Popüler Kültür Ve Halk Dindarlığı

aysecoban.com.tr

Popler Kltr ve Halk Dindarl

admin

GR

Popler kltr gnmzde kuramsal olmaktan ziyade speklatif

boyutta kalan tartmalar iinde ok sk gemektedir. Gerek

poplerin gerekse kltrn pek ok anlam ihtiva etmesi popler

kltrn tanmlanmasn da gletirmitir. Bununla birlikte popler

kltrle ayn anlamda aktarlan kitle kltr, kltr endstrisi, halk

kltr gibi kavramlar ve st kltr, alt kltr gibi toplumsal

tabakalamalar da iin iine girince bu kavram anlamak ve sosyal

olgu olarak konumlandrmak daha da zor bir hal alr.

Popler kltrn ncelikle ne olmadyla ilgili izahlarla ne olduu

aklanmaya allmaktadr. Popler kltr poplasyonun, halkn

veya niceliksel bir ounluun kltr m, alt kltrle st kltrn

sentezini ifade eden eklektik bir kavram m ya da pek ounun iddia

ettii gibi kitle iletiim aralaryla hakim ideolojinin kltrel

tahakkm mdr? Bu gibi muhtelif sorular zerinden tartmalar

srdrlmtr.

Popler kltrn ne zamandan beri var olduuna dair muhtelif

grler ortaya atlmtr. Bu kltrn ok eskilere dayandn,

hatta klasik eserlerde dahi buna temas edildiini syleyenler olsa da

dier yandan tketim alkanlklarmz pekitirmek zere kapitalist

sistemin rettii yeni smrge unsurlarndan biri olarak ortaya

Popler Kltr ve Halk Dindarl about:reader?url=http://aysecoban.com.tr/populer-kultur-ve-halk-dindarligi/

1 / 53 21.06.2015 00:19

karldn ve gnmzn kltr olduunu syleyenler de vardr.

Popler kltr aratrmalar daha ziyade Frankfurt Okulunun kltr

endstrisi almalaryla hz kazanmtr. Gnmzde tanmsal

adan pek farkllk grlmese de bu okul popler kltr kitle

kltrnn somut hali olarak grmtr, hatta poplerin halkla olan

ilikisi sebebiyle daha olumlu bir anlam katmamas asndan kitle

kltr kavramn kullananlar olmutur, kltrn tek bir merkezden

standart bir ekilde retilip insanlar tek tipletiren yapsna vurgu

yapmak iin de kltr endstrisi kullanlmtr.

Kltrn sosyal tabakayla ilikisi olduu gibi benzer bir iliki dinde

de grlr. Toplumun snfsal yapsnn, farkllklarnn kltre

yansmasna paralel olarak dini tutum ve davranlar da hiyerarik

yaplanmadan nasibini almtr. Alt ve st kltrn farkllklar ortaya

konduktan sonra bunlarn popler kltrn oluumundaki rolleri ele

alnmtr. Benzerlikten yola karak alt ve st din ayrm yapldktan

sonra popler dindarlkta bu tabakalamann etkisinin ne olduuna

deinilmitir.

Popler kltrdeki tanmsal zorluklarn popler dinde de karmza

kt grlecektir. Popler din, halk dininin mi, st dinin mi bir

rndr; yahut bunlarla irtibat nedir, kitle iletiim aralar popler

kltrn yaygnlamasna etki ettii gibi popler dinin

yaygnlamasnda da etkili olmu mudur, popler din bu anlamda

yine kltr endstrisinin bir meta olmu mudur eklindeki sorulara

cevap aradk.

Popler kltrn halka istinaden ele alnmas zerine halk

dindarlyla daha ok etkileiminin olduu grlecektir.

almamzda son olarak halkn dini yaay ekillerinin -halk iin

retilen- popler kltr rnleriyle nasl bir deiim geirdii, bunun


2 / 53 21.06.2015 00:19

toplumu yozlatrd m yahut dinselliine katk m salad

sorgulanmtr.

POPLER KLTR YAKLAIMLARI

Toplumun semboller dnyas olan, insanlara nerede nasl

davranacann iaretlerini vererek onu yeni karlaaca hayata

hazrlayan kltr, insanlara hazr davran kalplar sunar ve

sunulan bu modeller sayesinde insan hayatn kolaylatrr. Sunulan

modeller yenidir ve modeller arasndaki benzerlik insan

karlaaca hayata kar gvensizliini asgariye indirir. Bu benzer

ilikiler insana yaad toplumun ve evrenin kurumlar tarafndan

takdim edilir.[1] Dolaysyla, kltr, bir sosyolojik tanm olarak

hayatn tmn kapsar. Bir dnemin kltr demek o dnemin

yaay biiminin maddi manevi oluumlara baklarak nasl

anlalabildii, nasl anlatlabildii demektir.[2]

Kltrn kapsamnn genilii ve tanmlanmasnn zorluu son

zamanlarda daha sk tartlmaya balayan popler kltrn de

kuramsal ve tarihsel olarak tam bir tanmnn yaplmasn mmkn

klmamaktadr. Hatta Veysel Batmaz kltrn sosyolojik olarak

tanmsal bir soyutlama olduunu ifade ederek popler kltr iinde

hibir anlamnn olmadn vurgulamaktadr.[3] Saysz kltr

tanm gibi saysz popler kltr tanmyla da karlamaktayz.

yle ki popler kltre birbirine taban tabana zt anlamlar ykleyen

de olmutur. Bazlar popler kltre olumlu yaklarken, bazlar da

onu zellikle ideolojik ilevi dorultusunda kesinlikle mcadele

edilmesi gereken bir olgu olarak grmtr.

Hayatn tamamna amil kltrn de alt dallar var. Bunlar; temel

ayrm olarak ele alndnda yksek kltr ve halk kltrdr.

Popler kltr daha ziyade bu ikisinin arasndaki bir kltr olarak ele


3 / 53 21.06.2015 00:19

alnmtr. Aralarndaki fark ou zaman gz ard edilmitir ya biri

dierinin iinde yahut tekisine muhalif olarak ele alnmtr; fakat

bunlarn dnda da yaklamlar olmutur.

ncelikle halk kltr, st kltr ve popler kltr arasndaki fark

nedir, yahut bunlar arasnda gerekten bir fark var mdr, hepsi i ie

gemi bir halde mi toplumda kendisini bir yaay biimi olarak

hissettirirler eklindeki sorulara cevap vermek gerekir. Ahmet Oktay,

Batmaz takip ederek bu kltr biiminin farkllklarn maddeler

halinde vurguluyor: Folk kltrnn biimi basittir, her trl duyu ya

da gelenek araclyla dorudan aktarlabilen ya da iletilebilen

yapdadr, anonimdir, iinden kt grubun deer yarglarn ierir

ve iletir, rn tketiciye dnktr, genellikle herkes iin paraszdr.

Ona gre popler kltr ise; biim olarak orta karmaklktadr,

aktarm ya da iletimi, ortam ve teknoloji olarak dolayldr, bilinen bir

kayna ya da reticisi vardr, kltrel deerleri ve gelenekleri, yeni

formller biiminde yanstr, rn tketiciye dnktr, olduka ucuza

fakat parayla elde edilir. st kltre gelince, karmak bir biimdedir

ve beenilmesinin ltleri vardr, tketicileri yksek eitimli

kiilerdir, bu yzden iletilebilme arac, yaptn kendisidir, bilinen ve

nl bir reticisi vardr, ilk deerlendirilmesi yine yksek beeni

sahibi gruplar ya da eletirmen topluluunca yaplr. Ekoller ve

kk topluluklar oluur, rn reticisinin yaratm sreciyle

oluturduu bir dnsel ve sanatsal abayla ortaya kmtr;

ancak bu abay gstereceklere dnktr, rn pahal ve

deerlidir.[4]

Olumsuz yaklamlar popler kltr halk kltr ve yksek kltrle

karlatrarak tanmlar. Kltrn metaa dntrldn, bunu

tketenlerin gereklerden uzaklatrldn, toplumun bu yolla

uyuturulduunu, elenceyi ihtiya haline getirdiklerini, kltr

ykseltmek yerine kltrel seviyeyi drdn iddia ederler.


4 / 53 21.06.2015 00:19

Sekin bak asyla ii snfnn aslnda eitsizlik sonucu deil de

doal bir farkla olutuunu, kitle kltrnn ii snfyla

zdeletiini ve sekin kltre zarar verdiini sylerler. Dolaysyla

popler kltr yksek kltrn karsnda konumlandrlarak

eletirilir.

Olumsuz yaklam benimseyenler ticarilemi kitle kltr

rnlerinin yaygnlamasyla kitle kltr ile sekin kltr arasnda

farkn ortadan kaldrldn, bu durumda kitle kltrnn dzeyi

ykselmese bile sekin kltrn dzeyinin dtn belirtirler.

Kitle kltrnn zellikle popler elence formlaryla toplumda

ahlaki zaaflar oluturduunu, bilhassa genleri etkisi altna

almasyla onlar asosyalletirdiini, deerlerinin altn oyduunu,

duyarllklarn yok ettiini de kabul ederler. Onlara gre ii snf

kendi kltrnn aktif reticisi konumundayken popler kltrle

sadece pasif bir tketiciye indirgenmitir.

Olumsuz yaklamda en ok sz edilen Frankfurt Okulu

dnrleridir. Adorno, Horkheimer ve Marcuse kapitalizm ncesi

toplumlarda ok az bo zaman olduunu ve ii snfnn olmadn

belirtirler. Kapitalizm sonras kitlesel olarak retilen mallarn kitlesel

olarak tketimini salayan bo zaman ortaya kmtr. Bylece ii

snf bo zamanlarnda kitle iletiim aralarnn ieriklerini tketerek

al verie ynelmektedir. Bu yntemleri kullanarak oluturulan kitle

kltr bu dnrlere gre hegemonya ve smrnn bir baka

biimi olarak karmza kyor. Dier yandan sermayenin popler

kltr ve grsel iletiim biimine brnerek genlik piyasasnn

derinlerine szp ocuklar hatta bebekleri dahi hayranlara

dntrp tketici halkn bir paras haline getirdii ve tketicilikte

ya snrlarnn iyice geriye ekilmesine sebep olduu eletirisi

getirilmitir ve son olarak olumsuz yaklamda halk Stuart Halln

tanmlad gibi Kendilerine sunulan eyin, ada bir uyuturucu


5 / 53 21.06.2015 00:19

olduunun farkna bile varamayan kltrel ahmaklar olarak

grlmtr.

Olumlu yaklaanlarsa popler kltrn daha ok seenek

sunduunu, kitle iletiim aralaryla insanlar bilgilendirdiini, bir

nevi uzaktan eitim imkan sunduunu, ucuz elence ile ihtiyac

karladn, toplumsal ve siyasi olaylara kar farkndalk

oluturduunu, yksek kltrn poplerleerek herkesin tketimine

imkan verdiini, yksek kltre meydan okuduunu, eletirenlerin

iddia ettikleri gibi kitle iletiim aralaryla insanlar

pasifletirmediini, medya ieriklerinin izleyicilerce farkl ekillerde

okunduunu sylemilerdir yani popler kltr, film, televizyon ve

kayt endstrisi tarafndan retilen yapmack, sahte popler

kltrden farkl olarak tanmlanmtr.

Olumsuz yaklamda popler kltr kitle kltr ile zdeleirken,

olumlu yaklamda farkllamtr ve sre iinde geleneksel folk

kltrnn ada bir deikeni olarak kabul edilmitir. Popler

kltr olumlu yaklamda insanlarn dnce ve duygularnn, kltr

endstrisi szgecinden gemeden kendilerine geri dnd;

halkn kendisini dorudan ifade edecei bir alan olarak

grlmtr.

zetle, eletirel yaklaanlara gre popler kltr kltrel eitlilii

yok edip standart rnler sunarak tek dzeliin ticaretini yapyor ve

i d zaman da ticaret konusu haline getiriyor. Bo zaman

kronikletirdii gibi ahlaki yozlamann da msebbibi oluyor.

Egemen snf popler kltr vastasyla alan snf ynlendiriyor

ve ark devaml iler hale getiriyor. Olumlu yaklaanlarsa

oulculuk ve demokrasi balamnda deerlendiriyorlar; ancak

popler kltre olumlu bakanlarn says olumsuz bakanlara oranla

daha dk miktarda kalyor.[5]


6 / 53 21.06.2015 00:19

Olumlu ve olumsuz yaklamlar saydktan sonra yle diyebiliriz ki;

meseleyi postmodern bak asyla ele alanlar kitle iletiim

aralarnn lgnca genileyip popler kltr yaymasnn

douraca sonular tamamen olumlu grmedikleri gibi tamamen

olumsuz da grmemektedirler. rnein, nc dnyann da global

medyay kullanmak konusunda en az eski smrgeci gler kadar

baarl olduunu vurgularlar. Bilin endstrisinin son on ylda gze

arpan bir ekilde deitiini kabul etmekle beraber, onlarn

izleyicilerinin beklenti ve bak asnn da deitiini ifade edip

popler kltre tamamen olumlayc yahut olumsuzlayc bakmamak

gerektiini belirtirler.[6] Geriye dn mmkn deil artk.

Tastamam gerek olan imgeler zerinde mhlanp kalm kitleler

iin, dolaysz ve zahmete girmeye deer bir yolla siyasallaan bir

temsil moduna geri dnmenin artk imkan yok. Postmodern bir

dnyada yaarken, olumlu ve olumsuz imgeler hakknda kesin bir

ekilde konumak da mmkn deildir. Ama bunun sosyal olann ve

anlamn sonu, dolaysyla da yeni bir nihilizmin balangc olarak

grlmesine de gerek yoktur. Sosyal ara, btn anlamlarn

harekete geirilmesinden sorumludur. Dinleyiciler ya da seyirciler,

bakanlar ya da kullananlar, safdil ynlar deillerdir. Medya etki

alann genilettike, tebaasnn onun zerindeki eletirici denetimi

ve kullanm da artacaktr.[7]

Popler kltr rnlerinin egemen snfn kartnda yer alan

snflarn iinde retilmi olsalar bile aldanmc karakter

tadklarndan ve dile getirdikleri toplumsal/bireysel beklentiler halk

kesimlerinin gndelik pratikleri iinde ve hegemonik kltr

balamnda retildiinden gerekliin grlmesini engelledii

sylenir. Olumlu bakanlar bu rnlerin zaman zaman

uyumlandrlm ieriklerinde gereklie ilikin doru sezgiler ortaya

koyabileceini ve baml snflarn kendiliinden muhalefetini

baaraca bir alan oluturabileceini dnrler. Snfl


7 / 53 21.06.2015 00:19

toplumlarda kltr egemen snfa gre belirleniyor olsa bile

smrlen ve ynetilen kesimler yine de kendi umut ve fkelerini

dile getiren rnler verebilirler ve bu rnleri hem popler kltre

hem de st kltre de szdrabilirler denilmektedir.[8]

Popler kltre kar ihtiyatl tutum sergileyen nsal Oskay yle

demektedir: Popler kltr, retiminin de tketiminin de denetimi

geni kitlelerin dndaki endstrilerin ve toplumsal egemenlik

odaklarnn elinde olduundan, bugn iin, ncelikle olumsuz

yanlar ok iyi incelenmesi gereken bir olgu. Ama maddi temelleri

kalmam olan folk kltrne dnlemeyeceine, sekinci kltr

ise, bu kltr tarih boyunca birbirlerinin yerine geen egemen

kesimleri birbirinin kltrel mirass kldndan umut

balanamayacana gre, popler kltr evrimletirecek bireylere

erimek iin yol gsterici, evklendirici baat kltrn elikilerini

gzler nne serebilecek bir silkelenme ve toparlanma dnemi

kltrne dntrmek gerekiyor. Bunun belirli snrllklar var fakat

olanaklar da var. Hegemonik ideolojinin hibir zaman mutlak bir i

tutarll olmad dnlecek olursa, hegemonik ideolojinin kendi

iindeki elikilerinden yola karak bile nemli evrimletirmeler

salanabilir.[9]

Popler kltr ortak bir ekilde halkn kltrnn iini farkl bir

ierik ile doldurma abasyla tanmlayan fakat ierii konusunda

farkllaan iki eilim vardr. Birincisi halkn, atalarnn

mcadelelerinden bir eyler renebilmeleri amacyla, radikal ve

ilerlemeci bir gemi popler kltr yaratmak zerine veya kltrn

kendilerine ait olduunu kabul ettirecek ekilde, halk yce kltr

taraftarlar olarak oluturmak zerine younlamtr, yani bu ilk

eilimde gemite halkn oluumuna katkda bulunmu olduu

deerleri yeniden canlandrp bugn onlarn bozulmasna neden

olan glerin karsna getirilmektedir. kinci eilimde ise halk kendi


8 / 53 21.06.2015 00:19

kltrlerini burjuva geleneinin gerek kltr ile deitirmesi iin

srekli olarak ynlendirilmektedir. Her iki eilim de ortak olarak halk

st kapal bir biimde ii snf ile zdeletirmektedir. Bunun

sonucu olarak da bu yaklam biimlerinde popler kltr evreninde

yaanan gerilimlerin ve atmalarn, yalnzca ii snfnn kltr

ve burjuva ideolojisi arasndaki tek bir elikiye indirgenmesiyle

karlayoruz.[10]

Popler Kltr Tanmlar

Veysel Batmaz popler kltr gndelik hayatn kltr olarak

tanmlyor. Kentin yapsna gre farkllk arz edeceini, pozitif ya da

negatif olma zelliinin buna bal olduunu aktarrken popler

kltrn belli bir katmannn olmadn da vurguluyor; fakat sekin

ve halk kltrnn elerini kullanabileceini de ekliyor. Ayrca kitle

iletiim aralarnn sadece popler kltre yer verdiini syleyenlere

karlk onun her kltre de yer verebileceini, poplerin

anlalmas kouluyla popler kltrn de anlalabileceini ifade

ediyor. Popler kelimesinin etimolojisi, populace, poplasyon,

public, publication, pub, people gibi kkensel akrabalklara dayanr.

Hatta, e anlam olarak common, demos, demokrasi gibi szcklerle

de ilikilendirilebilir bir anlamsal baa sahiptir. Latince ile Eski

Yunanca asndan farkllaan, ngilizcede kullanlan bu kelimelerin

hepsi, halk, yaygnlk, ortaklaacalk, kamu, demokrasi gibi Trke

karlklara da sahiptir. Popler kltr bu nedenle, halktr,

demokrasidir, ortak ve yaygn eylem ve beenilerdir; ama en

nemlisi, popler kltr kent olan yerleim yerinin kltrdr.

Kent eer demokratikse, o da demokratiktir; kitlesel retim varsa

kentte o da kitle kltrdr. zgrlemeci bir kentsel yapda, o da

zgrln kltr olur. Eski Yunan Atinasnda da vardr; New

Yorkda da. Halkn etkinlii kadar eletireldir; edilginlii kadar kabul


9 / 53 21.06.2015 00:19

edicidir. Yani, bir taraf deil; bir olgudur. Bazen bir endstridir;

bazen bir estetik tekliktir. Ama yaygnsa (poplasyonlara yaylmsa)

poplerdir. Sekin ve folk kltrlerinin aksine, popler kltrn

sosyolojik bir katmana dayanmas sz konusu deildir. Yani, popler

diye sosyolojide bir katman yoktur. Yani, halkn iinde, stnde veya

altnda bir kltr deildir. Gndelik hayatn kltrdr. Popler

kltrn iinde var olduu aralar ve etkinliklere gre yaps

belirlenir. Nasl, folk kltr ve sekin kltr ayr ayr ve farkl

katmanlarn beenileriyle olumu yaam tarzlarysa ve deiik

aralarla yaratlyorlarsa, popler kltr de kent iindeki yaygn ve

birbirlerini tanmayan katmanlarn gndelik kltrdr. Bu nedenle,

sekin kltr elerini de kullanr, folk elerini de. rnein,

televizyon bir iletiim aracdr; kendi bana teknolojik bir olgudur.

Televizyonun ierii popler de olabilir, sekin de, folk da ama

televizyonu poplasyonun ok byk bir ounluu izler. Sekini de

izler, folku da. Televizyonla, opera da izlenir; Orhan Abi dezleyen

herkese etkisi ayn olur; tpk popler kltr gibi. Bu etki, toplumu

orta yola sokmaktr. Popler kltr anlamak ve saptamak,

poplasyonu anlamak ve saptamaktr.[11] Toplumsal sistemin

yapsyla kltrel ballklar arasnda karlkl ilikiler de vardr;

fakat kat bir ekilde saptayc deillerdir.[12]

Popler kltr diye bir sosyolojik olgunun olmadn ifade eden

Batmaz, popler kltr yaygn ideolojinin cisimlemi hali olarak

gryor ve popler kltrn ideoloji ile ilikisini kuran Batmaz,

Cumhuriyet Dneminin popler kltrnn de Atatrk olduunu

sylyor.[13]

Popler kltr, halk ve popler kavramlarnn politik retimi iin

savalacak temel alanlardan birisi olduu iin bu terimler

balamnda tam anlamyla tanmlanamayan, yaps ve kuruluu her

zaman deiken nitelikli soyut bir alan olarak deerlendirilebilir;


10 / 53 21.06.2015 00:19

nk halk kavram Stuart Hallun belirttii gibi bir hayli

sorunludur.[14]Ama popler kltr ne tamamen halkn ne de halk

iin olarak alrsak daha salkl sonularn elde edilecei de

vurgulanmtr. Popler kltr toplumsal yap ve ilikiler, zellikle

g ilikileri biiminde ele almamz gerekir[15] diyenler olduu gibi

onu halkn kendiliinden rettii bir kltr biimi olarak tanmlayan,

bu haliyle olumlayanlar da vardr.

Blent Somay da popler kltr zetle ehirli kltr olduunu

belirtiyor. Gnmzde klasik olarak adlandrlan ve yksek sanat

mertebesine karlan eserlerin kendi zamanlarnda hi de yle

olmadn, onlarn Ortaa Avrupasnda daima hakim snfn

kltrnden ayr duran ehir kltrne ait rnekler olduunu

sylyor. Ona gre ehir kltr, hakim snf kltrnden olduu

kadar, halk kltr dediimiz eyden de farkl. Ayn zamanda ehir

kltr bir yandan eski Yunann polis kltrnn ya da imparatorluk

metropolnn kltrnn hakim snf zelliklerini tarken, bir

yandan da ortaa ehirlerinin kk burjuva zelliklerini de

bnyesinde barndrdndan daima iki deerli bir yapya sahiptir.

ehir kltrne yani baka bir deyile popler kltre, iinde

devrimci ve banal olan, sradan ve avangart olan, yerel ve evrensel

olan ayn anda barndran, esas olarak ezilen snflara ait, ancak bir

zamanlarn kltrel merkezlerinin ve imparatorluk metropollerinin

kstah ve evrenselci edasn da tayan bir kltr deniliyor. Bu

kltr, ortaa boyunca ehir dna, soylu malikanelerine, ya da

ehre fakat ayak takmnn ulaamayaca saraylara yerleen

hakim snf kltrne olduu kadar, tmyle krsal alanda kalan,

yerel ve szl karakterinden, geleneksel formlarndan hi

vazgemeyen halk kltrne de uzaktr.

Fiskeye gre ise popler kltr bir yandan endstrilemitir, kendi

ekonomi karlarnn ardndan giden kar peindeki bir endstri


11 / 53 21.06.2015 00:19

tarafndan retilir datlr dier yandan da halkndr ve halkn ilgisi

sz edilen endstrinin ilgisi deildir. Fiske, popler kltr tketim

olarak grmemektedir, toplumsal sistem iinde anlamlar ve zevklerin

aktif bir ekilde yaplmas ve datlmas olarak kabul etmektedir.

Kltr aktif, yaayan bir sre olduundan endstrilemi olsa bile

satn alma ilemleriyle aklanamaz demektedir. Dolaysyla

dardan empoze edilemez, iten geliir. Halk da yabanclam,

aldatlanlar topluluu olarak grlemez. Fiske, kltr endstrisinin

yaygn kabul gren tanmlarna muhalif olarak, onun yalnzca

halklarn kendi popler kltrlerini srekli retme srecinde

kullanmas ve reddetmesi iin kltrel kaynaklar repertuar rettiini

syler.[16]

Popler kltr ikili yapda tanmlayan pek ok kii sz konusudur.

Kltrel snf mcadelelerine, ideolojiye, retim biimlerinin

deiimine balanarak aklanmtr, ancak iin iine popler

kltrn ne zaman, nasl olutuu sorular da girince daha girift bir

hal alyor. Biri popler kltrn varln bugnn kltr olarak

deerlendirirken, bir dieri de tarih boyunca toplumun doas gerei

hep var olagelmi bir olgu olarak ele alyor. Tabii burada popler

kltrn, halk kltr, kitle kltr, ehir kltr yahut bunlar

arasnda her kltrle etkileim yaayan melez bir kltr olarak m

ele alnd nemli; nk yaklam farkll teekkl sreci

deerlendirmelerini de farkl klmaktadr.

Frankfurt Okulunun kitle endstrisi olarak ele ald ve onun

metalatrd rnler olarak deerlendirdii popler kltr,

Mattelarte gre ise egemenlik kart bir mcadele anlamnda

olumlu yaklam iinde barndrr. Dolaysyla bu kltr kendi

bana var olamaz. Egemen kltre kartlk sreci iinde oluur ve

tanmlanabilir.[17]


12 / 53 21.06.2015 00:19

Kitle Kltr

Sanayi devriminden sonra kapitalist retim tarz hakim olunca

toplumsal i blm artt, tarm yerine sanayi ve ticaret egemen

olunca krsal alandan kentlere gler balad, buna bal olarak da

kitle iletiim teknolojileri ve kitle iletiimi de artmtr. Bu sebepten

kitle ve kitle kltr de sanayi devrimiyle birlikte tartlmaya

balamtr. 19.yzylda kitleye olumsuz bir anlam veriliyordu.

Sekinler asndan kitle cahil, itaatsiz, iddete meyyal insanlarn

oluturduu kalabalklar ifade ediyordu. Sosyalist dnce ise ii

snfnn g ve dayanmasn ifade ettii kabulyle kitleye olumlu

anlam verdiler. Aristokrasi yklp burjuvazinin gelmesiyle iktidar ve

kaynaklar zerindeki mcadele kltrel alanda da gerekleti. Artk

sanatlar geimlerini salamak iin toplumsal, siyasi ve estetik

adan kendileriyle ortak yn olmayan tketici kitlesi iin kltrel

rnler retmeye baladlar. 19. Yzyl boyunca da popler kltrn

tketici kitlesi bymtr. O zamandan sonra sekinler kitle

kltrnn olumsuz sonular zerinde durmulardr. nsann

alglamasn, ifadesini, duyarlln ve btn alanlarn

arptacan, bozacan ve seeneklerini yok ederek anlaml grup

yaamn ortadan kaldracan ifade etmilerdir. zetle 19. yzylda

sanayi devriminin rnleri ve insanlar kitleletirmesi gereinden

dolay kalabalklar aalamak iin kitle kavram icat edilmitir.[18]

Kitle kltr sanayileme sonrasnda retim, datm ve tketim

dnm sebebiyle oluan kitleleme hareketinin bir neticesidir.

Bu srete yalnzca maddi retim ve tketim sz konusu olmamtr,

kltrel ve iletiimsel ierikler de retilmi, datm ve tketimi de

gerekletirilmitir. Kitle kltrnn retimine egemen gler karar

verip onu kitle iletiim aralar vastasyla topluma yaymlardr.

Farkl yaam ve dnceye sahip olanlar bu ekilde ortak bir

dnce ve pratikler etrafnda birletirilmitir. Kitle kltrnn


13 / 53 21.06.2015 00:19

sunduu popler kltr rnlerine ihtiya duyulduu, hayat

standardnn ykselmesinin onlarla gerekleecei ortak kanaati gibi

birtakm ortak ynelimler olumutur. Kitle kltr seri olarak retilir

ve standarttr. Kitle kltr, kltr de meta haline getirmi ve

kapitalist ticaret kurallarna gre ona yn vermitir. Bu balamda

Marksn kullanm deeri ve deiim deeri popler kltr

rnlerinde grlmektedir. Popler kltr onu tketenlerce kullanm

deerine sahipken onu reten egemen gler asndan da deiim

deerine sahiptir; fakat bu kullanm deeri, yle olduuna

inandrlan, halkn ihtiya olarak kabul ettii aslnda hazza hitap

eden bir deerdir.

Kitle kltrnn tketimi kolay olduu gibi kitlelere ulam da

kolaydr. Tketim kltrne baml hale gelen kitleler kendi nesnel

koullarnn gerekliinden uzaklarlar ve pragmatist ve bireyci bir

dnya grne sahip olurlar. Bu ekle getirilen toplum

ynlatrlm, tketime daha elverili hale getirilmi olur.

Kitle kltr ile popler kltr ou zaman birbirinin yerine

kullanlmtr. Popler kltr, kitle kltrnn bir paras kabul

edilebilir. Popler kltr, kitle kltr rnlerinin en popler

olanlarn ve geni kitleler tarafndan tketilen formlarn ifade eder.

Popler kltr, kitle kltrnn somut halidir. Kitle kltrn halk

oluturmaz, kltr endstrileri oluturur; fakat folk kltrn

kitleselletirerek onu hammadde olarak kullanr.

Popler kltr, egemen ideoloji tarafndan zmlenebilir eler tar,

hatta ona uyumlanyor olduu durumlarda bile smrlen ve

baml konumdaki kesimlerin bireylerinin somut ve gerek

olgularndan da izler tar; fakat kitle kltr yneten ve ynetileni,

varlkl ile yoksulu, zgr olan ile zgr olmayan, mutsuz insan ile

onu mutsuz klan to Halk kltr kendiliinden oluup gelenekler


14 / 53 21.06.2015 00:19

erevesinde toplumun organik yaamndan kaynaklanrken

popler kltr hegemonya tarafndan yapay ekilde pazarda

satlmak iin retilir. Popler kltr sekin kltrden de farkldr. Her

ne kadar sekin kltr halk kltr gibi kendiliinden olumasa da

kitle kltrnden ok farkldr. Bilinen bir sanat tarafndan, sekin

insanlar iin retilirken kitle kltr herkes iin basit, yoz bir ekilde

retilir ve ynlar tarafndan tketilebilir hazlar retmeyi amalar.

Popler kltr rnlerini retenler bellidir ve herkes tarafndan

bilinir. Popler kltr rnlerini tketmek iin para gerekir ve hedef

kitlesi herkestir. Bu da kapitalist sistemin nemli bir unsuru

olduunun gstergesidir. nsanlarn dncelerinin biimlendirilerek

toplumsal gruplarn ve snflarn birbirlerine kar tutumlarnn

oluumunda da popler kltr rnleri nemli bir ilevi yerine getirir.

zetle popler kltr hegemonya balamnda tanmlandnda,

stte sekin kltrle altta halk kltrnn arasnda yer alan gndelik

yaamn szl ve grsel olarak yeniden retilmesini salayan bir

kitle kltr trdr.[19]

Frankfurt Okulu ve Kltr Endstrisi

Frankfurt okulunun kitle kltr konusunda alan dnrleri Max

Horkeimer, Theodor Adorno ve Herbert Marcusedir. Okulun yeleri

1933 ylnca Almanyada Hitlerin iktidara gelmesi ve faizm

tehlikesi yznden Kuzey Amerikaya g etmilerdir. Okulun kltr

endstrileri ve kitle kltrne ynelik almalar aslnda okulun

Amerikadaki srgn dneminde yapm olduklar gzlem ve

tecrbelere dayanr.

Bu okul, kapitalist toplumlarda iletiim ve kltrn nemini grm

ve bu durumu aklamak zere kltrel aratrmalar yapmtr.

Srgn dnemlerinde kitle iletiim aralarnn toplumdaki merkezi


15 / 53 21.06.2015 00:19

rolne ve tketim kltr yaratma konusundaki etkilerine tank olan

dnrler, bu dnemde ii snfnn kapitalist yaam kouluna

uyum salayp Marksn devrimci potansiyelini yitirmi olduklarn ve

sosyalizm lksnden vazgeip siyasal olarak dzeni tehdit

etmeyen sosyal demokrasiye ve sendikalizme yneldiklerini

grmlerdir.

Okul yeleri kitle kltr rnlerinin ticari karla retildiini

vurgulam, medyann da elence ve tketim araclyla toplumu

egemen glerin istei dorultusunda biimlendirdiini, kitle iletiim

aralarnn propaganda amal, toplumun rzasn kazanmak iin,

kullanld sonucuna ulamlardr.

Frankfurt Okulu dnrleri, iinde yaanlan tarihsel ve toplumsal

gelimelerin insanlar zgrletirmek yerine onu daha ok sistem

bamls haline getirdiini, kleletirdiini dnrler. Kltr

endstrisi ve kitle kltr kavramlarn gelitirme nedenleri de kltr

alanndaki gelimeleri analiz etmek ve eletirmektir.

Bat Avrupa lkelerinde sosyalist devrimler baarsz olurken, faizm

ykselmi ve liberal burjuva sistemi istikrar kazanmtr. Hem

Almanyada faizm deneyimini yaayan hem de Amerikada burjuva

demokrasisini ve tketim kltrne ahit olan Frankfurt dnrleri

bu durumun yalnzca ekonomik faktrlere bal olmadn kltrel

faktrlerin de nemli olduuna dikkat ekmilerdir.

Dier yandan kltrn kitleletirici zelliine vurgu yaparak kltr ve

ideoloji eletirilerinde bulunmulardr. Sosyalizmin yenilmesi ve

faizmin zafer kazanmasnda kltrn rol ve nemini

incelemilerdir. Popler kltr yahut kitle kltrnden daha ziyade

kltr endstrisi kavramn kullanmalarna gelince onun da

gerekesi, kltrn halktan/kitlelerden kaynaklanmad, halk ya da


16 / 53 21.06.2015 00:19

kitlelerin bu kltr retmedii, kltr endstrileri tarafndan retilip

halka empoze edildii vurgusunu yapmaktr. Dier kullanmlarla

daha olumlu bir anlam artrdn dnmlerdir.

Kltr endstrileri eletirisi aslnda kapitalist ideoloji eletirisidir.

Kltr endstriletirilerek ikna ve hegemonya arac haline getiriliyor,

faist ideoloji dorultusunda toplumsal uyum salanyor, ii snf

da pasifletirilerek tketiciye indirgeniyor ve kltr endstrisinde

kltr eletirelliini kaybederek boyun eme aracnn ta kendisi

oluyor. Kltr endstrisi standart rnleriyle tketenlerin duygu ve

dnce dnyalarn da standart hale getirip sradan, ilevsiz klyor.

Frankfurt Okuluna eletiriler de gelmitir. Kar kltr ve direnie

yer vermemeleri, toplumun tamamen kltr endstrisiyle belirlenmi

olduunu belirtmeleri, almalarnda tarihsel ve ampirik ynn

eksik olmas ve kltr endstrisinin egemenliin korunmasndaki

roln abarttklar konusunda eletirilmitir.[20] Okul, ekonomiyi ve

siyaseti tek bana nasl belirleyici feti haline getirmemise; kltr

alann da, toplumda ayr ve bal bana bir alan olarak grmeme

konusunda zen gstermeye almtr. Okulun yaklam,

ekonomik retim ilikilerinden yoksun olabilir. Ayrca, snfsal

farkllklar gz nne almam ve bunun yerine kltr endstrisi

kavram zerinde younlam da olabilir. Ancak, bu durum,

Frankfurt Okulunun yllar ncesinde kavramsallatrdklar kltr

endstrisi eletirilerinin gnmzdeki geerliliine glge

drmemektedir.[21]

DN VE DNDARLIK

Dindarlk mefhumunun anlalmas ncelikle dindarln kayna

olan din kavramnn etraflca bilinmesine baldr. Hi kukusuz

dinin muhtelif pek ok tanm yaplmtr, bunlardan nemli


17 / 53 21.06.2015 00:19

olanlarnn zerinde duracaz ve buna gre dindarln nasl

ekillendiinden bahsedeceiz.

Din, deyn kknden mastar olup szlkte ceza, mkafat, itaat,

adet, hesap, eriat, saltanat, mlkiyet, hkm gibi anlamlar

tamaktadr. Din, insann kutsal sayd eylerle ilikisi; inanlar,

davranlar ve sosyal hayatn muayyen artlarna gre oluturulmu

kurumlar sistemi; kutsaln tecrbesi; kendisinde metafizik bir

boyutun da telakki edildii ayn zamanda sosyal bir olgu eklinde

tarif edilebilir. Ayn zamanda din, varolu konusunda genel

mahiyette kavramlar dile getiren ve insanlarda gl, derin ve kalc

motivasyonlar ve ruhi eilimler uyandracak tarzda etkide bulunan

bir semboller sistemi olarak da aklanmaktadr.[22]

slam alimlerine gre ise din; akl sahiplerini, peygamberin

getirdiklerini benimsemeye aran ilahi kanun; akl sahiplerini

kendi iradeleriyle dnyada salaha, ahrette felaha ulatran, Allah

tarafndan konulmu bir kanun ya da Allahn peygamberi

vastasyla kullarna tebli eyledii, akl olan insanlar hayr ve

fazilete sevk ettii itikad, ameli, ahlak bir kanun umumdir.

Ortak bir izahla din, ilahi bir kanun olup akl sahiplerini kendi irade

ve tercihleriyle, bizzat hayr olan ve peygamber tarafndan tebli

edilen eylere sevk eder. Dinin temel zellikleri; ilahi kanun olmas,

akl sahiplerini muhatap almas, irade ile kabul edilmesi ve hayra

ulatrmas olarak ele alnr.[23]

Psikolojik olarak ele alndnda ise, dinin insann, btn ilgi ve

deneyimlerine yaylmann yannda temel tutumlarn, ilikilerini,

gdlerini; deerlerinin standartlarn ve amalarn belirleyip,

hayatn tm safhalarn ynettiine vurgu yaplr. Bunu Yce bir

varla, gce dayanarak yapar ve Yce bir Tanr inancn kabul eden


18 / 53 21.06.2015 00:19

bireyin bu inanc, onun psiik sistemi iinde de kendini

gstermektedir denilir. [24]

Dindarln psikolojik olduu gibi sosyolojik yn de vardr, din ayn

zamanda sosyal bir olgudur. Akn varla boyun een kii Onun

emrettii ekilde hayatn dzenlemek zorundadr. Tanrnn katnda

yer almas, onun sevgisini kazanmas, gazabndan kurtulmas

ancak onun koyduu emir ve yasaklara uyma derecesine baldr.

te bu emir ve yasaklara uyma derecesi onun dindarlnn

derecesini vermektedir. Kiilerin ortaklaa akn varlk inanc ise bu

inancn toplumsall anlamna gelir. Ortak inanlar ve bu inanlara

dayal ortak davranlar da din olgusunu toplumun bir paras

yapar.[25]

Dindarlk ise dini inanca gre yaam ekillendirdiimiz; akl,

iradeyi, inanc i ie barndran bir haldir. nancn somut halidir.

Dindarlkta yalnzca bilgi ve inan yoktur, dini duygu ve bunlarn

davurumlar sz konusudur.

Dindarlk dinin koymu olduu kurallara bal olarak yaamaktr, bu

ynyle kesbdir, her ne kadar inancn doutan geldii kabul edilse

de dindarlk inancn irade yardmyla ve dini kurallar erevesinde

tezahr eder.

Sosyologlar dindarln tanmnda iki yol gelitirmilerdir. Batda

yaplan din sosyolojisi almalarnda dindarlk, dini grup yelii ve

bireysel tutumlardaki dini farkllama esasna bal olarak

tanmlanmaya allmtr. Bu ilk yaklamn merkezinde insanlarn

dini organizasyonlar veya gruplarla balantlar yer alr alrken ikinci

yaklamda ise bireysel zellikler, eilimler ve baz deikenler

vastasyla dindarlk tanmlanmtr. lk yaklamdan hareket eden

sosyologlar, insanlarn tutum ve davranlarndaki farkllklar, dini


19 / 53 21.06.2015 00:19

grupla ilikilerine gre gzlemleme ve lmeye teebbs

etmilerdir; fakat bu yaklam, dindarlktan daha ok

organizasyonun ve dini gruplarn kendisine odakland ynnde

eletirilmitir.[26]

Suba, dindarlkta kutsalla isel bir iliki kurulduunu, dinsel

ballk dzeyi olarak da znel ve olduka kiisel, zgl bir hal

olduunu sylyor. Dindarl bireysel isel bir tecrbe olarak ele

alrken, onun toplumsallaan boyutunun dinsellik olduunu

vurguluyor, yani dindarlk kiinin dsal dzeydeki din formlarn

canlandran, dinsellii reten ve canlandran isel bir deneyimdir.

Bu sebeple kimin hangi oranda dindar olduunu bilmek gtr.

zellikle sosyolojik olarak dindarln znellii onun ampirik

ltlerle tespitini zorlatrmaktadr. Buradan hareketle Suba

dinsellik ve dindarlk ayrm yapar, dinselliin bu anlamda dardan

anlalmaya daha msait olduunu ifade eder. Dinsellik her zaman

grnen ve solunan havadr ve dindarln trl deikenleri iinde

ortaya kan karmak dini tutum ve davranlarn, zihinsel ynelim

ve ahlaki durularn, deer ve yarglarn gndelik hayatta edindii

yerlere iaret etmektedir.[27]

Dindarl, dini kiilik eklinde ele alan Hayati Hkelekli, dini

kiiliin, genel anlamdaki kiiliin zel bir eklini ifade ettiini

sylyor. Adrian Van Kaamdan iktibasla yle izah ediliyor: Dini

kiilik, hakim hayat eklinin dini dzenli olduu ve dinin dnyadaki

dier varolu biimlerinin hepsine etkide bulunduu bir kiilikle

ilgilidir. Bu sebeple dini kiilik, hakiki bir kiiliin sahip olduu btn

zelliklere sahiptir. Tek fark, bir baka tip kiilikte bir baka ilgi temel

olabildii gibi dini kiilikte dini ilginin temel olmas olgusudur.[28]

Dini dindarlkla i ie tanmlayacak olursak; din, akn varlkla ilgili

iman halindeki inan hkmlerinin kiinin ve toplumun hafzasnda


20 / 53 21.06.2015 00:19

muhafaza edilmi, davran haline getirilmi ve bylece kiiye ve

topluma bir hayat biimi salayan normlar sistemidir. Dolaysyla

dindar, din zellii tayan herhangi bir dini kabul eden, benimseyen

ve davran haline dntren kii, dindarlk ise din zellii tayan

herhangi bir dinin kabul, benimsenmesi ve davran haline

getirilme derecesini ifade eder.[29]

Allah insanlar kendisini bilmeye meyilli yaratm ve din duygusunu

doutan vermitir. Yaratltan verilen bu anlama yeteneine Rum

Suresi 30. Ayet-i Kerime de vurgu yaplmaktadr:

O halde yzn, Allah bir tanyarak dine, Allahn insanlar zerine

yaratm olduu ftratna dorult. Allahn yaratnda deiiklik

bulunmaz. Dosdoru din budur; fakat insanlarn ou bilmezler.

Dindarlk insann aresizlik halinde kendini gvende klma,

kendisinden gl bir varla ynelme ihtiyacndan

kaynaklanmaktadr denilir; dindarlk, kiiye sknet salamakta,

emin klmakta, huzur vermekte ve hayata ve teki dnyaya olumlu

yaklamasna vesile olmaktadr; fakat dine ynelimin pragmatik

gayesi Kuran Kerimde yerilmekte, dindarln sadece korkuya

kar kendini emin klma abasndan kaynaklanamayaca

aklanmaktadr. Konuyla ilgili olarak Yunus Suresindeki 12. Ayet- i

Kerimede yle buyruluyor:

nsana bir sknt dokunduu zaman, gerek yan yatarken, gerek

otururken, gerek dikilirken bize dua eder. Kendisinden skntsn

gideriverdik mi sanki kendisine dokunan o sknt iin bize hi

yalvarmam gibi aldrmadan geer gider. te o ar gidenlere

yaptklar eyler byle gzel gelir.

slamda dindarlk Allahn yalnzca tehlike anlarnda deil, her daim


21 / 53 21.06.2015 00:19

hatrlanmas ve hayatn her annn Ona gre ekillenmesi eklinde

gerekleir. Bu balamda salt korkudan emin olma ve gven

ihtiyac samimi dindarln lt deildir. nsann yalnzca korkulu

anlarnda Allaha yaklat, bunun ideal olmad, Zmer Suresi 49.

Ayet-i Kerimede aklanr:

nsana bir sknt dokunuverince bize yalvarr, sonra kendisine

tarafmzdan bir nimet bahettiimiz zaman da: O bana bir bilgi

zerine verildi der.

Dindarlk gerek bilisel gerekse davransal olarak dine referansla

hayat biimlendirme derecesi olarak ele alnmtr. Psikolojik olarak

kiinin kendisini emin klmak iin bir snaa ihtiya duyma

abasyla aklamalar getirilse de yalnz bu ihtiyacn giderilmesi

noktasnda anlaml olmamaktadr; insanda ftr olarak bulunan

Allaha boyun eme isteinin irad ve maddi olarak tezahr ve

davranta ortaya kan elikisiz bir inan ispat olarak

deerlendirildiinde slami anlamda bir dindarlk kavramna az ok

yaknlam bulunmaktayz; nk slam hayatn her aamasna,

her anna hkm ve nfuz eder, dolaysyla slam asndan

dindarlk tanm slamn kapsaycl balamnda da tek ynl

yaplamamaktadr.

Dindarl Etkileyen Faktrler

nsan dnyay iinde bulunduu fiziki ve sosyal evresinin zelliine

bal olarak alglar. Onun dnyay alglamasnda fizyolojik ve

sosyolojik saikler rol oynar. Dolaysyla dindarl da bir sosyal

davran olarak ele almak gerekir. nsan davranlar nasl ki belli bir

hedefe ynelmi, organize olmu davranlarsa, davran olma

ynyle ele alndnda dindarlk gerek hedefi gerekse organize

olunmu ekliyle nem arz eder. nsann davran ya bir objeye


22 / 53 21.06.2015 00:19

sahip olmak ya da korku objesinden korunmak iindir. Salt davran

olarak ele alndnda dindarlk insana kazandrdklar ve insan

koruduu unsurlar itibariyle de deerlendirilir.

Sebep- sonu ilikisi iinde irdelendiinde ise dindarlk, zaman,

mekan, corafi evre, ya, cinsiyet, sosyo-kltrel normlar, eitim,

ekonomi ve hatta dinin kendisinden etkilenmektedir, bu deikenlere

gre kendini gstermektedir.

nsann istek ve ihtiyalar ile dindarlk alglay ve davran

arasnda anlaml iliki grlmektedir. Bazlar ihtiyala dindarlk

arasnda dorudan iliki olduunu syler fakat aksinin grld

rnekler de sz konusudur. Fakat ounlukla dindar toplumun

byk bir kesimi orta tabakada younlamaktadr. Alt tabaka ve st

tabakann orta tabakaya nazaran daha az dindar olduu

sylenebilir.

Dindarl ya deikenine gre de incelediimizde yaa bal

olarak dzeyinde farkllklar grlmektedir. Her yata kendine zg

bir dindarlk biimi gzlemlenir. zellikle genlik dneminde ciddi

farkllk arz etmektedir; nk bu dnemde duygu esi yerini

dnme esine brakr, bu dnemde dini olay ve olgular da

sistematik bir yap kazanrlar.

Dine yaknlk ve katlm hakknda ok fazla fikir var. Ya deikeni

ekseninde yal insanlarn nfusun dier kalanna oranla daha

dindar olduu sylenir; ama anketlerde tam tersi sonular da

alnabilmektedir.[30]

Ky, kasaba ve ehir hayatnda yaanan dindarlk da farkllk sz

konusudur. Ky ve kasabada cemaat tipi toplum vardr ve burada

ortak kltrler erevesinde oluturulan ortak dnceler ve


23 / 53 21.06.2015 00:19

homojen yap daha fazla hakimdir. ehirlerde ise cemiyet tipi toplum

vardr, sosyal btnleme ve manevi kltr cemaat tipi toplumda

olduu kadar kuvvetli deildir, daha modern koullarda daha

dnyevi yaam tarz grlr ve heterojen bir yap arz eder. Sosyal

zlme ve yabanclama daha fazladr, bu yaamn inan ve dini

tutumlara negatif etkisi sz konusudur. Ancak bizim toplumumuzda

ehirler tam olarak cemiyet tarz toplum yapsna sahip deildir,

iinde cemaat tipi toplumu da barndrmaktadr, dolaysyla dindarlk

anlamnda da keskin bir ayrm yaplamamaktadr.

Eitim sosyo- kltrel yapy etkilediinden dindarl da

etkilemektedir. Ailede alnan eitim, daha ziyade dini eitim ve

okullardaki din kltr dersleri ve harici dier eitim ekilleri dine

kar tutumu etkilemektedir. Hatta bu yzden dindarln en kk

yalardan itibaren grerek ve zdeletirme yoluyla renildii ve

uyguland bir kurum olmas hasebiyle aileye ok byk bir grev

dmektedir. Tahrim Suresinde 6. Ayet-i Kerimede aileye den

dini eitim verme ykmll Kendinizi ve ailenizi yakt insanlar

ve talar olan ateten koruyunuz eklinde hatrlatlmaktadr. Aile

yapsnn salaml orannda dindarlk da kendisine srekli salkl

bir zemin bulacaktr.

Daha evvel ky ve ehir hayatna gre dindarln deitiini,

ehirde dindarlk dzeyinde azalma olduunu sylemitik. Bu

durumu ehirde verilen dini eitim deitirebilmektedir. Dindarl

etkileyen bir deiim dier deiimin etkisini azaltabilmektedir.

rnein, Konyada ehir merkezinde dindarln daha fazla olduu

saptanmtr; dolaysyla, Konyann dindar yaps ve yaygn olan

din eitimi, krsal alanlardaki geleneksel sosyal bask ve kontrolden

daha etkili olmutur.[31]

Eitimden dindarl etkileyen deiken olarak bahsetmiken onun


24 / 53 21.06.2015 00:19

zihniye ve davran dnyas meydana getirmedeki rolne tekrar

vurgu yapmak gerekir. Eer dikotomik bir eitim varsa, resmi

normlarla resmi olmayan normlar farkllk arz ediyorsa dindarlkta da

bu atma kendisini gsterebilir. Bu durum mecburi kltr

deimesi yaratr. Modern eitim ve toplum hayat dayatmas ve bu

yndeki eitim dindarl olumsuz etkiler.

Sosyal snf ve dindarlk arasndaki balant da uzun zamandr

aratrlmaktadr. lk olarak, sosyal snf insanlarn bak alarn,

yaam tarzlarn etkileyen faktrlerden birisidir. Bu da dini davran

ve tutumu etkiler. Toplumda daha dk tabakada yer alanlarn stat

yoksunluunu dengelemek iin daha ok dine yneldiini

syleyenler bu trden bir iliki zerinden hareket ederek bu yoruma

varmaktadrlar[32] ya da yksek ve halk kltr de yksek ve halk

dini de ou zaman bu iliki erevesinde tanmlanmaktadr.

Kiinin stats, mesleki farkllklar zihniyet oluumuna etki eder ve

az da olsa dinle ilgili duygu ve davranlar etkiler; nk herkes

kendi zaviyesinden olaylara bakar, deerlendirir, ona gre benimser

yahut reddeder. rnein, lahiyat Fakltesi mezunu bir din kltr

retmeninin dindarlyla sadece sekler eitim alm, modern

hayat tmyle benimsemi bir doktorun dindarl farkllk gsterir.

Burada mesleki eitimini hangi koullarda ald, eitime manevi

unsurlarn hangi oranda katld nemli, yoksa meslek bu anlamda

bir deiken olma zellii tamaz.

Grld zere dindarlk bireysel ve sosyal olarak ele alndnda

evreden bamsz deildir ve sosyal olgu olara geni perspektifte

deerlendirilmesi gerekmektedir. Psiko- sosyal olarak dindarlk ele

alnmaldr, bylece ortaya kan dini tezahrleri daha iyi

anlamlandrabiliriz. Tek tip dindarln olmad, sosyal renmeye,

yaanan topluma bal olarak dini kimliin oluturulduu kansna


25 / 53 21.06.2015 00:19

bu ekilde varlr.

Tek tip dindarlk yoktur; nk dindarlk pratikleri ve ilkeleri olarak

deil de dindarlk anlay olarak baktmzda Hz. Musann, Hz.

sann ve Hz. Muhammetin de bu anlamda birbirinden farkl bir

dindarlk tipini ortaya koyduklar grlr; ya da rnein Hz. mer ile

Hz. Ebubekirin de dindarlk anlaylar birbirinden farkldr. Sonu

itibariyle dindarlk toplumda, kltrde, insann kiiliinde ina edilen

bir modeldir. Dindarln bir unsuru ilahi retiler olduu gibi dier

unsuru da insan, toplum ve kltrdr, dolaysyla bunlar da gz ard

edilmeden dindarlk ele alnmaldr. Dier yandan dindarl ilahi

boyuttan koparp sadece insan ynyle ele alnmas da

sakncaldr; nk din tek ynl bir sonu deildir.[33]

DNDARLIK TPOLOJLER

Din sosyolojisinde olduka farkl dindarlk tipolojileri gelitirilmitir.

Weber btn dnya dinlerini kapsayan bir dindarlk tipolojisi

belirlemitir. ifti, valye, askerler, feodal beyler, brokrasi,

burjuva, esnaf, zanaatkarlar, ii, ky, ehir, alt ve st tabaka

dindarlk tiplerini ayrt etmitir. Bu ayrmla dindar kavram toplumun

snfsal/hegemonik yaps iindeki ekonomik alt-st olularn

yaratt bir ilikisellik iinde tipolojik bir zellie kavumaktadr.

Trkiyede Taplamacolu tarafndan iddet ve younluuna gre;

gayr amil, idarei maslahat, amil, sofu ve softa eklinde dindarlk

tipolojisi yaplmtr. Gnay da iddetinin miktarna gre dindarl

bee ayrmtr, bunlar; ateli dindarlar, alaca dindarlar, mevsimine

gre dindarlar, beynamaz olanlar ve dine kar ilgisiz olanlardr.

Biimine gre ise drde ayrmtr, bunlar da geleneksel halk

dindarl, sekinlerin dindarl, laik dindarlk ve transizyonel


26 / 53 21.06.2015 00:19

dindarlktr. [34]

Geleneksel dindarlktaki dini yaantda yer alan baskn e teden

beri kklemi ve kalplam unsurlarn egemenliidir. ekilcilik,

geleneksellik, taklitilik, ritalizm ve derin teolojik unsurlara fazla yer

vermemek halk dindarln temel karakteristiidir. Bu dini yaay

analiz edildiinde, kitap ve snnetle belirlenen hususlarn yan sra,

bir ksm halkn eski dini kltrlerine uzanan, bir ksm da baka

kltrlerden etkilenmek suretiyle alnm veya bizzat toplum

tarafndan zamanla dini bir renk verilmi bulunan inan ve pratikler

seti bulunmaktadr.

Geleneksel halk dindarlndan sonra sekin dindarlk gelmektedir.

Bu dindarlk tarz, slami unsurlarn hakim olduu, hurafe veya batl

itikatlar eklinde damgalanan ve dini yaaya yabanc unsurlara yer

vermeyen belli bir dini kltr ve renime sahip bulunan dini elit

zmre arasnda geerli olan bir din algsdr.

Gnayn dindarlk tipolojisinde nc sray laik dindarlk

almaktadr. Burada sadece bireyle tanr arasnda kutsal bir iliki

vardr. Din, birey iin ahirete ilikin konularn dzenlenmesinde bir

anlam ifade etmektedir. Son olarak geleneksel dindarlkla laik

dindarlk arasndaki geili olarak nitelendirilen tranzisyonel

dindarlk olgusu yer almaktadr.[35] lerleyen blmlerde Gnayn

dindarlk tipolojilerinden halk dindarl zerinde duracaz.

Glock ve Stark eitli dnya dinlerinde ortak grdkleri dindarln

be boyutu zerinde durmulardr, bunlar; inan, ibadet, tecrbe,

bilgi ve etkidi. Bu tasnifle dindarlk dini hayat kapsayc gstergeler

olarak ekillenmektedir. Wach ise dindarln teorik (inan sistemi),

pratik (ibadet sistemi) ve sosyolojik (sosyal ilikiler sistemi) yn

zerinde durmutur.[36]


27 / 53 21.06.2015 00:19

Gerhard Lenski dinsel ballk (zht), reti (Ortodoksluk), ibadet

ve dinsel grup olmak zere dindarln drt boyutunu birbirinden

ayrr. Menschingte ise dindarlk tipolojisi, gebe, asalat, kyl ve

burjuva dindarl eklinde ayrmakta ve tipolojisini toplumsal

tabakalama sistemine gre gelitirmektedir.[37]

Halk Dindarl

Bir dizi metodolojik kavram arasnda halk dini ve dindarl

teriminin nemli bir yeri bulunmaktadr. Toplumlarn kltrlerinde

olduu gibi dini yaaylarnda da deiik yaplar ve farkllamalar

grlmektedir. Karmak dini, sosyal ve kltrel toplumlarda dini

yaay biimlerini temelde halk dini ve dindarl ve resmi din

eklinde ayrmak mmkn olmaktadr.

Halk dini; popler din, folk dini, alt din olarak da kullanlmaktadr ve

kitab/resm dinin aksine daha basit formlar, gelenei ieren halkn

inan ve uygulamalardr. Farkl iklimlerde, kltrlerde yaanan dini

anlamak halkn o dini yaay biimini bilmeyi de gerektirir; nk

dinler saf deildir, ilk zelliklerini muhafaza edemezler, mutlaka iine

baka kltrlerden pek ok unsur girer. Bu yabanc unsurlar ihtiva

eden dinin bakalam bir inan ve muamelat biimi olarak halk

dindarl nem arz etmektedir.[38]

Halk dinine yakn, bazen de onunla zde olarak deerlendirilen

popler din, yksek tipli genel kabul grm kitabi dinlerde bir arada

yaayan inan, ayinle ilgili ve pratikleri tanmlamada kullanlan bir

olgu olarak ele almtk. Bu zelliklerinden dolay da, ou elitist

yorumlarda dinin kaba ve basit formu olarak ne kmaktayd. Buna

paralel olarak halk dindarlna yakn, bazen de onunla zde olarak

deerlendirilen popler dindarlk ise, halk retimi elerini

tamaktadr. Resmi dini retinin dnda halkn kendi retimi sz


28 / 53 21.06.2015 00:19

konusudur. Farkl bir bak asyla ele alndnda, hayatmzn

dier alanlarnda popler kltr nasl retiyorsak, din alannda da

ayn retim gereklemektedir. Dindarln bu formunun ieriini ve

erevesini kitabi dinden ziyade kltrel artlar ve yaam biimi

belirlemektedir. Nitekim farkl kltrlere ait eyleri bir arada

barndrarak, yeni bir form altnda meruiyet kazanmaktadr.

Popler dindarlk, ieriinde yksek tipli kitabi dinlere uygun kavram

ve inanla birlikte, geleneksel kabul ve hurafenin karmn

bulabileceimiz bir senkretizm barndrmaktadr. Aslnda btn

dinlerde halk dindarl ile resmi dindarlk arasnda

yadsnamayacak bir ayrm olduu muhakkaktr. Yapsal olarak geni

bir eitlilik arz eden halk dindarlnn, sembolik ve mitsel dnme

tarzyla beraber baz kolektif ynelimlerin etkilerine farkl dzeyde

ak olduu sylenebilir.[39]

Toplumsal tabaka ve farkllklar dini yaay ve davranlarda etkili

olmakta, farkl dindarlk tiplerini dourmaktadr. Bu dindarlk

tiplerinden biri olan halk dindarl ierisinde yer verdii bysel,

mistik ve mitolojik unsurlar ve vurgularla kutsal metinlere yahut

nasslara ya da onlarn kabul grm, kurumlam bir yorumuna

sk bir ballk esasna dayal kitabi/resmi dindarlktan farkldr.

Bizim kitab dindarlk diyerek ifade ettiimiz halk dindarlnn

kendisine kyasla tanmland dindarlk biimini dini hiyerariler

olarak ele alan Wuthnow, dini hiyerarilerin kutsalla iliki

younluunun halk dindarlna nispeten daha az olmasna ramen

daha ok retici olduunu aktarmtr. Dini hiyerarinin rettiklerinin

halk dindarlnn ekillenmesinde etkili olduunu, Hristiyanlktan

rnek vererek bu dinin varln konseylere borlu olduunu

sylemitir. Halk dindarlndaki duygusalla zt olarak daha ok

mantkl sonulara vardklarn belirtirken[40] iki dindarlk


29 / 53 21.06.2015 00:19

biiminden sekinci dindarl ncelemi olmaktadr. lkemizde de

resmi dinin ayn zellikleri tad halk dindarln etkiledii; ancak

bir yandan da ondan etkilendii grlr.

Yapsal olarak ok eitlilik gsteren halk dindarlnn en

karakteristik zellikleri ekilcilik, geleneksellik, taklitilik, ritalizm,

derin teolojik konulara yer vermemektir. rnein halk dindarlnda

okuma yazma bilmek, bilgi iin deil muska yazmak iin bilinir, dini

kurallardan ziyade cokuya nem verilir, zatlara arac fonksiyonu

yklenir, resmi dinin retilerine gre onlara araclk atfetmekten

kanmak yerine bizzat bu araclar vastasyla halk dindarl

kurumsallar ve hatta en belirleyici kurumu da veli klt

oluturur.[41]

Kltr ve dinin karlkl etkileiminde olduu gibi kiinin kltrel

yaps ile onun dini yaay ve yorumlaynda da etkileim sz

konusu olmaktadr. Buna paralel olarak Redfield, byk gelenein,

ynetici ve entelektel sekinlerinin dnce sistemlerinden, bilim,

felsefe ve gzel sanatlar alanndaki eserlerden mteekkil olduunu

sylerken, kk gelenein de sradan insanlarn sanat, duygusal

yap ve dinsel inanlar ierdiini syler. Byk ve kk gelenekler

arasnda genellikle bir yan yanalk ve karlkl bamllk ilikisinin

olduunu da vurgular.[42] rnein, yksek din halk dininin

bnyesinde olan inan motiflerini hurafe eklinde olumsuzlasa da

resmi din ve halk dinindeki inan ve uygulamalarn birbiriyle karm

ve etkileimi mevcuttur.[43]

Halk dindarlnn teekklnde kitlenin yaps nem tar; nk bu

dindarln oluumu kitlesel hareketlilikle paraleldir. Kitlelerin eilimi

bazen evrensel dinlerle uyumlu olmaz, kitleler kitab/yksek dini

anlamakta zorlanr, tatbikte kendi eski pratiklerini de iine katarak

sentez inan ve ibadetler ortaya karr ve bu dinin z gibi alglanr,


30 / 53 21.06.2015 00:19

gelenekle eklemlenmi bir ekilde kitleler yeni dini yaarlar.

Eski ilkel dinlerindeki inan ve adetleri asrlarca devam ettiren

kitlelerin yeni dini kabul etmeleriyle bunlar brakmas mmkn

olmamaktadr. Tabii bir ekilde her dinde grlecei gibi dinin iine

mntesiplerinin gelenek, grenek, adet ve eski inanlar da dahil

olmaktadr. Bu sadece Mslmanlarda grlen bir zellik deildir,

halk dindarl ou dinde benzer zellik tamaktadr. Hemen

hemen btn dinlerde bysel, mistik ve mitolojik unsurlara arlk

veren halk dindarl ile nasslara ve onlarn yorumuna sk bir

ballk ieren kitab yahut resmi dindarlk arasnda bir ayrm

olmaktadr.

Kitle yaps itibariyle duygusal, irrasyonel, rehbere muhtatr ve dine

ynelik de mutluluk beklentisi iindedir. Dolaysyla dinin kaynana

inip zn aratrma gibi merak da olmaz, kitlede entelektel

birikim de sz konusu olmadndan topyekn terapi gibi alglad

eklektik inan ve ibadetlerle mutlu olmakla iktifa edebilmektedir.

Meseleyi halk dininin yksek dini kitle eilimi sebebiyle

anlayamamas balamnda ele alacak olursak; evrensel dinler kitle

eilimleri ile baz hususlarda uygunluk gstermemekte, bu kitle

eilimleri o insanlarn yksek dini anlayp kavramalarn ve tatbik

etmelerini nlemekte, ondan ayr bir ynde bir halk dini ve inancnn

domasna neden olmaktadr. Halk dini ayr bir din gibi

anlalmamaldr. Evrensel dinin farkllamas sz konusudur, yoksa

mstakil bir dinden bahsedilmemektedir.[44]

Trk Halk Dindarl

Gnmz Trk topluluklarnn dini yaayna baktmzda da

dindarlktaki halk ve sekin ayrmasn ok net grebilmekteyiz.


31 / 53 21.06.2015 00:19

ok eitli formlarda halk dindarl ile karlamaktayz. Trbe,

yatr, mezar, kutsal aa, ta, maara ve su kaynaklar ile trl

dilekler, adaklar ve amalar ve eitli usullerle ziyaretlere konu tekil

eden teki adak ve ziyaret yerleri ve ziyaret dindarl halk

dindarlnn tezahrleri olarak grlmektedir. Dindarln

toplumdaki bu biimi egemen din kltre nispetle bir alt- kltr ve

hatta bazen kart kltr olmaktadr.[45]

Osmanl toplumsal yapsna din ok fazla etki etmitir, hatta

gndelik hayatn tamam dinsel bir turum iinde ele alnabilecek

durumdayd, nk din yaam tarznn olmazsa olmaz artlar

arasnda yer almaktayd. Osmanl geleneinde hayatn kendisine

dinsellik atfedilmekteydi. nsan ilikilerinden, doayla kurulan

ilikilere, gnlk hayatn tketiminden lm ve kader gibi konularn

yaratt dnsel tartmalara kadar zihniyet dnyasna din

hakimdi; fakat yaamdaki bu dini grnrlk modern ada

kapatlmaya allmtr, batlama gayesi iinde hedefe varmak

iin mcadele edilmesi gereken bir unsur olmutur.

Sadece Osmanl toplumunda deil dier devletlerde de kltrn

tamam din ile tanmlanmaktayd. Hatta teokrasi eklinde

tanmlanan devlet ynetimi bu kltrel alglayn bir yansmasyd.

Eski zamanlarda kltrn hepsi kutsal/din saylrs; kltr dini kabul

ve yasaklarla kkleniyordu. Osmanlda olduu gibi dier devletlerde

de ynetim dine referansla varln devam ettiriyordu. rnein

krallk ve rahiplik arasnda ok yakn bir iliki vard. Toplumun dini

ve politik lideri bir taneydi. Din ok fazla devlet ve milletle

btnlemiti ki dini- politik bir sistemi oluturmak iin sultan yahut

kral olmak kutsal bir anlama geliyordu. Dnyevi ilere dini anlamlar

ykleniyordu, bu o dnem koullarnn, halk dindarlnn topyekn

olduunu gsteriyor ve din ve sivil kurumlar arasnda ayrmn

olmadn gryoruz.[46] Daha sonraki laiklik sreciyle din dnyevi


32 / 53 21.06.2015 00:19

alandan kaldrlyor ve dindarlk farkllamalar daha ok kendisini

gsteriyor.

Trkiyenin modernleme tarihinde uygulamaya konulan laiklik

ilkesiyle geleneksel toplumun dini yaants da sarslm, bu

sarsntlar nlenmediinden gndelik hayat kitlesel anlamda gerilim

alan olmutur. Dine ou kere devletin nayak olduu gelimeler ve

inceleme alan olarak baklmas ve onun toplum katndaki etkisinin

gz ard edilmesi problemler dourmutur. Bu sebeple

modernlemeyle birlikte devletin dini yaantya mdahalesiyle ne

laiklik yanllarnn ne de dinsel talepleri olanlarn memnun olmas

mmkn olmamtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda dinselliin merkezi

otoritenin temeli olmaktan kp tarikatlarn kapatlmas, trbelerin

kapatlmas ve geleneksel dini kyafetlerin yasad ilan edilmesiyle

halkn dini yaay temelden sarslmtr. Sekler biimde yaam

tarz oluturma abalar dinselliin gndelik hayattaki grnmlerini

de ortadan kaldrmaya ynelik bir dizi modern yaptrm uygulaynca

halk baka formatta kendine zg yeni eilimler gelitirmitir.[47]

Tarihi sre ierisinde Trk halk dindarl da biim deitirmitir,

koullara gre farkl ekillerde yaplanmtr. Cumhuriyet

dneminde kapatlan tekke, zaviyelerden sonra halk dindarlnn

devamn salayan tarikat faaliyetleri de sona ermitir; fakat

tarikatlarn yerini byk oranda cemaatler almtr. Bu cemaatler

evrenin dinsel ynelimlerinde zel bir arla sahip olmulardr.

Modern dnem Trkiyesinde resmi dindarln yannda, toplumun

orta ve alt tabakalarnda, bu evrenin dini kltr ve dindarlna,

daha ok szl kltre dayal bir tr halk dindarl egemendir.

Burada sufilik ve tarikat dindarlnn yan sra ierisinde ok eitli

halk inanlar ve uygulamalarnn ziyaret ve adak dindarlnn trl

rf ve adetlerin dini sihri unsurlarn yerlerini aldklar


33 / 53 21.06.2015 00:19

grlmektedir.[48]

Halk dindarlnn neticesi olan ziyaret ve adak dindarl, by,

mistisizm, nazar, fal, muska, cin gibi inanlar modern Trkiyede de

hayatiyetini srdrmektedir. Bu inanlar gerek okur- yazar olanlar,

gerekse olmayanlar tarafndan benimsenmektedir.[49]

Trklerdeki hurafe diye adlandrlan halk dindarlnn oluum

nedenine gelince, Trkler Mslman olmadan nce, geleneksel

Trk dininden baka amanizm, Budizm, Mazdeizm, Yahudilik ve

Hristiyanlk gibi birtakm dinlerle de temasa gemi ve hatta

onlardan bazlarn kabul etmitir. Bu sebeple, geleneksel Trk din

ve kltrlerine ait birok krnt slami motiflerle birlemi ve yeni bir

renge brnmek suretiyle varlklarn devam ettirmilerdir.[50]

Kltr, din, medeniyet ve hayat tarz deiimi dnemlerinde

nceden sahip olduklar geleneklerini, efsanelerini, hayat

anlaylarn ve kltrlerini slam ruh ve motiflerle yeniden

dzenleyen Trk toplumunun dini yapsn anlama asndan halk

katndaki dindarlk biimlerinin byk bir nemi vardr.

Eski Trk inan ve gelenekleri, gaza Mslmanl, Anadoludaki

eski kltrlerin izleri, tarikatlar, Snnilik ve Alevilik Trk halk

dindarlnn olumas ve varln srdrmesinde etkili olan

elerdir.

Trk halk dindarlnda hurafe olarak yer alan, kitab dindarlkla hi

ilikili olmayan inanlar sz konusudur demitik. Bunlardan bir

ksm nceki dinlere ait kltlerden baz unsurlarn slama

tanmasyla olumutur. Atalar klt, mevzu hadisler rnek olarak

verilebilir. Dier yandan uluhiyetle ilgili hurafeler da halk katnda

inan biimi olarak yaygnlk kazanmtr. Allahn herhangi bir

maddi varln bedenine girmesi, yaratklarla birlemesi, uluhiyete


34 / 53 21.06.2015 00:19

ait sfat ve fiillerinden birinin yaratlma verilmesi gibi batl inanlar

kadim gelenekten gelmitir. Gelecekten haber edinme, falclk

byclk gnah saylmasna ramen insanlar gayb merak edip

bunlara ynelmektedir. Uur ve uursuzluk inanc da gndelik hayat

ierisinde ska karlatmz bir hurafe biimidir. Eya, hayvan,

ses, say gibi insann yaad durumlara ykledii olumlu/olumsuz

anlamlar yine resmi dinde yeri olmayan bir halk inandr.

Trk halk dindarlnn en belirgin karakteristii olan veli kltnden

de yola karak llerden medet ummann da yaygn bir toplumsal

inan olduu grlr. Cinlerle ilgili dnce ve yaklamlar, onlarla

eitli maksatlarla irtibat kurmak da halk iinde devamlln

srdrmektedir. Bahsettiimiz hurafe bazndaki halk inanlar

modern toplumda kitab dindarla ramen varln devam

ettirmektedir. Nitekim sosyo- ekonomik gelimeler hayat

standartlarn iyiletirerek bu inanlar azaltaca gr

geerliliini yitirmitir. Modern toplumlarda hurafeler azalmam,

bilakis ekil ve ierik deitirerek gndelik hayatta yerlerini

korumulardr. Bunun nedeni sekler yaam empozesi ile insanlarn

tevhitten, kitabi dinden uzaklatrlmasdr denilebilir. Yine modern

dnemde halk dindarlnn hurafeye kaymasnn nedeni modern

insann tketiciliinin srekli olarak beslenerek ekonominin

malzemesi haline getirilmesidir. ada Mslmann evinde bile

melek ikonalar bulunuyor, yeni yl kutlamalar yaplyor, falclk

iletme halini alyor, mneccimliin yerini astroloji alyor, kuyulara

para atp dilekte bulunuluyor ve bu dini inan gibi benimseniyorsa

bu hem gemi kltrlerine etkisiyledir hem de kitabi dinin

bilinmemesinden kaynaklanmaktadr.[51]

Modernleme srecinde Trkiyede halk dindarlnn yapsal

deiiklii sz konusu olsa da resmi dindarla yakn ve uzak

formlaryla mevcudiyetini hala devam ettirmektedir.


35 / 53 21.06.2015 00:19

Halk inanlar modernleme srecinde dnyada pek ok konuyu

tartmaya amtr. oulcu demokrasiyi benimseyen Amerikada

laik anlayla birlikte dinin rolnn ne olmas gerektii, dini

inanlarn bu demokrasi biiminde yer alp almamas tartlmtr.

Bir yandan Amerika kongresi ve yksek mahkemede duaya izin

verilirken dier yandan neden halk okullarnda yasakland

sorulmutur. Aslnda dini inanlarn istatistik sonularna gre

Amerika halk kendisini dindar olarak tanmlamaktadr. Bunlarn

%75i de organize edilmi dinin baz formlarnn uygulaycs olarak

kendilerini tanmlyorlar yani dinin uygulayclarnn yarsndan

fazlas inanlar gerei kiliseye dzenli olarak katlyorlar; fakat son

yirmi ylda popler din keskin bir art gstermitir. Dier gruplar

zerinde istatistiksel bilgi toplamak zor olsa da analizler Yahudi

nfusunun sabit Mslmanlarn byme hzlarnn drt katna

kt gstermektedir. ABD de Mslmanla hizmet eden

milyon insann olduu ifade edilmektedir. ABDdeki salam dini

uygulamalara ramen en hzl byyen nfusun dini olmayanlar

olduu da dikkat ekmektedir. 1952de %2 orannda nfusta yer

edinen ateist ve agnostikler gnmzde %8 ve % 10lara kadar

ulamtr. Bununla beraber halk dininin halk kurumlarna,

programlarna ekil vermedeki ayrcalkl rolnn olup olmad da

sorulmaktadr. Dini oulculuun dinin halk hayatndaki roln ne

derece etkiledii de nemli bir soru olarak yer almaktadr.

Agnostiklere, ateistlere nasl bir halk rol verilecektir eklindeki

sorular ABDde de yer almtr. Sonu olarak halk dininin Amerikan

demokrasisi iin bir ikilem tekil ettii, halk hayatndaki dinin, derin

duygularn roln inkar etmenin tuhaf olduu sylenmektedir.[52]

Popler Kltr ve Halk Dindarl

Yksek kltr ve halk kltr arasnda gei zellii tayan popler

kltr ile yksek din ve halk dini arasnda gei zellii tayan


36 / 53 21.06.2015 00:19

popler dindarlk arasnda paralellik vardr. Daha ok krsal kkenli

olan ve kyl dini olarak grlen halk dindarl, modernleme

sreciyle krsal ve kentsel arasndaki farkn azalmasyla artk daha

geni kesimlere yaylmtr. Halk kltrn tketim meta olarak

kullanp daha geni kesimlere yayan kitle iletiim aralar nasl

popler kltr yaygnlatrm, kitlelere sunmusa, poplasyonun

ou tarafndan benimsenen, dinin basit formlarn ieren halk

dindarl da modern koullara uyum salayp deimi ve kitle

iletiim aralaryla popler dindarlk formuna gemitir.

Trkiyedeki deiim sreciyle kentler, kent geleneine sahip

olmaktan ziyade farkl gelenek ve kltrleri iinde barndran ve

bunlarn mcadele alan haline dnt yerler olmutur. Netice

itibariyle kentlerde popler kltr ve popler din, yksek kltr ve

yksek din ile karlamtr. Bu karlama, yksek kltr ve

yksek dinin, krsaldan gelmi ama gelenekselliini yitirmi bir

kltr tarafndan istilas olarak da deerlendirilir.

Hzl kentleme sreci beraberinde ciddi bir g de getirmitir.

Kente zg kltr ve hayat tarznn yerine geleneksel ile modern

arasnda yeni zgn kltrel yansmalar ortaya kmtr. Bu

erevede baz yaklamlar, krsal ortamdan kente tanan

geleneksel krsal kkenli popler dindarln, kent kltrn istila

ettiini savunurken; bunun kart saylabilecek bir baka yaklam

ise, modernleme srelerinde popler dinin aslnda, yksek dinin

etki alanna girdiini ve onu belirlediini ne srmektedir. Bu

srete halk dindarlnn krsal toplumsal taban anm olsa da,

kentsel toplumsal evresi genilemitir. Bu genileyen evrenin

dindarl da artk geleneksel bir dindarlk deil, tamamyla

geleneksel ile modernin arasnda kendine zgn nitelikleriyle

popler bir dindarlk olarak adlandrlmtr.


37 / 53 21.06.2015 00:19

Kentlerin evresinde olumu gecekondu blgeleri, popler kltr

ve dindarln ortaya kt ve yeni formlar altnda kendini

srdrd yerlerdir. Hayatn zgn bir kltrel ortam iinde

srdrld bu alanlarda, gndelik hayatn din rutinleri kaynan

geleneksel birikimden alsa da, artk alglama ve yorumlama tarznda

gelenekselden bir farkllama sz konusudur. Popler dindarlk, en

geni dzeyde yeni kentlilerin bu yeni ortamda hayatlarn srdrme

iin gsterdikleri var olma mcadelelerinin bir paras olmakta ve

gemi ile gelecek arasnda yaanan gndelik hayatn boluklarn

ona uygun bir ekilde doldurmaktadr.[53]

Popler kltr halk kltrn deil de zellikle krsal ve taraya ait

unsurlar iinde barndran kent kltrn artrd gibi popler

dindarlk da halk kltrnn sirayet ettii kentte grlebilmektedir.

Trk toplumunda krsallk ok yaygn olduundan, dini hayatnda da

bu tabakaya hitap eden halk dindarl hakim olmu, dini yaam

geleneksel- krsal motifli inanlarla bezenmitir. ekilci, takliti ve

derin teolojik konulara yer vermeyen bu dindarlk biimi kyden

kente glerin artmas ve krsal- kentsel ayrmnn eskiye nazaran

daha az hissedilmesinden sonra kente de tanmtr. Her ne kadar

kent kitab dindarlkla zdeletirilse de kentteki halk kltr halk

dindarln da beraberinde getirmitir. Benzer ekilde kente g

eden ne kentli ne de kyl denilebilecek bir tabakaya ait olanlar da

ne halk ne de yksek kltre ait olmayan bir kltr

benimsemilerdir, mulak bir yap arz eden bu kltr de popler

kltr olarak adlandrlmtr.

Toplumdaki yksek kltr ve halk kltr temelli iki ayrma paralel

olarak iki farkl dindarlk biiminin ortaya ktn sylemitik. Ancak

bu iki dindarlk tarz arasndaki ayrmn mutlak olmayp, dini

tabakalar arasnda iletiim ve etkileimin olduu da vurgulanmt.


38 / 53 21.06.2015 00:19

Popler kltrde olduu gibi popler dindarlkta da her ikisine

tamamen ait olmama sz konusu olduu gibi her ikisinden de

etkilenme mevcuttur. Kitlesel iletiim, ulam, toplumsal deiim ve

dnm sosyo-kltrel yapy farkllatrdndan aslnda her iki

tabakaya da ait olmayan kltr ve din gei zelliinden dolay

popler kltr ve popler din olarak deerlendirilmitir.

Kitle iletiim aralarnn halk kltrnden beslenerek popler kltr

yaygnlatrdn ifade etmitik. Kltrn bir paras olan din de,

halk kltrnn bir paras balamnda halk dindarl da, medya

kanalyla kullanlp popler dindarl yaygnlatrmaktadr.

Geleneksel toplumlarn din ile yorulmu kltrnn aksine modern

toplumlarn aklc ve sekler kltr, dini ihtiya ve arzularn

tatminini salayan deerler sisteminin kmesinde en byk

sorumlu kabul edilmektedir. Modern insan deerler sisteminde

yaanan bu k nedeniyle davranlarnn anlaml, deerli veya

ll olup olmadn hatrlatacak kutsal temellerden gittike

uzaklamakta ve psikolojik dayanaklarn byk lde kaybetmekle

kar karya kalmaktadr. Ancak bu kayp, dini temellerin ortadan

kalkt anlamna gelmemektedir. Ftri nitelii sebebiyle insan, din

d erevede bile baland ve anlam arad fikir ve ideolojilerle

aslnda dine ayrlan boluu doldurmaya almaktadr. Bylece

gerekte dini olmayan dini bir ballk gelitirmekte, daha ziyade

medya yoluyla yaylan popler halk dindarln yaamaya

ynelmektedir.

Gnmz toplumlar dnya leinde hzl bir deiim ve dnm

sreci yaamaktadr. Kresel etkilerin gcyle bu deiim

srecinden sadece modern toplumlar deil geleneksel toplumlar da

etkilenmitir. Kresel ve yerel lekteki bu deiimlerde dikkati

eken kutsala dn abalardr. Fakat burada byk dinlere


39 / 53 21.06.2015 00:19

dnle beraber mistik, ezoterik eilimler de vardr, kutsaln

eitlilii dikkat ekmektedir. Kreselleme ve kitle iletiim aralar

kanalyla kurumsal dinlerin yannda mistik, ruhu eilimler, popler

dini tezahrler son zamanlarda etkisini artrmaktadr. Popler dini

tezahrler, sadece eskiden gelen geleneksel halk inanlar olarak

deil, bunun yan sra modern baz etkiler araclyla da geliimini

srdrmektedir. Dolaysyla popler dindarlk hem halk

dindarlndan hem de modern baz etkilerden beslenerek varln

devam ettirmektedir. Buradan hareketle popler kltrle de

benzetiini syleyebiliriz.

Popler kltr gibi popler dindarln da metaya dntrlerek

nasl yaygnlk kazandn aktarmtk. Gnmzde, hem

geleneksel halk inanlar olarak hem de astroloji, fal, ruhuluk,

kehanetsel ve mistik konular gibi birok popler dini konunun kitle

iletiim aralarnda srekli gndeme getirilerek etkisini artrmas

buna verilecek rneklerdendir. Bysel, mistik ve ezoterik nitelie

sahip birok popler dinsel konu, basn ve kitle iletiim aralarnda

gittike artan bir ilgiye sahip grnmektedir. Hemen her gazete ve

dergide artk, bir bur ve astroloji sayfas ile karlamaktayz.

Mbarek gn ve aylarda kiilerin trbe ziyaretlerine akn akn

katldklarn, niversite snav ncesi trbelerin dolup tatn

medyadan izlemekteyiz. Parapsiik ve kehanetsel konular dergi

kapaklarnda ve gazetelerin st stunlarnda, haber ve tartma

programlarnnsa baat konular arasnda yerlerini almaktadr.

nceleri bu tip konular arlatanlk olarak gazetelerin i sayfalarnda

ve haber programlarnda polisiye olay olarak verilirken, gnmzde

manetlerde ve olduka geni bir ekilde ilenmektedir.

Kehanetsel konular, kutsal kitabn ifreleri, birtakm ruhu gruplar,

kyamet senaryolar gibi konular nemli medya programlarnda

saatlerce yer alabilmekte; eskiden hurafe olarak kmsenen bu


40 / 53 21.06.2015 00:19

inan ve pratikler ok ciddi memleket meselesi gibi tartlmakta,

bunlarn kmsenmeyecek bir izlenme oranna da sahip olduklar

anlalmaktadr. Ayrca edebiyat, TV ve sinema rnleri arasnda

bysel, mistik ve ruhu temalarn ska kullanlmaya alldna,

hatta bunlarn baz dinsel temalarla birletirilerek verildiine ahit

olmaktayz. Popler kltrle gelen ve hemen her eyi iletiim

aralaryla tketime ynelten enformatik mantk, bu tr halk

inanlarn da insann ilgi alanna sokabilmektedir.[54] Bylece halk

inanlar popler halk inan olarak kitlelere yaylmaktadr.

Dolaysyla popler dindarlk bu sre ierisinde sadece gemiteki

ilevi asndan deil, gnmzdeki sosyo- dinsel gereklii anlama

asndan da neme sahip olmu oluyor.

Popler kltr, halkn bir zamanlar sahip olduu, tamamen ve

dorudan kendisine ait olan bir kltrn hrszl olarak

deerlendirilmi, halkn kendileri iin oluturduu kltrn onlardan

alnarak yukardan gelen bir etkiyle deitirilmesi olarak da

deerlendirilmitir. Halkn oyunu olan futbol, zaman iinde halkn

elinden alnarak medya yoluyla kitleye nasl ticari ve kitlesel bir

elence olarak sunulduysa[55] halk dindarlnn unsurlar da bu

gaye ile sunulmaktadr. rnein, medyada dini tartmalar kitab

konular zerinden deil speklatif bir biimde halkn dikkatini

ekecek folk yaay rnekleri zerinden yaplmaktadr. Televizyona

kan bir hoca halkn sorular zerinden yantlar vermektedir; nk

belirleyici olan halkn ilgisi ve yaaydr, onlara verilen yantlar

dzenleyici bir zellik arz etmekle birlikte resmi dindarl tam

anlamyla yanstmamaktadr. Medyada fkhi, kelami ve hadisle

alakal konulardan ok menkbev konular ele alnmakta, ksa sreli

tatmin salayan, vicdan rahatlatan ancak kitabi bilgiler vermeyen

motifler zerinden yaynlar yaplmaktadr. Dini programa genelde

hi yer vermeyen ou kanal Ramazan aynda ve kandillerde halkn

talebi dorultusunda dini yayn yapmaktadr, yine ayn kanallarda


41 / 53 21.06.2015 00:19

belli noktaya vardrmayan, snrlar olmayan, mspet ve menfi

neticesi olmayan tartmalar yaplmaktadr. Tketim meta haline

getirilen popler kltr gibi kitlesel aralarla din ve dindarlk da

popler dindarlk vastasyla tketilebilir bir biime getirilmitir.

Medya popler kltrde olduu gibi popler dindarln gerek

retilmesinde gerekse tketilmesinde merkezi rol oynar. Toplum

dokusunu profesyonelce kritik edip konjonktre uygun olarak paket

yapmlarla halkn gndemini bir ekilde doldurur, dolaysyla dini

anlamda da paket programlar hazrlar ve medya vaizlii formatnda

halka sunar Yazl kltr yerini grsel kltre brakt, szn

nemini yitirip giderek grsel bir temsile dnt medyada

nemli olan imajdr, buna bal olarak hakikate yaklam da farkl

olmaktadr ve byle bir medyann muhatab olan insan s ieriklerle

yetinmektedir. rnein televizyon ekranlarna kan medyatik

hocalardan retorik, menkbe, masal, duygu younluu, ar

basitletirme talep edilmektedir, bunlar karlad srece hocalara

ekranlarda yer verilmektedir, hakikatin nasl olmas gerektiini ne

medya ne de muhatab nemsemektedir.[56]Medya ticari bir

mekanizma olduundan toplumun nabzn olduka iyi tutar, kltr

metalatrd gibi din gibi akn bir alan da metlatrr.

SONU

Popler kltr, st kltrn ve halk kltrnn harmanlanp kitlelere

sunulmu halidir. En karakteristik zellii herkese hitap etmesi,

elzem ihtiya gibi alglanmas, standart olmas, biimce basit olup

abuk tketilebilir ve srekli yeniden retilir olmasdr. Her ne kadar

halkn rnleri gibi deerlendirilse de aslnda halkn doal srete

rettii kltrn yapay bir biimde yeniden retilip sosyal tabaka

ayrt etmeksizin yine halka sunulmu eklini ifade eder.


42 / 53 21.06.2015 00:19

Biz popler kltrn kltr endstrisi rn olduuna dair Frankfurt

Okulunun eletirel tanmn benimseyerek daha ziyade tketim

toplumu balamnda konuya yaklamaktayz. Elbette popler

kltrn sonu itibariyle kaynan halktan almas sebebiyle ve

herkesin ulaabilir olmas zelliiyle olumlu sonularnn olduu

yadsnamaz. Ancak arkasndaki ideolojik yaklam ve kitlelerin

pasifletirilmesi gereinden tr gndelik yaamda daha ziyade

menfi sonularyla karlamaktayz.

Popler kltrn dine, dindarla etkisi gerek olumlu, gerekse

olumsuz olmutur. Sunduu rnlerin, seeneklerin fazla olmas ve

herkese ulalabilir olma zelliinden dolay ve bu seeneklerden

birinin de dini kapsamasndan tr dinin bilinli tercihi ve

dindarln da ailesel deil, bireysel geliimi sz konusu olmutur.

Dier yandan tamamen sekler formatta retilen ve israf boyutunda

bir tketim alkanl zerk eden popler kltr, dnyeviliin dini

alana tahakkmn artrmtr. Popler kltr bu an insannn,

dindar yahut ldin olsun, ortak bir paydas haline gelmitir. Din dahi

popler kltr rnlerinin vastasyla daha ok kiiye aktarlr hale

gelmitir; her ne kadar hitap ettii kesim artsa da ayn zamanda

onun yapsn deitirmi ve iini boaltmtr.

Halk dindarl modernizmle birlikte biimsel bir deiiklik

yaamtr. Eskiden din yaamn kendisiydi ve bu anlamda daha

farkl bir halk dindarl yaanyordu. imdi dnyeviliin yaam

biimi haline getirildii gnmzde halkn yaamaya alt

dindarlk ne derece safln korumaktadr, tartlyor. Popler

kltrn halkn elindekini alp halka satt srete halkn dindarlk

biimi de metalamaktadr. Halka uygun, halkn beklentilerini

karlayacak ve halk dindarln pekitirecek sorularla dine yer

verilmitir. Ancak bu tamamen ticari bir kayg tamaktadr, kitab

dinden uzaklaan halkn her ne kadar daha sk dinle karlasa bile


43 / 53 21.06.2015 00:19

hurafelerini daha ok sahiplenmesine neden olmaktadr.

Popler kltr ve halk dindarl oluum sreleri asndan

birbirlerine ok benzemektedir ve gnmzde karlkl etkileimleri

de ok fazladr. Daha ziyade kaynana referansla ele alnmas ve

bilinli yaklalmas gereken bu iki unsur eer ilevleri asndan

dikkate alnmazsa gerek kltrel gerekse dinsel anlamdaki

yozlamann nn almak mmkn olmayacaktr.

Adam POSSAMAI, Religion And Popular Culture, Brussels, P.I.E

Yay., 2005

Adnan ASLAN,Gelenek ve Modernlik Balamnda Bir Gvenlik

Alan,(Mzakere) Dindarlk Olgusu, Ed:Hayati HKELEKL, Bursa,

Kurav Yay., 2006

Ahmet OKTAY, Trkiyede Popler Kltr, Yap Kredi Yay., 1993

Angela MCRABBE, Postmodernizm ve Popler Kltr, ev: Almla

ZDEK, stanbul, Sarmal Yay.,1999

Aristo, Politika, ev: Ersin UYSAL, stanbul, Dergah Yay., 2007

Alan SWNGEWOOD , Kitle Kltr Efsanesi, ev: KANSU Aykut,

Bilim ve Sanat Yay. , 1996

Bennab MALIK, Thequestion of Culture, Kuala Lumpur, slamic

Book Trust, 2003

Blent SOMAY, Tarihin Bilind- Popler Kltr zerine

Denemeler-, stanbul, Metis Yay., 2004

Blent SOMAY, Tarihin Bilind- Popler Kltr zerine


44 / 53 21.06.2015 00:19

Denemeler-, stanbul, Metis Yay., 2004

Celalettin ELK, Trk Halk Dindarlnda Deiim ve Sreklilik,

ukurova lahiyat Fakltesi Dergisi, C.4.,S.1.,2004

Ekmel GEER, Trk Televizyonlarnda 2000-2005 Yllar Arasnda

Yaynlanan Popler Kltr Programlarnn Medyaya Yansy

Biimlerinin Psiko-Sosyal Adan Deerlendirilmesi, Yksek Lisans

Tezi, stanbul, 2007

Galip ATASAUN, Ziyaret Fenomeni, Seluk niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, Ed:Mehmet BAYT, C.21., Konya, 2006

Goethe, Faust, ev: Celal NER, 3. Bask, stanbul, Oda Yay., 2006

Greg PETERSON, The nternet And Christian And Muslim

Communities, Religion and Popular Culture n America, [1] Ed:

Bruce David FORBES, Jeffrey H.MOHA, London, University of

California Press, 2000

Hakk KARAAHN, Bir Bat Anadolu Kasabasnda Dini Hayat,

Ankara, Birleik Yay., 2007

Hakk KARAAHN, Bir Bat Anadolu Kasabasnda Dini Hayat,

Ankara, Birleik Yay., 2007.Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisi, S.1,Ankara,2008

Hakk KARAAHN,Din Sosyolojisinde Dindarln llmesi

Problemi zerine Bir Aratrma, Ankara niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, S.1,Ankara,2008

Hayati HKELEKL,Dini Kiiliin Kuruluunda radenin Rol,


45 / 53 21.06.2015 00:19

Diyanet Dergisi, S.2., 1985.

Hseyin YILMAZ,Gelenek ve Modernlik Balamnda Bir Gvenlik

Alan(Tebli), Dindarlk Olgusu, Ed:Hayati HKELEKL, Bursa,

Kurav Yay., 2006

James WOOD,Public Religion ViS-a-Vis The Prophetic Role Of

Religion, The Power of Religious Publics, Ed: William Swatos,

London, Praeger Yay., 1999

Joan BROTHERS, Religious nstitutions, London, Longman Yay.,

1971

John STOREY, Popler Kltr almalar, ev:Koray

KARAAHN, stanbul, Babil yay, 2000

J.Gans HERBERT, Popular Culture and High Culture, New York,

Basic Books, 1974

Korkmaz ALEMDAR, rfan ERDOAN, Popler Kltr ve letiim,

Ankara, mit Yay., 1994

Levent YAYLAGL, Frankfurt Okulunda Kltr Endstrileri ve Kitle

Kltr Yaklam, Medya, Popler Kltr ve deoloji, ed: Nilfer

KORKMAZ, Levent YAYLAGL, Ankara, Dipnot Yay., 2008

Mehmet Cem AHN, lahiyat Fakltesi rencilerinin Popler

Kltr Unsurlarna likin Yaklamlar zerine Sosyolojik Bir

Aratrma (Doktora Tezi), Ankara, 2007

Mustafa ASLAN, Trk Popler Dindarl zerine Sosyolojik Bir

Aratrma,(Doktora Tezi), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler


46 / 53 21.06.2015 00:19

Enstits, Kayseri, 2002

Nazan KP, Halk Dindarl zerine Bir Din Sosyolojisi, (Yksek

Lisans Tezi), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Kayseri,

2006

Necdet SUBAI, Dinselliin Modern Bileenleri, Din, Kltr ve

adalk (2004 Yl Kutlu Doum Sempozyum Mzakereleri ve

Teblileri), Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yay., 2007

Necdet SUBAI, Trkie Dindarl, slamiyat Dergisi, C.5.,S.4.,

2002

Nilfer GLE, slamn Yeni Kamusal Yzleri,3. Bask, stanbul,

Metis Yay.2009

Nilfer KORKMAZ, Levent YAYLAGL, Kitle Kltr/Popler Kltr

Tartmalar Ed: Nilfer KORKMAZ, Levent YAYLAGL, Ankara,

Dipnot Yay., 2008

mer ZER, Erdal DATA, Popler Kltrn Hakimiyeti, Konya,

Literatrk Yay., 2011

Robert WUTHNOW, Producing the Sacred: An Essay on Public

Religion, Chicago., University of Illinois Press, 1994

Ronald THEMANN, Religion n Public Life: An American Dilemma,

Washington, Georgetownn University Press, 2007

Sevgi LKER, Trkiyede Halk Dindarlnn Dnmnde Grsel

Medyann Rol,(Yksek Lisans Tezi), stanbul, 2011


47 / 53 21.06.2015 00:19

Tony BENNETT, Popler ve Popler Kltr Politikas, Popler

Kltr ve ktidar, Der: Nazife GNGR, Ankara, Vadi Yay., 1999

nver GNAY, Trk Halk Dindarlnn nemli ekim Merkezleri

Olarak Dini Ziyaret Yerleri,Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, S.15,

Kayseri, 2003

Veysel BATMAZ, Medya Popler Kltr Gizler, stanbul, Karakutu

Yay., 2006

William ROMANOWSK, Evangelicals And Popular Music, ed:

Bruce David FORBES, Jeffrey H.MOHA, Religion and Popular

Culture n America, London, University of California Press, 2000

Yahya TURAN, Kiilik ve Dindarlk zerine Bir Alan

Aratrmas,Din Eitimi Aratrmalar Dergisi, S.20,2009

Yasemin AR, Kuran- Kerime Gre Dindarlk Modelleri, Yksek

Lisans Tezi, stanbul, 2007

Zeki ASLANTRK, Dindarln Bamsz Deikenleri, Dindarlk

Olgusu, Ed: Hayati HKELEKL, Bursa, Kurav Yay.,2006

[1] Ekmel GEER, Trk Televizyonlarnda 2000-2005 Yllar

Arasnda Yaynlanan Popler Kltr Programlarnn Medyaya

Yansy Biimlerinin Psiko-sosyal Adan Deerlendirilmesi,

Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2007, s.44

[2] Veysel BATMAZ, Medya Popler Kltr Gizler, stanbul,

Karakutu Yay., 2006

Documents

Popüler Kültür Ve Halk Dindarlığı