POLICY REPORT BÁO CÁO CHÍNH SÁCH

Số 01 – Tháng 03/2016

NGÀNH DỆT MAY VÀ DA GIÀY TRONG BỐI CẢNH TPP Thông tin về ngành, tiền lương, điều kiện lao động và an toàn nghề nghiệp

Erwin Schweisshelm

Centre for International Studies TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 1

NGÀNH DỆT MAY VÀ DA GIÀY TRONG BỐI CẢNH TPP

Thông tin về ngành, tiền lương, điều kiện lao động và an toàn nghề nghiệp

Erwin Schweisshelm1

Tháng 03/2016

1 Trưởng đại diện Viện Friedrich-Ebert-Stiftung tại Việt Nam. Bài viết được dịch lại với sự cho phép của tác giả từ

FES Briefing Paper. Tài liệu đồng thời cũng là báo cáo tham luận tại hội thảo “Middle income trap: International

Experiences and Lessons for Vietnam“ diễn ra vào ngày 17-18/3 tại đại học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn, Thành

Phố Hồ Chí Minh.

Quan điểm trong các bài viết hoàn toàn là của riêng tác giả và không đại diện cho quan điểm chính thức của Trung

tâm Nghiên cứu quốc tế (SCIS), Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Tp.HCM. Mọi hình thức sao chép đối với các

bài bình luận này đều phải có sự cho phép của Trung tâm SCIS cũng như xác nhận từ tác giả. Các sản phẩm của

SCIS-Policy Report có thể được xem và download trên trang website http://scis.hcmussh.edu.vn/

Những phản hồi cho bài bình luận xin vui lòng gửi thư về địa chỉ của ban biên tập chuyên mục:

lucminhtuanscis@hcmussh.edu.vn

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 2

Dệt may và da giày trên đà phát triển

Việt Nam là một trong những nền kinh tế

tăng trưởng nhanh nhất châu Á, mà một

trong những động lực tăng trưởng chính đến

từ ngành dệt may. Quần áo may sẵn đóng

vai trò quan trọng trong nền kinh tế định

hướng xuất khẩu của Việt Nam.2 Hiện tại,

Việt Nam đứng thứ tư trong tổng số các

nước xuất khẩu may mặc lớn nhất thế giới,

chỉ đứng sau Trung Quốc, Bangladesh và Ấn

Độ.3

Dù sản xuất quần áo may sẵn có truyền

thống lâu dài tại Việt Nam, quá trình hội

nhập vào nền kinh tế quốc tế mới chỉ diễn ra

gần đây. Từ sau Đổi Mới, ngành công nghiệp

dệt manh đã là một trong những nhóm

ngành đầu tiên thành lập và phát triển

không ngừng cho đến nay. Xu hướng phát

triển của dệt may càng được củng cố sau khi

Việt Nam gia nhập WTO năm 2007. Đây là

ngành được hỗ trợ rất nhiều từ phía chính

phủ, nhiều dự án phát triển tham vọng được

đề ra. Tựu trung, số liệu cho biết có khoảng

2 Thomasson, Sarah C. (2011): Vietnam: A Textile

Powerhouse. In: Textile World Asia. Feature. 3 Trans-Pacific Partnership (TPP): Winners and losers,

Standard Chartered Bank 2015.

2,5 triệu lao động tham gia vào ngành này,

trong đó đa số là phụ nữ.4

Ở một số diễn đàn gần đây, VITAS – Hiệp

hội Dệt may Việt Nam5 ước tính trong ngành

hiện tồn tại hơn 5000 nhà máy, trong đó có

khoảng 4500 xưởng may, 500 xưởng dệt kim

và 100 xưởng kéo sợi. Sản lượng hàng năm

vào mức 500 tấn len, 200000 tấn xơ sợi, 1,4 tỉ

tấn vải và 3 tỉ sản phẩm quần áo các loại.

Hiện tại, dệt may chiếm khoảng 13,6% tổng

giá trị xuất khẩu,6 đứng thứ hai sau hàng

điện tử về kim ngạch xuất khẩu ròng.7

Thị phần của Việt Nam trong ngành may

mặc toàn cầu là khoảng 3,7% vào năm 2013.8

Vitas dự báo tổng giá trị xuất khẩu trong

tương lai sẽ đạt 24 tỉ USD, tăng 19% so với

4 Hundt, Thomas (2013): Vietnams Wirtschaft holt schnell

auf. In: Germany Trade and Invest.

http://www.gtai.de/GTAI/Navigation/DE/Trade/maerk

te,did=932042.html (24-06-2014) 5 http://www.vietnamtextile.org.vn/default_p1_1-1_2-

2.html 6 Con số này đáng chú ý, tuy nhiên sự phụ thuộc vào

xuất khẩu hàng may mặc của Việt Nam hiện tại chưa

lớn bằng Campuchia hay Bangladesh, nơi con số lên

đến khoảng 82%. 7 Ngành điện tử không được đề cập ở đây, nhưng số

liệu cho thấy mức tăng trưởng rất mạnh. Theo số liệu

của DBS Research ở Singapore, xuất khẩu hàng điện tử

ở châu Á có mức tăng tổng đạt 17% trong giai đoạn

2010-2014, trong khi mức tăng của riêng Việt Nam gấp

10 lần số đó. Việt Nam đã thay thế Philippines và Thái

Lan để trở thành nhà xuất khẩu hàng điện tử lớn thứ

năm thế giới trong hai năm sau đó. Khu vực này chiếm

tới 23% tổng tỉ trọng xuất khẩu của Việt Nam năm 2014

và đóng góp 23,4% GDP, tăng 5,2% so với năm 2010.

Xem thêm Vietnam News, “Vietnam electronics

exports expand”, 9.7.2015. 8 Kak, R., 2015. Trans - Pacific Partnership (TPP):

Winners and losers.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 3

mức năm 2013.9 (Mức tăng trưởng ngành ở

Trung Quốc và Ấn Độ thấp hơn đáng kể so

với con số trên). Cũng theo số liệu của Vitas,

xuất khẩu may mặc Việt Nam hiện xuất hiện

ở 50 quốc gia và vùng lãnh thổ. 52,8% số đó

tiếp cận thị trường Mỹ (Bangladesh là

24,1%). 17% được xuất khẩu vào EU

(Bangladesh: 59,7%). Hai thị trường lớn tiếp

sau đó là Nhật Bản và Hàn Quốc.10

Bảng: Các ngành xuất khẩu tại Việt Nam

Thị phần xuất khẩu quần áo may sẵn toàn

cầu của Việt Nam vẫn còn thấp. Trung Quốc

hiện giữ vai trò dẫn đầu thị trường, chiếm

39% thị phần toàn cầu (2013). Dù vậy, tăng

trưởng dệt may vẫn tỏ ra sôi động sau quá

trình mở cửa từ những năm 1990. Việc tham

gia vào WTO và ASEAN là tiền đề cho sự

phát triển này. Hiện tại, quá trình thương

thảo đối với FTA Việt Nam-EU và TPP đã

hoàn tất trong năm 2015. Ở cả hai trường

hợp, dệt may Việt Nam sẽ có lợi thế tiếp cận

9 Dù vậy, khoảng 12 tỉ USD phải được trừ ra do mức

nhập khẩu nguyên phụ liệu trung gian, do vậy thặng

dư thương mại chỉ còn khoảng 12 tỉ USD. 10 Tuy nhiên, trong quý 1 2015, xuất khẩu sang EU

giảm đáng kể do đồng Euro sụt giá so với đồng USD.

VND được neo giá vào đồng USD (Vietnam News

21.4.2015, p.15).

các thị trường lớn so với Trung Quốc. Báo

cáo của ngân hàng Standard Chartered cho

biết với TPP, Việt Nam có khả năng qua mặt

Bangladesh, với điều kiện các quy chuẩn

xuất xứ được đảm bảo để hàng Việt Nam

được hưởng các ưu đãi thuế quan vào thị

trường Mỹ. Một báo cáo gần đây cùa World

Bank cũng ước tính dệt may Việt Nam sẽ

tăng trưởng khoảng 41% vào năm 2020.11

Nếu không tồn tại nguyên tắc xuất xứ ba

công đoạn, thị phần may mặc Việt Nam sẽ

tăng từ 4% lên mức 11% vào năm 2024. Theo

đó, Việt Nam sẽ đứng thứ hai sau Trung

Quốc, dù thị phần nước này cũng sẽ giảm.

Thị phần của Bangladesh sẽ chỉ tăng từ 5%

lên mức 7%.12 Chịu thiệt hại sẽ là các nhà sản

xuất đến từ Trung Mỹ, vốn chủ yếu sản xuất

phục vụ thị trường Mỹ.13 Với các quy tắc gắt

gao về yêu cầu xuất xứ ba công đoạn, tới

năm 2024 cả Việt Nam và Bangladesh sẽ

cùng giữ 8% thị phần, cũng theo báo cáo

trên.

Nhiều nhà đầu tư xem Việt Nam như là lựa

chọn thay thế khi giá nhân công Trung Quốc

tăng và các vụ tai nạn thảm khốc trong

ngành diễn ra ở Bangladesh. Các hiệp định

thương mại tự do mới kí kết lại càng củng cố

11 “VN garment firms proactively putting in place

measures to capitalize on TPP”, Yarnsandfibers.com,

14.10.2014,

http://www.yarnsandfibers.com/news/textile-news/vn-

garment-firms-proactively-putting-place-measures-

capitalize-ttp#.Vh8dD2ucWDk, retrieved 15.10.2015. 12 Trans-Pacific Partnership (TPP): Winners and losers,

Standard Chartered Bank 2015. 13 “Vietnam likely to overtake Bangladesh in apparel

exports”, Dhaka Tribune, 10-02-2015.

http://www.dhakatribune.com/business/2015/feb/10/vi

etnam-likely-overtake-bangladesh-apparel-exports-

2024-once-tpp-takes-shape#sthash.gKT4RQv7.dpuf.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 4

xu hướng chuyển dịch nói trên. Cả chính

phủ Trung Quốc cũng khuyến khích doanh

nghiệp trong nước đầu tư ra nước ngoài.

Theo Hội đồng Dệt May Trung Quốc

(CNTAC), Việt Nam là lựa chọn số một cho

đầu tư nhờ vào mức tích tụ bông sợi nguyên

liệu lớn, giá nhân công, chi phí hậu cần và

hải quan thấp. Việt Nam cũng là thị trường

tiêu thụ tiềm năng.

Trung Quốc hiện vẫn dẫn đầu về xuất khẩu

may mặc với tổng giá trị vào khoảng 170 tỉ

USD trong năm 2015, nhưng Việt Nam đang

dần thu hẹp khoảng cách. Cục Thống kê

Quốc gia Trung Quốc ghi nhận mức lương

lao động trung bình ở nước này năm 2014 (số

liệu mới nhất được cập nhật) vào khoảng

8300 USD một năm. Con số tương tự ở Việt

Nam là 3000 USD và ở Bangladesh là 1000

USD.14

14 Jake van der Kamp, “Why textile trade is slipping

through China’s fingers”, South China Morning Post,

20.1.2016.

(Tương lai) thách thức, vấn đề và giải

pháp

Trước triển vọng phát triển trên, VITAS vẫn

nhấn mạnh rằng đang tồn tại những vấn đề

dai dẳng đối với ngành công nghiệp may

mặc Việt Nam. Ở một khía cạnh, giá nhân

công đang tăng. Mặt khác, may mặc Việt

Nam vốn phụ thuộc sâu vào nguồn nguyên

liệu đầu vào nhập khẩu, đặc biệt là từ Trung

Quốc. Dù sao, may mặc nội địa Việt Nam đã

tiến hành đầu tư mạnh mẽ, bước đầu đem lại

tiến triển đáng kể. Tỉ lệ nội địa hóa được mở

rộng trong khoảng thời gian tương đối ngắn,

bao gồm việc nội địa hóa công đoạn dệt vải

từ cả sợi bông lẫn sợi tổng hợp. Thêm vào

đó, trọng tâm sản xuất đã chuyển dịch thành

công sang các mặt hàng chất lượng cao trong

vài năm trở lại đây. Các khâu thiết kế, phát

triển sản phẩm và marketing ngày càng được

phát triển và thực hiện bài bản ở các công ty

trong nước. Vinatex đặt mục tiêu đưa tỉ lệ

nội địa hóa lên 60% đến năm 2018.

Một trong những điều kiện đính kèm trong

chương dệt may của TPP đòi hỏi rằng những

mặt hàng xuất sang các nước thuộc TPP sẽ

chỉ được hưởng các điều khoản ưu đãi khi

các sản phẩm trung gian làm nên thành

phẩm cũng có xuất xứ từ các quốc gia thành

viên (tham khảo hình minh họa khái quát

quy trình hai/ba công đoạn ở trên). Tuy

nhiên, thực trạng cho thấy Trung Quốc và

Hàn Quốc (đều không thuộc TPP) hiện

chiếm tới 54% nguồn nhập khẩu nguyên

liệu,15 đồng thời cũng tương ứng là hai thị

trường nhập khẩu sản phẩm trung gian lớn

nhất của Việt Nam. Việt Nam hiện đang

15 Mỹ và Malaysia, 2 nước TPP chỉ chiếm có 4%.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 5

trong quá trình thương thuyết để được cho

phép áp dụng những lộ trình chuyển đổi đủ

lâu để tranh thủ đa dạng hóa nguồn cung

sản phẩm trung gian.

Cho thấy khả năng nhận diện xu thế, một số

doanh nghiệp Việt Nam đã bắt đầu hình

thành, hay mở rộng khâu kéo sợi của riêng

mình để không bị tụt hậu khi TPP có hiệu

lực. Các doanh nghiệp chủ chốt đang đi theo

xu hướng này có thể kể đến như Công ty cổ

phần Sợi Thế Kỷ (CSFC), Công ty cổ phần

Dệt Thành Công (TCM), và Tập đoàn Dệt

May Việt Nam (Vinatex).16 Ngay cả các nhà

đầu tư nước ngoài cũng đang đổ tiền đầu tư

vào các nhà máy quay sợi, đan và nhuộm tại

Việt Nam, điển hình là Tập đoàn Itochu

Nhật Bản, Tập đoàn Viễn Đông Thế Kỷ Mới

từ Đài Loan hay Tập đoàn Crystal từ

Hongkong.

Thêm vào đó, trong một động thái nhằm

nâng cao năng lực cạnh tranh của ngành sợi

trong nước, Bộ Công Thương đã đề xuất áp

thuế ở mức 2% đối với xơ ngắn (PSF).17 Hiện

tại nhập khẩu xơ ngắn chưa phải chịu thuế.

Mối lo ngại lớn đối với các công ty Việt Nam

hiện nay là việc họ sẽ thua các đối thủ nước

ngoài vì không thể cạnh tranh về tiềm lực tài

chính và kinh nghiệm tham gia thị trường.

So với các nhà xuất khẩu may mặc khác

trong khu vực, các doanh nghiệp Việt Nam

16 Ngay cả tỉ phú Mỹ Wilbur Ross cũng đã mở đầu tư

liên kết với Vinatex tại Đà Nẵng. Ông ta cho rằng nhịp

phát triển của Việt Nam tương tự như Hàn Quốc trước

kia, và Việt Nam hiện là thị trường đầu tư an toàn

nhất. 17 http://www.vietnam-briefing.com/news/yarn-

forwards-effect-transpacific-partnership-

vietnam.html/#sthash.Wddyrvn7.dpuf.

gặp hạn chế về máy móc, thiết bị, công nghệ

lạc hậu, chưa kể năng suất lao động tương

đối thấp. Bất lợi này đã không còn có thể

được bù đắp chỉ bởi lượng lao động giá rẻ

dồi dào.18 Để đối phó, chính phủ hiện đang

đầu tư vào khâu đào tạo và cơ sở hạ tầng

dịch vụ.

Ngành dệt may

Ngành dệt may vốn đóng vai trò quan trọng

trong nền kinh tế Việt Nam. Số lượng doanh

nghiệp tư nhân lẫn nhà nước trong ngành là

rất cao, trong đó đáng kể nhất là Vinatex –

một tập đoàn quốc doanh lớn. Tập đoàn này

là đơn vị sản xuất hàng may mặc chiếm tỉ

trọng cao nhất nước, đồng thời là nhà xuất

khẩu dệt may lớn nhất.19 Cơ cấu Vinatex bao

gồm một công ty mẹ, nhiều trung tâm

nghiên cứu – đào tạo và hơn 100 doanh

nghiệp trực thuộc. Năm 2014, Vinatex chiếm

đến 15% tổng giá trị xuất khẩu may mặc cả

nước.

Hiện chính phủ đang có kế hoạch thoái vốn

nhà nước khỏi Vinatex, chuyển dịch xuống

còn 51% cổ phần, nhằm nhường chỗ cho các

nhà đầu tư khác. Tháng 10/2014, tập đoàn

Itochu Nhật Bản đã mua lại khoảng 5% cổ

phần niêm yết của Vinatex. Sắp tới, Vinatex

dự định đầu tư xấp xỉ 440 triệu USD vào nhà

xưởng, xưởng nhuộm, dệt sợi và cơ sở hạ

tầng nói chung. Với những bước mở rộng

18 Điều này đặc biệt đúng khi xét đến việc lao động có

thể bị hút sang ngành sản xuất điện tử với xu hướng

đầu tư nước ngoài vào ngành này tăng mạnh. 19 Thomasson, Sarah C. (2011): Vietnam: A Textile

Powerhouse. In: Textile World Asia. Feature.

http://www.textileworldasia.com/Issues/2011/July-

August-September/Features/Vietnam-

A_Textile_Powerhouse (24-06-2014).

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 6

như vậy, tuy nhiên, Vinatex vẫn ở vào thế

yếu nếu so với các nhà đầu tư nước ngoài do

triển vọng đầu tư vào các ngành phụ trợ vẫn

còn kém.20 Một tay chơi đáng chú ý khác đó

là liên danh đa nhãn hàng VITAS. VITAS

hiện có hơn 700 thành viên, bao gồm nhiều

doanh nghiệp chủ yếu từ Hàn Quốc, Nhật

Bản và Đài Loan.

Hiện Chính phủ Việt Nam đang có kế hoạch

thoái vốn nhà nước khỏi Vinatex, chuyển

dịch xuống còn 51% cổ phần, nhằm nhường

chỗ cho các nhà đầu tư khác. Tháng 10/2014,

tập đoàn Itochu Nhật Bản đã mua lại khoảng

5% cổ phần niêm yết của Vinatex. Sắp tới,

Vinatex dự định đầu tư xấp xỉ 440 triệu USD

vào nhà xưởng, xưởng nhuộm, dệt sợi và cơ

sở hạ tầng nói chung. Với những bước mở

rộng như vậy, tuy nhiên, Vinatex vẫn ở vào

thế yếu nếu so với các nhà đầu tư nước ngoài

do triển vọng đầu tư vào các ngành phụ trợ

vẫn còn kém. Một tay chơi đáng chú ý khác

đó là liên danh đa nhãn hàng VITAS. VITAS

hiện có hơn 700 thành viên, bao gồm nhiều

doanh nghiệp chủ yếu từ Hàn Quốc, Nhật

Bản và Đài Loan.

Công nhân ngành may mặc nằm dưới sự đại

diện của nghiệp đoàn may mặc, vốn là một

nhánh của Liên đoàn Lao động Việt Nam.21

Nếu ta đặt khoảng 123.000 công nhân vào

bức tranh lớn của tổng cộng hơn 2,5 triệu

công nhân ngành dệt may được thuê hiện tại,

20 Vietnam News 20-02-2015, “Big year likely for VN

textile, garment exports”,

http://vietnamnews.vn/economy/266932/big-year-

likely-for-vn-textile-garment-exports.html. 21 Không như ở Đức, cấu trúc công đoàn ở Việt Nam

mang tính tập trung, được hiểu là các công đoàn cơ sở

thực chất là các nhánh của một tổ chức bao trùm.

có thể thấy chỉ chưa đầy 5% số công nhận

ngành được đại diện theo bất kì hình thức

nào. Dù vậy, tồn tại nhiều công đoàn trực

thuộc doanh nghiệp. Những công đoàn cơ sở

này có liên hệ trực tiếp dưới vai trò bao trùm

của Tổng liên đoàn.

Ngành da giày

Ngành công nghiệp sản xuất giày dép đóng

vai trò quan trọng không kém trong nền kinh

tế Việt Nam. Các hiệp định thương mại sắp

có hiệu lực được dự báo sẽ đưa ngành da

giày tăng trưởng mạnh. Việt Nam hiện đã là

nhà xuất khẩu giày dép và túi xách lớn thứ

ba thế giới sau Trung Quốc và Italia, và kim

ngạch xuất khẩu sẽ còn tăng trong thời gian

tới. Trong trường hợp của TPP, mức thuế từ

3,5% đến 57,4% trong hiện tại sẽ rơi về 0%.

Kim ngạch xuất khẩu ngành đạt xấp xỉ 12 tỉ

USD trong năm 2014, (chiếm khoảng 8,5%

tổng kim ngạch xuất khẩu dù lãi ròng chỉ rơi

vào khoảng 3,55 tỉ USD) và 15 tỉ USD trong

năm 2015.22

Hiệp hội da, giày và túi xách Việt Nam

(LEFASO) dự đoán mức tăng trong năm 2016

vào khoảng từ 15 đến 20%.23 Năm 2013, thị

trường quan trọng nhất là Mỹ (Việt Nam là

nhà cung ứng lớn thứ hai sau Trung Quốc

vào thị trường này), theo sau là Bỉ và Đức.

Nhưng cũng trong ngày da giày, sự phụ

thuộc vào nguyên liệu đầu vào Trung Quốc

22 Vietnam News 28-2-2015, “Footwear export to the US

soars”,

http://vietnamnews.vn/economy/266897/footwear-

export-to-the-us-soars.html. 23 “Footwear industry exports to grow 20 per cent”, VN

News, 20.1.2016

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 7

cũng phải được giảm thiểu bằng cách tăng

hàm lượng sản xuất nội địa.

Dày giép là ngành có sản lượng xuất khẩu

lớn thứ ba tại Việt Nam. Theo số liệu từ

chính phủ, hiện có khoảng một triệu công

nhân làm việc cho 600 doanh nghiệp, cho ra

đời khoảng 800 triệu đôi giày một năm.

Đóng góp vào con số này là xu hướng

chuyển dịch công xưởng từ Trung Quốc và

Bangladesh sang Việt Nam của các doanh

nghiệp nước ngoài để tận dụng giá nhân

công rẻ (khoảng 38% mức trung bình ở

Trung Quốc), tỉ giá ổn định và tận dụng vị trí

chiến lược đón đầu các hiệp định thương

mại sắp có hiệu lực. Ấn Độ, vốn cùng có giá

nhân công và chi phí sản xuất thấp, là đối

thủ cạnh tranh chính của Việt Nam. Bùng nổ

tăng trưởng cũng được dự báo trong ngành

da giày sau khi FTA Việt Nam-EU và TPP đi

vào hiệu lực. Gần 50% lượng giày thể thao

của Nike được sản xuất tại Việt Nam. Thuế

nhập khẩu hiện tại rơi vào khoảng 1,65 USD

một đôi. Do đó việc phá bỏ hàng rào thuế do

TPP đem lại sẽ giúp Nike gặt hái lợi nhuận

khổng lồ.24

Tuy nhiên cùng lúc đó, áp lực lên các doanh

nghiệp nội địa sẽ cực lớn, khi các doanh

nghiệp nước ngoài cũng tận dụng được việc

xóa bỏ thuế, và thực tế là họ có khả năng tận

dụng tốt hơn các doanh nghiệp Việt Nam.25

24 How the TPP could change where your clothes

come from, VOV Policies and Politics, 11.11.2015,

http://www.vox.com/policy-and-

politics/2015/11/11/9715652/tpp-textiles-clothes-

garments, accessed on 13.11.2015 25 Vietnam Briefing, “Business Intelligence from Dezan

Shira & Associates”, 1 January 2015,

http://www.vietnam-briefing.com/news/schicke-

sneaker-vietnams-schuhindustrie.html/.

Ngay trong hiện tại, 77% giá trị xuất khẩu da

giày trong nước là do các doanh nghiệp FDI

đóng góp.26

Hơn nữa, tỉ lệ nội địa hóa trong ngành là rất

thấp. Sản xuất trong nước đối với các mặt

hàng phụ trợ cho ngành da giày, đặc biệt là

da thuộc và da tổng hợp hiện chỉ đạt 38%

tổng nguồn cung, vốn đến chủ yếu từ Trung

Quốc, Hàn Quốc và Đài Loan.

Lương, điều kiện lao động và an toàn

nghề nghiệp

Chuỗi cung ứng may mặc và giày dép bao

gồm phân cấp thành ba tầng: tầng đầu tiên là

những thương hiệu quốc tế. Các thương hiệu

này sẽ đặt hàng các doanh nghiệp sản xuất ở

tầng thứ hai, vốn phần lớn là các nhà đầu tư

châu Á. Đến lượt mình, các nhà sản xuất ở

tầng hai đôi khi sẽ thuê ngoài đến các đối tác

ở tầng cuối cùng, vốn là khu vực chủ yếu của

các doanh nghiệp Việt Nam. Đáng chú ý là

quan hệ giữa tầng thứ hai và tầng thứ ba

thường thiếu minh bạch. Rất khó để theo dõi

các tiêu chuẩn xã hội và môi trường đối với

các hợp tác này.27

Ở Việt Nam, tiền lương dựa trên mức lương

tối thiểu khu vực. Mức này được chính phủ

căn cứ trên các đề xuất bởi Hội đồng Tiền

lương Quốc gia thực hiện theo cơ chế ba bên.

Hội đồng bao gồm đại diện của người sử

dụng lao động (như Phòng Công nghiệp và

Thương mại Việt Nam, cũng như các hiệp

hội ngành nghề khác), đại diện người lao

26 Vietnam News 28-2-2015. 27 Angie Ngoc Tran, Vietnam’s textile and garment

industry in the local supply chain, 2012,

http://ijie.um.edu.my/filebank/published_article/4120/F

ulltext7.pdf.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 8

động (Tổng Liên đoàn Lao động) và phía

chính phủ (bộ Lao động, Thương binh và Xã

hội). Ba phía đều có quyền biểu quyết ngang

nhau. Hội đồng do Thứ trưởng bộ Lao động,

Thương binh và Xã hội làm chủ tịch. Lương

tối thiệu vừa được điều chỉnh tăng (sau

nhiều thảo luận gây tranh cãi trong hội

đồng) khoảng 12,4% ở bốn khu vực theo

bảng sau (đơn vị Triệu VND):

Khu vực 2015 2016

Khu vực I (Hà

Nội, TP.HCM…)

3,1 3,5

Khu vực II 2,75 3,1

Khu vực III 2,4 2,7

Khu vực IV 2,15 2,4

Lương tối thiểu theo đó đã tăng phần trăm ở

mức hai con số tương ứng trong vài năm trở

lại đây.

Mức lương công nhân trong ngành may mặc

khá đa dạng, phụ thuộc vào từng công ty,

khu vực, giờ làm thêm và nguồn đầu tư.

Hơn nữa, mức lương sau thuế còn tùy thuộc

vào mức trợ cấp được chi trả, đặc biệt là phụ

cấp năng suất và phụ cấp hiện diện (chỉ được

chi trả khi công nhân đi làm tối thiểu 26

ngày/tháng).28 Theo nguồn tin cung cấp từ

các công đoàn cơ sở, mức lương trung bình

tương đương 200 USD/tháng, đã bao gồm

bữa ăn, đi lại, đồng phục và dụng cụ lao

động, kể cả lương thưởng vào các dịp lễ tết.

Các doanh nghiệp bắt buộc phải trả phí bảo

hiểm xã hội. Tiền công làm thêm giờ được

quy định bởi Luật Lao động.

28 Angie Ngoc Tran, ibid.

Theo nghị quyết Chính phủ số 49/2013, mọi

công ty tự thiết lập bảng lương riêng. Các

công đoàn cơ sở chỉ có chức năng tư vấn và

không có quyền đồng ra quyết định trong

việc thiết lập các bảng lương riêng. Trên thực

tế, bảng lương được các công ty lập ra chỉ có

ý nghĩa để tính mức bảo hiểm xã hội, lại chỉ

được tính trên mức lương cơ bản. Dù vậy, từ

tháng 1/2016, mức bảo hiểm xã hội theo quy

định mới sẽ dựa trên tổng lương, tức bao

gồm cả lương cơ bản và phụ cấp. Theo đó,

mức bảo hiểm phải đóng sẽ được chia cho

doanh nghiệp – 22% và người lao động –

11,5%. Ở Việt Nam, lương công nhân may

mặc cao hơn ở Campuchia và Bangladesh,

nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với

Indonesia, và chỉ tương đương 40% mức

tương tự ở Trung Quốc.

Bảng: Giá nhân công ngành may mặc theo

giờ ở một số nước

Mặc dù vậy, theo một nghiên cứu thực hiện

bởi Tổ chức Lao động Thế giới (ILO), khả

năng cạnh tranh quốc tế của may mặc Việt

Nam vẫn có khả năng suy giảm, do tỉ lệ tăng

lương tối thiểu không tương xứng với mức

tăng trong năng suất lao động. Nhận định

này tuy nhiên lại mâu thuẫn với một nghiên

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 9

cứu thực hiện gần đây bởi Trung tâm

Nghiên cứu Kinh tế và Kinh doanh hợp tác

với Viện Kế toán viên Giám định Vương

quốc Anh và xứ Wales. Nghiên cứu này cho

thấy mức tăng năng suất lao động của nền

kinh tế Việt Nam cao gấp đôi các nước láng

giềng.29

Theo các tính toán bởi các công đoàn ở Việt

Nam, mức lương tối thiểu chỉ đủ trang trải

hai phần ba chi phí sinh hoạt cần thiết. Mục

tiêu đặt ra là một mức lương tối thiểu đủ chu

cấp chi phí sinh hoạt (lương sinh hoạt tối

thiểu) vào năm 2017, theo lộ trình đặt ra của

bộ Lao động, Thương binh và Xã hội. Mức

này được ước tính vào khoảng 190 USD ở đô

thị.

Tới tháng 5/2013, các thỏa thuận thỏa ước tập

thể (CBA) chỉ tồn tại ở cấp độ doanh nghiệp.

Theo sau Luật Lao động sửa đổi năm 2013,

thỏa thuận thỏa ước tập thể đã có thể diễn ra

ở cấp khu vực kinh doanh và ngành nghề.

Trường hợp đầu tiên đã diễn ra ở Bình

Dương năm 2013. Tổng cộng chín công ty đã

kí bản thỏa thuận, cho phép công nhân

hưởng những điều kiện tốt hơn (về ăn uống,

mức lương, phụ cấp,…) được quy định trong

Luật Lao động. Trong các thương thảo diễn

ra vào tháng 1/2014, số doanh nghiệp tham

gia lên tới 15. Một số đòi hỏi thêm về quyền

lợi cho người lao động cũng được thỏa hiệp.

Một trường hợp tương tự về thỏa thuận thỏa

ước tập thể đã đi vào hiệu lực từ giữa năm

2014.

29 “Vietnam outpaces neighbours in labor productivity

growth”, Thanh Nhien News, 14-3-2015.

http://www.thanhniennews.com/business/vietnam-

outpaces-neighbors-in-labor-productivity-growth-

report-39798.html.

Báo cáo của bộ Lao động, Thương binh và Xã

hội cho biết có tổng cộng 630 trường hợp tử

vong do tai nạn lao động trong năm 2014, mà

chỉ có một phần nhỏ trong số đó được điều

tra.30 Ngoài ra, có đến 6.709 vụ tai nạn được

ghi nhận trong năm 2014, liên quan tới 6.941

công nhân. Cục phòng cháy chữa cháy báo

cáo có khoảng 2.357 vụ cháy trong năm 2014,

gây ra 90 trường hợp tử vong tại khu sản

xuất.31 Đây được cho là hệ quả của việc vi

phạm quy định phòng cháy chữa cháy. Dù

vậy, con số trên được cho là còn cao hơn

mức được báo cáo, khi số liệu chính thức chỉ

được thu thập dựa trên 20.000 nhà máy, đại

diện cho chưa đầy 4% tất cả các doanh

nghiệp tại Việt Nam.32 Vai trò của thanh tra

lao động là rất hạn chế, khi chỉ có khoảng

500 thanh tra chịu trách nhiệm đối với 54

triệu lao động thuộc khoảng 500,000 doanh

nghiệp.

Tuần lễ hành động vì vệ sinh, an toàn lao

động và phòng cháy chữa cháy là một chiến

dịch được thực hiện hàng năm bởi bộ Lao

động, Thương binh và Xã hội nhằm gia tăng

nhận thức của người lao động, cũng như

khuyến khích các thành viên trong cộng

đồng nêu ý kiến về việc bảo vệ tài nguyên và

thanh tra lao động. Có vẻ như tình hình

đang được cải thiện, dù khá chậm chạp.

Áp lực dư luận lên các công ty liên quan đến

điều kiện lao động, bảo hiểm, môi trường và

30 Vietnam News, 5-3-2015, p. 3, Employers blamed for

labour deaths. 31 Vietnam News, 5-3-2015, ibid. 32 Trong cuộc phỏng vấn với Vietnam News ngày

27/5/2015, Phó Chủ tịch Ủy ban Các Vấn đề Xã hội

thuộc Quốc Hội, ông Bùi Sỹ Lợi ước đoán con số thật

vào khoảng 1700.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 10

việc tuân thủ các chuẩn mực đạo đức kinh

doanh đã được đẩy mạnh trong vài năm gần

đây, đặc biệt sau các sự kiện đau lòng ở

Bangladesh. Luật Sức khỏe và An toàn Lao

động sửa đổi tháng 5/2015 bao hàm những

điều khoản khắt khe hơn nhiều về việc tuân

thủ các quy chuẩn an toàn và sức khỏe lao

động, cũng như quyền của các công đoàn

trong việc đại diện người lao động khiếu

kiện các nhà sử dụng lao động không tuân

thủ các quy định này.

Một khảo sát trong năm 2014 của Chương

trình vì Việc làm tốt hơn đối với 60 nhà máy

(đều đã được kiểm tra bốn lần vào các năm

trước) cho thấy những cải thiện rõ ràng trong

sử dụng hóa chất và nguyên liệu độc hại. Số

doanh nghiệp không tuân thủ các yêu cầu

giảm mạnh tới 60% từ 2011 đến 2014. Trái lại,

phòng cháy chữa cháy vẫn là vấn đề cấp

thiết. 50% số nhà máy không chứng minh

được mình có cửa thoát hiểm dễ tiếp cận,

hay nếu có thì cũng bị hàng hóa che khuất.

Thêm vào đó, đường điện không đảm bảo,

thiếu hệ thống báo cháy và các dụng cụ dập

lửa là các vấn đề được phát hiện trong nhiều

trường hợp. Diễn tập phòng cháy chữa cháy

cho công nhân được thực hiện rải rác. Vai trò

của công đoàn trong vấn đề này cũng được

cho là chưa đầy đủ.33

Trong năm 2011 (năm Việt Nam đối mặt với

mức lạm phát 18%), 267 cuộc đình công tự

phát đã nổ ra trong ngành may mặc. Lí do

liên quan đến điều kiện lao động tồi và mức

33 ILO, “Despite some progress, garment factories need

to strengthen fire safety”,

http://www.ilo.org/hanoi/Informationresources/Publici

nformation/Pressreleases/WCMS_327036/lang--

en/index.htm (press release dated 11-12-2014).

lương thấp. Dù đã giảm về số lượng, các

cuộc đình công tự phát vẫn diễn ra.

Đi sâu chi tiết sản xuất: Việt Nam

không phải là Bangladesh

Ở Việt Nam, đương nhiên có rất nhiều

doanh nghiệp tư nhân cả nước ngoài lẫn

trong nước mà các điều kiện lao động không

đáp ứng được kể cả luật lao động trong nước

lẫn các tiêu chuẩn quốc tế. Tuy nhiên, các

doanh nghiệp này thường chỉ sản xuất phục

vụ thị trường nội địa, hay chỉ là một phần

của chuỗi cung ứng trong các giai đoạn cao

điểm. Tiếp cận các tổ chức này tỏ ra rất khó

khăn.

Về mảng phục vụ xuất khẩu của may mặc

Việt Nam, có cơ sở để cho rằng các điều kiện

tương đối tốt hơn Bangladesh, và các thảm

kịch như vụ Rana Plaza sẽ khó có khả năng

xảy ra ở Việt Nam, ít nhất là không nghiêm

trọng đến vậy. Điều này sở dĩ do một số yếu

tố:

1. Ngành dệt may ở Việt Nam có lịch sử

lâu đời, không phải mới chỉ xuất hiện

qua một đêm. Các nhà máy đều được

xây dựng với công năng phục vụ duy

nhất, chứ không phải là các tòa nhà

được chuyển đổi công năng (như một

số trường hợp của Bangladesh). Có

những yêu cầu chi tiết và rõ ràng về

phòng cháy chữa cháy, thông khí,

chiếu sáng, kho hóa chất,… dù thực tế

những thứ này không được thường

xuyên kiểm tra. Điều này đã được đề

cập trong báo cáo của Better Work,

đồng thời được xác nhận bởi kinh

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 11

nghiệp của một số tổ chức kiểm toán

và công đoàn.

2. Các giá trị xã hội cũng đóng một phần

vai trò trong “nền kinh tế thị trường

định hướng xã hội chủ nghĩa”. Dù đặt

trọng tâm rõ ràng vào cạnh tranh và

giá, Đảng và Nhà Nước Việt Nam vẫn

duy trì ý chí chính trị rằng công nhân

Việt Nam không bị đối xử tệ, và rằng

nhân phẩm và quyền của họ phải được

tôn trọng. Các quyền kinh tế, xã hội và

văn hóa rất được đề cao.

3. Một số công đoàn (không chỉ trong

những công ty đa số vốn nhà nước)

vẫn đủ sức đảm bảo các quyền quy

định trong luật lao động được đảm bảo

và tạo ra các tiến bộ nhất định. Khoảng

10% công nhân trong ngành may mặc

hiện đang được bảo vệ dưới quyền

thỏa thuận tập thể theo ngành (được

thúc đẩy bởi FES), vốn không chỉ đóng

vai trò là chuẩn mực cho các xí nghiệp

khác, mà còn làm tiền đề hoàn thiện

luật pháp về tiêu chuẩn lao động, vốn

về bản chất là khá tích cực. Kết quả là

mức lương được trả, bao gồm cả trợ

cấp (có cả tiền lương làm thêm giờ) vào

khoảng 250 USD, so với mức lương cơ

bản 130 USD. Hiện chính phủ và các

công đoàn có kế hoạch thay mức lương

cơ bản bằng mức lương sống được tới

năm 2017, được cho là có thể lên tới

mức 190 USD.

4. Việc thương thảo lương hiện nay dựa

trên đặc trưng rằng nhu cầu công nhân

ngành may mặc đang tương đối cao. Vì

vậy, mức biến động có thể lớn. Đây là

hệ quả của mức tăng trưởng xuất khẩu

từ 10 đến 20% một năm của ngành may

mặc. Mức tăng này được dự đoán sẽ

duy trì với các hiệp định thương mại sẽ

đi vào hiệu lực. Các lí do khác liên

quan đến việc nhiều doanh nghiệp

Trung Quốc mới thành lập Việt Nam,

bên cạnh đó ngành sản xuất đồ điện tử

cũng đang bùng nổ và cạnh tranh với

ngành may mặc trong việc thu hút lao

động (Samsung hiện đang sản xuất

60% số smart phones của mình tại Việt

Nam). Điều này khuyến khích các công

ty đối đãi công bằng hơn với người lao

động để giữ chân họ và tận dụng năng

suất lao động sẽ tăng qua thời gian.

5. Tranh luận tại các nước là thị trường

xuất khẩu về tiêu chuẩn tối thiểu cũng

bắt đầu cho thấy tác động. Số lượng

công ty kí hợp đồng mua hàng kèm các

điều khoản về an toàn cháy nổ và tiêu

chuẩn xã hội bên cạnh vấn đề chất

lượng và thời gian giao hàng đã gia

tăng trong thời gian gần đây. Dù việc

trở thành thành viên của dự án Better

Work Vietnam (do ILO/IFC tài trợ)

không nằm trong yêu cầu để được cấp

giấy phép xuất khẩu (khác với ở

Lesotho hay Jordan), nhiều công ty đã

tham gia vào dự án này với mức phí

thường niên là 3500 USD (tùy vào quy

mô công ty) đơn giản vì đối tác của họ

yêu cầu. Quỹ Fair Wear hiện cũng

đang hoạt động tại Việt Nam với đội

ngũ kiểm toán riêng. Họ hiện theo dõi

152 nhà cung ứng cho 19 nhãn hiệu

nằm trong mạng lưới của Fair Wear.

BÁO CÁO CHÍNH SÁCH – THÁNG 03/2016

TRUNG TÂM NGHIÊN CỨU QUỐC TẾ (SCIS) 12

Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế - Centre for International Studies (SCIS) được thành lập theo

quyết định số 232/QĐ-XHVN – TCCB về việc thành lập Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế thuộc

Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Tp.HCM ngày 01 tháng 04

năm 2015.

Với mục tiêu trở thành cơ quan nghiên cứu về các vấn đề quốc tế và chính sách đối ngoại hàng

đầu của khu vực phía Nam, Trung tâm Nghiên cứu quốc tế SCIS tập trung nghiên cứu chuyên

sâu các vấn đề về chính sách đối ngoại Việt Nam, quan hệ quốc tế trong khu vực châu Á – Thái

Bình Dương, tạo ra tri thức mới thông qua các ấn phẩm khoa học chất lượng và xuất bản định

kỳ.

Dựa trên nền tảng kiến thức về quan hệ quốc tế và kinh nghiệm thực tiễn, Trung tâm SCIS thúc

đẩy quá trình tương tác giữa các các học giả và nhà hoạch định chính sách xung quanh các cuộc

tranh luận liên quan đến các vấn đề quốc tế quan trọng và chính sách đối ngoại hiện nay của

Việt Nam.

Đồng thời, Trung tâm SCIS cũng tạo dựng một hệ thống thông tin và kiến thức mang tính phổ

thông, giúp truyền tải một cách đơn giản nhất các vấn đề quan hệ quốc tế đến cộng đồng.

Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS)

A205, 10 – 12 Đinh Tiên Hoàng, P. Bến Nghé, Quận 1, Tp. Hồ Chí Minh

www.scis.hcmussh.edu.vn