Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne Zamierzenia i Efekty

7/24/2019 Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne Zamierzenia i Efekty

1/190

praca zbiorowapod red. Elbiety Kryskiej


2/190

P o l s k i e s p e c j a l n e s t r e f y e k o n o m i c z n e

- Z A MI ER Z E NIA I E FE KT Y


3/190


4/190

Un i w e r s y t e t Wa r s z a w s k i

Eu r o p e j s k i In s t y t u t Ro z w o j u R e g i o n a l n e g o i Lo k a l n e g o

P o l s k i e s p e c j a l n e s t r e f y e k o n o m i c z n e

- Z A M IE R ZE N IA I E F E K T Y

PRACA ZBIOROWA POD RED.

E l b i e t y K r y s k i e j

Wy d a w n i c t w o Na u k o w e

S c h o l a r


5/190

Redaktor: Jerzy Godula

Korekta: Iwonna Olszewska-Glowiska

Projekt okadki: Katarzyna Juras

Recenzja naukowa: prof. dr hab. Tadeusz Mrzygd

Badania i publikacja finansowane przez Komitet Bada Naukowychw ramach projektu nr 1 H02C 032 15 Regionalne i lokalne aspektypolityk sektorowych.

Publikacja dofinansowana przez Polsk Agencj Rozwoju Regionalnegoze rodkw pomocowych Unii Europejskiej.

Copyright by Authors, Warszawa 2000

ISBN 83-87367-95-8

Wydawnictwo Naukowe Scholar,ul. Krakowskie Przedmiecie 62, 00-322 Warszawa,

tel./fax 828 93 91, 635 74 04 w. 218;dzia handlowy: 635 74 04 w. 219;e-mail: [email protected]; www.scholar.com.pl

Wydanie pierwsze

Skad i amanie: WN Scholar (Stanisaw Beczek).

Druk i oprawa: Paper & Tinta, Warszawa
mailto:[email protected]://www.scholar.com.pl/http://www.scholar.com.pl/mailto:[email protected]


6/190

SPIS TRECI

Gr z e g o r z

Go r z e l a k

P R Z E D M O W A ............................................................................................................. 9

E l bie t a Kr y s k a

W P R O W A D Z E N IE ..................................................................................................... 13

ROZDZIA I

Ag n i e s z k a Ba z y d o , Ma c i e j S m t k o w s k i

SP EC JA LN E STR EF Y EK ON OM IC ZN E

- W IAT O W E ZR N ICO W AN IE IN S T R U M E N T U ............................ 17

1. Specjalne strefy ekonomiczne - wieloznaczno p o j ci a ......................... 17

2. Specjalne strefy ekonom iczne na w ie c ie ........................................................ 21

3. Specjalne strefy ekonomiczne a poziom rozwoju gospodarczego . . . . 23

3.1. Kraje rozwijajce s i ....................................................................................... 24

3.1.1. C e le .......................................................................................................... 24

3.1.2. Model...........................................................................

243.1.3. Rodzaje d z ia a ln o c i......................................................................... 25

3.1.4. Warunki waciwego funkcjonowania ....................................... 25

3.1.5 . Ocena fu nkcjo now ania ...................................................................... 26

3.1.6. Przykady funkcjonowania stref

w krajach rozwijajcych s i ......................................................... 26

3.1.7. Gwne saboci ........... ..................................................................... 28

3.2. Kraje wysoko rozwinite .............................................................................. 28

3.2.1. C e le .......................................................................................................... 283.2.2. Model ..................................................................................................... 29

3.2 .3. Rodzaje d z ia a ln o c i......................................................................... 29

3.2.4. Przykady funkcjonowania stref

w krajach wysoko rozwinitych .................................................. 30

3.3. Zarzuty przeciwko strefo m ............................................................................ 33

4. Specjalne strefy ekonom iczne w P o ls c e ........................................................... 34

4.1. Uwarunkowania p ra w n e ............................................................................ 35

4.1.1. Krajowe uwarunkowania prawne .............................. 35

4.1.2. Midzynarodowe uwarunkowania prawne ................................. 39


7/190

4.2. Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. . . . 43

4.2.1. Informacje o g ln e .............................................................................. 43

4.2 .2. K la sy fik a cja ......................................................................................... 44

4.2 .3. Przewidywane efekty funkcjonow ania s t r e f ............................ 454.2.4. Zrnicowanie efektw dziaalnoci stref

- ocena atrakcyjn oci......................................................................... 47

4.2 .5. Ocena kosztw funkcjonowania s tr e f .......................................... 48

Bibliografia ..................................................................................................................... 54

ROZDZ IA II

Ag n i e s z k a Ba z y d o

SPECJALNA STREFA EKO NOM ICZNA EURO-PARK MIELEC . 56

1. Koncepcja i zaoenia funkcjonowania s tr e fy ............................................... 56

2. Czynniki powoan ia strefy - sytuacja na lokalnym rynku p r a cy........... 57

3. Uwarunkowania prawne funkcjonow ania s t r e fy .......................................... 61

4. Strategia funkcjonowania strefy ........................................................................ 64

5. Efekty funkcjonowania s tre fy .............................................................................. 66

5.1. Charakterystyka firm prow adzcych dziaalno gospodarcz

na obszarze s tre fy ............................................................................................ 68

5.2 . Bezporednie efekty funkcjonowania s tr e fy .......................................... 71

6. Wyniki bada a nk ieto w y ch ................................................................................. 77

7. W n io sk i........................................................................................................................ 82

Bibliografia ..................................................................................................................... 83

Wykaz aktw praw nych........................................................................................... 84

ROZD ZIA III

Ma c i e j Sm t k o w s k i

S U W A L S K A S P E C J A L N A S T R E F A E K O N O M I C Z N A ..................... 86

1. Przyczyny utworzenia s t r e fy .......................................................................... 86

1.1. Niekorzystne p o o e n ie ................................................................................. 86

1.2. N iski poziom rozwoju g osp odarczeg o ..................................................... 87

1.3. Niekorzystna struktura zatr udnie nia ........................................................ 89

1.4. Sabo rozwinity p rz em y s................................. 89

1.5. Wysoka stopa bezrobocia........................................................................... 91

1.6. Potencjalny wpyw specjalnej strefy ekonomicznej

na rozwj reg io n u ............................................................................................ 93

2. Warunki dziaania strefy .................................................................................. 93

2.1. Informacja o g ln a ............................................................................................ 93

2.2. Wydawanie zezwole i preferowane rodzaje dziaalnoci.............. 96

2.3. Oferowane zachty inwestycyjne............................................................. 98

2.4. Plan rozwoju s tr e fy ......................................................................................... 983. Podstaw ow e wskaniki rozwoju str e fy ......................................................... 99

6 3.1. Infrastruktura i zagospodarow anie powierzchni s tr e fy...................... 99


8/190

3.2 . Z ezw ole n ia ............................................................................................................ 101

3.3. Deklarowane zatrudnienie i in w esty cje .....................................................103

4. Suwalska Specjalna Strefa Ekonom iczna w wietle wynikw bada . . 104

4.1. Podstawowe informacje o badanych podm iotach gospodarczych . . 1044.2. Niekorzystne aspekty funkcjonowania strefy ........................................... 106

4.3. Funkcjonowanie strefy w otoczen iu regionalnym

- aspekt ek on om ic zny ...................................................................................... 107

4.4. Funkcjonowanie strefy w otoczeniu regionalnym

- aspekt s p o ec zn y ............................................................................................114

4.5. Funkcjonowanie strefy w otoczeniu regionalnym

- aspekt rodo w iskow y ................................................................................... 119

4.6. Strefa w ocenie przedsibiorcw...................................................................1204.7. Suw alska Specjalna Strefa Ekonomiczna

a system finansw publicznych...................................................................121

Bibliografia ........................................................................... 123

ROZDZIA IV

Ha n n a Ko s a r c z y n

K A T O W I C K A S P E C J A L N A S T R E F A E K O N O M I C Z N A ......................1241. Pow stanie s tr e fy ..........................................................................................................124

2. Umocowanie prawne i plan rozwoju .................................................................. 126

3. Dziaanie s tre fy ............................................................................................................ 127

4. Charakterystyka czterech podstref iefekty d zia a ln oc i..............................130

4.1. Podstrefa g l iw ic k a ............................................................................................130

4.2 . Podstrefa ja strzbsk o-orsk a...........................................................................133

4.3. Podstrefa ty sk a ....................................................................................................137

4.4. Podstrefa sosnowiecko-dbrowska................................................................1385. Wyniki bada ankietowych -- prba oceny funkcjonowania KSSE . . . 141

Bibliografia .............................. 146

ROZDZIA V

Wo j c i e c h Pi t k o w s k i

D Z K A S P E C J A L N A S T R E F A E K O N O M I C Z N A ................................. 148

1. Charakterystyka dzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej ......................1482. Lokalizacja przedsibiorstwa w strefie.............................................................150

3. Przyczyny i cele powstania S S E ........................................................................ 152

3.1. Sytuacja na lokalnym rynku pracy. . . .. .......................................................152

3.2. Cel p o w sta n ia .................................................................................................... 154

4. Struktura przestrzenna s tr e fy .................................................................................157

5. Efekty d z ia a ln oc i.................................................................................................... 160

6. Przedsibiorstwa dziaajce w strefie - wyniki bada ankietowych . . . 164Bibliografia .................................................................................................. 168

Wykaz aktw praw nych..................................................................................................169 7


9/190

ROZDZIA VI

E l bie t a Kr y s k a

SPEC J ALN E STR EFY EK ON OM IC ZN E W P OLSC E

- TERANIE JS ZO I P R Z Y S Z O ..................................................... 1701. Syntetyczne wyniki bada w specjalnych strefach ekonom icznych . . . 170

2. Podstaw ow e w n io sk i................................................................................................. 174

3. Skuteczno fu nkcjo now ania ................................................................ 177

4. Polskie specjalne strefy ekonomiczne a integracja z Uni Europejsk . 182

Bibliografia ........................................................................................................................186


10/190

PRZEDMOWA

Ksika, ktr oddajemy krytycznemu Czytelnikowi, jest pierwsz

empiryczn, pogbion analiz specjalnych stref ekonomicznychfunkcjonujcych w Polsce. Jak wiadomo - co jest szeroko przed

stawione w pracy - ten instrument polityki regionalnej, w Polsce

uruchomiony niedawno, ju od wielu lat w zasadzie zosta zaniechany

w krajach wyej rozwinitych, jako stosunkowo nieskuteczny i za

kcajcy woln konkurencj. To nasze opnienie wzgldem prak

tyki innych krajw prowadzi do kontrowersji midzy Polsk a Uni

Europejsk, ktra naszym specjalnym strefom przyglda si niezwykle uwanie i jednoczenie do krytycznie.

Niezalenie jednak od zagadnie formalnych, na specjalne strefy

ekonomiczne naley spojrze take od strony ich rzeczywistego

znaczenia dla gospodarki w ogle, w tym dla gospodarki regionalnej

w szczeglnoci. Na ile nakady ponoszone na ich uruchomienie

i funkcjonowanie faktycznie przyczyniaj si do trwaej dynamizacji

rozwoju regionw, w ktrych s one ulokowane, i na ile prowadzdo zmian strukturalnych w tych regionach? Czy znaczenie stref

wykracza poza dorane poprawianie sytuacji na regionalnych rynkach

pracy (jeeli rzeczywicie ma miejsce), czy zwikszaj one kon

kurencyjno polskiej gospodarki na rynkach wiatowych?

Zwrmy uwag, e specjalne strefy ekonomiczne zostay wyna

lezione w odmiennych od obecnych warunkach gospodarowania.

Byy one instrumentem stosowanym w gospodarce zasobochonnej,

w ktrej inwestycje przemysowe stanowiy podstawowy czynnik

rozwoju gospodarczego, a ilociowe czynniki lokalizacji (dostpno

surowcw, energii, siy roboczej, masowego transportu itp.) odgry

way znacznie wiksz rol ni czynniki jakociowe (a wic jako

zasobw pracy, niezawodno infrastruktury, zaplecze naukowo-ba

dawcze, atrakcyjne warunki ycia dla pracownikw o najwyszych

kwalifikacjach). Pamitajmy rwnie, e gospodarka wiedzochonna,

ktra dominuje obecnie w globalnym ukadzie konkurencyjnym,

opiera si na zupenie innych kierunkach produkcji, ni miao to


11/190

PRZEDMOWA

miejsce poprzednio; zaciera si rnica midzy produktem material-

nym a usug, maleje rola wyrobw prostych, a konkurencj trwale

wygrywa si innowacj, nie za niskim kosztem produkcji.

Literatura dotyczca rozwoju regionalnego i lokalnego jednoznacz-

nie wskazuje na fundamentaln zmian, jaka zasza w zwizku ze

zmian modelu gospodarki wiatowej w sposobach stymulowania

gospodarki regionalnej i lokalnej przez wadze publiczne. Miasto,

region, a nawet pastwo przestaj by jednostkami subsydiujcymi,

a staj si podmiotami przedsibiorczymi. Dzieje si tak dlatego, e

uzyskanie dotacji, grantu inwestycyjnego lub otrzymywanie sub-

sydiw nie zwiksza na trwae konkurencyjnoci danego przedsi-biorstwa, a czasem prowadzi do pogbiania si jego trudnoci w kon-

kurencyjnym otoczeniu (wrcz klasycznym przykadem na potwier-

dzenie tej tezy s zakady Rovera w Longbridge, pod grob zwik-

szenia bezrobocia uzyskujce stae subsydia od rzdu brytyjskiego,

a wskutek tego nie restrukturyzujce si wystarczajco intensywnie,

a wic chronicznie nieefektywne). Przedsibiorczo wadz pub-

licznych przejawia si w deniach do stworzenia atrakcyjnych wa-runkw dla mobilnego kapitau oraz dla przedsibiorstw ju ist-

niejcych na danym terenie oraz takich, ktre przycign nowy

kapita, a firmom ju zlokalizowanym uatwi szybki rozwj. Sub-

sydia przestaj by atrakcyjne, szczeglnie dla firm o wysokim

poziomie innowacyjnoci, dla nich bowiem najwaniejszym czyn-

nikiem rozwoju jest klimat dla przedsibiorczoci oraz bogata

tkanka gospodarcza i instytucjonalna, nie za dotacja uzyskiwanaw miejscu oglnie nieatrakcyjnym.

Jeeli spojrzymy na specjalne strefy ekonomiczne z tego punktu

widzenia, to musimy uzna, e s one reliktem przeszoci. Jeeli

jeszcze zauwaymy, e polskie strefy ekonomiczne s strefami le-

pymi, nie stawiajcymi adnych jakociowych wymaga przedsi-

biorstwom dcym do wejcia do strefy, nie starajcymi si uzyska

ich wysokiego zaawansowania technologicznego, nie stymulujcymipowstawania kompleksw gospodarczych wewntrznie powizanych

wizami kooperacyjnymi i uruchamiajcych efekty synergiczne, to

do celowoci ich tworzenia i przydatnoci dla polskiej gospodarki

musimy odnie si bardzo krytycznie.

Jedynie kilka z utworzonych w Polsce stref funkcjonuje na wiksz

skal. Samo w sobie nie jest to niepokojce, wskazuje jedynie na

fakt, i tylko zwolnienia podatkowe nie wystarczaj do przycigniciakapitau do miejsc dla niego nieatrakcyjnych (dugotrwae dowiad-

czenie wiatowe pokazuje, e nawet najwiksze nakady publiczne


12/190

PRZEDMOWA

nie zaszczepiaj rozwoju tam, gdzie on sam nie ma ochoty si

pojawi). Znacznie bardziej niepokojcy jest fakt, i w ramach re

gulacji dotyczcych specjalnych stref ekonomicznych nie udao si

utworzy w Polsce adnego parku technologicznego, nawet w takzdawaoby si korzystnych lokalizacjach, jak w pobliu Krakowa

i Warszawy. Zamiast tego wadze gospodarcze wyraaj wielkie

uznanie dla budowy wok strefy katowickiej kompleksu motoryza

cyjnego, zapominajc niestety, i przemys motoryzacyjny nie wy

twarza, a tylko konsumuje innowacje powstae gdzie indziej, przy

tym Polsce przypadaj do produkcji modele do przestarzae, w do

datku kompleks ten konkuruje w regionie katowickim o dobra coraztam rzadsze - wykwalifikowan si robocz i czyste, lecz uzbrojone

tereny, oraz e przyszo tego kompleksu po ustaniu zacht podat

kowych stworzonych dziki strefie nie jest oczywista.

Wnioski pynce z pogbionej analizy materiau empirycznego,

sformuowane przez Autorw z niezwyk ostronoci, nie prowadz

do tezy, i specjalne strefy ekonomiczne naley w Polsce rozwija.

Przeciwnie, wnioski te skaniaj do znacznej powcigliwoci w przyznawaniu kolejnych zwolnie podatkowych i skaniaj raczej dopostulatu zahamowania uruchamiania stref istniejcych dotychczas

gwnie na papierze. Tym samym wnioski te potwierdzaj wtpliwo

ci zgaszane pod adresem polskich specjalnych stref ekonomicznych

przez Komisj Europejsk.

Warszawa, 9 maja 2000 r. Grzegorz Gorzelak


13/190


14/190

WPROWADZENIE

Specjalne strefy ekonomiczne s jednym z elementw polityki

regionalnej prowadzonej w Polsce. Podstawowym celem ich tworze-nia byo przycignicie kapitau dla aktywizacji gospodarczej wy-

branych obszarw. Jest to moliwe przede wszystkim ze wzgldu na

rozwizania instytucjonalne obejmujce ulgi i zwolnienia podatkowe,

stymulujce zagospodarowanie wybranych regionw kraju, a zwasz-

cza tworzenie nowych miejsc pracy na lokalnych rynkach pracy, na

ktrych wystpuj nadwyki siy roboczej.

Celem nadrzdnym powoania specjalnej strefy ekonomicznej jestprzyspieszenie rozwoju gospodarczego danego obszaru. Cele pod-

porzdkowane wi si praktycznie zawsze ze zwikszaniem za-

trudnienia, czyli popraw sytuacji na rynku pracy.

Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce funkcjonuj ju od kilku

lat, co pozwala na podjcie prb dokonania analizy realizacji zao-

onych celw z punktu widzenia kryteriw ekonomicznych, spoecz-

nych i przestrzennych.Przedmiotem niniejszego opracowania jest przedstawienie wyni-

kw bada, ktrych gwnym celem bya analiza porwnawcza za-

mierze i rzeczywistych efektw funkcjonowania specjalnych stref

ekonomicznych w Polsce. Chodzio o odpowied na pytanie, czy

strefy te s efektywnym instrumentem polityki regionalnej, istotnie

wpywajcym na popraw zarwno systemu gospodarczego danego

obszaru kraju, jak i sytuacji na lokalnym rynku pracy. W analizieobok aspektw o charakterze mezoekonomicznym uwzgldniony

zosta rwnie kontekst makroekonomiczny, obejmujcy wpyw spec-

jalnych stref ekonomicznych na system finansw publicznych oraz

ich implikacje dla krajowego rynku pracy.

Celowi gwnemu badania podporzdkowane zostay nastpujce

analizy szczegowe:

wpywu specjalnych stref ekonomicznych na lokalny i regionalnypopyt na prac i sytuacj na rynku pracy, z uwzgldnieniem efektu

tzw. biegu jaowego, efektu wypierania i efektu substytucji;


15/190

WPROWADZENIE

powiza z gospodarkami lokalnymi pod ktem rozpoznania za-

kresu i moliwoci stymulacji lokalnych podmiotw gospodarczych

przez firmy dziaajce w specjalnych strefach ekonomicznych;

zyskw i strat ponoszonych przez system finansw publicznychz tytuu istnienia specjalnych stref ekonomicznych.

Przedmiotem szczeglnego zainteresowania staa si kwestia analiz

rnych skutkw funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych

dla rozmiarw lokalnej aktywnoci gospodarczej i zatrudnienia. Przez

analogi do wpywu programw rynku pracy na rozmiary zatrudnienia

mona mwi w tym przypadku o trzech rnych, moliwych w prak-

tyce skutkach. Skutki te mog mie charakter neutralny, tzw. biegujaowego, majcego miejsce wtedy, gdy podane zmiany (wzrost)

nastpiyby niezalenie od istnienia strefy. Wwczas jej powoanie

oceni naleaoby jako zbdne. Powoanie strefy moe rwnie wy-

woa niezamierzone skutki negatywne. Dzieje si tak w przypadku

wystpienia efektw substytucji i wypierania. Efekt substytucji

wystpuje wtedy, gdy w rezultacie podjcia dziaalnoci przez dany

podmiot w strefie nastpuje likwidacja (lub znaczne ograniczenie)jego dziaalnoci na innym obszarze, a wic dziaalno w strefie

zastpuje dotychczasow aktywno w innym regionie, wpywajc

tam na obnienie aktywnoci gospodarczej i popytu na prac. Efekt

substytucji pojawia si, gdy koszty dziaalnoci w strefach s dla

podmiotw gospodarczych nisze od kosztw ponoszonych w innych

miejscach kraju. Efekt wypierania wystpuje za wtedy, gdy pomoc

udzielona podmiotom w strefach, pozwalajca zmniejszy kosztydziaalnoci gospodarczej, daje im tak przewag konkurencyjn, e

nastpuje wyparcie z rynku przedsibiorstw zajmujcych si dziaal-

noci o podobnym charakterze, a tym samym pozbawienie miejsc

pracy zaangaowanych tam pracownikw. Jak wykazuj dowiad-

czenia krajw wysoko rozwinitych, z tych wanie powodw nigdy

dokadnie nie da si ani przewidzie, ani precyzyjnie oszacowa

rzeczywistych efektw funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych.

Analiza porwnawcza zamierze i rzeczywistych efektw funk-

cjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce wymagaa

korzystania z rnych rde wiedzy. Dla autorw niniejszego opra-

cowania w pierwszym rzdzie by to dorobek naukowy w tej dzie-

dzinie, zwaszcza zawarty w pimiennictwie naukowym krajw doj-

rzaej gospodarki rynkowej, oraz wyniki dotychczasowych badao zblionej tematyce. Potrzebne byo rwnie przestudiowanie roz-

woju specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, ze szczeglnym


16/190

WPROWADZENIE

uwzgldnieniem obiektw objtych odrbnym badaniem. W tym

celu wykorzystane zostay informacje udostpnione w strefach oraz

uzyskane w urzdach centralnych. Dla scharakteryzowania zjawisk

warunkujcych utworzenie i funkcjonowanie stref wykorzystano dodatkowo materiay statystyczne Gwnego Urzdu Statystycznego,

Krajowego Urzdu Pracy, urzdw pracy i innych instytucji.

Podstawowym rdem wiedzy o zamierzeniach i rzeczywistych

efektach funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych byy wy

niki badania ankietowego przeprowadzonego w przedsibiorstwach

dziaajcych w strefach.

Z 17 specjalnych stref ekonomicznych ustanowionych w Polscedo 1999 r. badaniem objte zostay: Euro-Park Mielec, Suwalska

SSE, Katowicka SSE oraz dzka SSE.

W toku bada weryfikacji poddano trzy podstawowe hipotezy

badawcze:

1. Korzystny wpyw specjalnych stref ekonomicznych na popraw

sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy jest ograniczo

ny ze wzgldu na efekty tzw. biegu jaowego, wypierania i substytucji, powodujce, e efekt zatrudnieniowy netto jest mniejszy ni

przyjmowany w zamierzeniach; nakada si na to moe rwnie

negatywny efekt na innych lokalnych i regionalnych rynkach pracy.

2. Powizania midzy podmiotami dziaajcymi w specjalnych strefach

ekonomicznych a zlokalizowanymi w ich najbliszym otoczeniu s

w istocie niewielkie i nie sprzyjaj rozwojowi wizi kooperacyjnych,

co w konsekwencji nie stymuluje rozwoju gospodarczego regionw.3. Saldo rachunku zyskw i strat systemu finansw publicznych jest

ujemne.

Kwestionariusz ankietowy, wykorzystany w badaniach, dotyczy

m.in. nastpujcych zagadnie:

przyczyn podjcia dziaalnoci w strefie,

miejsca i zakresu oraz zaprzestania (lub nie) dziaalnoci dotych

czasowej, charakterystyk dziaania w strefie (wielko zatrudnienia, wielko

inwestycji, warto produkcji i ich zmiany),

zakresu kooperacji z firmami lokalnymi i regionalnymi,

rde rekrutacji kadr i sposobw powiza z lokalnym rynkiem

pracy,

oceny jakoci kadry,

wsppracy z instytucjami naukowo-badawczymi, wykorzystywania rodkw automatyzacji procesw produkcyjnych

i mediw elektronicznych, 15


17/190

WPROWADZENIE

planw na najblisze lata dotyczcych m.in. produkcji, zatrud

nienia, inwestycji i eksportu,

ewentualnych trudnoci dziaania w strefie.

Skonno do udzielania odpowiedzi na pytania w kwestionariuszuankietowym w firmach, do ktrych zgaszali si ankieterzy, bya

rna - cz przedsibiorstw odmwia udziau w badaniach. Rna

rwnie bya liczebno zbiorowoci potencjalnych respondentw,

zalena przede wszystkim od stopnia zagospodarowania strefy. Std

odmienny jest (ilociowo) materia badawczy uzyskany w poszczegl

nych strefach. Pomimo tych niedostatkw wydaje si, i wyniki

bada s wiarygodne, umoliwiajce sformuowanie wnioskw o charakterze uoglniajcym.

Opracowanie skada si z szeciu rozdziaw.

W rozdziale pierwszym omwiono pojcie specjalnej strefy eko

nomicznej oraz przedstawiono dotychczasowy rozwj stref na wi

cie, a take charakterystyk ich funkcjonowania w krajach rozwija

jcych si, w krajach wysoko rozwinitych i w Polsce. Dokonano

rwnie wstpnej oceny kosztw funkcjonowania specjalnych strefekonomicznych w Polsce na podstawie bilansu strat i zyskw w zwiz

ku z ich istnieniem dla systemu finansw publicznych w latach

1996-1998.

Kolejne rozdziay powicone zostay badanym specjalnym strefom

ekonomicznym. Podejmuj one m.in. kwestie czynnikw ich powo

ania, koncepcji funkcjonowania, przesanek lokalizacyjnych oraz

dajcych si zidentyfikowa efektw funkcjonowania. We wszystkichtych rozdziaach omwiono wyniki bada ankietowych przeprowa

dzonych w przedsibiorstwach dziaajcych w specjalnych strefach

ekonomicznych oraz sformuowano wnioski z nich pynce, skon

frontowane z dotychczasow wiedz istniejc w zakresie podejmo

wanych zagadnie.

Wnioski o charakterze syntetycznym znajduj si w rozdziale

szstym.Realizatorami bada byli modzi adepci nauki, doktoranci Uniwer

sytetu Warszawskiego (Agnieszka Bazydo) i Uniwersytetu dz

kiego (Wojciech Pitkowski) oraz magistranci Uniwersytetu War

szawskiego (Hanna Kosarczyn i Maciej Smtkowski).

Elbieta Kryska


18/190

R O Z D Z I A I

AGNIESZKA BAZYDO

MACIEJ SMTKOWSKI

SPECJALNE STREFY EKONOMICZNE - WIATOWE ZR NICOW ANIE INSTRUMENTU

1. SPECJALNE STREFY EKO NOM ICZNE

- WIELOZNACZNO POJCIA

Pojcie specjalnej strefy ekonomicznej nie jest jednoznaczne.W ujciu prawnym specjalna strefa ekonomiczna jest enklaw na

terytorium pastwa, gdzie nie maj zastosowania przepisy regulujce

krajow dziaalno gospodarcz. Jest to specyficzna konstrukcja pra-

wno-polityczna, ktra tworzona jest punktowo na podstawie przyj

tych regulacji prawnych, stwarzajca dla rozwoju firm atrakcyjniejsze

warunki ni panujce na zewntrz strefy. W ujciu ekonomicznym

strefy stanowi instrument nieaktywnej polityki przemysowej pastwa. W sposb regulowany ustaw pastwo ustanawia szczeglne

udogodnienia dla prowadzenia dziaalnoci handlowej lub/i produkcyj

nej dla firm krajowych i zagranicznych w wybranej lokalizacji. Jest to

wic forma poredniej pomocy pastwa dla przedsibiorstw, a zarazem

regionw. Jej istnienie, poprzez oddziaywanie na rozwj i racjonalne

gospodarowanie na danym obszarze, wpywa na kondycj danego

ukadu lokalnego i regionalnego. W szerszym ujciu, strefa stanowielement gospodarki wiatowej, ktrego celem jest budowanie mecha

nizmw powiza na rynku midzynarodowym poprzez system spec

jalnych bodcw ekonomicznych i finansowych (Korenik 1998).

W zalenoci od rodzaju zacht inwestycyjnych stosowanych

w strefach uprzywilejowanych, ustawodawstwa pastw, wykorzys

tujcych ten instrument polityki gospodarczej, rnie okrelaj ich

nazw, funkcj oraz zasig terytorialny, co prowadzi do duegozamieszania terminologicznego. Publikacja The challenge o f free

economic zones in Central and Eastern Europe (UNCTC 1991)


19/190

AGNIESZKA BAZYDO, MACIEJ SMTKOWSKI

podaje list 23 terminw okrelajcych rnego typu strefy uprzywi

lejowane. Do grupy tej nale m.in.: bezcowe strefy handlowe

(customsfree zon),eksportowe strefy przetwrcze (exportprocessing

zon), specjalne strefy ekonomiczne (special economic zon), wolne

strefy produkcyjne (free production zon), strefy handlu zagranicz

nego (foreign trade zon).

Tworzenie uprzywilejowanych stref ma dug histori. Jako pier

wsze specjalny status, polegajcy na zwolnieniu z opat (gwnie ce

i podatkw) oraz przepisw obowizujcych poza ich terenem, ofi

cjalnie uzyskay niektre porty morskie (np. woski port Reggio

w 1547 r. oraz porty hanzeatyckie, m.in. Hamburg). W portach tychwyznaczone byy obszary, gdzie towary mogy by przechowywane

bez pacenia ca. Mogy by tam przepakowywane i nastpnie eks

portowane. Dziaalno produkcyjna bya zazwyczaj zabroniona.

Gwny nacisk kadziono na handel, przechowywanie towarw i dys

trybucj (Durski 1991).

Pierwsz bezcow stref o charakterze produkcyjnym bya strefa na

Puerto Rico utworzona w 1951 r ale bardziej znanym przykadem jestprzemysowa strefa wolnocowa, powszechniej znana jako eksportowa

strefa przetwrcza (export-processing zon), w Shannon w Irlandii,

ktra powstaa w 1959 r. Strefy tego typu zyskay du popularno

w latach 70., szczeglnie w krajach rozwijajcych si, rozprzestrzenia

jc si od Tajwanu (Kaoshiung,1965 r.), poprzez Kore (Masan,

1971 r.), Malezj (Penang, 1971 r.), Filipiny (Bataan, 1971 r.) do

innych krajw w Azji, Afryce rodkowej, Ameryce Poudnioweji Europie. Strefy te charakteryzoway si nastpujcymi cechami:

obejmoway cile okrelony, zazwyczaj niewielki teren,

wytwarzane w nich produkty byy przeznaczone wycznie na

eksport,

materiay potrzebne do produkcji byy zwalniane z opat celnych,

dziaalno gospodarcza moga by prowadzona wycznie przez

inwestorw zagranicznych, dziaalno gospodarcza miaa wycznie charakter produkcyjny,

inwestorzy mogli korzysta z rnego typu udogodnie fiskalno-

-finansowych, tj. niskich czynszw dzierawnych, cakowitego

lub czciowego zwolnienia z podatku dochodowego i innych.

Dalsza ewolucja tego typu stref doprowadzia do przeobraenia

tych cech i uksztatowania caego spektrum nowych instrumentw

polityki gospodarczej, odbiegajcych od przedstawionego modelu(UNCTC 1991). Przeobraenia tradycyjnego modelu strefy mona

zaszeregowa do odpowiednich grup przedstawionych niej.


20/190

SPECJALNE STREFY EKONOMICZNE - WIATOWE ZRNICOWANIE...

TERYTORIUM - SYSTEMW niektrych krajach (np. Wgry) zrezygnowano ze cisego

wyznaczania obszaru, na ktrym przysugiwayby okrelone przywi

leje, decydujc si na przyznanie tych samych przywilejw inwestorom speniajcym okrelone wymogi - niezalenie od miejscalokalizacji dziaalnoci. Takie podejcie charakterystyczne jest takedla meksykaskich obszarw uprzywilejowanych (maquiladora)'.

EKSPORT - IMPORTZniesiono rwnie wymg eksportu wytworzonych w strefie

towarw i umoliwiono ich sprzeda na rynku wewntrznym danego

kraju. Zadecydoway o tym trzy czynniki: techniczne trudnociw zapobieganiu przemytowi towarw ze strefy, presja wywieranazarwno przez miejscowych konsumentw, jak i inwestorw prowadzcych dziaalno w strefach chccych sprzedawa towary narynku wewntrznym oraz polityka rzdw zachcajca do wytworzenia wizw midzy rodzimymi producentami a stref. Dowiadczenia chiskie wykazay ponadto, e dla inwestorw bardzo du

zacht jest moliwo sprzeday wyrobw na chonnym rynkukrajowym.

INWESTORZY ZAGRANICZNI - KRAJOWIKolejn zmian byo umoliwienie prowadzenia dziaalnoci na

terenie stref przez podmioty krajowe. W niektrych krajach, np.w Indiach, wymagany jest udzia kapitau krajowego w przedsiwziciach prowadzonych na terenie strefy, co zmuszao przedsi

biorcw do tworzenia spek joint-venture. Obecnie 2/3 wszystkichinwestorw dziaajcych na terenie stref to podmioty krajowe. Jestto rwnie wynik presji wywieranej przez firmy krajowe, zarzucajcerzdom nadmierne uprzywilejowanie inwestorw zagranicznych.

ENKLAWA - REGIONInnowacj stanowia rwnie moliwo stosowania zacht inwes

tycyjnych nie na cile okrelonych obszarach, ale na terenie caych

regionw lub prowincji. Postpiy tak m.in. Chiny, a take innemniejsze kraje, np. Sri Lanka i Mauritius, stosujc preferencyjnpolityk gospodarcz na terenie caego kraju.

PRODUKCJA - USUGIUmoliwiono rwnie prowadzenie na terenie stref nie tylko dzia

alnoci produkcyjnej, ale take usugowej. Po pierwsze, odzwier-1

1 Niejmiej jednak fumy najchtniej lokuj dziaalno na terenie parkw przemys

owych. W Meksyku istnieje okoo 90 takich prywatnych przedsiwzi, ktreprzycigny okoo 60% zainwestowanego kapitau, a ich udzia w zatrudnieniuprzekroczy 80%. 19


21/190

AGNIESZKA BAZYDO, MACIEJ SMTKOWSKJ

ciedlao to rosnc rol sektora usug w gospodarce wiatowej, a po

drugie - byo powrotem do pocztkw stref uprzywilejowanych,

czyli stref wolnocowych penicych przede wszystkim funkcje han

dlowe. W strefach lokowane s usugi zwizane z bankowoci,

ubezpieczeniami, a take telekomunikacj i informatyk. Przewiduje

si, e w przyszoci do usug wiadczonych na terenie stref mog

doczy: turystyka, edukacja, a nawet rolnictwo - w postaci pewnych

form agrobiznesu.

Rnorodno stosowanych na wiecie instrumentw polityki gos

podarczej zwizanych ze specjalnymi strefami ekonomicznymi, a tak

e ciga ewolucja tych stref sprawia due trudnoci przy prbach

przeprowadzenia ich klasyfikacji. Stosunkowo pen typologi wiato

wych stref uprzywilejowanych zaproponowa A. Durski (1991). Po

przeprowadzeniu oglnego podziau na strefy usugowe, produkcyjne

i o charakterze mieszanym wyrnia on nastpujce typy stref:

bezcowe/bezpodatkowe porty, skady i tereny przyportowe, tzw.

wolne porty lub wolne obszary celne (na terenie ktrych zwalnia

si z ce, opat, podatkw importowych i porednich wszystkietowary wwoone i wywoone)2,

bezcowe/bezpodatkowe strefy handlowe, tzw. sklepy wolnocowe

(na terenie ktrych z ca i podatkw porednich zwalniane s

towary wywoone za granic)3,

wolne strefy bankowe (na terenie ktrych podmioty gospodarcze

zwolnione s z kontroli dewizowej, koniecznoci utrzymywania

okrelonej wysokoci rezerw, a take maj swobod w ustalaniustopy procentowej i kursw walut),

wolne strefy ubezpieczeniowe (na terenie ktrych nie obowizuj

krajowe przepisy ubezpieczeniowe),

bezcowe, proeksportowe strefy produkcyjne, tzw. wolne strefy

eksportowe lub eksportowe strefy przetwrcze (w ktrych stosowa

ny jest szereg zwolnie dla firm produkujcych na eksport, jak np.

zwolnienie z ce, podatkw bezporednich i porednich oraz uproszczenie procedur formalnoprawnych dla inwestorw zagranicznych),

specjalne strefy ekonomiczne (na terenie ktrych stosuje si zwol

nienia z ce, ulgi podatkowe, niskie czynsze dzierawne oraz

udogodnienia dla zagranicznych inwestorw).

2 Przykadem tego rodzaju instrumentw s polskie wolne obszary celne (WOC)

powoane ustaw z 28 grudnia 1989 r. (Prawo celne). Obecnie w Polsce istnieje8 takich obszarw.

3 W Unii Europejskiej, w celu zapewnienia rwnej konkurencji midzy pod

miotami gospodarczymi, od 1 lipca 1999 r. tego typu strefy ulegy likwidacji.


22/190


Do powyszej klasyfikacji naley doda osobny rodzaj stref uprzywilejowanych, jaki stanowi parki technologiczne, nazywane te

parkami nauki lub technoparkami. Ich powstawanie jest cile zwi

zane ze wzrostem roli informacji i wiedzy we wspczesnej gospodarce wiatowej. Na terenie parkw technologicznych inwestujfirmy, ktre wykorzystuj zaawansowane technologie oraz wsp

pracuj z laboratoriami badawczymi i instytutami naukowymi. Zacht dla przedsibiorcw do dziaania w technoparkach s zwolnienia

podatkowe, moliwo korzystania z nowoczesnej infrastrukturyprzemysowej i naukowo-badawczej oraz uatwiony dostp do gran

tw i dotacji rzdowych. Ostatnie lata pokazuj, e jest to szczeglnieobiecujcy kierunek rozwoju stref uprzywilejowanych gospodarczo.

2. SPECJALNE STREFY EKO NOM ICZNE NA WIECIE

Wedug szacunkw Midzynarodowej Organizacji Pracy (ILO),w 1997 r. na wiecie dziaao 850 specjalnych stref ekonomicznych4,

a firmy zlokalizowane na terenie tych stref daway zatrudnienie blisko27 min pracownikw. W porwnaniu z danymi Banku wiatowegoz 1990 r. (wedug tych danych na wiecie istniao 86 stref, na tereniektrych pracowao okoo 530 tys. osb) oznacza to niezwykle dynamiczny wzrost zarwno liczby stref, jak i liczby zatrudnionych w nich

pracownikw5. wiadczy to o duym wzrocie popularnoci tegoinstrumentu polityki gospodarczej w ostatnich latach, co mona wiza

ze wzrostem tendencji globalizacyjnych w gospodarce wiatowej.Najwicej specjalnych stref ekonomicznych funkcjonuje w krajachAmeryki Pnocnej (412) (tab. 1). Zdecydowanym liderem s Stany

4 Wedug definicji ILO, specjalna strefa ekonomiczna (export processing zon)to strefa przemysowa, na terenie ktrej stosuje si specjalne zachty dla zagranicznych inwestorw, a produkcja polega na przetwarzaniu importowanych materiawi ich pniejszym eksporcie. W definicji tej podjto prb okrelenia warunkw

koniecznych do uznania strefy uprzywilejowanej za specjaln stref ekonomiczn.Niestety, w statystyce ILO zdarzaj si niekonsekwencje, np. ILO uznaje dziaajcena terenie Chin specjalne strefy ekonomiczne, w ktrych produkcja czsto nastawiona

jest na rynek wewntrzny, za speniajce powysz definicj. Ponadto w klasyfikacjach ILO nie odnotowuje si parkw technologicznych oraz specjalnych stref o charakterze usugowym.

5 Mona ten fakt w pewnej mierze wytumaczy od strony statystycznej. Bank wiatowy w swoich obliczeniach nie uwzgldnia stref dziaajcych w krajachwysoko rozwinitych, np. w USA. Oznacza to, e nie sklasyfikowano co najmniej

230 stref dziaajcych w samych tylko Stanach Zjednoczonych. Jednak nawet przyuwzgldnieniu tej poprawki przedstawiona teza o duym wzrocie popularnoci tego instrumentu polityki gospodarczej pozostaje w mocy. 21


23/190


Zjednoczone, gdzie istnieje 230 wolnych stref ekonomicznych (Free

Trade Zon).W strefach tych zlokalizowane s gwnie przedsibiors

twa z brany samochodowej oraz producenci komponentw dla prze

mysu samochodowego. Gwn zacht do lokalizacji dziaalnoci naich terenie jest zwolnienie importowanych surowcw i pfabrykatw

z opat celnych. Kolejnym krajem, w ktrym znajduje si bardzo duo

(107) specjalnych stref ekonomicznych, jest Meksyk. Meksykaskie

strefy nosz nazw maquiladorai w wikszoci s ulokowane w po

bliu granicy z USA - wok miast Tijuana, Ciudad Juarez i Matamo-

res. Strefy te stanowi wany instrument polityki przeciwdziaania

bezrobociu oraz polityki proeksportowej. Zlokalizowane w nichprzedsibiorstwa zatrudniaj ponad 550 tys. pracownikw i eksportuj

towary o wartoci 5 mld USD, co stanowi 30% eksportu tego kraju.

Liczba stref szybko ronie take w pozostaych krajach Ameryki

rodkowej (41) i Wysp Karaibskich (51). Towary wytworzone w stre

fach zlokalizowanych na obszarach tych pastw przeznaczone s

gwnie na rynek amerykaski. Przykadowo, na Dominikanie dziaa

35 stref, w Hondurasie 15, a w Kostaryce 9. W tym ostatnim krajuprzedsibiorstwa dziaajce w strefach zatrudniaj ponad 50 tys.

osb (30% krajowego zatrudnienia w przemyle), co przyczynio si

do zmniejszenia stopy bezrobocia o 5%. Poza tym strefy doprowa

dziy do dywersyfikacji struktury gospodarczej krajw tego regionu.

Na skutek inwestycji w przemyle odzieowym i elektronicznym

przeksztaceniu ulega rwnie struktura eksportu (zmniejszenie

udziau produktw rolnych, gwnie kawy i bananw, na rzecz tekstyliw i elektroniki).

Kolejnym kontynentem, na ktrym upowszechniy si specjalne

strefy ekonomiczne, jest Azja, gdzie w samych Chinach dziaa ich

ponad 100. Szybko ronie liczba stref m.in. na Filipinach oraz w Ban

gladeszu i Pakistanie. Rozwj azjatyckich tygrysw - Tajwanu,

Korei Poudniowej, Malezji i Singapuru - rwnie wspomagany by

tym instrumentem polityki gospodarczej. Produkty wytwarzanew strefach azjatyckich przeznaczane s gwnie na eksport. W ostat

nich latach zauwaalne s pozytywne tendencje polegajce na wzro

cie liczby przedsibiorstw wykorzystujcych zaawansowane techno

logie oraz powstawaniu coraz liczniejszych powiza midzy firmami

zlokalizowanymi w strefie i poza ni, co przyczynia si do oywienia

gospodarki krajw stosujcych ten instrument polityki gospodarczej.

W pozostaych regionach wiata strefy nie zdobyy jeszcze takduej popularnoci jak w Ameryce Pnocnej i Azji, ale rwnie

zauwaalny jest stay wzrost ich liczby (ILO 1997).


24/190


Tabela 1. Rozmieszczenie specjalnych stref ekonomicznych na wieciew 1997 r.

RegionLiczbastref Gwne kraje

Ameryka Pnocna 412 Stany Zjednoczone - 230a, Meksyk- 107, Dominikana ~ 35, Honduras- 15, Kostaryka - 9

Azja 264 Chiny - 124, Filipiny - 35, Indonezja- 26, Turcja - 11, Jordania - 7

Europa 81b Bugaria - 8, Sowenia - 8

Afryka 47 Kenia - 14, Egipt - 6

Ameryka Poudniowa 41 Kolumbia -1 1, Brazylia - 8

Australia i Oceania 2 Australia - 1, Fidi - 1

OGEM 847'

a Uwzgldniono wycznie wolne strefy ekonomiczne (bez wolnych stref przedsibiorczoci).

b W klasyfikacji ILO nie zostay uwzgldnione m.in. polskie SSE.c Nie uwzgldniono m.in. technoparkw i stref o charakterze handlowym i usugo-

wym.rdo: Midzynarodowa Organizacja Pracy (ILO) i wiatowe StowarzyszenieEksportowych Stref Przetwrczych (WEPZA).

3. SPECJALNE STREFY EKONO MICZNE

A POZIOM ROZWOJU GOSPODARCZEGO

Poziom rozwoju gospodarczego kraju, ustanawiajcego specjalnstref ekonomiczn, ma zasadnicze znaczenie przy okrelaniu celw,

jakim ma suy ten instrument polityki gospodarczej, prognozowaniukorzyci pyncych z powstania strefy, a take wyborze modelu

specjalnej strefy ekonomicznej.Gwnym podziaem, rnicujcym ten instrument polityki gospodarczej, jest podzia na kraje rozwijajce si oraz wysoko rozwinite. W przypadku krajw rozwijajcych si najwaniejszy jestaspekt oglnokrajowy (makroekonomiczny) funkcjonowania spec

jalnych stref ekonomicznych. Strefy maj za zadanie suy rozwojowi gospodarczemu caego kraju. Inne aspekty, w tym zwizaneze wspieraniem rozwoju regionalnego, maj najczciej drugorzdneznaczenie. W przypadku krajw wysoko rozwinitych strefy majsuy cile okrelonym celom (np. wspieranie rozwoju okrelonych


25/190


regionw kraju lub rozwj zaawansowanych technologicznie gaziprzemysu).

3.1. Kraje rozwijajce si

3.1.1. Cele

W przypadku krajw rozwijajcych si za gwny makroekono

miczny motyw tworzenia specjalnych stref ekonomicznych naley

uzna denie do przyspieszenia rozwoju gospodarczego kraju po

przez wzrost zatrudnienia i zaangaowanie kapitaw zagranicznych.

Kraj ustanawiajcy stref dy do osignicia celw, ktre monapodzieli na bezporednie i porednie. Do celw bezporednich

mona zaliczy: wzrost zatrudnienia, zdobycie nowych rde do

chodu w walutach obcych, przycignicie kapitau i inwestorw

zagranicznych. Natomiast jako cele porednie mona wskaza: trans

fer nowoczesnej technologii, wzrost umiejtnoci techniczno-tech

nologicznych wrd pracownikw strefy, wdraanie nowoczesnych

metod zarzdzania, stworzenie powiza midzy sektorem eksportowym a gospodark krajow oraz zwikszenie dostpu do rynkw

zagranicznych (Boro 1998).

3.1.2. Model

W przypadku krajw rozwijajcych si najczciej stosowany jest

model specjalnej strefy ekonomicznej dziaajcej na zasadzie ogrodzonej enklawy. Zazwyczaj powierzchnia takiej strefy wynosi od 10

do 300 hektarw. Firmy dziaajce na jej terenie rzadko nawizuj

wizi kooperacyjne z przedsibiorstwami dziaajcymi poza stref.

Rwnie rzadko nastpuje transfer nowoczesnych technologii. Sytuacja

wyglda lepiej w zakresie transferu technik zarzdzania oraz szkolenia

miejscowych pracownikw. W celu uniknicia zagroenia konkuren

cyjnego ze strony przedsibiorstw dziaajcych w strefie dla firmkrajowych zazwyczaj przyjmuje si rozwizania nakazujce eksport

wytworzonych w strefie towarw. Jednak nawet tego typu regulacje

nie likwiduj w peni zagroenia konkurencyjnego ze strony strefy

dla firm krajowych dziaajcych poza ni, gdy ograniczaj ich

moliwoci eksportowe. Dla firm zagranicznych inwestujcych na

terenie stref due znaczenie maj stosowane regulacje ograniczajce

formalnoci prawne, usprawniajce administracj, uatwiajce transferzyskw, a take dostp do niezbdnej infrastruktury technicznej

i usug. Takie rozwizania zmniejszaj ryzyko inwestycyjne, co


26/190


w poczeniu z niszymi kosztami produkcji zachca do lokowaniaw strefach nowych zakadw przemysowych (World Bank 1992).

3.1.3. Rodzaje dziaalnoci

Dziaalno gospodarcza prowadzona w specjalnych strefach ekonomicznych jest bardzo zrnicowana. W niektrych krajach strefystaj si nowoczesnymi kompleksami przemysowymi, podczas gdyw innych stanowi enklawy tradycyjnych monokultur przemysowych. Dominujcym rodzajem dziaalnoci w wikszoci stref zlo

kalizowanych w krajach rozwijajcych si jest produkcja tekstylna(przykadowo na Sri Lance 80% wartoci produkcji wytworzonejw strefach przypada na wyroby tekstylne, a w Gwatemali i Salwadorze odpowiednio 90% i 60% przedsibiorstw dziaa w tej brany). Znaczenie tej brany przemysu odzwierciedla rwnie strukturazatrudnienia. Wedug danych ILO 90% zatrudnionych we wszystkich(figurujcych w statystykach tej organizacji) specjalnych strefach

ekonomicznych stanowi kobiety. W wikszoci krajw rozwijajcych si w strefach wytwarzane s towary o maej wartoci dodanej,do ktrych produkcji wykorzystuje si krajowe lub importowanesurowce i pprodukty. I tak na przykad w krajach afrykaskichdominuje przetwrstwo surowcw, gwnie podw rolnych i drewna.Tylko w nielicznych pastwach (Tajwan, Malezja, Singapur, Korea,Mauritius) produkuje si towary o wikszej wartoci dodanej i bar

dziej zaawansowane technologicznie, gwnie elektronik i komponenty do przemysu komputerowego (ILO 1998).

3.1.4. Warunki waciwego funkcjonowania

Istnieje kilka klasycznych czynnikw, ktre decyduj o waciwymlub niewaciwym funkcjonowaniu specjalnej strefy ekonomicznej.

Najwaniejszym z nich jest wybr lokalizacji. Umieszczenie strefyw sabo rozwinitym regionie ze z infrastruktur transportow,zwaszcza drogow i lotnicz, jest czsto przyczyn niepowodzenia

przedsiwzicia. Innym wanym, czsto decydujcym o sukcesieczynnikiem jest zapewnienie inwestorom dostpu do odpowiedniejinfrastruktury technicznej (zwaszcza telekomunikacyjnej) w samejstrefie. Kolejn spraw jest waciwe ustalenie powiza i zalenoci

midzy zarzdzajcym stref a administracj rzdow, ktra przezcay czas powinna wspiera i koordynowa rozwj danej strefy(UNCTC 1991). 25


27/190


3.1.5. Ocena funkcjonowania

Wedug raportu Banku wiatowego z 1992 r., oceniajcego sku

teczno specjalnych stref ekonomicznych, 40-50% stref funkcjonuje

bardzo dobrze. Kolejne 25% stref czciowo osigno cele, dla

ktrych zostay powoane, natomiast okoo 30% nie funkcjonuje

w ogle lub funkcjonuje le. Przy czym wikszo ze le dziaajcych

stref zostaa utworzona w latach siedemdziesitych, kiedy ten in

strument polityki gospodarczej nie by jeszcze dobrze znany (WorldBank 1992).

3.1.6. Przykady funkcjonowania stref w krajach rozwijajcych si

Korea Pd.

Jednym z najbardziej znanych przykadw pozytywnego oddzia

ywania strefy na otoczenie jest poudniowokoreaska strefa w Masan.

Ze wzgldu na przyjcie przez rzd poudniowokoreaski proekspor

towych zasad polityki gospodarczej wskazane stao si powoaniebezcowej strefy produkcyjno-eksportowej. Lokalizacja w ssiedztwie

portu morskiego, majcego dogodne poczenia promowe z Japoni,

przy jednoczesnym rozbudowanym infrastrukturalnie zapleczu miej

skim, znacznie ograniczyo wydatki poniesione na budow strefy

(Durski 1988, UNCTC 1991). Niewielkie koszty prowadzenia dziaal

noci, przycigajca inwestycje zagraniczne polityka gospodarcza

i blisko Japonii (dominacja inwestycji japoskich) przyczyniy sido znaczcego sukcesu strefy.

Chiny

Szczeglny model specjalnych stref ekonomicznych stanowi strefy

chiskie. W ich przypadku naley raczej mwi o politycznych ni

0 gospodarczych podstawach powoywania. Strefy stay si wyrazem

stopniowego otwierania si Chin na wpywy z zewntrz. Wyznaczono

im rol swego rodzaju inkubatorw gospodarki rynkowej, w ktrychchiscy przedsibiorcy mieliby uatwiony dostp do nowoczesnych

technologii i form zarzdzania (Khan 1991). Zacht dla zagranicz

nych inwestorw miayby by rnego typu uproszczenia fiskalno-

-finansowe. W efekcie powoano cztery strefy (Shenzen, Zhuhai,

Shantou, Xiamen), ktre jednak ze wzgldu na znaczne ograniczenia

kontaktw z otoczeniem nie speniy pokadanych w nich nadziei.

Pierwotne zaoenie, traktujce strefy jako prb wprowadzenia innego systemu gospodarczego, ograniczyo znacznie ich oddziaywanie

1 przyczynio si do stworzenia swego rodzaju enklaw. Ponadto


28/190


wieloletnia separacja polityczna Chin spowodowaa, e pomimo ogromnych nakadw inwestycyjnych strefy nie speniy wymaga inwestorw, szczeglnie ze wzgldu na niski poziom wyksztacenia zatrud

nianych pracownikw (saba znajomo jzykw obcych) i zacofanietechnologiczne firm chiskich, co w znacznym stopniu ograniczaokontakty regionalne, doprowadzajc do wystpienia zjawiska enklawy.

Indie

Pierwsza indyjska specjalna strefa ekonomiczna powstaa w 1965 r.Strefy stworzono z myl o inwestorach zagranicznych, ktrzy w zamian za lokalizacj zakadu produkcyjnego na ich terenie otrzymywali

prawo do zwolnie z ce, ulgi w podatku dochodowym oraz moliwo korzystania z rozwinitej infrastruktury technicznej. Tylko25% wytwarzanych w strefie towarw mogo by sprzedawane narynku wewntrznym (wyjtek dotyczy m.in. sprztu elektronicznego), reszta musiaa by eksportowana (World Bank 1992).

Prawdziwy boom nastpi w latach 90. w jednej ze stref, nazwanejpniej Elektronie City, w miecie Bangalore. W klimatyzowanych,

wyposaonych w ca potrzebn infrastruktur laboratoriach zagocilinajwaniejsi wiatowi potentaci brany komputerowej: Siemens,Compaq, Texas Instruments, Toshiba, Microsoft i Lotus. Stao si to

podstaw do rozwoju przemysu softwareowego w Indiach.W 1995 r. pracowao w nim 120 tys. osb zapewniajcych swoimprzedsibiorstwom 1,2 mld USD obrotu, w 2/3 pochodzcego z eksportu ich usug (Martin, Schumann 1996).

Sri LankaPo okresie prosperity w latach 50. Sri Lanka, jak wiele innych

krajw rozwijajcych si, zastosowaa elementy systemu socjalistycznego z dominacj sektora pastwowego i ochron wasnego rynku.Doprowadzio to do spadku eksportu i obnienia poziomu ycia ludnoci. Podjte pod koniec lat 70. reformy, wzorowane na innych krajachAzji Poudniowo-Wschodniej, objy rwnie utworzenie specjalnej

strefy ekonomicznej Katunayake w 1978 r. Strefa szybko osignasukces, przycigajc zagraniczne firmy z brany odzieowej. Niemniejjednak dziaalno firm ze strefy przyczynia si, na skutek odpywuwykwalifikowanych pracownikw, do pogorszenia sytuacji przedsi

biorstw dziaajcych poza stref. W efekcie rzd obj przywilejamioferowanymi w strefach cae terytorium kraju (World Bank 1992).

Analizujc przykady dziaania stref w krajach rozwijajcych si,

mona doj do wniosku, e w wielu przypadkach strefy nie speniyw ogle - bd speniy jedynie w niewielkim stopniu - pokadanew nich nadzieje. Na podstawie licznych opracowa mona przeledzi


29/190

AGNIESZKA BAZYDLO, MACIEJ SMTKOWSKI

podstawowe zastrzeenia co do funkcjonowania stref w krajach

rozwijajcych si. Niemniej jednak w niektrych z tych pastw

mona znale przykady bardzo dobrze funkcjonujcych stref.

3.1.7. Gwne saboci

Do gwnych zarzutw stawianych specjalnym strefom ekonomicz

nym, funkcjonujcym w krajach rozwijajcych si, naley generowa

nie problemw spoecznych i ekonomicznych. Problemy spoeczne

zwizane s z niewaciwym traktowaniem pracownikw (niskie

zarobki, ze warunki i dugi czas pracy, brak oson socjalnych).Problemy ekonomiczne wynikaj z braku powiza midzy stref

a gospodark krajow, co prowadzi do powstania efektu enklawy.

W szczeglnoci zwraca si uwag na nastpujce aspekty (ILO 1998):

W strefach przewaaj przemysy pracochonne, wykorzystujce

stosunkowo proste technologie i nie wymagajce wykwalifikowanej

siy roboczej, takie jak odzieowy i obuwniczy, oraz monta czci

elektronicznych. Atrakcyjne zachty inwestycyjne i niskie koszty pracy przycigaj

firmy ze schykowych bran przemysu. Przedsibiorstwa te nie

maj profesjonalnej kadry menederskiej, co odbija si na jakoci

zarzdzania. Poza tym brakuje im odpowiednich rodkw finan

sowych umoliwiajcych prowadzenie szkole dla pracownikw,

stosowanie nowoczesnych technologii i prowadzenie dziaalnoci

badawczo-rozwojowej. Przemysy pracochonne w celu zwikszenia swojej konkurencyjnoci

d do obnienia kosztw pracy, ktre maj gwny udzia w struk

turze kosztowej, a nie do zwikszenia nakadw na rodki trwae.

Tylko niektre pastwa rozwijajce si maj odpowiednie ustawo

dawstwo zapewniajce transfer technologii i know-how oraz na

wizywanie wsppracy z krajowymi przedsibiorstwami.

3.2. Kraje wysoko rozwinite

3.2.1. Cele

W krajach wysoko rozwinitych cele stawiane specjalnym strefom

ekonomicznym dotycz przede wszystkim rozwizywania okrelo

nych problemw regionalnych lub lokalnych. W niektrych przypadkach realizacja tych celw moe mie rwnie znaczny wpyw na

przyspieszenie rozwoju gospodarczego caego pastwa. W przeci-


30/190


wiestwie do krajw rozwijajcych si, z uwagi na wysok podakapitaw zagranicznych, nie istnieje konieczno stymulowaniadodatkowego napywu bezporednich inwestycji zagranicznych za

pomoc specjalnych stref ekonomicznych, chyba e wie si toz rozwojem zaawansowanych technologicznie gazi przemysu bdrozwojem regionw zacofanych lub wymagajcych restrukturyzacji.

3.2.2. Model

W krajach wysoko rozwinitych przy wyborze modelu specjalnej

strefy ekonomicznej du uwag zwraca si na to, eby zminimalizowa ryzyko wystpienia efektu enklawy. Dy si do zintegrowaniafirm dziaajcych w strefie z gospodark krajow. W otoczeniustrefy bardzo czsto prowadzi si szereg dziaa uzupeniajcych,takich jak programy rozwoju infrastruktury regionalnej oraz poprawystanu rodowiska naturalnego, programy szkoleniowe skierowane do

bezrobotnych, tworzy si wsppracujce ze stref inkubatory przed

sibiorczoci i parki technologiczne, a take promuje rozwj turystyki.Poza tym na skutek powstania nowych firm w strefie rozwija sisektor usug w zakresie handlu, obsugi nieruchomoci, porednictwafinansowego itp. Wszystko to moe prowadzi do znacznego przyspieszenia rozwoju danego regionu.

3.2.3. Rodzaje dziaalnoci

Z uwagi na wysokie koszty pracy w krajach wysoko rozwinitychw specjalnych strefach ekonomicznych lokuj si zazwyczaj przemysy kapitao- i wiedzochonne. Jednym z najdynamiczniej rozwijajcych si rodzajw specjalnych stref ekonomicznych s parkitechnologiczne6. Rzecz w tym, e gospodarka w krajach wysokorozwinitych staje si w coraz wikszym zakresie gospodark in

formacyjn. Dowiadczenia wiatowe wskazuj, e w okresie przejcia od fordowskiego do postfordowskiego modelu produkcji parkitechnologiczne mog mie istotne znaczenie dla rozwoju obszarw

6 Przez pojcie parku technologicznego lub naukowego rozumie si najczciejzorganizowany zespl szk wyszych (typu uniwersyteckiego i/lub politechnicz

nego), placwek badawczych, przedsibiorstw reprezentujcych zaawansowane

technologie (high-tech) i rnorakich firm usugowych (gwnie w zakresie doradztwa finansowego, marketingowego i technicznego), ktre to jednostki s skoncent

rowane przestrzennie w celu stworzenia warunkw dla rozwoju szeroko pojtejdziaalnoci innowacyjnej (Kasperkiewicz 1997). 29


31/190


wielkomiejskich, restrukturyzacji starych regionw przemysowych

oraz powstawania nowych przestrzeni przemysowych. Do najbar

dziej znanych przedsiwzi tego typu nale: w USA - Silicon

Valley, Droga 128: Boston, we Francji - poudniowa cz ile-de--France, Sophia Antipolis, Grenoble, Tuluza oraz Montpellier, a tak

e technopolie japoskie i brytyjskie parki naukowe7. Na ich terenie

dziaaj firmy z najnowoczeniejszych bran przemysowych, takich

jak przemys kosmiczny i lotniczy, komputerowy, elektroniczny itp.

3.2.4. Przykady funkcjonowania stref w krajach wysoko rozwinitych

Irlandia

Strefa moe by ustanowiona w celu realizacji okrelonych zada

0 charakterze regionalnym, ktre wynikaj na og z potrzeb restruk

turyzacyjnych regionu. Najlepszym takim przykadem jest strefa

Shannon w Irlandii, ktra jednoczenie staa si pierwowzorem dla

polskiego programu specjalnych stref ekonomicznych.

Lotnisko w Shannon suyo do koca lat 40. jako gwny punktzaopatrzenia w paliwo samolotw migowych pokonujcych Atlan

tyk. Wraz z wprowadzeniem odrzutowcw, mogcych obsugiwa

transatlantyckie linie bez midzyldowa, nadzwyczaj rozronite

lotnisko w Shannon zaczo przeywa kryzys. Szczeglnie duy

problem stanowia perspektywa utraty pracy przez kilka tysicy

pracownikw oraz zaprzepaszczenie wieloletnich wydatkw inwes

tycyjnych na rozwj infrastruktury lotniska. Narodzi si wtedy pomys rozszerzenia sieci sklepw wolnocowych, a take umoliwienia

dziaalnoci produkcyjnej firmom prywatnym. W celu przycignicia

zagranicznych inwestorw do powoanej w 1959 r. wolnej strefy

ekonomicznej uproszczono przepisy, zniesiono podatki i zwolniono

z opat celnych wszystkie wwoone i wywoone towary, pprodukty

1 materiay potrzebne do produkcji eksportowej. Efekty przyszy

szybko i ju w 1962 r. liczba nowych miejsc pracy przekroczyaliczb wczeniej utraconych stanowisk, a w poowie lat 60. ze strefy

pochodzio 30% irlandzkiego eksportu8 (Durski 1991).

7 Szerzej na ten temat pisze Benko, 1993.

8 W 1998 r. w strefie funkcjonowao 120 firm, ktre zatrudniay ponad 7 tys.

pracownikw. Przedsibiorstwa reprezentoway nowoczesne brane, takie jak: tele

komunikacja, ubezpieczenia, produkcja sprztu komputerowego i elektronicznego

oraz medycznego. Znaczna cz produkcji bya sprzedawana za granic, tak enadwyka eksportu nad importem w 1998 roku wyniosa okoo 1 mld USD. Ponadto

rzd Irlandii, dysponujc duymi rezerwami dobrze wykwalifikowanych kadr i wy

korzystujc atwy dostp do rynku europejskiego, ale gwnie przez rozwj strefy,


32/190


W przypadku Irlandii specjalna strefa ekonomiczna w poczeniuz towarzyszcymi jej projektami skutecznie przyczynia si nie tylkodo restrukturyzacji zagroonego recesj regionu, ale te przyniosa

wymierne korzyci caemu krajowi. Ze wzgldu na tak due powodzenie projektu irlandzk stref w Shannon uznaje si za swegorodzaju wzorzec nowoczesnego obszaru uprzywilejowanego9.

Wielka Brytania

Przykadem programu, ktrego gwnym celem bya rewitalizacjastarych terenw przemysowych i stworzenie nowych miejsc pracyw regionach zagroonych strukturalnym bezrobociem, by brytyjski

program powoujcy strefy przedsibiorczoci. W 1981 r. w WielkiejBrytanii utworzono 11 stref przedsibiorczoci, a dwa lata pniejkolejnych 13 stref. Powierzchnia pojedynczej strefy bya niewielkai wynosia od 1 do 9 ha. Strefy zlokalizowano gwnie na zdegradowanych, starych terenach przemysowych, w miejscowociach,w ktrych upadek tradycyjnych gazi przemysu doprowadzi dozaamania gospodarki lokalnej.

Dla inwestorw przygotowano cay pakiet zacht inwestycyjnych,poczynajc od zwolnienia z podatku od nieruchomoci, podatku odspek zarobkowych (Corporation tax) i podatku dochodowego w wysokoci wydatkw na inwestycje w rodki trwae, a koczc nauatwieniach administracyjnych dotyczcych pozwole na budow,rezygnacji z wymogu przedstawienia programu szkole oraz ograniczenia koniecznoci przekazywania szczegowych danych do celw

statystycznych.Program stref przedsibiorczoci by od pocztku monitorowany.W kolejnych latach powstaway raporty opisujce dziaalno stref.Wnioski z nich pynce wykazay, e utworzenie stref przedsibiorczoci nie przynioso zakadanych rezultatw. Co wicej, w raportachsformuowano szereg zarzutw ukazujcych wady programu. Jedenz najwaniejszych zarzutw dotyczy relokacji dziaalnoci przez

przedsibiorstwa. W cigu pierwszych trzech lat dziaania programua 86% firm rozpoczynajcych dziaalno w strefach pochodzia

uruchomi kompleksowy program proinwestycyjny. W jego ramach powstay trzyinstytucje majce spenia funkcj filarw: Industria! Development Authority (IDAIreland), Udaras na Gaeltachta oraz spka zarzdzajca stref w Shannon - ShannonFree Airport Development Company Limited (SFADCO).

9 Strefa w Shannon stanowia m.in. wzr dla pierwszej polskiej specjalnej strefyekonomicznej, utworzonej w 1996 r. - Euro-Park Mielec SSE. Oparcie planu rozwojustrefy na irlandzkich dowiadczeniach wynikao gwnie z tego, e zaoenia jejrozwoju opracowywali irlandzcy specjalici z Shannon Development (wicej natemat tej wsppracy - w rozdziale II). 31


33/190


z tego samego hrabstwa. Pniejsze badania dowiody, e 50% firm

przenioso swoj dziaalno na teren strefy, likwidujc jednoczenie

wczeniejsz dziaalno poza stref. Poza tym tylko pewna cz

nowych miejsc pracy (okoo 25%) powstaa dziki stworzeniu stref.

Badania wykazay, e przedsibiorcy zamierzali stworzy nowe miej

sca pracy nawet bez wsparcia ze strony rzdu. Niekorzystna bya

rwnie struktura prowadzonej dziaalnoci gospodarczej. Nowe miej

sca pracy powstay gwnie w handlu, zwaszcza w sprzeday deta

licznej, a nie w przemyle. Takie miejsca pracy mogy powsta

w dowolnym miejscu danego regionu. Ponadto okazao si, e dla

firm - przy wyborze miejsca lokalizacji - waniejsze byy czynnikinie zwizane z programem. Byy nimi przede wszystkim dostpno

terenu i budynkw oraz chonno lokalnego rynku zbytu. Z zacht

przewidzianych w programie stref przedsibiorczoci jedynie zwol

nienie z podatku od nieruchomoci byo podawane jako przyczyna

podjcia dziaalnoci.

W efekcie poruszono spraw nieefektywnoci programu, wykazu

jc, e te same rodki zainwestowane w inne dziaania przyniosybylepsze rezultaty. Obliczono, e na jedno nowe miejsce pracy, stwo

rzone z publicznych rodkw, wydano okoo 65 tys. USD w cenach

z 1986 r. (Barry, Craig 1992).

USA

W latach 1981-1984 w USA 18 stanw rozpoczo programy

tworzenia stref ekonomicznych. W 1988 r. kolejnych 19 stanw

utworzyo na swoim terenie tego typu uprzywilejowane obszary.Chocia w USA brak jest federalnego programu stref, a poszczeglne

programy stanowe rni si od siebie, przeprowadzone badania

dowiody, i mona dokona pewnych uoglnie i pokusi si o ocen

funkcjonowania stref amerykaskich. Jak wynikao z pocztkowych

analiz, nastpi pewien wzrost inwestycji i zatrudnienia, aczkolwiek

rola ulg i zacht w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych bya

marginalna. Zaobserwowano mniejszy ni w Wielkiej Brytanii efektrelokacji; dotyczy on 30% nowych firm i 15% miejsc pracy.

rde wikszego w porwnaniu ze strefami brytyjskimi sukcesu

w USA upatrywa naley gwnie w tym, i strefy amerykaskie

powstaway na terenach, ktre ju posiaday pewien potencja rozwoju

sektora prywatnego, z koncentracj dziaalnoci handlowej i przemys

owej. Rwnie rodowiska lokalne w USA byy bardziej otwarte na

wspprac z zarzdzajcymi strefami, podczas gdy w Wielkiej Brytanii brakowao powiza prywatno-publicznych wok stref. Kolej

nym czynnikiem powodzenia stref amerykaskich jest lepsza jako


34/190


zarzdzania strefami (aktywne, profesjonalne spki zarzdzajce).Bdw programu brytyjskiego naleaoby rwnie szuka w oglnym

podejciu do idei stref - rzd Wielkiej Brytanii nadmiern wag

przywizywa do czynnikw ekonomicznych (ulg), nie doceniajcjednoczenie innych czynnikw lokalizacyjnych (dostpnoci rynku,infrastruktury i usug, moliwoci kooperacji, niskich kosztw pracyitp.).

3.3. Zarzuty przeciwko strefom

Koncepcja specjalnych stref ekonomicznych jest przedmiotem licznych sporw. Tworzenie obszarw uprzywilejowanych ma szerokiegrono zwolennikw i zaartych przeciwnikw. Pierwsi z nich argumentuj suszno idei tworzenia tego typu obszarw, powoujc si na

przykady lokalnych sukcesw gospodarczych, zwizanych z dziaaniemstref (Shannon, strefy koreaskie, meksykaskie, amerykaskie itd.).Przeciwnicy za zwracaj szczegln uwag na przykady nieskuteczno

ci rzdowych regulacji i interwencji zwizanych z tym instrumentempolityki regionalnej. Przedstawiaj argumenty, wiadczce o tym, e: Strefy nie s efektywnym instrumentem pobudzania nowego roz

woju. Literatura wiatowa sugeruje, e zwolnienia podatkowe nies najistotniejszym czynnikiem wpywajcym na decyzje lokalizacyjne firm. Waniejszymi czynnikami s m.in. rynek zbytu, kwalifikacje pracownikw, rozwinita infrastruktura komunikacyjna,

instytucje otoczenia biznesu. Zachty oferowane przez specjalnestrefy ekonomiczne wpywaj zatem na decyzje tylko niewielkiejczci niezdecydowanych firm. Pozostae i tak wybrayby na prowadzenie dziaalnoci gospodarczej dany region, nawet przy brakuzacht inwestycyjnych w postaci zwolnie podatkowych.

Powstanie specjalnych stref ekonomicznych moe prowadzi dorelokacji dziaalnoci przez firmy ju dziaajce, a nie do tworzenia

nowych podmiotw gospodarczych. Poza tym w przypadku firm,ktre nie prowadziy wczeniej dziaalnoci gospodarczej w danymregionie, moe to prowadzi nawet do ograniczania lub likwidacji

produkcji w innych regionach, tak e efekt dla gospodarki krajowejbdzie zerowy.

Strefy przycigaj raczej due firmy prowadzce dziaalno kapitaochonn, poniewa zwolnienia podatkowe s najatrakcyjniej

sze wanie dla nich. Z uwagi na wpyw na rynek pracy korzystniejsze jest zatem adresowanie programu specjalnych stref ekonomicznych do maych i rednich przedsibiorstw. 33


35/190

AGNIESZKA BAZYDO, MACIEJ SMTKOWSK1

Liczne udogodnienia fmansowo-fiskalne nie sprzyjaj liberalizmowi

gospodarczemu. Zdaniem wielu specjalistw udogodnienia te zak

caj warunki wolnej konkurencji, tym samym ograniczajc moli

wo konkurowania przedsibiorstw nie znajdujcych si w strefachz firmami korzystajcymi z rnego rodzaju ulg i udogodnie.

W efekcie nierwna konkurencja w wielu przypadkach przyczynia

si do upadku przedsibiorstw nie korzystajcych ze zwolnie.

Ze wzgldu na zoono problematyki i ogromny indywidualizm

dziaajcych stref trudno jest jednoznacznie ocenia suszno idei

powoywania specjalnych stref ekonomicznych. Nie zawsze trafne

dopasowanie strefy do specyfiki regionu i zbyt pytkie przeanalizowanie projektu wielokrotnie doprowadzio do niepowodzenia pod

jtych dziaa - jednoczenie jednak istniej przykady pozytywnego

wpywu dziaania strefy. Tak wic ocena opacalnoci stref pozostaje

problemem otwartym, uzalenionym od indywidualnych cech regio

nu, w jakim funkcjonuje, i trafnoci przygotowanego projektu.

4. SPECJALNE STREFY EKO NOM ICZNE W POLSCE

Przemiany ustrojowe, zapocztkowane w Polsce w 1989 r., zmie

niy nie tylko polityczne, ale i gospodarcze oblicze kraju. Podjto

wyzwanie dopasowania struktur spoeczno-gospodarczych do zasad

polityki rynkowej. Efektywno zmian charakteryzowaa si duym

zrnicowaniem przestrzennym. Wiele regionw bez wikszych prze

szkd przystosowao si do nowych warunkw ekonomicznych, jednak w wielu z pozostaych nastpia koncentracja negatywnych skut

kw reform. Spadek produkcji, rosnce bezrobocie oraz wzrost nie

wykorzystanych zasobw produkcyjnych spowodoway znaczne za

chwianie struktury gospodarczej licznych regionw Polski.

Skala problemw wykluczya samodzielne ich rozwizanie przez

wadze lokalne. Koniecznoci staa si pomoc pastwa, ktrej jed

nym z wyrazw bya ustawa z 20 padziernika 1994 r. o specjalnychstrefach ekonomicznych (SSE)10. Wraz z jej uchwaleniem powoano

do ycia cakowicie nowy i obcy polskim realiom twr. Wedug

ustawy pastwo tworzy specjaln stref ekonomiczn w celu ak

tywizacji gospodarczej regionu, gwnie poprzez zaangaowanie

zewntrznych inwestorw strategicznych. Podstawow metod przy

cignicia ich kapitaw i technologii jest preferencyjna polityka

podatkowa dla okrelonych dziedzin dziaalnoci gospodarczej,

34 10 Dz.U. z 1994 r., nr 123, poz. 600 z pn. zm.


36/190


w szczeglnoci tych, ktre gwarantuj optymalne warunki rozwojulokalnego. Pod tym oglnikowym sformuowaniem kryje si podstawowy cel tworzenia polskich stref: walka z pogbiajcym si

strukturalnym bezrobociem i ch zagospodarowania ju istniejcej infrastruktury przemysowej.

Inne przesanki leay u podstaw stworzenia SSE Krakowski ParkTechnologiczny i Mazowieckiej SSE Technopark-Modlin. Przyczynich powoania bya ch wykorzystania zaplecza badawczo-naukowego dwch najwikszych w Polsce miast akademickich w celustworzenia nowoczesnych orodkw przemysowych.

4.1. Uwarunkowania prawne

4.1.1. Krajowe uwarunkowania prawne

Zasady funkcjonowania oraz tryb tworzenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce reguluje ustawa z 20 padziernika 1994 r.

o specjalnych strefach ekonomicznych. W wietle zapisw ustawowych specjalna strefa ekonomiczna to wyodrbniona i niezamieszkanacz terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, na ktrym podmioty gos

podarcze - po uzyskaniu zezwolenia - mog prowadzi dziaalnogospodarcz, a po spenieniu okrelonych wymogw uzyskuj prawodo czciowego lub penego zwolnienia z podatku dochodowego.Powoanie specjalnej strefy ekonomicznej ma suy przyspieszeniu

rozwoju gospodarczego czci terytorium kraju, w szczeglnociprzez realizacj jednego z nastpujcych celw: rozwj okrelonych dziedzin dziaalnoci gospodarczej, rozwj nowych rozwiza technicznych i technologicznych oraz

ich wykorzystanie w gospodarce narodowej, rozwj eksportu, zwikszenie konkurencyjnoci wytwarzanych wyrobw i wiad

czonych usug, zagospodarowanie istniejcego majtku przemysowego i infra

struktury gospodarczej, tworzenie nowych miejsc pracy, zagospodarowanie nie wykorzystanych zasobw naturalnych z za

chowaniem zasad rwnowagi ekologicznej.Takie sformuowanie celw stawianych przed specjalnymi stre

fami ekonomicznymi sugeruje, e powinny one z jednej stronyby instrumentem realizacji polityki przemysowej w zakresie rozwoju okrelonych bran przemysowych, transferu nowoczesnych


37/190


technologii oraz wspierania produkcji proeksportowej, z drugiej zaistotnym instrumentem polityki regionalnej.

Organem administracji rzdowej uprawnionym do tworzenia spec

jalnych stref ekonomicznych jest Rada Ministrw. Na wniosek Mini

stra Gospodarki (sformuowany po konsultacji z wadzami samorzdo

wymi) Rada Ministrw wydaje rozporzdzenie, w ktrym okrela si:

nazw, teren i granice strefy,

zakres przedmiotowy dziaalnoci gospodarczej, ktra moe by

prowadzona na terenie strefy, albo dziedziny dziaalnoci gos

podarczej, ktrych prowadzenie na terenie strefy jest wyczone,

zarzdzajcego stref, okres, na jaki ustanawia si stref,

zwolnienia i preferencje dla podmiotw prowadzcych dziaalno

gospodarcz na terenie strefy.

Do funkcjonowania strefy potrzebne s jeszcze inne akty wykonaw

cze i regulaminy. Nale do nich:

regulamin strefy opracowany przez zarzdzajcego, a zatwierdzany

przez Ministra Gospodarki, zarzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie sposobu przeprowa

dzania, zasad i warunkw przetargw lub rokowa oraz kryteriw

oceny zamierze co do przedsiwzi gospodarczych, ktre maj

by podjte na terenie strefy,

zarzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie powierzenia zarz

dzajcemu udzielania zezwole na prowadzenie dziaalnoci gos

podarczej na terenie strefy11, rozporzdzenie Ministra Gospodarki w sprawie ustanowienia planu

rozwoju strefy.Dla prawidowego funkcjonowania strefy szczeglnie wana jest

rola zarzdzajcego. Zarzdzajcym moe by wycznie spka

akcyjna lub spka z ograniczon odpowiedzialnoci, w ktrej Skarb

Pastwa posiada wikszo gosw oraz jest uprawniony do powo

ywania i odwoywania wikszoci czonkw jej zarzdu i radynadzorczej. Oznacza to, e nawet po przekazaniu zarzdzajcemu

prawa do udzielania zezwole istnieje moliwo ich kontroli - przy

czym konsultacje z Ministerstwem Gospodarki s obligatoryjne

w przypadku inwestycji przekraczajcych 10 min ecu (obecnie: euro).

Ustalanie podmiotw gospodarczych, ktre uzyskaj zezwolenie

na prowadzenie dziaalnoci w specjalnej strefie ekonomicznej, na-11

11 Zarzdzenie o powierzeniu zarzdzajcemu prawa do udzielania zezwole nie

jest obligatoryjne.


38/190


stpuje w drodze przetargu lub rokowa podjtych na podstawiepublicznego zaproszenia. Ponadto inwestor musi speni nastpujcewarunki:

wybrany przez niego przedmiot dziaalnoci gospodarczej musi byzgodny z zapisanym w rozporzdzeniu ustanawiajcym dan stref,

zakres dziaalnoci musi by zgodny z planem rozwoju strefyi musi przyczynia si do realizacji zawartych w nim celw;

ponadto musz istnie odpowiednie warunki do rozpoczcia przezinwestora dziaalnoci12.W praktyce zdarzaj si odmowy udzielenia zezwolenia. Najczs

tszym powodem odrzucenia oferty inwestora jest zagroenie konkurencyjne, jakie dana inwestycja stanowiaby dla przedsibiorstwdziaajcych poza stref.

Gwn zacht do prowadzenia dziaalnoci na terenie strefy szwolnienia podatkowe. Dochody uzyskane z dziaalnoci gospodarczej

prowadzonej na terenie strefy na podstawie zezwolenia s cakowiciezwolnione z podatku dochodowego przez poow okresu, na jaki

zostaa ustanowiona strefa, a w pozostaym okresie - zwolnionew czci nie przekraczajcej 50% tych dochodw. Warunkiem nabycia tego prawa do preferencji podatkowych jest albo zatrudnienieokrelonej liczby pracownikw, albo poniesienie okrelonych nakadw inwestycyjnych (obie wartoci s zapisane w rozporzdzeniuustanawiajcym dan stref). W przypadku podmiotw gospodarczychnie posiadajcych prawa do zwolnie z podatku dochodowego prefe

rencje obejmuj: moliwo zaliczenia wydatkw inwestycyjnych (niedotyczy rodkw trwaych) do kosztw uzyskania przychodu orazmoliwo podwyszenia stawki amortyzacji rodkw trwaych sucych prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej na terenie strefy.

Strefy w Polsce powoano zazwyczaj na okres 20 lat13, przyczym okres cakowitego zwolnienia z podatku dochodowego wynosi10 lat, a przez kolejne 10 przedsibiorca paci jedynie 50% nalenej

Skarbowi Pastwa kwoty. Wyjtek stanowi technoparki, ktrychokres dziaania zosta skrcony do 12 lat i - odpowiednio - okrescakowitego zwolnienia podatkowego wynosi 6 lat. Przy czym

12 Szerzej na temat prawnych aspektw funkcjonowania polskich specjalnychstref ekonomicznych pisze Owczarski 1997.

13 Ju od pocztku powoanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce wzbu

dzao wiele emocji. Szczeglne niezadowolenie z ich utworzenia wyraa UniaEuropejska, ktra w ich funkcjonowaniu widzi podstawy nierwnej konkurencji,tym samym jawnie informujc, e zasady dziaania polskich stref s jedn z pod

stawowych barier przystpienia Polski do struktur europejskich. 37


39/190

wszelkie zwolnienia podatkowe uzalenione s od wielkoci za

inwestowanego kapitau lub liczby nowo utworzonych miejsc pracy.

Progi te ustalane s indywidualnie dla kadej ze stref (w rozpo

rzdzeniach Rady Ministrw o ich ustanowieniu). Wymagania tepreferuj w szczeglnoci due podmioty gospodarcze. Pozostae,

mniejsze firmy, nie speniajce tych wymogw, mog skorzysta

z innego typu preferencji - moliwoci zaliczenia wydatkw inwes

tycyjnych do kosztw uzyskania przychodw, zwolnie z podatkw

lokalnych itp. Ponadto istniej w strefach znaczne uproszczenia

dotyczce otrzymywania zezwole budowlanych (decyzje w tym

Tabela 2. Warunki udzielenia zwolnie podatkowych

w strefach ekonomicznych


i-;-'.-/ '-.::;-:-: i ' - / i V Zwolnienie za inwestycje .4

zatrudnienie (sby)

Mielecka 20 00 100

Katowicka 2000 100

dzka 2 00 0 100

Tarnobrzeska 2 0 0 0 100

Krakowska 20 00 -

Mazowiecka 2 0 0 0 -

Czstochowska 1500 100

Starachowicka 1000 100

Tczewska 1000 100

arnowiecka 1000 100

Kostrzysko-Subicka 1000 50

Legnicka 850 100

Supska 70 0 50

W abrzyska 5 0 0 50

Kam iennogrska 4 0 0 4 0

W armisko-M azurska 350 50

Suwalska 350 40

rdo: Ministerstwo Gospodarki.


40/190


zakresie podejmuje zarzdzajcy stref, a nie kierownik urzdurejonowego) oraz szybsze procedury nabywania nieruchomoci

przez obcokrajowcw.

W wikszoci stref zwolnienia z podatku dochodowego otrzymujesi po zainwestowaniu 2 min euro (6 stref) lub zatrudnieniu 100 osb(9 stref) (tab. 2).

Znaczne obnienie tych progw ma miejsce w przypadku stref:suwalskiej (350 tys. euro lub 40 osb), wabrzyskiej (500 tys. eurolub 50 osb), kostrzysko-subickiej (1 min euro lub 50 osb), supskiej (700 tys. euro i 50 osb) i warmisko-mazurskiej (350 tys. euro

i 50 osb). Spowodowane to byo ich niekorzystn lokalizacj i chciwzbudzenia wikszego zainteresowania nimi wrd maych i rednich

przedsibiorstw.

4.1.2. Midzynarodowe uwarunkowania prawne

Powoywanie specjalnych stref ekonomicznych przez Polsk jest

w pewnym stopniu uwarunkowane umowami midzynarodowymi.Do najwaniejszych aktw prawnych, ktre zobowizuj Polsk dookrelonych dziaa w tym zakresie, nale: Porozumienie ustanawiajce wiatow Organizacj Handlu sporzdzone w Marakeszudnia 15 kwietnia 1994 r. oraz Ukad Europejski ustanawiajcystowarzyszenie midzy Rzeczpospolit Polsk, z jednej strony,a Wsplnotami Europejskimi i ich Pastwami Czonkowskimi z dru

giej strony14.

Uwarunkowania wynikajce z uzgodnieze wiatow Organizacj Handlu (WTO)

W ramach porozumienia ustanawiajcego WTO15 Polska zobowizaa si do przestrzegania przepisw dotyczcych subsydiwi rodkw wyrwnawczych. Specjalne strefy ekonomiczne naley tu

14 Europe Agreement Establishing an Association Between the European Com-munities and Their Member States, Of the One Part, and The Republic of Poland,o f The Other Part. Ukad ten, podpisany 16 grudnia 1991 r. w Brukseli, wszedw ycie 1 lutego 1994 r. po ratyfikowaniu przez Parlament Europejski, parlamentpolski i parlamenty wszystkich krajw czonkowskich Wsplnoty oraz przez Prezydenta Polski (Dz.U. z 1992 r., nr 60, poz. 302; Dz.U. z 1994 r., nr 11, poz. 38 i 39; Dz.U. z 1995r., nr 63, poz. 324 i 326; Dz.U. z 1997 r., nr 104, poz. 662; Dz.U.z 1999 r., nr 30, poz. 288).

15 Porozumienie ustanawiajce wiatow Organizacj Handlu (WTO) -Marakesz,15.04. 1994 r. (Dz.U. z 1995 r., nr 98, poz. 483 i 484; Dz.U. z 1996 r., nr 9, poz. 54, nr 32, poz. 143; Dz.U. z 1998 r., nr 34, poz. 195). 39


41/190


potraktowa przede wszystkim jako subsydia polegajce na zwol

nieniu z podatku dochodowego. W wietle ustale WTO zachodzi

wic konieczno notyfikowania ustanawianych specjalnych stref

ekonomicznych. Istnieje kilka warunkw koniecznych, jakie musispeni dana specjalna strefa ekonomiczna, eby nie zosta uznana

za subsydium podlegajce sankcjom. Warunki te przedstawiaj si

nastpujco (art. 8.2.b.):

1) strefa musi stanowi spjny geograficznie i dokadnie zdefinio

wany obszar (oznacza to, e musi zajmowa zwarty, a nie rozproszony obszar),

2) w ustawie, przepisie lub innym dokumencie oficjalnym muszby wymienione obiektywne i naturalne przyczyny jej powoania

majce charakter trway,

3) spenione musi by ponadto przynajmniej jedno z dwch kryte

riw, tj.:

- produkt krajowy brutto (PKB) per capita na danym obszarze

nie moe przekracza 85% redniej krajowej lub

- stopa bezrobocia musi wynosi co najmniej 110% redniejkrajowej.

Wiele polskich specjalnych stref ekonomicznych nie spenia warun

ku pierwszego (np. katowicka, suwalska, legnicka, dzka, wabrzys

ka, tarnobrzeska), gdy skadaj si z kilku rozproszonych podstref.

Problem ten mona rozwiza przez osobn notyfikacj kadej pod

strefy lub notyfikacj tych podstref jako podmiotw podlegajcych

sankcjom subsydiw specyficznych. Takie subsydia nie s tosamez zakazanymi i mog by przedmiotem postpowania antysubwen-

cyjnego jedynie w przypadku zaistnienia okrelonych warunkw

(Ministerstwo Gospodarki 1997).

Warunki Ukadu Europejskiego

Ukad Europejski w art. 63.1(111) uznaje za niezgodn z nimwszelk pomoc publiczn, ktra znieksztaca lub grozi zniekszta

ceniem konkurencji poprzez faworyzowanie niektrych przedsi

biorstw lub produkcji niektrych wyrobw, o ile pomoc ta moe

mie negatywny wpyw na handel midzy Polsk a Wsplnotami.

Postpowanie sprzeczne z powyszym artykuem oceniane bdzie na

podstawie kryteriw Traktatu Rzymskiego (art. 85, 86 i 92) z 25

marca 1957 r. ustanawiajcego Europejsk Wsplnot Gospodarcz.Zgodnie z jego postanowieniami moliwe s derogacje, ktre

obejmuj:


42/190


pomoc przeznaczon na rozwj gospodarczy tych regionw, w ktrych poziom ycia jest niski lub w ktrych istnieje due bezrobocie;

pomoc przeznaczon na wspieranie okrelonych rodzajw dziaal

noci lub okrelonych regionw, jeeli nie zmieni ona warunkwwymiany.Ponadto od 3 grudnia 1997 r. obowizuje w Unii Europejskiej (na

razie dobrowolny) Kodeks Postpowania Podatkowego. Nieprzestrzeganie go nie powoduje jeszcze sankcji, chocia w najbliszym czasieKomisja Europejska zamierza wprowadzi dyrektyw, ktra wymuszaaby na krajach czonkowskich stosowanie Kodeksu. Pierwsza

klauzula Kodeksu - tzw. klauzula zamroenia - zobowizuje krajeczonkowskie Unii do niewprowadzania nowych regu podatkowych,ktre dawayby specjalne przywileje regionom lub przedsibiorcom.Druga cz Kodeksu - tzw. klauzula powrotu - zobowizuje krajeczonkowskie do odebrania w cigu 5 lat przywilejw, ktre zostay

ju przyznane. Rada Unii Europejskiej w szczeglnie wyjtkowychsytuacjach moe jednak, na uzasadniony wniosek ktrego z krajw

czonkowskich, ktry w cigu 5 lat nie jest w stanie wyc

Documents

Polskie Specjalne Strefy Ekonomiczne Zamierzenia i Efekty