïc söû duïng ñaàu tieân bôûi Jack Kerouac. Tieåu thuyeát On the Road (1957) cuûa Kerouac, ñöôïc vieát treân moät cuoän giaáy daøi cuûa loaïi giaáy duøng trong maùy ñieän tín, ñaõ cho thaáy

TC THÔ 11 • 181

khuoân maãu Beat veà caùch saùng taïo hoàn nhieân. Kerouac giaûi thích, “Khoâng phaûi laø ‘löïa choïn’ caùch bieåu hieän, nhöng laø cöù theo doøng taâm thöùc töï do vaøo trong nhöõng ñaïi döông yù nghó voâ taän buøng noå treân chuû ñeà.” 12 Trong Howl cuûa Ginsberg, kieåu saùng taïo ñoät khôûi vôùi ngoân ngöõ noùi vaø chaïy theo caùi caûm giaùc voâ nghóa coù theå nghe ñöôïc trong caùc doøng chöõ nhö laø “ashcan rantings and kind king light of mind.” (nhöõng gaàm ruù thuøng saét vaø oâng vua töû teá roãng ñaàu; aùm chæ thô phaûi hoàn nhieân töï nhieân nhö ñaäp goõ thuøng cho vang maø chaúng caàn naëng ñaàu suy nghó. LND)

Theo Ginsberg, Kerouac tin raèng “caùi kieåu caùch maø anh ta thöïc hieän trong ngoân ngöõ chính laø caùi kieåu caùch taän cuøng tuyeät ñoái cuûa anh ta, vaø do vaäy neân baát khaû ñoåi dôøi.”(13) Kieåu caùch naøy khoâng coù theå duyeät laïi cuõng y heät nhö ñi boä ngang qua moät caên phoøng. (Khoâng ai söûa laïi caùch hoï ñi boä qua phoøng, do vaäy khoâng ai neân söûa laïi nhöõng caâu thô hoàn nhieân ñoät khôûi. LND) Tuy nhieân, saùng taïo hoàn nhieân khoâng phaûi laø thieáu vaéng kyû luaät. Ginsberg moät laàn vieát, “Ñieàu maø kieåu vieát naøy ñeà nghò chính laø moät quan saùt chaêm chuù vaøo chính yù thöùc cuûa baïn, tuyeät ñoái, hoaøn toaøn ñaët mình hoøa tan vaøo [yù thöùc. LND], gaàn nhö y heät nhö Thieàn... ñeán noãi söï chaêm chuù khoâng lay ñoäng trong khi vieát, vaø khoâng töï phaûn tænh treân chính noù vaø [bieán haønh ñoäng vieát] trôû thaønh töï yù thöùc.”(14) Vôùi coäi reã töø coõi thô cuûa Blake, Whitman, vaø William Carlos Williams, caùc taùc phaåm cuûa phong traøo Beat laø cuûa quaàn chuùng, tröïc tieáp, trình dieãn ñöôïc, nhieàu xuùc caûm, ñau ñôùn, kieåu vaên noùi vaø coù tính thaàn chuù ma thuaät. Noù vöøa phaïm thaùnh vöøa tænh thöùc taâm linh. “Nhöõng teân buïi ñôøi thaàn thaùnh ñang ñoát chaùy cho caùi lieân heä thieân thaàn xöa coå vôùi caùi maùy ñieän sao trôøi trong caùi guoàng maùy vaän haønh cuûa ñeâm” cuûa Ginsberg ñi tìm caùc yù nghóa, thaáp vaø cao. Ginsberg ñaõ thöû nghieäm vôùi ma tuùy, bò truïc xuaát khoûi Ñaïi Hoïc Columbia vì vieát nhaûm nhí leân cöûa soå phoøng kyù tuùc xaù cuûa chaøng, vaø moät thôøi naèm trong beänh vieän taâm thaàn Rockland State Hospital. Vaøo caùi thôøi maø ngöôøi ta ñoøi hoûi caùi hình thöùc, caùi thaùi ñoä ngay ngaén, caùi toaøn haûo, vaø caùi phi caù tính, thô cuûa Ginsberg laïi soáng ñoäng, tröïc tieáp, baùng boå, caù tính tö rieâng, ñaày kòch tính. “Ngöôøi anh huøng bí maät” cuûa Howl laø Neal Cassady, cuõng ñöôïc baát töû hoùa nhö laø Dean Moriarty trong On the Road, ngöôøi ñaõ soáng moät cuoäc ñôøi saûng khoaùi vaø töï huûy tuyeät ñoái maø truyeàn thoáng ngheä só buïi ñôøi vaãn ngöôõng moä. Naêm 1968, Cassady cheát taïi Meã Taây Cô luùc tuoåi 41 vì moät hoãn hôïp röôïu vaø thuoác nguû cheát ngöôøi; Kerouac cheát moät naêm sau ñoù. Vaøo naêm 1975, aûnh höôûng cuûa Beat phaàn lôùn ñaõ hoøa tan vaøo phong traøo Hippie. Tuy nhieân, caùc nhaø thô nhö Ginsberg vaø Snyder vaãn tieáp tuïc ñöôïc uûng hoä roäng raõi. Caùi vieäc lan roäng cuûa thi ca trình dieãn vaøo thôøi ñoù cuõng giuùp theâm nhieàu quan taâm tôùi Beats.

Nhöõng khuoân maët chính cuûa Tröôøng Phaùi New York laø John Ashbery, Frank O’Hara, Kenneth Koch, vaø Jomes Schuyler. Haàu heát ñeàu hoïc ôû Ñaïi Hoïc Harvard; tröø Koch, taát caû ñeàu ñoàng tính luyeán aùi; vaø taát caû ñeàu soáng taïi Manhattan. Bò aûnh höôûng maïnh meõ bôûi vaên chöông thöû nghieäm Phaùp,

182 • TC THÔ 11

ñaëc bieät laø caùc tieåu thuyeát cuûa tay a-ma-tô kyø dò Raymond Roussel, hoï saùng laäp caùc taïp chí Locus Solus vaø Art and Literature vaø ñaõ döïng leân caùi chöông trình phi-chöông-trình töï yù thöùc nhaát cuûa thôøi kyø naøy. Tuy nhieân, daêm ñieàu trong laäp tröôøng chung coù theå tìm ñöôïc trong baøi tieåu luaän “Personism: A Manifesto” (Chuû Nghóa Personism: Moät Tuyeân Ngoân) cuûa O’Hara, moät moâ phoûng gieãu côït cuûa “Projective Verse” (Thô Döï Phoùng) cuûa Charles Olson. O’Hara vieát raèng vaøo moät ngaøy trong naêm 1959, trong khi vieát moät baøi thô ñeå taëng cho moät ngöôøi, oâng nhaän thöùc raèng oâng coù theå “duøng ñieän thoaïi thay vì vieát baøi thô, vaø do vaäy maø Personism ñöôïc hình thaønh.”(15) Loaïi thô naøy noùi baèng caùi tröïc tieáp vaø caùi töùc thì veà kinh nghieäm thöôøng ngaøy, trong ngoân ngöõ thöôøng ngaøy. Lôøi O’Hara “Cöù theo caûm xuùc cuûa baïn” thöïc söï laø moät gôïi nhôù laïi caùi hoàn nhieân vaø caùi chuû nghóa phi hình thöùc cuûa Beat; lôøi oâng giaûi thích raèng Personism “khoâng phaûi dính gì tôùi nhaân caùch hay thaân maät”(16) neâu leân caùi lieân heä cuûa baøi thô nhö laø moät taùc phaåm ngheä thuaät nhieàu hôn laø moät phöông tieän baøy toû. Nhöng kieåu thô Personist khoâng phaûi laø ñaëc tính cuûa taát caû thi ca Tröôøng Phaùi New York. Caùch John Ashbery söû duïng tieåu thuyeát, theå thô sestina (moät theå thô coù töø theá kyû 19. LND), theå thô pantoum (moät theå thô coù töø theá kyû 16. LND) ñaõ keát hôïp caùc hình thöùc truyeàn thoáng vôùi moät gioïng vaên vaø xung ñoäng saùng taïo. Kenneth Koch ñaõ vieát caùc thieân anh huøng ca haøi höôùc Ko vaø The Duplications trong theå thô ottava rima (moät theå thô ñaàu theá kyû 19. LND). Töông töï nhö Byron, Koch vaø phaàn coøn laïi trong nhoùm caùc nhaø thô Tröôøng Phaùi New York cuøng ngöôõng moä caùi thoâng minh, caùi lieàu lónh, caùi vaên minh thaønh thò, vaø moät veû ñeïp hoàn nhieân ñoät khôûi. Nhö nhöõng keû dò thöôøng lòch thieäp, hoï taïo ra moät gioïng vaên dò bieät haún vôùi caùi thaønh khaån buïi ñôøi boâ-heâ-mieân cuûa nhoùm Beat. Moät thöû nghieäm ñaëc chaát Tröôøng Phaùi New York laø baøi thô theo theå sestina “Histoire” (Lòch Söû, töïa ñeà vieát theo Phaùp vaên. LND) cuûa Harry Mathew, vôùi caùc chöõ cuoái trong ñoù coù caû “militarism,” “Marxism-Leninism,” fascism,” vaø “Maoism.” (chuû nghóa quaân söï, chuû nghóa Maùc-xít Leâ-ni-nít, chuû nghóa phaùt xít, vaø chuû nghóa Mao.) Kinh ngaïc vì caùi kyø dò trong thöû nghieäm naøy, ñoäc giaû chia xeû vôùi caùi chieán thaéng cuûa taùc giaû khi vöôït qua vaán ñeà hình thöùc. Nôi ñaây, hình thöùc ñaõ trôû thaønh noäi dung chính cuûa taùc phaåm. Thô Tröôøng Phaùi New York cho thaáy caùch öa thích vieát moâ phoûng (nhö “Variations on a Theme of William Carlos Williams” cuûa Koch) vaø vaên hoùa pop (Baøi thô theå sestina “Farm Implements and Rutabagas in a Lanscape” cuûa Ashbery). Tröôøng phaùi naøy cuõng hoaït ñoäng trong truyeàn thoáng tieàn phong cuûa “nhaø thô giöõa caùc hoïa só.” Vôùi chöùc vuï ngöôøi tuyeån löïa hoïa phaåm cho Museum of Modern Art (Vieän Baûo Taøng Ngheä Thuaät Hieän Ñaïi) vaø laø ngöôøi toå chöùc caùc cuoäc trieån laõm lôùn, Frank O’Hara laø moät Apollinaire cuûa hoäi hoïa New York thôøi cuoái thaäp nieân 1950s vaø ñaàu thaäp nieân 1960s. John Ashbery laø chuû buùt tôø ART-news, vaø James Schuyler laø moät coäng taùc vieân thöôøng xuyeân cuûa Art in America.

Ñieàu quan troïng laø phaûi ghi nhaän vai troø tieàn ñaïo cuûa John Ashbery

TC THÔ 11 • 183

trong thi ca Myõ keå töø khi in cuoán Self-Portrait in a Convex Mirror (1975). Coù leõ bôûi vì thô oâng baøy toû caùi chuû ñeà quan troïng nhaát cuûa thôøi kyø naøy, caùi baát ñònh, Ashbery ñaõ trôû thaønh moät “nhaø thô lôùn” trong moät thôøi maø ai cuõng ngôø vöïc caùc chöõ naøy (chöõ “nhaø thô lôùn.” LND) Caùi baát ñònh coù nghóa laø caùi tính ñieàu kieän cuûa söï thaät, cuõng nhö laø moät khuynh höôùng saùng taïo taùch lìa khoûi caùi tuyeät ñoái vaø caùi kheùp kín; baûn vaên laø moät tình traïng baát an hay laø caùi khaû theå khoâng theå quyeát ñònh. Vôùi ñaëc tính cuûa caùch chuyeån ñoåi ñoät ngoät gioïng vaên vaø nhieàu tham khaûo khaùc nhau, söû duïng thöôøng xuyeân caùc meänh ñeà töï huûy, thô cuûa Ashbery coù khaû naêng, ñeå daãn theo lôøi Frank O’Hara, ñeå “keát hoân vôùi caû theá giôùi.”(17) Baèng caùch giaùn tieáp, Ashbery aùm chæ tôùi söï vieäc trong tieán trình traùnh neù chuùng; vôùi caùch khoâng noùi gì caû, oâng ñaõ noùi leân taát caû. Theo lôøi cuûa nhaø pheâ bình vaø nhaø thô David Lehman, “Thô cuûa Ashbery chæ tôùi moät söï moâ phoûng môùi, vôùi yù thöùc chính noù nhö laø moät khuoân maãu.”(18) Söï moâ phoûng chæ tôùi moät caùch bieåu hieän trong ngheä thuaät—thí duï, khaû naêng cuûa moät hoïa só veõ traùi taùo gioáng nhö laø moät quaû taùo. Ashbery veõ leân hình aûnh moät taâm thöùc ñang laøm vieäc, hôn laø caùc ñoái töôïng cuûa khaû naêng chaêm chuù quan saùt naøy. Ashbery ñaõ ghi nhaän, “Haàu heát caùc thöù voâ taâm ñeàu ñeïp, cuõng nhö caùc toân giaùo ñeàu ñeïp bôûi vì caùi khaû theå maïnh meõ raèng chuùng khoâng döïa treân moät cô sôû naøo caû.”(19)

Vaøo cuoái thaäp nieân 1960s, moät theá heä thöù nhì cuûa caùc nhaø thô Tröôøng Phaùi New York, goàm caû Ted Berrigan, Ron Padgett, Anne Waldman, Tom Clark, Bernadette Mayer, vaø Maureen Owen, ñaõ hieån loä ñöôïc söùc maïnh cuûa hoï. Qua caùc buoåi ñoïc thô taïi Nhaø Thôø St. Mark ôû Lower East Side vaø xuyeân qua caùc taïp chí nhö The World, Telephone, vaø C, hoï mang moät gioïng vaên nhieàu chaát boâ-heâ-mieâng hôn vaøo caùi saéc beùn vaø caùi “ngaøy thöôøng” Tröôøng Phaùi New York. Nhö moät vò giaùo hoaøng töï boå nhieäm vaøo khung caûnh naøy, Ted Berrigan ñaõ aûnh höôûng nhieàu nhaø thô treû hôn. Cuoán cuûa oâng The Son-nets (1964), moät thöù kinh ñieån cuûa thôøi kyø naøy, ñaõ öùng duïng kyõ thuaät caét phaàn maûnh cuûa Dada (vaø cuûa tieåu thuyeát gia William Burroughs cuûa vaän ñoäng Beat) vaøo theå thô sonnet (moät theå thô coù töø theá kyû 13. LND). Vôùi Ron Padgett, Berrigan ñaõ vieát cuoán Bean Spasms (1967). Töø aûnh höôûng ñoù, kieåu vieát taäp theå, moät kieåu caùch thaùch thöùc vaø môû roäng quyeàn taùc giaû, ñaõ trôû neân phoå bieán vaøo cuoái thaäp nieân 1960s vaø ñaàu thaäp nieân 1970s. Nhöõng cuoán saùch coù taàm voùc khaùc ñöôïc vieát bôûi theá heä naøy laø laø Great Balls of Fire (1969) cuûa Padgett, vaø How Spring Comes (1981) cuûa Alice Notley. Anne Waldman, vôùi khaû naêng nhö laø moät ngheä só trình dieãn, moät ngöôøi toå chöùc, vaø moät nhaø bieân soaïn tuyeån taäp, ñaõ coáng hieán nhieàu nguoàn naêng löïc laøm cho khung caûnh St. Mark trôû thaønh moät söùc maïnh vaên chöông maïnh meõ.

Thô döï phoùng hay laø thi ca Black Mountain ñaõ phaùt trieån döôùi laõnh ñaïo cuûa Charles Olson taïi Ñaïi Hoïc Black Mountain College ôû North Carolina. Laø moät ñaïi hoïc ngoaøi luoàng haøng ñaàu trong thôøi ñoù, Black Mountain laø nôi cö truù cho nhieàu khuoân maët lôùn, keå caû caùc hoïa só Josef Albers vaø Robert

184 • TC THÔ 11

Rauschenberg, nhaø soaïn nhaïc John Cage, vuõ coâng vaø bieân ñaïo vuõ Merce Cunningham, vaø nhaø tö töôûng chuû nghóa vò lai Buckminster Fuller, ngöôøi saùng taïo ra thöù voøm ña giaùc. Caùc nhaø thô Robert Creeley, Ed Dorn, Hilda Morley, John Wieners, vaø Robert Duncan ñeàu ôû noäi truù nôi ñaây (Residence, moät cheá ñoä Noäi truù ñaëc bieät caùc ñaïi hoïc giaønh cho moät soá thi só vaø ngheä só coù taøi vôùi vaên phoøng laøm vieäc rieâng, khoâng coù nghóa “noäi truù” nhö taäp söï ñoái vôùi baùc só môùi ra tröôøng. LND). Thi ca Black Mountain, döïa nhieàu vaøo tính thaûo chöông hôn laø caùc loaïi thô cuûa Beat hay Tröôøng Phaùi New York, chuû yeáu tuøy thuoäc vaøo caùc baøi tieåu luaän vaø giaûng daïy cuûa Charles Olson, ñaëc bieät laø baøi “Projective Verse” (1950). Trong baøi tieåu luaän, oâng keâu goïi moät thöù thi ca “môû,” trong ñoù “SAÙNG TAÏO DAÕ CHIEÁN” thay theá cho “hình thöùc kheùp kín” cuûa quaù khöù. Saùng taïo daõ chieán coù nghóa laø nhaø thô “töï ñaët mình vaøo vò theá côûi môû,” vieát ra töøng doøng thô, töøng aâm vaän, chöù khoâng söû duïng caùi maø Olson goïi laø “moät doøng thöøa keá” kieåu nhö theå thô iambic pentameter (20) (Moät theå thô coå, coù töø giöõ theá kyû 16, coù töøng ñoaïn 5 doøng vôùi aâm cuoái doøng treân quyeát ñònh aâm cuoái doøng döôùi. Caùc chöõ in hoa trong ñoaïn naøy laø theo nguyeân baûn. LND). OÂng trích daãn lôøi chaøng trai Robert Creeley raèng “HÌNH THÖÙC KHOÂNG BAO GIÔØ NHIEÀU HÔN LAØ MOÄT NOÁI DAØI CUÛA NOÄI DUNG.”(21) Do vaäy, hình thöùc vaø noäi dung lieân heä höõu cô laãn nhau. Trích lôøi ngöôøi thaày Edward Dahlberg, Olson vieát, “MOÄT NHAÄN THÖÙC PHAÛI TÖÙC KHAÉC VAØ TRÖÏC TIEÁP DAÃN TÔÙI MOÄT NHAÄN THÖÙC XA HÔN.”(22) Ñoái vôùi ñieàu naøy, oâng ñöa theâm moät phaùn leänh raèng “luoân luoân moät nhaän thöùc phaûi phaûi phaûi CHUYEÅN ÑOÄNG, TÖÙC KHAÉC, TÔÙI NHAÄN THÖÙC KHAÙC.”(23) AÙp löïc saùng taïo naøy goàm caû söï chuù yù chaêm chuù tôùi aâm ñoïc (syllable, moät ñôn vò ñoïc cuûa chöõ; thí duï, chöõ pentameter coù 4 aâm ñoïc, chöõ boy coù moät aâm. LND), ñieàu maø oâng goïi laø “vua.”

Ñeå toâi baøy toû moät caùch teä haïi. Hai caùi phaân nöûa laø: caùi ÑAÀU, baèng caùch nghe cuûa TAI, ñoái vôùi AÂM ÑOÏC traùi TIM, baèng caùch ñoïc theo HÔI THÔÛ, ñoái vôùi DOØNG THÔ (24) (Let me put it badly. The two halves are: the HEAD, by way of the EAR, to the SYLLABLE the HEART, by way of the BREATH, to the LINE)

Chuù yù tôùi doøng thô nhö moät ñôn vò cuûa hôi thôû laø moät nguyeân taéc chính cuûa vaên hoïc Black Mountain, maëc duø trong vai troø nhö moät kyõ thuaät, noù linh ñoäng hôn nhö laø ñöôïc moâ taû. Moãi moät hôi thôû laø moät ñôn vò hay laø moät thöôùc ño cuûa lôøi noùi ra; ñieàu naøy ñöôïc phaûn aùnh trong ñoä daøi cuûa doøng thô, vaø ñaëc bieät vôùi saùng taùc cuûa Creeley, thì laïi laø caùch doøng thô taùch vôõ ra. Nhöõng cuoän baêng ghi aâm veà Olson vaø Creeley, maø nhöõng thoùi quen ñoïc cuûa hoï hoaøn toaøn khaùc nhau, cho thaáy söï quan troïng cuûa doøng vaø hôi thôû cho caùc chöõ ñoïc leân cuûa hoï. Doøng ñaõ trôû thaønh moät nôùi môû cuûa töï thaân baøi thô. Moät nhaán maïnh töông töï cuõng neâu ra trong caùc nhaän xeùt cuûa Ginsberg raèng cöù moãi ñoaïn thô

TC THÔ 11 • 185

trong baøi Howl moät caùch lyù töôûng ñaõ laø moät ñôn vò cuûa “hôi thôû thi ca kieåu Hebraic-Melvillean.”(25)

Moät phöông dieän quan troïng khaùc trong baøi tieåu luaän cuûa Olson laø khaùi nieäm cuûa oâng veà töï ngaõ: “rôøi boû caùc can thieäp thi tính cuûa caù nhaân nhö töï ngaõ... raèng caùi giaû thieát ñaëc bieät theo ñoù thì moät ngöôøi Taây Phöông ñaõ töï nhaûy vaøo giöõa caùi maø haén ta hieän höõu nhö moät taïo-vaät cuûa thieân nhieân...vaø nhöõng taïo-vaät khaùc maø chuùng ta coù theå goïi, khoâng phaûi laø coi thöôøng gì heát, laø ñoái töôïng.”(26) Muïc ñích cuûa Olson laø traùnh neù kieåu thöông vay khoùc möôùn, vôùi caùi höôùng taát yeáu nghieâng veà nhöõng thöù deã gôïi ra caûm ñoäng, toäi nghieäp. Nhöng nhö vaäy khoâng phaûi ñeå noùi raèng thi ca Döï Phoùng thieáu tính caù nhaân. Baøi “The Librarian” cuûa Olson, cuøng vôùi caùc baøi khaùc, noùi veà cuoäc ñôøi cuûa chính taùc giaû naøy; cuõng töông töï laø caùc baøi thô cuûa Robert Creeley, Denise Levertov, Robert Duncan, vaø Hilda Morley.

Nhöõng böôùc tieán quan troïng trong thôøi kyø 1950-1975 coù caû Jerome Rothenberg vôùi nghieân cöùu veà ethnopoetics (thi-ca-chuûng-toäc), moät thöù tieân tri cho chuû nghóa ña vaên hoùa; nhöõng quan taâm sôùm suûa cuûa oâng veà thi ca trình dieãn; vaø vieäc oâng khaùm phaù ra chöõ “hình aûnh saâu thaúm.” Hình aûnh saâu thaúm, nhö nhìn thaáy trong nhieàu giai ñoaïn saùng taïo cuûa Diane Wakoski, Robert Kelly, Clayton Eshleman, vaø chính Rosenberg, ñaõ ñöôïc gôïi höùng baèng “baøi ca saâu thaúm” kieåu Andalusian, moät loaïi thi ca Taây Ban Nha chòu aûnh höôûng chuû nghóa sieâu thöïc, goàm caû taùc phaåm cuûa Federico Garcia Lorca, vaø baøi tieåu luaän cuûa Lorca nhan ñeà “Lyù Thuyeát vaø Chöùc Naêng cuûa Duende” (Duende laø chöõ Taây Ban Nha coù nghóa aùm chæ tôùi caùc boùng ma vaø huyeàn thuaät, nhöng trong nghóa thi ca thì laø moät kieán thöùc saâu thaúm, nhö veû ñeïp vaø söï cheát). Ñöôïc caûm nhaän vaø aâm vang maïnh meõ, baøi thô hình-aûnh-saâu-thaúm cuõng mang theo anh huøng tính trong phong thaùi vaø cuõng kieåu caùch trong bieåu hieän y heät nhö nhaïc flamenco (moät loaïi nhaïc & vuõ cuûa daân du muïc Taây Ban Nha. LND). Rosenberg vieát trong moät böùc thö cho Robert Creeley:

Do vaäy, thöïc söï laø coù hai chuyeän nôi ñaây, ñöôïc hieåu nhö laø hai hieän thöïc: 1) Caùi theá giôùi döïa treân quan saùt cuûa caùc nhaø hieän thöïc chuû nghóa ngaây thô, vaân vaân (caùi maø Buber vaø caùc tay goác Do Thaùi goïi laø “voû soø” hay laø “voû döøa”), vaø 2) theá giôùi bò che giaáu (troâi noåi), chôø ñöôïc khaùm phaù hay mang vaøo hieän theå: caùi “loõi” hay caùi “noøng coát.” Theá giôùi ñaàu tieân vöøa che giaáu vöøa daãn daét tôùi caùi theá giôùi thöù nhì, nhö Buber noùi: “Ngöôøi ta khoâng theå ñaït tôùi caùi loõi cuûa traùi caây tröø phi xuyeân qua caùi voû boïc”; töùc laø, theá giôùi hieän töôïng ñeå cho chuùng ta ñoïc; hình aûnh ñöôïc nhaän thöùc chính laø chìa khoùa cho caùi hình aûnh bò choân giaáu: vaø caùi hình aûnh saâu thaúm thì ngay töùc khaéc vöøa laø voû vöøa laø ruoät, vöøa laø nhaän thöùc vöøa laø caùi thò kieán, vaø baøi thô laø moät vaän ñoäng giöõa chuùng.(27)

186 • TC THÔ 11

Chöùa ñaày caùi lyù thuyeát ñaùp öùng cuûa chuû nghóa bieåu töôïng—raèng thieân nhieân coù theå ñöôïc ñoïc qua phöông tieän caùi hieän höõu maët ngoaøi cuûa chuùng—ñoaïn vaên treân baøy toû caùi khaùt voïng muoán thaáy saâu thaúm hôn vaø chuïp baét söï thaät trong thoaùng chôùp cuûa giaùc ngoä thaàn bí. Nhö caùc aûnh höôûng lôùn vaøo thi ca haäu hieän ñaïi, Wittgenstein vaø söï baát ñònh vaãn coøn aån naáp chôø ñôïi beân haäu tröôøng.

Caùc baøi thô hình-aûnh-saâu-thaúm ôû baát kyø ñoä daøi naøo coù khuynh höôùng ñöôïc saép xeáp nhö caùc cuoán catalogues (lieät keâ danh muïc söï vaät. LND) veà nhöõng hình aûnh töï troøn ñaày trong chính noù. Baøi “Blue Monday” cuûa Diane Wakoski, coù in trong tuyeån taäp naøy, laø moät ñieån hình caùc baøi nhö vaäy. Nhöng phöông phaùp saùng taïo vôùi hình aûnh saâu thaúm laïi khoâng soáng thoï vaø thieáu tính heä thoáng ñeán noãi noù khoâng theå ñöôïc phaân loaïi nhö moät tröôøng phaùi. Theâm nöõa, nhieàu nhaø thô noùi treân cuõng lieân heä caùc khuynh höôùng myõ hoïc khaùc, ñaëc bieät laø Chuû Nghóa Döï Phoùng. Caùc taùc phaåm cuûa Eshleman coù theå noùi laø ñaõ haï thaáp xuyeân qua hình aûnh saâu thaúm ñeå chui vaøo theá giôùi döôùi maët ñaát.

Chòu aûnh höôûng bôûi Phaät Giaùo Thieàn Toâng vaø Dada, thi ca cuûa John Cage vaø Jackson Mac Low phaûn aùnh moät höùng thuù trong caùch söû duïng nhöõng ñoaïn thô vôùi phöông phaùp nhieàu taùc giaû raùp ngaãu nhieân vaøo nhau, hay laø cô hoäi tình côø. Themes & Variations cuûa Cage tuøy thuoäc vaøo moät “töï ñieån cuûa nhöõng caùch gheùp caùc maãu töï trích töø caùc chöõ khaùc nhau ñeå hình thaønh chöõ môùi, veà moät traêm möôøi ñeà taøi khaùc nhau vaø möôøi laêm teân khaùc nhau ñeå taïo moät hoãn hôïp do tình côø quyeát ñònh, töông töï nhö thô renga.”(28) (Thô renga cuûa Nhaät laø loaïi thô ñoaïn treân 3 caâu roài tôùi ñoaïn tieáp 2 caâu vaø cöù lieân tuïc nhö vaäy; Nhöng moãi ñoaïn laø do moät taùc giaû khaùc nhau laøm. Noùi ñôn giaûn, Cage muoán noùi tôùi caùch laøm thô gheùp töø nhieàu taùc giaû vaøo theo moät tình côø ngaãu nhieân. Ñi xa moät chuùt thì ñoù laø thô xoùc loï. LND) Cage ñaõ söû duïng caùc vaän haønh cuûa Kinh Dòch ñeå taäp trung vaøo döï aùn cuûa oâng, cuõng nhö laø noái moät cuoán soå tay ghi chuù caùc yù töôûng (coù trích laïi trong tuyeån taäp naøy) vôùi teân cuûa nhöõng ngöôøi baïn. Muïc ñích laø “ñeå tìm moät caùch vieát maø maëc duø ñeán töø nhöõng yù töôûng nhöng khoâng phaûi laø noùi veà caùc yù töôûng; hoaëc laø khoâng phaûi veà caùc yù töôûng nhöng laø saûn xuaát ra caùc yù töôûng.”(29) Baèng caùch nhaët maãu töï töø caùc chöõ ñeå gheùp thaønh caùc chöõ môùi (Thí duï, neáu baïn nhaët ra boán chöõ fly, few, bad, one, vaø gheùp caùc maãu töï giöõa 4 chöõ naøy vaøo thì taïo neân chöõ môùi laø ‘lean’; caùch gheùp chöõ naøy coù nhieàu bieán hoùa khaùc nhau, theo caùc troø chôi do caùc nhaø vaên coå thôøi Hy Laïp taïo ra, coù khi choïn maãu töï ñaàu hoaëc cuoái, tôùi thôøi Trung Coå thöôøng ñöôïc caùc tu só duøng ñoá nhau hoaëc ñeå laøm troø chôi. LND), moät hình thöùc ñoá chöõ trong ñoù nhaán maïnh caùc maãu töï laáy töø caùc chöõ haøng doïc nôi trung taâm caùc haøng ngang cuûa baøi thô, Cage muoán giaûi phoùng ngoân ngöõ ra khoûi cuù phaùp. Ñieàu naøy ñaõ “giaûi tröø quaân bò” chuùng. “Caùi voâ nghóa vaø caùi vaéng laëng ñöôïc khai sinh, töông töï nhö ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tình. Chuùng ta thöïc söï baét ñaàu soáng chung vôùi nhau,” ñoù laø lôøi oâng vieát trong lôøi noùi ñaàu

TC THÔ 11 • 187

cho cuoán M: Writings ‘67-’72.(30) Trong phaàn daãn vaøo cuoán The Pronouns cuûa oâng, Jackson Mac Low giaûi thích raèng moät loaït nhöõng baøi thô lieân heä tôùi lieân heä tôùi moät “boä caùc theû hoà sô kích thöôùc 3X inches treân ñoù laø nhoùm caùc chöõ & caùc meänh ñeà haønh ñoäng maø quanh ñoù nhöõng ngöôøi vuõ coâng döïng leân nhöõng vuõ ñieäu hoàn nhieân.”(31) Tuøy vaøo moät “ñaùp öùng cuûa hình thöùc tôùi cuù phaùp, moãi doøng thô, goàm caû söï tieáp dieãn ñöa doøng vaøo trong (indented), neáu coù, laø ñeå ñöôïc ñoïc nhö moät ñôn vò cuûa hôi thôû.”(32) Nhö vaäy chuoãi cuûa nhöõng baøi thô khoâng chæ ñöùng nhö moät baûn soaïn tröôùc cho ñieäu vuõ, nhöng cuõng cung caáp caùi höôùng daãn rieâng cuûa noù cho caùc trình dieãn khi ngaâm ñoïc.

Thi ca xoùc loï khoâng ñöôïc söû duïng roäng raõi bôûi caùc theá heä caàm buùt tieàn phong sau Cage vaø Mac Low. Nhöng trong caùch nhaán maïnh cuûa noù vaøo tính baát ñònh vaø tình côø, söï nöông töïa cuûa noù vaøo caùc phöông phaùp vaø caùc caáu truùc cöùng nhaéc ñeå ñaït caùi ngaãu nhieân, caùch noù söû duïng caùc vaät tìm ñöôïc vaø tính löïa chöõ, vaø ñieàu noù saün saøng töï ñöa mình vaøo töông ñöông vôùi kieåu trình dieãn saân khaáu vaø vôùi lyù thuyeát thi ca ngoân ngöõ, ñoù chính laø yeáu tính cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi. Taùc phaåm cuûa Cage cuõng noái lieàn caùc nhaø tieàn phong AÂu Chaâu tröôùc ñoù, ñaëc bieät laø Dada, vaø caùc khaùm phaù Hoa Kyø gaàn ñaây hôn thí duï nhö ngheä thuaät khaùi nieäm.

Vaøo naêm 1975, moät theá heä môùi ñaõ baét ñaàu töï khaúng ñònh hieän höõu cuûa mình. Andrei Codrescu, Russell Edson, vaø Maxine Chernoff, cuøng vôùi nhöõng ngöôøi khaùc, ñaõ öùng duïng caùc aûnh höôûng sieâu thöïc. Ñoù cuõng laø thôøi kyø maø trong ñoù loaïi thô xuoâi, khaùm phaù ra bôûi nhaø thô Phaùp Aloysius Bertrand töø naêm 1842, trôû thaønh öu theá. Caùc nhaø thô xuoâi ñi theo hai höôùng: moät soá, nhö Chernoff vaø Edson, vieát truyeän keå, aån duï, vaø sieâu tieåu thuyeát (metafiction); nhöõng ngöôøi khaùc keát hôïp vôùi cao traøo thi ca ngoân ngöõ ñang leân—thi duï nhö Roùn Silliman, Lyn Hejinian, vaø Carla Harryman—ñaõ duøng hình thöùc ñeå taùi ñònh nghóa caùi “ñôn vò” cuûa troïng taâm töø doøng sang caâu, caâu phaàn maûnh, vaø ñoaïn. Hejinian vaø Harryman, cuøng nhöõng ngöôøi khaùc, ñaõ duøng thô xuoâi ñeå thöû nghieäm vôùi caùc hình thöùc vaên xuoâi lieân heä nhö töï truyeän, tieåu luaän vaø truyeän.

Trong theá heä haäu chieán ñaàu tieân, chæ coù vaøi phuï nöõ, nhö Denise Lev-ertov, ñaõ leân tôùi taàm quan troïng trong caùc nhaø tieàn phong. Tuy nhieân, thaäp nieân 1970s ñaõ xuaát hieän nhieàu nhaø thô nöõ lôùn, töø Anne Waldman vaø Alice Notley trong Tröôøng Phaùi New York cho tôùi Susan Howe, Mei-mei Bers-senbrugge, Rosmarie Waldrop, Rae Armantrout, Diane Ward, Lyn Hejinian, Leslie Scalapino, vaø Carla Harryman, trong soá nhöõng ngöôøi khaùc, lieân heä tôùi thi ca ngoân ngöõ. AÅn taøng trong vieäc caùc nhaø thô ngoân ngöõ taùch rôøi caùc theå truyeàn thoáng nhö chuyeän keå, vôùi caùch nhaán maïnh vaøo tuyeán tính vaø kheùp kín, laø moät thaùch thöùc caùi truyeàn thoáng öu theá cuûa nam giôùi. Trong baøi tieåu luaän “Phuû Nhaän Vieäc Kheùp Kín,” Lyn Hejinian trích lôøi Elaine Marks veà noãi khaùt khao cuûa caùc nhaø vaên nöõ quyeàn Phaùp muoán “söû duïng ngoân ngöõ nhö moät loái ñi, vaø laø loái duy nhaát, cuûa voâ thöùc, maø noù tröôùc ñoù ñaõ bò traán aùp vaø noù seõ, neáu ñöôïc cho pheùp choãi daäy, seõ gaây roái caùc traät töï bieåu töôïng ñaõ thieát laäp, traät töï

188 • TC THÔ 11

maø Jacques Lacan ñaõ meänh danh laø ‘Luaät Cuûa Ngöôøi Cha.’”(33) Cuøng luùc, Hejinian thaáy caùi giôùi haïn cuûa söï môû roäng hoaøn toaøn: “Caùi baûn vaên ñaày ñuû (khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc), baûn vaên maø chöùa moïi thöù, seõ thöïc söï laø moät baûn vaên kheùp kín. Noù seõ laø khoâng chòu ñöïng noãi.”(34) Caùc baøi “Rape” cuûa Jayne Cortez vaø “Brute Strength” cuûa Wanda Coleman chæ tröïc tieáp tôùi caùi xoâ xaùt tính phaùi, duøng caùc yeáu toá chuyeän keå ñeå laøm daøy ñaëc caùi tính kòch cuûa baøi thô. Bôûi vì chuùng maïnh meõ moät caùch tu töø hoïc, caùc baøi thô coù veû nhö nhieàu tính chính trò hôn laø taùc phaåm cuûa caùc nhaø thô ngoân ngöõ nöõ giôùi. Nhöng caùc taùc phaåm aån duï ñoái chieáu cuûa Leslie Scalapino thöôøng xuyeân aùm chæ tôùi caùi nhìn nam giôùi vaøo phuï nöõ nhö laø ñoái töôïng cuûa khaùt voïng.

Trong thaäp nieân qua, hai aûnh höôûng töông ñoái nhoû cuûa nhöõng naêm baûy möôi, thi ca ngoân ngöõ vaø thi ca trình dieãn, ñang trôû thaønh caùc khuynh höôùng haäu hieän ñaïi chính yeáu. Caùi ñaàu tieân thì nhaán maïnh vaøo baûn vaên vaø do ñoù, tôùi moät möùc ñoä khoù khaên. Döïa maïnh meõ vaøo lyù thuyeát, noù yeâu caàu moät ngöôøi ñoïc coù moät möùc hieåu bieát. trong caùi khoù khaên vaø vaên chöông cuûa noù, thi ca ngoân ngöõ laø moät gôïi nhôù laïi caùi Chuû Nghóa Hieän Ñaïi Cao Nhaõ cuûa T. S. Eliot vaø Ezra Pound. Nhöng thi ca ngoân ngöõ veà maët lyù thuyeát laïi coù tính chuû nghóa Maùc vaø nöõ quyeàn, vaø coi thöôøng Pound vaø Eliot vì caùc chuû ñeà baûo thuû chính trò. Thi ca trình dieãn, ñaëc bieät laø khi noù bieán daïng vaøo nhöõng “ñuïng chaïm” thi ca, coù söùc haáp daãn chính yeáu tôùi ñoäc giaû quaàn chuùng. Caùi quan taâm cuûa noù khoâng phaûi trong chuyeän “baøi thô nhö moät baøi thô,” nhöng laïi laø vieäc duøng chöõ nhö kòch baûn cho vieäc trình dieãn baèng lôøi. Trong caùi daày ñaëc ngoân ngöõ noùi cuûa noù, noù gôïi laïi nhöõng buoåi ñoïc thô cuûa phong traøo Beat taïi caùc tieäm caø pheâ thôøi thaäp nieân 1950s.

Thi ca ngoân ngöõ coù daáu veát tìm ñöôïc trong caùc tieàn thaân khaùc trong Tender Buttons (1914) cuûa Gertrude Stein; nhöõng taùc phaåm cuûa nhaø vò lai hoïc Nga Velimir Khlebnikov, ngöôøi phaùt minh ra zaum, hay laø thöù “ngoân ngöõ xuyeân lyù” (transrational language); trong A (1959/1978) cuûa Louis Zukofsky vaø Phong Traøo Khaùch Quan moät caùch toång quaùt; cuoán cöïc ñoan nhaát cuûa John Ashbery, The Tennis Court Oath (1962); nhöõng cuoán thôøi kyø ñaàu cuûa Clark Coolidge nhö Polaroid (1975); vaø caùi tieán trình cô hoäi cuûa Jackson Mac Low nhö ñaõ thaáy trong The Pronouns (1964/1979). Moät soá phöông dieän cuûa lyù thuyeát thô Black Mountains, ñaëc bieät laø tuyeân boá cuûa Olson choáng laïi caùi töï ngaõ caù nhaân, thì cuõng laø ñieåm höùng thuù cho caùc nhaø thô ngoân ngöõ, maëc duø hoï töï taùch hoï ra khoûi caùi maø Charles Bernstein goïi laø caùi “cuù phaùp nam tính” cuûa thô Olson.(35) Nhìn moät baøi thô nhö laø moät caáu truùc aâm thanh vaø trí thöùc hôn laø moät bieåu hieän caàn thieát cuûa linh hoàn con ngöôøi, thi ca ngoân ngöõ naâng kyõ thuaät tôùi moät vò trí ñaëc quyeàn. Caùc nhaø thô ngoân ngöõ nhìn aâm ñieäu trong thô khoâng chæ nhö moät phöông tieän baøy toû caûm xuùc nhöng laø trong maïch vaên nguyeân khôûi cuûa noù nhö laø caùc duøng chöõ cho coù nhaïc tính. Thay vì öùng duïng ngoân ngöõ nhö cöûa soå trong suoát nhìn vaøo kinh nghieäm, nhaø thô ngoân ngöõ chuù yù tôùi baûn chaát vaät lieäu cuûa chöõ. Bôûi vì noù thì

TC THÔ 11 • 189

phaàn maûnh vaø giaùn ñoaïn, thi ca ngoân ngöõ coù theå xuaát hieän tröôùc tieân laø baøi vieát töï ñoäng; tuy nhieân, noù thöôøng ñöôïc söûa chöõa kyõ caøng ñeå thaønh ñaït caùi quan heä chính ñaùng cuûa vaät lieäu. (Chöõ vaät lieäu nôi ñaây, material, coù theå ví nhö chaát sôn trong hoäi hoïa. LND) Phöông phaùp naøy cuõng phuø hôïp vôùi ñònh nghóa cuûa William Carlos Williams veà moät baøi thô nhö laø moät “coã maùy nhoû (hoaëc lôùn) taïo neân baèng chöõ. Khi toâi noùi khoâng coù gì söôùt möôùt veà moät baøi thô, thì toâi coù yù noùi raèng khoâng coù boä phaän naøo, nhö trong baát kyø caùc coã maùy khaùc, maø laïi dö thöøa.”(36)

Tuy nhieân, nguyeân taéc cuûa nhöõng ñieàu thöôøng ñöôïc tìm thaáy nhieàu trong thi ca ngoân ngöõ coù khuynh höôùng nghòch vôùi tính kieäm lôøi, vaø ñeà nghò cuûa noù veà moät hình thöùc höõu cô, coù tính chuû yeáu trong kieåu maãu cuûa Wil-liams. Cuoán Tjanting (1981) cuûa Ron Silliman goàm 213 trang thô xuoâi, vôùi ñoaïn vaên cuoái cuøng baét ñaàu nôi trang 128. (Moät ñoaïn vaên xuoâi, paragraph, ñöôïc ñònh nghóa nhö laø moät caâu hoaëc moät nhoùm caùc caâu, baét ñaàu töø caùi xuoáng haøng naøy vaø chaám döùt nôi moät caùi xuoáng haøng keá tieáp. LND.) Noù baét ñaàu vôùi, “Caùi gì laøm cho ñoaïn vaên naøy laø ñoaïn vaên cuoái cuøng?” Caùi leâ theâ cuûa taùc phaåm nhö vaäy nhaèm ñeå truyeàn ñaït caùi nguyeân taéc daân chuû (phoùng khoaùng) cuûa söï goäp caû vaøo. Hình thöùc cuûa noù naèm trong caùi maø Silliman goïi laø “Caâu Vaên Môùi,” töùc laø nhöõng caâu chæ laø “caùi thoát ra hoaøn toaøn toái thieåu” theo nhö nhaø ngöõ hoïc Simeon Potter.(37) Öa chuoäng thô xuoâi vì ñaëc tính bao truøm heát thaûy vaø caùi töï do veà hình thöùc, nhaø thô ngoân ngöõ xaây döïng leân caùi kieán truùc ña saéc baèng phöông tieän cuûa nhöõng caâu nhö döôøng khoâng lieân heä nhau vaø caùc phaàn maûnh caâu. Caùi tieán trình khoâng maïch laïc naøy laøm gaây roái cho ñoäc giaû trong vieäc tìm ñoaùn caùc phaùt trieån tuyeán tính vaøo cuøng luùc maø noù môû ra moät theá giôùi hoaøn toaøn hôn veà nhöõng gì coù theå lieân heä vôùi nhau. Ñieàu nhaán maïnh trong thi ca ngoân ngöõ ñöôïc ñaët trong tieán trình saûn xuaát hôn laø trong vieäc ñoùng goùi saûn phaåm (nhaäp ñeà, thaân baøi, keát luaän) vaø vieäc deã daõi trong tieâu thuï. Gertrude Stein ñaõ ghi coâng caùi lyù thuyeát bình ñaúng trong boá cuïc naøy cho nhaø hoïa só baø öa chuoäng: “Cezanne ñaõ nhaän ra caùi yù töôûng raèng trong boá cuïc, moät phaàn naøy thì cuõng quan troïng töông ñöông vôùi moät phaàn khaùc. Moãi phaàn laïi cuõng quan troïng nhö laø caùi toaøn theå.”(38)

Taùc giaû boû ñi caùi thaåm quyeàn giaû taïo cuûa anh ta (hoaëc coâ ta) nhö moät töï ngaõ caù nhaân; moät caùch roäng raõi phaân phoái caùi phong phuù trong hình thöùc cuûa chöõ, taùc giaû laáy ñöôïc caùi thaåm quyeàn ñaùng tin caäy hôn. Bôûi vì chöõ ñöôïc cho ra moät caùch töï do thoaûi maùi, chuùng coù veû nhö tung rôøi ra vaø maát toå chöùc. (YÙ noùi, thô xuoâi duøng nhieàu chöõ hôn thô vaàn, vaø coù veû nhö laém lôøi, töï do, thoaûi maùi, rôøi raïc vaø phi toå chöùc; nhöng qua ñaây taùc giaû töï boû ñi caùi thaåm quyeàn giaû taïo cuûa thô vaàn coå ñieån vaø töï khaúng ñònh moät thaåm quyeàn ñaùng tin caäy hôn. Rieâng vôùi Stein, töøng caâu, töøng ñoaïn hoaëc töøng nhoùm chöõ vaãn quan troïng töông ñöông vôùi caùi toaøn theå; khoâng nhö thô coå ñieån, khoâng coù toaøn theå thì laø voâ nghóa. LND). Do ñoù, ngöôøi ñoïc caàn phaûi tham döï tích cöïc vaøo trong vieäc saùng taïo yù nghóa. Charles Bernstein vieát trong baøi tieåu luaän “Writing and Method” cuûa oâng nhö sau:

190 • TC THÔ 11

Baûn vaên môøi goïi ñoäc giaû tham döï tích cöïc trong tieán trình hình thaønh yù nghóa cuûa noù... Baûn vaên moät caùch hình thöùc lieân heä tôùi tieán trình ñaùp öùng/dieãn giaûi vaø nhö vaäy laøm cho ñoäc giaû yù thöùc veà chính hoï nhö laø ngöôøi taïo ra cuõng nhö laø ngöôøi tieâu thuï yù nghóa.(39)

Moät baøi thô thì khoâng phaûi “veà” moät caùi gì, moät chuyeän keå coù theå vieát laïi caùch khaùc, moät noái keát bieåu töôïng, hay moät chuû ñeà; thay vaäy, noù chính laø thöïc theå cuûa chöõ.

Caùi phaûn khaùng söï kheùp kín cuûa thi ca ngoân ngöõ—caùi gôïi leân yù nghóa xuyeân khaép baøi thô hôn laø traûi noù ra trong nhöõng nhaän thöùc yù nghóa coù tính kòch vaø tính vaàn ñieäu—coù theå chöùng toû laø moät trong nhöõng aûnh höôûng laâu daøi nhaát cuûa noù. Noù cuõng khai môû nhöõng haïn cheá cuûa moät khaùi nieäm “töï nhieân” hay “höõu cô” veà thi ca. Trong thi ca ngoân ngöõ, nhö trong lyù thuyeát veà truyeàn hình cuûa Marshall McLuhan, phöông tieän (truyeàn thoâng) chính laø thoâng ñieäp. Chöõ khoâng phaûi laø nhöõng caùi bình trong suoát ñeå chöùa ñöïng vaø tieát loä söï thaät cao hôn; thay vaøo ñoù, chöõ chính laø vaät theå maø noù ñöôïc khuoân theo hình daïng. Gertrude Stein noùi raèng baø höùng thuù trong hai phöông dieän laøm vaên:

... caùi yù töôûng veà taû chaân vaø caùi yù töôûng veà söï taùi taïo cuûa chöõ. Toâi laáy nhöõng chöõ rieâng ra vaø nghó veà chuùng cho tôùi khi toâi caân nhaéc vaø ño löôøng caùc chöõ naøy hoaøn toaøn vaø ñaët chuùng keá beân moät chöõ khaùc, vaø cuøng luùc ñoù toâi thaáy ngay raèng khoâng heà coù caùi chuyeän gì nhö laø ñaët chuùng vaøo chung nhau maø khoâng coù yù nghóa. Ngöôøi ta khoâng theå ñaët caùc chöõ chung vaøo nhau maø khoâng coù nghóa.(40)

Cuõng cuøng moät caùch nhö moät hoïa só coù theå nhìn veà sôn vaø ñaù, Stein nhaän thöùc caùc chöõ nhö laø vaät lieäu nhöïa deûo trong caùch baø laøm vaên trong ngoân ngöõ. Moãi chöõ coù “söùc naëng vaø dung löôïng” rieâng cuûa noù. Noù hieän höõu töø moät quan ñieåm ngheä thuaät cho caùi “söï taùi taïo” rieâng cuûa noù. Caùi nhìn nhö theá ñaõ laáy ngoân ngöõ rôøi laïi caùi sieâu hình vaø traû veà cho caùi theá giôùi vaät theå cuûa thöôøng ngaøy. Cuõng nhö Stein, caùc nhaø thô ngoân ngöõ ñaõ ñaäp vôõ caùi giaû thieát raèng thi ca laø caàn thieát vaø saâu thaúm; thay vaøo ñoù, noù (thô) laïi laø baát kyø vaø baát ñònh. Thi ca ngoân ngöõ cuõng gaït boû caùi yù nghó veà thi ca nhö moät hình thöùc ngoân ngöõ noùi; noù chính laø ngoân ngöõ vieát. (Lyù luaän nôi ñaây muoán noùi: thô laø ñeå ñoïc treân giaáy, khoâng phaûi ñeå nghe ngaâm haùt. LND) Ñeå duøng kieåu noùi cuûa nhaø pheâ bình Phaùp Roland Barthes, thô coù nhieàu “tính ngöôøi vieát” hôn laø “tính ngöôøi ñoïc.” Thöïc söï, thi ca ngoân ngöõ coù theå ñöôïc xem nhö hoaøn thaønh lôøi tieân tri cuûa Barthes veà moät theå vieát “trung tính”:

TC THÔ 11 • 191

... vieát, nhö vaäy, ñaõ traûi qua taát caû nhöõng giai ñoaïn hình theå hoùa; noù tröôùc tieân laø ñoái töôïng cuûa moät caùi nhìn, roài thì laø cuûa haønh ñoäng saùng taïo, cuoái cuøng laø haønh ñoäng saùt nhaân, vaø ñaõ tôùi trong thôøi ñieåm cuûa chuùng ta moät chuyeån thaân cuoái cuøng, söï vaéng maët: trong nhöõng caùch vieát trung tính, nôi ñaây goïi laø “möùc ñoä soá khoâng cuûa vieát,” chuùng ta coù theå deã daøng phaân bieät moät söùc chuyeån ñoäng aâm tính... nhö döôøng Vaên Chöông, ñaõ nuoâi naáng caû moät traêm naêm ñeå baây giôø thay ñoåi caùi beà maët cuûa noù thaønh moät hình theå tröôùc ñoù chöa töøng coù, khoâng coøn coù theå tìm ra caùi thuaàn khieát ôû baát cöù nôi ñaâu chæ tröø trong söï vaéng maët taát caû caùc daáu hieäu...(41)

Nhöõng ngöôøi ñaàu tieân trong caùi baây giôø ñöôïc goïi laø thi ca ngoân ngöõ—Jackson Mac Low, Clark Coolidge, vaø Michael Palmer—vaãn ñöùng vöõng haøng ñaàu trong nhöõng ngöôøi khuynh höôùng naøy. Tuy nhieân, phaàn nhieàu naêng löïc toå chöùc vaø lyù thuyeát chuû yeáu laïi laø coâng trình cuûa Charles Bernstein, ngöôøi coù nhöõng taäp tieåu luaän nhö Content’s Dream (1986) vaø A Poetics (1992) ñaõ baøy toû moät caùch hieäu quaû nhaát suy nghó cuûa nhoùm naøy. Trong nhöõng ñieåm quan troïng khaùc, Bernstein phuû nhaän haønh ñoäng ñoïc nhö laø moät “chìm ñaém” vaøo trong vaên baûn, trong caùi maø ñoäc giaû bò caàm tuø bôûi caùc kyõ thuaät cuûa taùc giaû. Nhö nhieàu nhaø lyù thuyeát haäu hieän ñaïi khaùc, oâng cuõng choáng laïi quan ñieåm anh huøng, caùi maø “dieãn dòch ra moät yù chí khoáng cheá ngoân ngöõ hôn laø ñeå cho noù ñöôïc thoaûi maùi noùi ra.”(42)

Cuõng trong ghi nhaän laø caùc baøi tieåu luaän cuûa Barrett Watten, ñöôïc söu tuyeån trong Total Syntax (1985); Code of Signals: Recent Writings in Poet-ics, bieân taäp bôûi Michael Palmer (1983); cuoán The New Sentence (1987) cuûa Ron Silliman; vaø Writing/Talks (1985), bieân taäp bôûi Bob Perelman, moät tuyeån taäp nhöõng baøi noùi chuyeän taïi New Langton Arts hoài cuoái thaäp nieân ‘70 vaø ñaàu thaäp nieân ‘80.

Caùc taùc phaåm cuûa Allen Ginsberg vaø Amiri Baraka thì luoân luoân ngaû veà höôùng trình dieãn. Nhöng trong ñaàu thaäp nieân ‘70, vôùi vieäc David Antin saùng taïo “thô noùi,” nhöõng buoåi Rothenberg trình dieãn caùc baøi ca daân da ñoû, caùc daøn hôïp ca ñieän töû thôøi kyø ñaàu cuûa John Giorno, vaø taàm quan troïng taêng daàn cuûa vieäc trình dieãn nhö moät lónh vöïc cuûa ngheä thuaät khaùi nieäm, thi ca trình dieãn vaøo moät giai ñoaïn môùi. (Khuynh höôùng thô trình dieãn, traùi nghòch vôùi quan ñieåm thô ñaõ noùi phaàn treân cuûa Gertrude Stein vaø Roland Barthes thieân veà thô ñeå ñoïc treân giaáy, chöù khoâng ñeå ñoïc thaønh lôøi. LND) Noù khoâng coøn döïa treân vieäc ñoïc cho khaùn giaû töø moät baûn vaên in treân giaáy, nhöng laïi laø moät môû roäng hôn caùi baûn vaên ñaõ chuaån bò saün, neáu coù baûn vaên naøo hieän höõu, xuyeân qua saân khaáu vaø nghi thöùc. Ñieàu naøy ñaõ traû thi ca veà caùc coäi reã coäng ñoàng cuûa noù (neáu nhöõng ngöôøi ñi xem phoøng tranh coù theå noùi ñöôïc laø

192 • TC THÔ 11

ñaõ hình thaønh moät coäng ñoàng) vaø cho chöõ moät baát ñònh ñaày hy voïng cuõng nhö laø nieàm töï tin vaø khoâng khí linh thieâng ñoàng coát. Thi ca trình dieãn moät caùch giaùn tieáp thaùch thöùc söï quyù giaù cuûa trang chöõ vaø caùi khaùi nieäm veà moät baøi thô nhö moät heä thoáng kheùp kín. Luoân luoân laø baát chôït, soáng ñoäng vaø cheát ñi moät caùch kòch tính trong khoâng khí, chöõ thoát leân cuõng coù tính coâng khai moät caùch voâ ñieàu kieän, vaø do vaäy thöôøng xuyeân coù mang ñaëc tính chính trò hay thuyeát phuïc.

Neáu thi ca ngoân ngöõ tìm caùch phaùt minh ra moät töông lai xuyeân qua baûn vaên vieát, thi ca trình dieãn mang caùi noãi hoaøi nhôù veà moät quaù khöù hoaøn haûo hôn khi vieäc duøng lôøi noùi coøn laø chuû yeáu. David Antin noùi trong baøi thô noùi (talk poem) cuûa oâng nhan ñeà what am i doing here? (1973):

quaù khöù coù nhieàu noùi hôn laø vieát toâi seõ ñöa moät giaû thuyeát taùo baïo tröôùc khi coù noùi tröôùc khi coù vieát tröôùc khi coù noùi khoâng coù noùi tröôùc khi coù vieát coù noùi ñieàu naøy coù theå khoâng laø moät giaû thuyeát lôùn lao nhöng noù ñuùng chaéc chaén vaø noù coù haäu quaû cuûa noù... coù nhöõng haäu quaû chaéc chaén toâi coù theå laáy ra töø ñieàu naøy maø tröôùc khi coù chöõ vieát xuoáng vaø tra cöùu coù vieäc nhôù töôûng (43)

Trong caùc baøi thô noùi cuûa oâng, nhöõng baøi xuaát hieän treân giaáy nhö ghi laïi töø nhöõng lôøi noùi khoâng ñöôïc dieãn taäp tröôùc moät nhoùm khaùn giaû, Antin öùng khaåu, khi “haønh ñoäng vieát” cuûa yù nghó vaø nhöõng lôøi thoát ra gaàn nhö hoàn nhieân töùc khaéc. Nhöõng caùi ngöng nghæ baát ñònh vaø söï laäp laïi trong nhöõng phaàn maûnh rôøi raïc treân laø moät phaàn cuûa caùi quyeán ruõ, cuõng nhö laø caùi cô nguy raèng lôøi cuûa oâng seõ bò hieåu sai hoaëc laø chæ coù tí ti trí thöùc. Hieän dieän ngay caùi giaây phuùt saùng taïo ñoù, khaùn giaû nhìn thaáy caùi moûng manh deã vôõ cuûa saùng taïo trong töøng caùi ngöng nghæ vaø löôõng löï.

Nhöõng baøi thô trình dieãn thôøi kyø ñaàu cuûa John Giorno, moät trong nhöõng nhaø tieân phong cuûa theå thô naøy, söû duïng nhieàu tieáng ñoäng vaø laäp laïi, ñoâi khi baèng caùch ñöa theâm aâm thanh töø baêng ghi aâm vaøo lôøi ñöôïc thoát leân trong khi trình dieãn. AÂm vang naøy bieán töøng doøng cuûa baûn vaên thaønh caùi ñieäp khuùc rieâng cuûa noù, vaø cho moät ñaëc tính ñaõ ñöôïc nghi leã hoùa, gaàn nhö aâm vang hôïp ca, vaøo taùc phaåm. Giorno thöôøng heùt leân nhöõng doøng thô cuûa oâng trong moät nhòp ñieäu, ñieàu naøy taïo moät phoå quaùt tính traàn truïi cho nhöõng tuyeân xöng cuûa oâng. Caùc baøi thô khoâng ñöôïc öùng khaåu, nhöng ñöôïc vieát tröôùc vaø dieãn taäp tröôùc. Trong caùc naêm gaàn ñaây, Giorno thuoäc loøng caùc taùc phaåm cuûa oâng, ñieàu naøy taïo moät phaåm chaát vaên noùi trôn tru hôn.

Nhöõng nhaø thô trình dieãn haøng ñaàu khaùc goàm caû Jayne Cortez, ngöôøi ñaõ haùt vaø la heùt taùc phaåm cuûa baø trong moät aâm thanh choùi tai; Anne Waldman,

TC THÔ 11 • 193

ngöôøi ñi theo Rothenberg vaø Ginsberg trong vieäc duøng caùc baøi ca; Kenward Elmslie, ngöôøi coù taùc phaåm ñaày nhöõng chôi chöõ vaø thöôøng haùt trong moät gioïng baritone tuyeät dieäu; Ed Sanders, ngöôøi duøng caùc khí cuï ñieän töû cheá taïi nhaø, goàm caû moät caø-vaït phaùt ra tieáng nhaïc; Miguel Algarin, ngöôøi saùng laäp tieäm Nuyorican Poets’ Cafe, moät trung taâm cho thi ca trình dieãn; Jimmy Santiago Baca vaø Victor Hernandez Cruz, nhöõng ngöôøi thaéng giaûi cuoäc thi The Taos Poetry Circus; vaø nhaø thô boác löûa Wanda Coleman, moät trong nhöõng nhaø thô chính trò xuaát saéc nhaát hieän ñang caàm buùt.

Caùi chuû nghóa ña vaên hoùa cuûa thi ca trình dieãn khoâng phaûi laø tình côø. Theo Gary Snyder, “Trong taát caû nhöõng doøng suoái trong truyeàn thoáng vaên minh hoùa coù coäi reã töø thôøi kyø ñoà ñaù, thi ca laø moät trong raát ít doøng coù theå giöõ moät chöùc naêng khoâng ñoåi vaø laø moät hieän höõu toàn taïi laâu hôn haàu heát caùc sinh hoaït ñang coù quanh chuùng ta hoâm nay.”(44) Caùc sinh hoaït maø caùc nhaø thô ña vaên hoùa choáng laïi laø söï dieät chuûng vaên hoùa, caùi phoù saûn kinh teá vaø chính trò cuûa chuû nghóa ñeá quoác, vaø söùc maïnh ñoàng hoùa cuûa kyõ thuaät hieän ñaïi. Lôøi noùi ñoät khôûi, caùi phöông tieän chính yeáu cuûa truyeàn thoâng trong caùc xaõ hoäi tieàn kyõ ngheä, cho pheùp ngöôøi ngheä só thöïc hieän caùi quan heä nghi leã vôùi coäng ñoàng cuûa hoï, khaùc bieät haún nhö noù coù theå. AÛnh höôûng cuûa thi ca trình dieãn laø phaù giaù “baøi thô nhö baøi thô,” moät vaät theå töï ñoäc laäp, vaø taùi thieát laäp chöùc naêng cuûa noù nhö laø ñeå truyeàn thoâng. Nan ñeà cuûa thi ca trình dieãn naèm trong moät nghòch lyù cuûa haøng hoùa. Trong khi ngheä thuaät trình dieãn baét ñaàu nhö moät phöông caùch giaûm caùi giaù trò haøng hoùa cuûa caùc ñoái töôïng ngheä thuaät, thì caùi phaåm chaát saân khaáu noäi taïi laïi nhanh choùng taùi ñaàu tö noù vôùi trò giaù haøng hoùa.

Trong cuoán The Poetics of Indeterminacy, Marjorie Perloff theo doõi phong traøo tieàn phong töø thôøi khai sinh trong thi ca bieåu töôïng, ñaëc bieät laø cuûa Rimbaud: “Chính Rimbaud ñaõ ñaùnh leân noát nhaïc ñaàu cuûa caùi “baát khaû quyeát ñònh” (undecidability) chuùng ta tìm thaáy trong Gertrude Stein, trong Pound, vaø Williams... moät caùi baát khaû quyeát ñònh ñaõ ñöôïc ghi daáu vaøo trong thi ca cuûa caùc thaäp nieân qua.”(45) Caùi di saûn naøy goàm caû chuû nghóa vò lai, Dada, chuû nghóa sieâu thöïc, chuû nghóa hieän ñaïi, vaø caùc bieán theå cuûa chuû nghóa haäu hieän ñaïi maø chuùng ta ñang kinh nghieäm. Caùi vò trí cuoái theá kyû cuûa ngheä thuaät haäu hieän ñaïi ñaõ laøm cho vaøi ngöôøi suy nghó raèng noù ñang trong tình traïng kieät löïc; trong cuoán Has Modernism Failed? (Chuû Nghóa Hieän Ñaïi Ñaõ Thaát Baïi?), nhaø pheâ bình ngheä thuaät Suzi Gablik lyù luaän moät caùch thieáu thuyeát phuïc raèng “saùng taïo nhö döôøng khoâng coøn coù theå coù nöõa, hoaëc laø ngay caû ñöôïc mong muoán nöõa.”46 Thöïc söï, thi ca hieän vaãn ñang ñöôïc saùng taùc maïnh meõ ngang baèng, vaø coøn maïnh hôn nöõa, vôùi thi ca cuûa caùc nhaø tieàn phong tröôùc ñoù. Nhö lòch söû vaãn coøn naêng ñoäng, vaø caùi khaùi nieäm ngheä thuaät veà “caùi môùi” cuõng vaäy. Caùi thôøi kyø töø 1950 seõ ñöôïc nhìn nhö thôøi kyø, khi Hoa Kyø ñaõ oâm vaøo ñaày ñuû kieán thöùc theá giôùi vaø caùi noãi lo vaên hoùa, vaø do vaäy ñaõ sôû höõu ñöôïc neàn thi ca thaùch thöùc nhaát cuûa noù.

194 • TC THÔ 11

CHUÙ THÍCH:

1. Charles Olson and Robert Creeley: The Complete Correspondence, Vol. 8, Santa Rosa, 1987, p.79.

2. Theory of the Avant-Garde (1974), baûn dòch Michael Shaw, Minneapolis, 1984, p. 50.

3. New Left Review, No. 146, July/August 1984, pp. 53-92.

4. “Personism: A Manifesto,” trong The Collected Poems of Frank O’Hara, New York, 1972, p. 498.

5. Thö cho Robert Creeley, ngaøy 20.10.1951, trong Charles Olson and Robert Creeley: The Complete Correspondence, Vol. 8, p. 73.

6. Phaàn giôùi thieäu cuûa Selected Writings of Charles Olson, New York, 1966, p. 9.

7. Nhö treân.

8. Cuoán Personae: Collected Shorter Poems, New York, 1971, p. 92.

9. Cuoán New Poets of England and America, Cleveland, 1962, p. 178.

10. New York, 1958, p. 13.

11. Baøi “The Poet and Poetry—A Symposium,” cuoán One Night Stand and Other Poems, San Francisco, 1980, p. 92.

12. “Essentials of Spontaneous Prose,” trong The Moderns, bieân taäp bôûi LeRoi Jones, New York, 1963, p. 343.

13. Allen Verbatim, bt. Gordon Ball, New York, 1974, p. 145.

14. Nhö treân, p. 147.

15. O’Hara, p. 499.

16. Nhö treân.

17. Baøi “Poem Read at Joan Mitchell’s,” The Collected Poems of Frank O’Hara, New York, 1972, p. 266.

18. “The Shield of a Greeting,” trong Beyond Amazement: New Essays on John Ashbery, bt. bôûi David Lehman, Ithaca, 1980, p. 118.

19. “The Invisible Avant-Garde,” trong Avant-Garde Art, bt. bôûi Thomas B. Hess vaø John Ashbery, London, 1968, p. 184.

20. Charles Olson: Selected Writings, New York, 1966, p. 16.

21. Nhö treân.


23. Nhö treân.


TC THÔ 11 • 195

25. “Notes for Howl and Other Poems,” trong The Poetics of the New American Poetry, bt. bo7æ Donald Allen vaø Warren Tallman, New York, 1973, p. 318.

26. “Projective Verse,” p. 24.

27. “Deep Image & Mode: An Exchange with Robert Creeley,” trong Pre-faces & Other Writings, New York, 1981, p. 57.

28. John Cage, Phaàn giôùi thieäu cuûa Themes & Variations, Barrytown, 1982, p. 8.


30. Middletown, CT, 1973, p. 2.

31. Barrytown, 1979, p. viii.

32. Nhö treân, p. ix.

33. Writing/Talks, bt. Bob Perelman, Carbondale, 1985, p. 282.


35. “Undone Business,” trong Content’s Dream: Essays 1975-1984, Los Angeles, 1986, p. 329.

36. Phaàn giôùi thieäu cuûa taùc giaû cho The Wedge (1944), trong The Collected Poems of William Carlos Williams, Vol. II, New York, 1988, p. 54.

37. Modern Linguistics, New York, 1964, p. 104.

38. “A Transatlantic Interview 1946,” trong A Primer for the Gradual Under-standing of Gertrude Stein, bt. Robert B. Haas, Santa Barbara, 1976, p. 15.

39. Content’s Dream: Essays 1975-1984, Los Angeles, 1985, p. 233.

40. “A Transatlantic Interview 1946,” p. 18.

41. Writing Degree Zero, baûn dòch cuûa Annette Lavers vaø Colin Smith, New York, 1967, p. 5.

42. “Undone Business,” p. 329.

43. talking at the boundaries, New York, pp. 4-5.

44. “Poetry and the Primitive: Notes on Poetry as an Ecological Survival Tech-nique,” trong The poetics of the New American Poetry, New York, 1973, p. 396.

45. Evanston, 1983, p. 4.

46. London, 1984, p. 11.

196 • TC THÔ 11

Tin Thô

Nhieàu Ngöôøi Vieát

Gaëp Gôõ Trong vaø Ngoaøi nöôùc

Vaøo trung tuaàn thaùng 10-1997, taïi Paris, trong khuoân khoå cuoäc hoäi luaän Vaên hoïc Ngheä thuaät cho caùc vaên ngheä só Vieät Nam xöû duïng tieáng Phaùp do chính phuû Phaùp vaø Bæ ñoàng toå chöùc taïi Phaùp, nhaân dòp naøy, moät soá nhaø thô trong nöôùc nhö Leâ Ñaït, Döông Töôøng, Baèng Vieät ñaõ gaëp gôõ moät soá nhaø thô haûi ngoaïi nhö Dieãm Chaâu, Chaân Phöông, Ñoã Kh. Nhöõng cuoäc gaëp maët raát thaân tình beân caïnh ly röôïu, cheùn traø, haøng quaùn ñaõ taïo neân theâm söï thoâng caûm giöõa nhöõng nhaø thô sinh ra töø moät ñaát nöôùc maø baáy laâu nay, vì hoaøn caûnh chính trò ñaõ laøm xa caùch nhau. Ñaây coù leõ laø laàn ñaàu tieân coù söï gaëp gôõ, trao ñoåi thaân maät vaø haøo höùng, ruùt ngaén ñi nhöõng khoaûng caùch, vaø cuõng laø ñieàu caàn ghi nhaän, laø nhaø thô coù leõ laø nhöõng ngöôøi luoân luoân muoán phaù vôõ ñi nhöõng ñònh kieán, nguyeân taéc ngay trong ñôøi soáng thô ca cuûa chính hoï, neân khoù coù gì ngaên caùch hoï vôùi nhau.

Ngoaøi ra, hai nhaø thô Dieãm Chaâu vaø Chaân Phöông coøn tieáp xuùc vôùi nhaø thô Horia Badescu taïi Trung taâm Vaên hoùa Ru-ma-ni. Horia Badescu laø nhaø thô Ru-ma-ni, ngöôøi ñaõ dòch thô Chaân Phöông laàn ñaàu tieân ra tieáng Ru-ma-ni, ñaêng treân tôø Tribuna ôû Bucarest vaøo ñaàu thaùng ba naêm nay.

Thô Dòch

Moät soá thaân höõu vaø baïn ñoïc, goùp yù neân ñaêng theâm phaàn nguyeân baûn beân caïnh nhöõng baøi thô dòch. Ñieàu naøy thöïc söï khoù thöïc hieän trong khuoân khoå soá trang haïn cheá cuûa tôø baùo. Chuùng toâi thaáy nhöõng tôø baùo veà thô cuûa Myõ, cuõng ít khi ñaêng nguyeân baûn, coù leõ nhöõng baøi thô cuûa nhöõng taùc giaû noåi tieáng ngoaïi quoác, cuõng deã tìm nguyeân baûn, trong moät thò tröôøng saùch baùo, tuyeån taäp raát ñaày ñuû hieän nay. Rieâng veà phaàn nhöõng nhaø thô Vieät vieát baèng tieáng Anh, chaéc chaén, baïn ñoïc seõ raát khoù tìm neáu muoán ñoïc nguyeân

TC THÔ 11 • 197

baûn. Dòch thô ñeå coù thô thì khoù chính xaùc (vaø coù khi sai), neân keøm theo nguyeân baûn laø ñieàu thuù vò, caøng thuù vò hôn nöõa, laø baïn ñoïc coù theå töï mình dòch laïi neáu thaáy khoâng baèng loøng. Vì nhöõng lyù do ñoù, chuùng toâi xin ñaêng laïi hai baøi thô cuûa nhaø thô Ñinh Linh, xuaát hieän laàn ñaàu tieân treân TC Thô soá 9, muøa Xuaân 1997.

Letter To My Bed

Dishevelled bed, sentimental sponge, love of my life,Witness to all my horrors, my Valdez spills, my crimes,Black-faced farces, commedia dell-par--deux and solo,Hopped--up rants, weepy pleas, morning conversations,Do not spill our confidential beans to enemy intelligence.They have surrounded us on all sides tonight, bed,And tomorrow night, and the night after tomorror night.You are the leaky boat on the South China Sea fleeingHo Chi Minh City. You are the wide gurney of my nightly dearth

Thö Cho Giöôøng Nguû

Xoäc xeäch, muùt beøo nheøo, nhöng hôõi tình yeâu ñôøi ñôøi cuûa toâi ôiÑoäng kinh, phoùng ñaõng, toäi loãi toâi. Mi laø baèng chöùngNhöõng troø heà, phöôøng tuoàng, commedia dell-par-deux vaø ñoäc taáu, cöù nhö theáTuùa ra, say khöôùc, nöôùc maét caûi löông, cuoäc troø chuyeän buoåi saùngNhöng ñöøng ræ tai bí maät naøy. Boïn do thaùmChuùng ôû xung quanh moïi nôi, ñeâm nay, toái mai, toái moátChieác giöôøng nguû, mi laø con thuyeàn oïp eïp treân bieån Ñoâng Ñaøo thoaùtThaønh phoá Hoà Chí Minh. Sao mi cöù maõi khaäp kheãnh trong noãi khaäp kheãnh haøng ñeâm cuûa ta.

Vincent Van Gogh

Impaled with a pitchfork Vincent Van Gogh.Handcuffed, trussed and stuffed Vincent Van Gogh.Decorated with an oversized medallion Vincent Van Gogh.Within the coffin a chintzy suit Vincent Van Gogh.Domesticated like a rabid hamster Vincent Van Gogh.Touched up with expensive cosmetics Vincent Van Gogh.

198 • TC THÔ 11

A less--than--size statue walks off its baseevery night in the Jardin D.

Vincent Van Gogh

Quaèn quaïi cuøng noãi quaèn quaïi Vincent Van GoghCoøng, troùi, toïng Vincent Van GoghTrang trí. Vincent Van Gogh chieác huy chöông quaù khoåBoä ñoà queâ muøa Vincent Van Gogh trong quan taøiRu ruù nhö thuù maéc beänh daïiTrang ñieåm. Vincent van Gogh caùi thaây maLaån luùt. Böùc töôïng nhoû-quaù-nhoû Vincent Van Goghrôøi khoûi beä ñaù chaäm böôùc trong ñeâm quanh khu vöôøn Arles.

** Arles: Nôi Van Gogh soáng.

Goethe laø nhaø thô ñoàng tính

Moät cuoán saùch nhan ñeà Tender Caress of the Tiger, ñaõ gaây neân tranh luaän vaø laøn soùng phaãn noä taïi Ñöùc, phaùt hieän nhaø thô vó ñaïi Ñöùc, Johann Wolfgang von Goethe laø ngöôøi ñoàng tính. Taùc giaû cuûa noù, Karl Hugo Pruys, 59, moät nhaø baùo noåi tieáng vôùi moät coâng trình veà tieåu söû cuûa Chancellor Helmut Kohl naêm 1995, ñaõ baøo chöõa laø oâng khoâng coù yù ñònh keùo nhaø thô ñaùng kính xuoáng buøn maø chæ laøm cho nhaø thô ngöôøi hôn. OÂng keâu goïi ñoïc giaû vaø giôùi nghieân cöùu, hoïc thuaät haõy ñeå cho cuoán saùch coù moät cô hoäi coâng baèng, vaø ñöøng bò thieân kieán. Pruys ñaõ caên cöù vaøo khoaûng 2500 laù thö giöõa Goethe vaø nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi, caân nhaéc vaø ruùt tæa töø vaên hoïc söû, vaø cho raèng raát nhieàu baûn tieåu söû veà Goethe caàn phaûi vieát laïi.

Goethe, 1749-1832, ñöôïc coi nhö moät Shakespeare (trong theá giôùi tieáng Anh), vieát nhieàu theå loaïi, thô, tieåu thuyeát, kòch. Nhöõng taùc phaåm chính, Faust, kòch veà moät ngöôøi baùn linh hoàn cho quyû ñeå ñöôïc treû laïi. Noãi AÂu Saàu cuûa Chaøng Treû Tuoåi (The Sorrows of Young Werthe) veà moät chaøng trai töï töû vì yeâu say ñaém nhöng khoâng bao giôø ñöôïc ñaùp traû.

Caùc chuyeân gia veà Goethe cho raèng nhaø thô ñaõ coù kinh nghieäm ñaàu tieân veà tình duïc vaøo khaûong chöa ñaày 40, nhöng Pruys thì theâm raèng nhaø thô tröôùc ñoù ñaõ coù laøm tình vôùi ngöôøi ñoàng tính vaøo khoaûng ngoaøi 20.

Sau Theá chieán II vaø cuoäc taøn saùt taäp theå cuûa Ñöùc quoác xaõ, nöôùc Ñöùc gaàn nhö kieät queä nhöõng khuoân maët anh huøng, vaø Goethe laø bieåu töôïng lôùn nhaát cuûa vaên hoùa Ñöùc. ª

Documents

Phuï Baûn Ngoïc Duõng - thotanhinhthuc.org Chi Tho Toan tap/TCTho_11[1].pdf · 4 • TC THÔ 11 Töïa Maùi Taây Thaùnh Thaùn I—Tha thieát khoùc ngöôøi xöa Coù ngöôøi