Poslovna Ekonomija i Mikroekonomija

7/29/2019 Poslovna Ekonomija i Mikroekonomija

1/209

UNIVERZITET ZA POSLOVNE STUDIJEBANJA LUKA

DR MILENKO STANIMR STANISLAV NAKI

POSLOVNA EKONOMIJA- SA OSNOVAMA MIKROEKONOMSKE ANALIZE -

SKRIPTA

BANJA LUKA, MART, 2007. GODINE


2/209

SADRAJ

UVOD U TEORIJU MIKROEKONOMIJE I POSLOVNE EKONOMIJE1. POJAM I VRSTE PREDUA1.1VRSTE PREDUZEA

1.2IMOVINA PREDUZEA1.3ORGANI PREDUZEA1.4ORTAKO DRUTVO1.5KOMANDITNO DRUTVO1.6AKCIONARSKO DRUTVO1.7DRUTVO SA OGRANIENOM ODGOVORNOU1.8JAVNO PREDUZEE1.9POSLOVNI SISTEMI U PRIVREDI2. OSNOVNE FUNKCIJE U REPRODUKCIJI2.1VERTIKALNA PODJELA FUNKCIJA2.2HORIZONTALNA PODJELA FUNKCIJA

3. SREDSTVA I UPRAVLJANJE SREDSTVIMA PREDUZEA3.1OSNOVNA SREDSTVA3.2TROENJE OSNOVNIH SREDSTAVA3.3OBRTNA SREDSTVA4. UPRAVLJANJE TROKOVIMA4.1NATURALNO IZRAAVANJE TROENJA (UTROCI)4.2FINANSIJSKO IZRAAVANJE TROENJA (TROKOVI)4.3METODE IZRAUNAVANJA CIJENE KOTANJA5. UPRAVLJANJE REZULTATIMA PROIZVODNJE I EFIKASNOSTPOSLOVANJA PREDUZEA5.1POJAVNI OBLICI REZULTATA REPRODUKCIJE

5.2PRINCIPI POSLOVANJA PREDUZEA6. PONUDA I TRANJA U TRINOM SISTEMU6.1TRINI MEHANIZAM6.2TRANJA ROBA6.3CJENOVNA ELASTINOST TRANJE6.4PONUDA ROBA6.5ELASTINOST PONUDE6.6RAVNOTEA PONUDE I TRANJE7. PONUDA I ODREIVANJE CIJENA NA TRITU7.1ANALIZA TROKOVA7.2TIPOVI I STRUKTURA TRITA

7.3PREDUZEE NA SAVRENO KONKURENTNOM TRITU7.4MONOPOL7.5OLIGOPOL7.6MONOPOLISTIKA KONKURENCIJA8. PONAANJE I IZBOR POTROAA8.1TEORIJA KORISNOSTI I MARGINALNE KORISNOSTI8.2ANALIZA PREFERENCIJE8.3BUDETSKA OGRANIENJA


3/209

8.4OPTIMALALAN IZBOR POTROAA9. TRITE FAKTORA PROIZVODNJE9.1NADNICE I TRITE RADA9.2RENTA CIJENA UPOTREBE ZEMLJE9.3KAMATA CIJENA UPOTREBE KAPITALA

DODATAK : GODINJI IZVJETAJ O POSLOVANJU PREDUZE

ALITERATURA


4/209

UVOD U TEORIJU MIKROEKONOMIJE I POSLOVNEEKONOMIJE

Poslovna ekonomija (ekonomika preduzea) je nauna disciplina koja izuavaekonomske zakonitosti, pravila i principe po kojima posluje preduzee. To se posebnoodnosi na prouavanje ulaganja u reprodukciju, rezultata reprodukcije, odnosa izmeuulaganja i rezultata i faktora koji ih uslovljavaju. Poznavanje ovih ekonomskih kategorijatreba da omogui postizanje boljih rezultata u voenju i upravljanju preduzeem.

Prema Stavriu1, predmet izuavanja ekonomike preduzea je ekonomska stvarnostorganiacionog sistema preduzea, sa njegovim podsistemima, kao to su: ulaganjakapitala, rezultati poslovanja, kvalitet ekonomije, principi reprodukcije i faktori

poslovanja.- Ulaganja kapitala kao izraz inputa organizacionog sistema predstavljaju unoenje u

proces reprodukcije, za novac pribavljenih, elemenata proizvodnje - radne snage,sredstava za rad i materijala. Ovi elmenti se, u procesu poslovanja preduzea, meusobnokombinuju u odgovajuem kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom skladu, u ciljustvaranja rezultata reprodukcije. Pri tome, kvalitativni sklad podrazumeva obezbjeenjeodgovarajuih vrsta materijala, sredstava za rad i radne snage, kvantitativni sklad odnosise na potrebne koliine pojedinih elemenata proizvodnje, a vremensko usklaivanje znaiblagovremeno pribavljanje sva tri elementa proizvodnje radi njihovog meusobnogkombinovanja. Preduzee pribavlja elemente proizvodnje na tritu, razmjenom za novac,ime zapoinje proces reprodukcije.

Zapoinjanje procesa reprodukcije od novanog oblika kapitala predstavlja jednu odbitnih karakteristika trine privrede. Pri tome, privredni subjekti svojim novanimiznosima, nabavljaju sredstva za rad i materijal i isplauju zarade radnicima za izvrenirad, ime se omoguuje odvijanje procesa reprodukcije preduzimanjem poslova u datojdjelatnosti. Takav nain zapoinjanja i odvijanja procesa reprodukcije, koji se karakteriepreduzimanjem odreenih poslovnih aktivnosti pomou novca uslovio je i opteprihvaeni naziv osnovnih subjekata trine privrede - preduzee. Pri tome, suma novcakoji se ulae u pribavljanje elemenata proizvodnje, radi obavljanja odrene privredneaktivnosti i time sticanja vee vrijednosti od uloene, naziva se kapital.

- Rezultati reprodukcije kao izraz output-a (izlaza) organizaciog sistemapreduzea ispoljavaju se u vidu: upotrebnih kvaliteta proizvoda ili usluga, kojima se

mogu zadovoljiti potrebe potroaa, izraene u vidu tranje na tritu; cijene, odnosnonovano izraene vrijednosti prodatih proizvoda ili usluga, koju preduzee naplati odkupaca na tritu; i profita, kao izraza vika vrijednosti koji preduzee stie iz razlikeizmeu vrijednosti prodatih proizvoda i utroene vrijednosti elemenata proizvodnje.

1 B. Stavri, M. arevi, Osnovi teorije mikroekonomija - ekonomika preduzea, Zavod za udbenike Inastavna sredstva, Istono Sarajevo, 2004.


5/209

S obzirom na neophodnost stalnog obnavljanja procesa privreivanja, koji se nazivareprodukcija, preduzee mora dio naplaene vrijednosti proizvoda ili usluga, prodatih natritu, ponovo uloiti u pribavljanje utroenih elemenata proizvodnje. Tek kada seobezbedi reprodukovanje utroenih elemenata proizvodnje, odnosno nabavka materijala isredstava za rad i isplata zarada radnicima za izvreni rad, preduzeu ostaje profit iz koga

se, jednim delom, plaaju obaveze prema drutvenoj zajednici za podmirivanjezajednikih i optih potreba, a drugim dijelom omoguuje proirenje reprodukcije,

ulaganjem u razvoj preduzea.- Kvalitet ekonomije kao izraz odnosa izmeu rezultata privreivanja i ulaganja

elemenata proizvodnje predstavlja pokazatelj uspenosti poslovanja preduzea. Takavnain iskazivanja uspjenosti poslovanja zasniva se na injenici da je preduzeeorganizacioni sistem, iji elementi su input i output. A kako se kvalitet svakog sistema,pa prema tome i organizacionog sistema, izraava odnosom outputa (izlaza) i inputa(ulaza), kvalitet ekonomije preduzea, kao specifinog sistema, iskazuje se stavljanjem uodnos rezultata njegovog poslovanja i ulaganja kapitala u proces reprodukcije.

- Principi reprodukcije predstavljaju pravila ponaanja preduzea u procesu

reprodukcije, koja se izraavaju u vidu zahteva da se ostvare to vei rezultati poslovanja,uz to manja ulaganja kapitala u pribavljanje elemenata proizvodnje. Takvi zahtjevi

postavljaju se pred menadment preduzea kao njegov upravljaki organ koji jeodgovoran za uspjenost poslovanja ovog privrednog subjekta. Pri tome, porednavedenog pravila, koje se smatra osnovnim ekonomskim principom reprodukcije,formuliu se i posebni principi, kojima se regulie ponaanje u pojedinim segmentimaposlovanja, kao to su: proizvodnja, razmjena i finansiranje. Na toj osnovi uspostavljajuse posebni, ili parcijalni principi reprodukcije, i to:

1. princip produktivnosti, koji se izraava u vidu zahtjeva da se proizvedeodreeni obim proizvoda i usluga, sa to manjim troenjem radne snage;

2. princip ekonominosti, koji se izraava u vidu zahtjeva da se proizvedeodreena vrijednost proizvodnje, sa to manjim trokovima elemenataproizvodnje; i

3. princip rentabilnosti, koji se izraava u vidu zahtjeva da se ostvari to veiprofit, uz to manje angaovanje kapitala.

- Faktori poslovanja uslovljavaju veliinu ulaganja i rezultat utiui bilo kaoobjektivna, bilo kao subjektivna dejstva. Pri tome, objektivna dejstva javljaju se u vidudrutvenih, prirodnih i tehnikih faktora poslovanja, na koje menadment preduzea nemoe neposredno uticati svojim upravljakim mjerama. S druge strane, subjektivnifaktori ispoljavaju se u vidu organizacionih propusta u korienju raspoloivihobjektivnih uslova poslovanja, koje menadment preduzea moe spreavati svojimupravljakim merama.

Poslovna ekonomija je tjesno povezana sa mikroekonomijom. Na velikom broju naihfakulteta vri se potpuna indetifikacija izmeu ove dvije naune oblasti.Na drugimfakultetima se, meutim, razlika uspostavlja po osnovu razliitog programskogsadraja.Na tim fakultetima se izuava i poslovna ekonomija i mikroekonomija.U timuslovima se poslovna ekonomija bavi problemima predezea preko izuavanja trokovaproizvodnje, rezultata proizvodnje i odnosa izmeu rezultata i ulaganja.Mikroekonomskiprogram u takvoj situaciji u veoj mjeri se bavi pitanjima trinih struktura, ponaanjempojedinaca, cijenama i raspodjelom izmeu razliitih faktora proizvodnje.Opti trend,


6/209

meutim, ide u pravcu rasta broja fakulteta na kojima se izuava mikroekonomija asmanjuje se broj fakulteta na kojima se zadrava poslovna ekonomija.

Mikroekonomija2 se bavi ponaanjem pojedinanih ekonomskih jedinica.Te jediniceukljuuju potroae, radnike, ulagae, zemljoposjednike, preduzea, odnosno svakogpojedinca ili entiteta koji igra neku ulogu u funkcionisanju nae privrede.

Mikroekonomija objanjava kako i zato te jedinice donose ekonomske odluke. Naprimjer, ona objanjava kako potroai donose odluke o kupovini i kako na njihoveizbore utiu promjene cijena i dohodaka. Ona takoe objanjava kako preduzea odluujukoliko e radnika zaposliti i kako radnici odluuju gdje e raditi i koliko e raditi.

Kao i makroekonomija i mikroekonomija se bavi pitanjima alokacije ogranienihsredstava i resursa razliitih nosioca privreivanja unutar jedne drave. Ona objanjavakako potroai mogu najbolje rasporediti svoje ograniene dohotke na razliita dobra iusluge koja se mogu kupiti na tritu. Ona objanjava kako radnici mogu najboljerasporediti svoje vrijeme na rad i odmor, ili na jedan umjesto na drugi posao. Takoeobjanjava i kako preduzee najbolje mogu rasporediti svoje ograniene finansijskeizvore na zapoljavanje dodatnih radnika umjesto kupovine novih maina, proizvodnju

jednog umjesto drugog skupa proizvoda.Druga je vana tema mikroekonomije uloga cijena. Svi prethodno opisani altenativniizbori zavise o cijenama s kojima se suoavaju potroai, radnici ili preduzea. Potroadonosi odluku o kupovini razliitih roba na bazi njihovih cijena. Radnici biraju izmeurada i odmora na osnovu cijene koju mogu dobiti za svoj rad, tj. na osnovu plate.Preduzea odluuju hoe li zaposliti vie radnika ili kupiti vie maina dijelom i naosnovu plata i cijena maina.

Mikroekonomija takoe opisuje kako se odreuju cijene. U komandnim ekonomijamacijene odreuje drava. U trinoj ekonomiji, cijene se odreuju interakcijom potroaa,radnika i preduzea. Ta se interakcija zbiva na tritima, a trita su mjesta susretakupaca i prodavaa koji zajedniki odreuju cijenu dobara. Kljuna uloga trita je treavana tema mikroekonomije.

Imajui u vidu potrebe naih studenata te dosadanji nivo ostvarenog saznanja uizuavanju razliitih predmetnih sadraaja, cijenimo potrebnim i korisnim da su u okvirujedne knjige obuhvate osnovna programska naela poslovne ekonomije imikroekonomije.Integrisanje programskog sadraja ove dvije discipline izvriemoobradom slijedeih kategorija:

- vrsta preduzea,- proizvodnja i reprodukcija u preduzeu,- ulaganje i trokovi reprodukcije,- rezultati reprodukcije,- odnos rezultata i ulaganja u reprodukciju principi reprodukcije,- trini mehanizam,- trine strukture,- ponaanje pojedinaca potroaa i- raspodjela i cijene faktora proizvodnje.

2 ) Prefiks mikro se izvodi iz grke rijei malen. Meutim, danas je optepoznato da pojedine velikemultinacionalne korporacije imaju prihode koji su vei od bruto drutvenog proizvoda mnogih zemalja.


7/209

1. POJAM I VRSTE PREDUZEA

Preduzee je pravno lice koje obavlja djelatnost radi sticanja dobiti.Djelatnostpodrazumjeva proizvodnju, promet robe i vrenje usluga na tritu.

Preduzea postoje zbog mnogih razloga a najvaniji su iskorienje ekonomije obima

proizvodnje, prikupljanje novanih sredstava i organizacija proizvodnog procesa.Najvanij razlog postojanja preduzea jeste ekonomija obima, podjela rada ispecijalizacija. Posebne studije pokazuju da bi efikasna proizvodnja automobilazahtjevala minimum proizvodnje od najmanje 100000 komada godinje3. Teko bi semnogi poslovi i manjeg obima mogli efikasno obavljati u kunom domainstvu. Potrebnoje na jednom mijestu nabaviti maine velike vrijednosti, kupiti zgrade, nabavitiraznorodni materijal, obezbjediti veliki broj radnika razliitih kvalifikacija. Takvi poslovimogu da se organizuju samo u okviru preduzea.Nabavka svih faktora potrebnih velikoserijskoj proizvodnji mogue je jedino uz

posjedovanje velikih finansijskih sredstava. Takva sredstva nema pojedinac. Ona sepribavljaju na finansijskim tritima. Zaduivanje velikog obima na tim tritima i

obezbjeenje hipoteka mogue je jedino preko preduzea.Trei razlog postojanja preduzea jeste obezbjeenje menamenta. Menaderiorganizuju proizvodnju, uvode nove ideje, proizvode i postupke. Za svaku proizvodnjutrebaju radnici posebnih kvalifikacija kojih nema u pojedinanom domainstvu.Tako seproizvodnja organizuje u preduzeu, budui da efikasnost zahtjeva proizvodnju u velikimserijama, pribavljanje znaajnih finansijskih sredstava i paljivo upravljanje i nadzor nadtekuom aktivnostima.

Proizvodnja u trnoj privredi odvija se u irokom spektru razliitih poslovnihpreduzea- od najmanjih preduzea u pojedinanom vlasnitvu do gigantskih korporacijakoje dominiraju privrednim ivotom trinih privreda. Danas u Americi postoji oko 18miliona poslovnih jedinica. Veina njih su u pojedinanom vlasnitvu, postoje i

partnerstva iji su vlasnici dva ili vie partnera i mali broj su korporacije ali onedominiraju tritem i po obimu promete i po broju zaposleni.

1.1VRSTE PREDUZEA

Naim zakonodavstvom su uspostavljena dva oblika preduzea : privredno drutvo ijavno preduzee. Privredno drutvo moe da bude : drutvo lica i drutvo kapitala.Drutvo lica je : ortako i komanditno drutvo. Drutvo kapitala se osniva kaoakcionarsko i drutvo sa ogranienom odgovornou4.

Preduzea mogu da osnivaju fizika i pravna lica. Fizika lica mogu da osnuju ortako,komanditno, akcionarsko i drutvo sa ogranienom odgovornou. Pravna lica mogu da

osnuju akcionarsko drutvo, drutvo sa ogranienom odgovornou i komanditno drutvou svojstvu komanditora. Drava, odnosno jedinica lokalne samouprave moe osnovatijavno preduzee.

Osnivai i lica koja naknadno stupe u drutvo su lanovi drutva. Fiziko lice moe bitilan s neogranienom solidarnom odgovornou samo u jednom preduzeu. Ortako

3 ) P. A. Samuelson, W. D. Nordbaus, Ekonomija, Mate, Zagreb, 1992. str. 104.4 ) Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 24/98.


8/209

drutvo ne moe biti lan drugog ortakog drutva ni komanditnog drutva u svojstvukomplementara.

Osnivaki akt preduzea je ugovor o osnivanju. Osnivaki akt preduzea koje osnivajedan osniva (jednolano drutvo) je odluka o osnivanju. Osnivaki akt preduzea kojeosniva drava, odnosno jedinica lokalne samouprave je akt nadlenog organa.

Osnivaki akt preduze

a sadri odredbe o : firmi i sjeditu preduze

a; firmi osniva

u iadresi, odnosno imenu, adresi i matinom broju fizikog lica osnivaa; djelatnosti

preduzea; osnivakom ulogu; pravima, obavezama i odgovornostima osnivaa;uslovima, nainu utvrivanja i rasporeivanju dobiti kao i snoenju rizika; zastupanjupreduzea.

Preduzee je duno da posluje u skladu sa zakonom, dobrim poslovnim obiajima iposlovnim moralom.Moe da obavlja jednu djelatnost ili vie djelatnosti ako ispunjavapropisane uslove za obavljanje svake od tih djelatnosti.Sa radom preduzee moe poetikad pribavi rijeenje nadlenog organa kojim se potvruje ispunjenost propisanih uslovaza poetak rada.

Firma je naziv pod kojim preduzee posluje. Firma ortakog drutva sadri lino ime

najmanje jednoglana, uz navo

enje da ima vie

lanova, i oznaku ,,o.d.. Firmakomanditnog drutva sadri lino ime najmanje jednog komplementara i oznaku ,,k.d..

U firmi komanditnog drutva ne mogu biti imena komanditora. Firma akcionarskogdrutva i drutva s ogranienom odgovornou sadri oznaku akcionarskog drutva(,,a.d.) i drutva s ogranienom odgovornou (,,d.o.o.). Firma javnog preduzeasadri oznaku ,,j.p.. Firma preduzetnika sadri njegovo lino ime.Takoe, firma sadrioznaku djelatnosti i sjedite preduzea.

1.2IMOVINA PREDUZEA

Imovinu preduzea ine pravo svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima, novanasredstva i hartije od vrijednosti i druga imovinska prava. Poetnu imovinu preduzea ineulozi osnivaa (osnovni kapital). Drutvo kapitala ima obaveznu rezervu. U obaveznurezervu svake godine od dobiti se unosi najmanje 5 %, dok rezerva ne dostigne statutomutvrenu srazmjeru prema osnovnom kapitalu, a najmanje 10 % osnovnog kapitala.

Preduzee odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom. Osnivai,lanovi i akcionari preduzea odgovaraju za obaveze preduzea u skladu sa zakonom. Uzavisnosti od uloga u preduzeu - osnivai, lanovi i akcionari - uestvuju u upravljanjupreduzeem, diobi dobiti i snoenju rizika poslovanja.

1.3ORGANI PREDUZEA

Organi preduzea su :- skuptina, kao organ vlasnika;- upravni odbor, kao organ upravljanja;- direktor, kao organ poslovoenja;- nadzorni odbor, kao organ nadzora.

Upravni odbor i direktor preduzea ine upravu preduzea. Direktor preduzea ne moebiti lan upravnog odbora preduzea. Statutompreduzea moe se utvrditi da se upreduzeu bira i odbor izvrnih direktora.


9/209

Skuptina donosi statut, utvruje poslovnu politiku, usvaja godinji obraun i izvjetajo poslovanju, odluuje o raspodjeli godinje dobiti i pokriu gubitka, odluuje opoveanju i smanjenju osnovnog kapitala, odluuje o statusnim promjenama preduzea,bira i opoziva lanove upravnog odbora, predsjednika i lanove nadzornog odbora,revizora i likvidatora i odreuje im primanja i drugo.

Upravni odbor priprema prijedloge odluka za skuptinu i izvrava njene odluke,donosi opte akte koje ne donosi skuptina, priprema godinje izvjetaje o poslovanju,predlae raspodjelu dobiti, postavlja i razrjeava direktora, daje smjernice direktoru zaostvarivanje poslovne politike preduzea, donosi investicione odluke, i drugo.

Direktor organizuje i vodi poslovanje preduzea, zastupa preduzee, stara se zazakonitost rada preduzea i odgovara za tu zakonitost.

Nadzorni odbor vri nadzor nad zakonitou rada uprave preduzea, pregledaperiodine i godinje obraune o radu preduzea i utvruje da li su sainjeni u skladu sapropisima, utvruje da li se poslovne knjige i druga dokumenta preduzea vode uredno iu skladu sa propisima, izvjetava skuptinu o pravilnosti uraenog godinjeg izvjetaja oposlovanju, daje miljenje o predlozima za raspodjelu dobiti, razmatra izvjetaj revizora.

Opti akti preduzea su : statut, pravilnik i odluka. Statut je osnovni opti aktpreduzea. Drugi opti akti preduzea moraju biti u saglasnosti sa statutom.

Preduzee prestaje da postoji ako mu je izreena zabrana obavljanja djelatnosti odnadlenog organa, ako prestanu da postoje prirodni i drugi uslovi za obavljanjedjelatnosti, istekom vremena za koje je osnovano, odlukom skuptine, ako ne obavljadjelatnost due od dvije godine, steajem, spajanjem sa drugim preduzeem ili podjelom.Preduzee prestaje brisanjem iz registra.

1.4ORTAKO DRUTVO

Ortako drutvo spada u grupu drutva lica. Ova drutva predstavljaju oblik

organizovanja preduzea u koje se udruuju dva ili vie lica radi ostvarivanja odreenihzajednikih ciljeva. Drutva lica se nazivaju jo i partnerska ili ortaka drutva. Njihsainjavaju i osnivaju partneri, a ne pojedinani vlasnici. Oni zajedniki obezbeujupotreban kapital za osnivanje i rad preduzea, a uestvuju u raspodeli ostvarenog profitaili gubitka srazmerno uloenom kapitalu.

Sutina ovih preduzea je da ih osniva vei broj lica, udruenih radi obavljanjazajednikog posla. Pri tome nije opredeljujui inilac broj partnera, udeo u kapitalu ilistatus u preduzeu. Statusne promene drutva lica nisu jednostavne, jer proirenjedrutva, kao i promjene udjela u preduzeu zahtevaju saglasnost svih partnera lanovadrutva.

U praksi se drutva lica javljaju kao: ortako i komanditno.

Ortako drutvo je drutvo koje se osniva ugovorom dva ili vie fizikih lica koja se

obavezuju da, uz sopstvenu neogranienu solidarnu odgovornost za obaveze drutva,obavljaju odreenu djelatnost. Ortakluk ili partnerstvo je forma poslovne organizacije ukoju se udruuju dva ili vie partnera. Ova vrsta preduzea slina je inokosnompreduzecu od koga se razlikuje samo po broju vlasnika. Ortaka preduzea osnivaju senajee u oblastima trgovine na veliko i na malo, uslunim djelatnostima, osiguranju,trgovini nekretninama, zanatstvu i sl.

U praksi razvijenih zemalja postoje uglavnom dve vrste ortakih drutava:

-javno ortako drutvo,


10/209

- tajno ortako drutvo.I jedno i drugo drutvo ine ortaci (partneri), s tim to su u javnom ortakom drutvu

oni poznati, a u tajnom najee nisu poznati javnosti. Oni su poznati samo lanovimadrutva.

Javno trgovako drutvo predstavlja vrstu privrednog preduzea koje se osnivaju

ugovorom dva ili vie lica radi obavljanja odreene delatnosti pod zajednikom firmom.Ugovor predvia neogranienu solidarnu odgovornost svih ortaka za obaveze preduzeaprema povjeriocima. Ugovorom se reguliu i pitanja organa ortakog drutva, odnosilanova, ortaka, kao i druga pitanja bitna za rad drutva.

Ortaci ovog drutva mogu biti fizika i pravna lica. Za osnivanje ortakog drutva,po pravilu se ne propisuje minimalni ulog kapitala.

Tajno ortako drutvo nastaje kada jedan ili vie lanova drutva nisu poznati javnosti.Ova vrsta drutva nastaje kada tajni ortak sporazumno prihvati uee u djelatnosti (biznisu)koji ve obavljaju drugi ortaci. U jednom ortakom preduzeu moe da bude jedan ili vietajnih ortaka - pravnih ili .fizikih lica.

I tajno ortako drutvo, osniva se ugovorom zainteresovanih partnera. Ugovorom sereguliu meusobni odnosi partnera, kao i uee tajnih ortaka u profitu ili gubitku ortakogdrutva.

U privrednoj praksi postoje ortaka drutva sa neogranienom i ogranienomodgovornou partnera.

U ortakom drutvu sa neogranienom odgovornou, partneri ravnopravno zastupajudrutvo, bez obzira na udeo u vlasnitvu i odgovaraju za sve dugove drutva. Profit se dijelisrazmerno veliini uloenog kapitala, a dugovi u skladu sa udjelom u profitu.

U ortakom drutvu sa ogranienom odgovornou, postoji bar jedan partner koji jeneogranieno odgovoran. U ovoj vrsti drutva se najee javljaju tajni ortaci. Pojedinanaodgovornost za gubitak je ograniena i srazmjerna veliini uloenog kapitala.

1.5KOMANDITNO DRUTVO

Komanditno drutvoje u trinoj privredi uobiajeni oblik organizacije preduzea kaodrutava lica. Kao i ortako drutvo, nastaje putem ugovora dva ili vie lica o obavljanjuodreene djelatnosti pod zajednikom firmom. U ovom drutvu bar jedan ortak neodgovara neogranieno i solidarno za obaveze prema povjeriocima drutva, veogranieno, i to u visini njegovog uloga u drutvu. Ovo je kljuna oznaka komanditnogdrutva koja ga kao drutvo lica, bitno razlikuje od ortakog drutva.

Komanditno drutvo ima dve vrste lanova sa stanovita odgovornosti prema treimlicima. Njegove lanove ine: 1) kormplementari i 2) komanditori. Kornplementari vode

poslovanje drutva i odgovaraju za njegove obaveze prema treim licima neograni

enosolidarno. Komanditori ne uestvuju u voenju poslovanja drutva i ogranieno

odgovaraju za njegove obaveze prema treim licima. Njihova odgovornost za oveobaveze je samo u visini njihovog uloga u drutvu.

lanovi komanditnog drutva mogu da budu fizika i pravna lica. Fizika lica susamo komplementari, to znai oni neogranieno solidarno odgovaraju za obavezedrutva. Fizika i pravna lica ine komanditore tj. lanove koji za obaveze drutvaodgovaraju u visini svog uloga.


11/209

Komplementari imaju isti poloaj i ulogu kao i partneri ortakog drutva, rade u drutvu,vode drutvo i odgovaraju neogranieno solidarno za njegove obaveze. Ovo nije sluaj sakomanditorima koji nemaju obavezu da rade u drutvu, niti da odgovaraju za njegoveobaveze prema poveriocima. Oni su kao ortaci obavezni samo da unesu odgovarajuiulog u drutvo po kome uestvuju u raspodeli ostvarene dobiti. Taj ulog moe da bude unovcu i stvarima, dok se ulog u uslugama kod njih, za razliku od komplementara, obino

ograniava.Osnivanje komanditnog drutva nastaju ugovorom, koji sadri:- ukupnu vrednost uloga svih ortaka,- iznos uloga svakog pojedinog ortaka - komplementara i komanditora- udio svakog ortaka u raspodjeli dobitka i gubitka,- reim prenosa udjela izmeu ortaka i na trea lica.Postoji vie prednosti koje upuuju preduzea da se organizuju u ovu pravnu formu:

poreske pogodnosti, ogranienje odgovornosti (jemsta) i nezavisnost poslovodstva odpromene ortaka i sl.

1.6AKCIONARSKO DRUTVO

Drutva kapitala se kao pravna forma organizovanja preduzea bitno razlikuju oddrutva lica. Kod ovih drutava je dominantan kapital, koji se nalazi u prvom planu prinjihovom osnivanju. Ova preduzea mogu da ine bilo koja fizika i pravna lica kojaraspolau kapitalom i koja su spremna da taj svoj kapital uloe u ova drutva.

Poto ulagai sredstava nisu bitni za ovu vrstu preduzea, to su ulozi u ovimdrutvima lako prenosivi. Oni mogu bez tekoa da menjaju vlasnika, dase prodaju natritu kapitala bez saglasnosti ostalih suvlasnika drutva, to nije sluaj kod drutva lica.

U ovim drutvima ne postoji odgovornost ulagaa sredstava za obaveze drutvaprema treim licima. Ta odgovornost postoji samo za drutvo. Ono samo odgovara za

svoje obaveze prema ovim licima, i to u visini kapitala sa kojim raspolae.Zbog apstrahovanja linosti osnivaa - ulagaa sredstava, ova drutva se obino

koriste za organizovanje veih i velikih preduzea u zemljama trine ekonomije. Onaimaju neograniene mogunosti pribavljanja kapitala.

Drutva kapitala se najee definiu kao institucionalni oblici organizovanjapreduzea u kojima uplaeni ulozi, odnosno udjeli supstituiu linost ortaka. Ova drutvase, obino, javljaju u formama: akcionarsko drutvo i drutvo sa ogranienomodgovornou.

Akcionarsko drutvo je najpoznatije i najznaajnije drutvo kapitala. Ono je oblikinstitucionalnog organizovanja brojnih preduzea u svijetu. Skoro da nema velikogpreduzea u razvijenim zemljama trine privrede, a da nije organizovano kaoakcionarsko drutvo.

Akcionarsko drutvo se moe definisati kao preduzee (privredno drutvo) kojeosniva jedno ili vie pravnih, odnosno fizikih lica, pod zajednikom firmom, radiobavljanja odreene djelatnosti. Osnovna glavnica (kaplital) tog preduzea unapred jedefinisana i podeljena na akcije odreene nominalne vrednosti. Zbir nominalnihvrednosti svih akcija ini osnovni kapital akcionarskog drustva. Ulozi akcionara mogubiti u novcu, stvarima i pravima, koji se izraavaju u novanoj vrijednosti.

Iako, po pravilu ima vie osnivaa, ovo drutvo moe da osnuje i jedno lice, pravnoili fiziko. U tom sluaju ono se zove jednopersonalno akcionarsko drutvo.


12/209

Osnivanje akcionarskog drutva nastaje ugovorom o osnivanju kada ga osniva viepravnih ili fizikih lica. Kada se kao osniva javlja samo jedno lice, osnivanje ovogdrutva vri se odlukom o osnivanju.

Akcionarsko drutvo moe se osnivati na dva naina: l)sukcesivno i 2) simultano.Sukcesivno osnivanje se javlja onda kad osnivai upuuju javnipoziv za upis i otkupemitovanih akcija drutva. U tom sluaju otkup ovihakcija, pored osnivaa vre i trealica. Simultano osnivanje se javlja u sluaju kada osnivai sami otkupe emitovane akcijedrutva i kada se ne upuuje javni poziv za otkup akcija.

Novani dio osnovnog kapitala akcionarskog drutva koji se osniva simultanimosnivanjem ne moe biti manji od 10000 KM. Novani dio osnovnog kapitalaakcionarskog drutva koje se osniva sukcesivnim osnivanem ne moe biti manji od20000 KM. Novani osnivaki ulog jednog akcionara ne moe biti manji od 500 KM.Najnii nominalni iznos akcije ne moe biti manji od 5 KM.

Kao institucionalni oblik organizovanja preduzea, akcionarsko drutvo ima slijedeebitne karakteristike: ima svojstvo privrednog (trgovakog) drutva bez obzira nadjelatnost kojom se bavi, ima status pravnog lica, ima osnovni kapital podjeljen najednake djelove - akcije, i ima sopstvenu obavezu i odgovornost prema treim licima. Tuobavezu i odgovornost nemaju suvlasnici preduzea koji poseduju njegove akcije.

Akcionarsko drutvo je obavezno da se ponaa kao privredno (trgovako) drutvo i dase, shodno tome. pridrava svih pravila propisanih zakonom za ova drutva. Ono plaaporez na drutvo za koji kao osnovica slui ostvarena godinja dobit (odnosno profit)drutva - porez na dobit korporacija.

Akcionarsko drutvo kao subjekt privreivanja ima sopstvenu pravnu poslovnusposobnost. Njegova prava i obaveze se razlikuju od prava i obave lica koja gasainjavaju. Kao pravno lice moe da poseduje sopstvenu imovinu i da samostalno stupau pravni i poslovni promet, da ima svoju firmu, da se obraa sudu, da vri promet hartijaod vrednosti, itd.

Akcionarsko drutvo pri osnivanju pribavlja potrebni kapital - osnovnu glavnicu.Utvrena glavnica podeljena je na dijelove-akcije jednake vrijednosti ija se visina

odreuje pravilima (statutom) drutva.Pribavljanje kapitala u akcionarskom drutvu - prilikom njegovog osnivanja, a i

kasnije, tokom rada drutva, svodi se u stvari na upisivanje i otkup odreenog brojaakcija u njemu. Otkup akcija vri se gotovinom ili stvarima, ija se vrijednost moraprethodno, na odgovarajui nain, procjeniti. Akcije su, dakle, hartije od vrednosti kojereprezentuju dio kapitala akcionarskog drutva i koje, kao takve, njihovim vlasnicimaobezbeuju 1) pravo uea u upravljanju drutvom, i 2) pravo uea u raspodeliostvarene dobiti drutva.

Akcionarsko drutvo kao pravna forma organizovanja preduzea apstrahuje linostakcionara, poto akcije, a ne linosti reprezentuju uee u drutvu. Akcije su stalnekomponente drutva, a ne lica koja ih poseduju. Ta se lica kupoprodajom akcija mjenjajuza vrijeme ivota akcionarskog preduzea. Zato ona u akcionarskom drutvu nisu

odgovorna za obaveze drutva prema treim licima. Tu odgovornost ima samo drutvo.Ono za navedene obaveze odgovara svojom imovinom, tj. kapitalom kojim raspolae.Kao i drugi oblici organizovanja preduzea, akcionarsko drutvo ima svoje prednosti

i slabosti. Prednosti ovog drutva su u: 1) mogunosti pribavljanja kapitala veeg obimaod niza sitnih investitora, 2) pravu da se organizuje biznis, a da sami partneri neuestvuju u njemu, 3) ogranienju odgovornosti, odnosno razlici partnera u visini uloga,4) pravu upravljanja po osnovu vlasnitva - uloga u drutvu, 5) mogunosti prenosavlasnitva, odnosno prodaji akcija treim licima ili na tritu i sl.


13/209

Slabosti, akcionarskog drutva ogledaju se u: 1) visokim trokovima osnivanja, 2)nemogunosti uestvovanja svih vlasnika - imaoca akcija u upraljanju drutvom, 3)nesigurnosti lanova uprave, naroito u sluaju kada ne raspolau kontrolnim paketomakcija drutva, i sl.

Upravljanje akcionarskim drutvom vre odgovarajui organi koje, po pravilu, ine:

1. skuptina drutva (ili skuptina akcionara),2.upravni odbor,3.nadzorni odbor i4.direktor.

Skuptina akcionara je organ upravljanja drutvom. Skuptinu ine akcionari drutva,odnosno njihovi predstavnici, ako je drutvo veliko i ako iz tehnikih razloga svi njegoviakcionari ne mogu da uestvuju u radu skuptine.Skuptina donosi osnovne strateke odlukeo statusu drutva, kapitalu i raspodeli.

. Upravni odbor je organ upravljanja drutvom, koga bira skuptina akcionara. Upravniodbor je odgovoran za operativno poslovanje i voenje drutva.

Direktor drutva vri menadersku funkciju. On organizuje i vodi poslovanje drutva i

odgovara za njegov poslovni uspeh. Uspenost rada direktora se redovno kontrolise uakcionarskim i drugim preduzeima, korienjem tzv. standarda uspenosti menadera.

1.7 DRUTVO SA OGRANIENOM ODGOVORNOU

Ovaj oblik drutva kapitala slui najee za organizovanje malih i srednjih preduzea.Zakon o preduzeima definie ovaj oblik preduzea kao drutvo koji osnivaju pravna ilifizika lica, koja ne odgovaraju za obaveze drutva, a riziksnose do visine svog uloga. Ovodrutvo ima izvjesne karakteristike ortakog drutva i kao takvo je pogodno zainstitucionalno organizovanje manjih poslovnih sistema.

Drutvo sa ogranienom odgovornou je privredno drutvo koje radi obavljanjaprivredne djelatnosti osnivaju pravna ili fizika lica sa unaprijed utvrenom osnovnomglavnicom i sa rizikom lanova (ortaka) za poslovanjedrutva do visine svog uloga u njemu.Ono predstavlja drutvo kapitala, kao i druga drutva, ima status pravnog lica i iji osnivai,odnosno partneri uestvuju u osnovnom kapitalu drutva svojim ulozima (udjelima). Oni neodgovaraju za obaveze drutva, za njih odgovara samo drutvo. lanovi su odgovorni samoprema drutvu, i to ogranieno u visini uloga.

Ovo drutvo je slino akcionarskom drutvu, ali se od njega i razlikuje. Razlika se ogledau tome .to u njemu ne postoje akcije, ve ulozi, koji nisu izraeni u vidu prenosivih hartijaod vrednosti, kakve su akcije. Zbog toga se ne mogu koristiti u berzanskim operacijama.lanstvo u ovom drutvu ima individualni, lini karakter, slian onome u ortakluku

(drutvu lica).Drutvo sa ogranienom odgovornou moe da osnuje jedno ili vie pravnih, odnosnofizikih lica. I ovo drutvo, kao i akcionarsko, moe da bude jednopersonalno privrednodrutvo.

Veliina uea odreuje se prema ulozima lanova drutva. Uee se izraava akcijamakao hartijama od vrednosti. Svaki lan drutva moe imati samo jedan udio, jedan udio moeimati vie vlasnika, koji se u odnosu na drutvo smatraju jednim lanom i svoja prava mogu


14/209

ostvariti preko zajednikog predstavnika, a za obaveze koje terete lanove odgovarajusolidarno.

Ulozi se mogu slobodno prenositi meu lanovima u skladu sa ugovorom o osnivanju.Ulozi se mogu prenositi i na trea lica samo uz pravo pree kupovine ostalih lanova idrutva.

Dobit drutva se, po pravilu, dijeli meu

lanovima srazmerno udijelima, to vai i zagubitak.

1.8JAVNO PREDUZEE

Javna preduzea spadaju u grupu dravnih preduzea. Osnivaju se u oblastima odposebnog interesa za dravu i sa dravnim kapitalom. Prema Zakonu o javnimpreduzeima5 ova preduzea imaju 50 % plus jedna akcija u vlasnitvu drave izapoljavaju vie od 50 lica.

Nezavisno od veliine i oblika organizacije javnog preduzea, u njegovomupravljanju uestvuje drava, preko svojih predstavnika. Zakonom se ureuje da su

organi javnog preduzea: skuptina, nadzorni odbor i uprava. Upravu preduze

a

inedirektor i izvrni direktori.

Javna preduzea obavljaju djelatnost od posebnog drutvenog interesa. Dravapropisuje uslove koje moraju ispunjavati ova preduzea uobavljanju djelatnosti. Cilj overegulative je zatita irih drutvenih interesa.

Javna preduzea se formirajuu oblastima infrastrukture i javnih djelatnosti kao tosu; komunalne (vodovod, gradsko zelenilo, gradska istoa, pijace, gasovodi i sl.).

U oblastima velikih privrednih sistema kao to su: PTT, eleznica, elektroprivreda,naftna privreda, rudna bogatstva, nuklearna energija i sl. - drava takoe osniva javnapreduzea kojima upravlja. Ove djelatnosti imaju poseban znaaj, kako za dravu, tako iza iru drutvenu zajednicu.

Nova zakonska regulativa u ovoj oblasti posebnu panju obraa na sisteme kontrole ujavnim preduzeima. Tako se posebno razrauje pojam sukoba interesa, etiki kodeksi,raunovodstveno revizijski standardi i nedoputene aktivnosti.

Kao novi organ u javnim preduzeima se formira odbor za reviziju. lanove ovogodbora imenuje skuptina preduzea na prijedlog nadzornog odbora. Ovaj organ imaposebnu dunost i obavezu da obezbjedi adekvatno funkcionisanje internih kontrolapreduzea. Taj posao se sprovodi preko odjeljenja za internu reviziju ijeg direktoraimenuje odbor za reviziju.

1.9POSLOVNI SISTEMI U PRIVREDI

Pojedinana preduzea u privredi se mogu povezivati i grupisati u razliite oblike

poslovnih sistema. Povezana preduzea su : matino i zavisno preduzee (mjeovitiholding, koncern), preduzee s uzajamnim ueem i holding. Ovi oblici povezivanjapreduzea nisu dozvoljena ako se tim inom naruavaju odredbe antimonopolskogzakonodavstva.

Ako jedno preduzee ima u drugom preduzeu veinsko ili znaajno uee kapitalaili ako na bazi zakljuenog ugovora sa drugim preduzeem ima pravo da imenuje veinu

5 ) Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 75/04.


15/209

ili najmanje etvrtinu lanova upravnog odbora tog drugog preduzea, to se preduzeesmatra matinim, a drugo preduzee zavisnim. Matino preduzee s veinskimkapitalom je preduzee koje u zavisnom preduzeu ima vie od 50 % uea u kapitalu,vie od 50 % glasova u skuptini i pravo da imenuje vie od polovine lanova upravnogodbora. Matino preduzee sa znaajnim ueem kapitala je preduzee koje ima

najmanje 25 % ue

a u kapitalu zavisnog preduze

a, najmanje 25 % glasova u skuptinii pravo da imenuje najmanje 25 % lanova upravnog odbora.

Preduzea sa uzajemnim ueem kapitala su povezana preduzea kod kojih svakopreduzee ima uee kapitala u drugom preduzeu. Ako su meusobna uea u kapitalurelativno ista, svako preduzee moe imati samo do 10 % uea u kapitalu drugogpreduzea. Ako to uee pree 10 % potrebno je da preduzee vlasnik te akcije proda ipo njima nee imati pravo glasa. U ovaj oblik preduzea spadaju i povezana preduzea ukojima jedno preduzee ima vie od 10 % uea u kapitalu drugog preduzea. U takvojsituaciji drugo preduzee ne moe imati vie od 10 % uea u kapitalu prvog preduzea.Ako te akcije stekne duno je da ih proda i po njima nee imati pravo odluivanja.

Holding (isti holding)je preduzee koje ima u svojini akcije ili udjele zavisnog

preduzea, a prvenstveno obavlja dijelatnost upravljanja, sticanja u

e

a kapitala udrugom preduzeu putem akcija i djelatnost raspolaganja tim hartijama. Holding se moe

organizovati kao ortako drutvo, komanditno drutvo, akcionarsko drutvo, drutvo sogranienom odgovornou i javno preduzee.

Preduzea i preduzetnici se mogu povezivati ugovorom i u druge oblike povezivanja(konzorciju, franizing, zajednica preduzea, poslovna unija, poslovni sistem i dr. Ovapovezivanja se vre radi unapreivanja poslovanja i razvoja, a ne sticanja dobiti.Poslovno udruenje se osniva ugovorom o osnivanju kojim se ureuje naziv, vrijemeosnivanja, cilj, dijelatnost, sjedite, upravljanje, zastupanje, istupanje u pravnom prometu,pristupanje i iskljuenje, imovina, nadzor, prestanak i drugo.


16/209

2. OSNOVNE FUNKCIJE U PROCESU REPRODUKCIJE

Procesa proizvodnje u preduzeu izvrava se preko razliitih poslovnih funkcija.Funkcija predstavlja skup povezanih poslova i postupaka kojima se najsvrsishodnije

obavljaju zadaci preduzea. One se klasifikuju prema vertikalnoj i horizontalnojdimenziji.Vertikalna podjela funkcija slijedi hijerarhiju postavljanja i realizacije ciljeva

preduzea i nadlenosti nosilaca funkcija. Prema ovom kriterijumu javljaju se trivertikalna nivoa osnovnih funkcija preduzea : upravljanje, rukovoenje i izvrenje.

Prema ovoj klasifikaciji, upravljanje je hijerarhijski najvia funkcija kojom sepostavljaju i definiu ciljevi i strategija preduzea. Razrada ciljeva vri funkcijarukovoenja, pomou organizacije preduzea. Trei nivo je izvrenje konkretnihzadataka.

Horizontalna podjela funkcija je vezana za tehnoloki tok procesa proizvodnje upreduzeu. Preko njih se ostvaruje tehnika podjela rada i obuhvataju objedinjavanje

povezanih poslova u razliite organizacione oblike.

2.1 VERTIKALNA PODJELA FUNKCIJA

Upravljanje je hijerarhijski najznaajnija funkcija u preduzeu. Upravljanjem seodreuju ciljevi, strategija i politika preduzea. Upravljaka funkcija je vlasnikafunkcija preduzea. Ona regulie i sve druge funkcije preduzea. Postavlja okvirrukovoenju i izvravanju.

Struktura funkcije upravljanja zavisi od veliine i sloenosti preduzea. Privrednopreduzee ima titulara svojine, odnosno vlasnika. Kapital preduzea je vlasnitvo pravnihi fizikih lica. Vlasnik kapitala e odreivati ta i kako proizvoditi. Po pravilu, vlasnici

kapitalae i

i prema onoj proizvodnji koja im donosi najve

u dobit. Njihov interes jemaksimizacija profita iz poslovanja.

Vlasnika funkcija podrazumjeva prava i obaveze. Pravo podrazumjeva upravljanjepreduzeem saglasno veliini uloenog kapitala i uee u raspodjeli ostvarene dobiti izposlovanja. Vlasnik prisvaja pozitivne rezultate rada preduzea ali i gubitke ukolikopreduzee loe posluje. To znai da vlasnik preuzima rizik za uloeni kapital.

Upravljaka funkcija, pored interesa vlasnika kapitala, obuhvata i interese zaposlenihu preduzeu i interese ire drutvene zajednice. Preduzee je svojim upravljakimodlukama obavezno da respektuje interese drutva, kroz potovanje zakonskih propisa,obaveza prema dravi i moralni normi poslovnog ponaanja. Interes zaposlenih odnose sena pravo prisvajanja dijela ukupnog rezultata iz poslovanja preduzea na ime

kompenzacije za svoj radni doprinos.Po stepenu ovlaenja i nadlenosti u odnosu na sve ostale funkcije u preduzeu,upravljanje zauzima najvie mijesto. Nosioci funkcije upravljanja su pojedinci ilikolektivni organi, delegirani od vlasnika. Oni imaju ovlaenja i snose odgovornost zaobavljanje funkcije upravljanja.

Organi upravljanja u preduzeu su :1. Skuptina vlasnika2. Upravni odbor i


17/209

3. Nadzorni odbor.Skuptina, kao organ vlasnika ima najznaajniju funkciju u preduzeu. U njen

djelokrug spadaju donoenje statuta preduzea, utvrivanje poslovne politike, usvajanjeizvjetaja o poslovanju, odluivanje o raspodjeli dobiti iz poslovanja, kao i odluivanje ostatusnim promjenama preduzea. Skuptina bira upravni i nadzorni odbor u preduzeu.

Upravni odbor je najznaajniji operativni organ upravljanja u preduze

u. Za svoj radodgovara skuptini preduzea. Glavni zadaci ovog organa predstavljaju pripremu

materijala i odluka za skuptinu kao i operativno donoenje odluka kojima se realizujuzadaci i planovi usvojeni na skuptini. Upravni odbor imenuje direktora preduzea.

Nadzorni odbor vri poslove kontrole u preduzeu. Ovaj organ vodi rauna daposlovne knjige i druga dokumenta preduzea budu u skladu sa zakonskim propisima.Nadzorni odbor vri nadzor nad zakonitou rada svih organa u preduzeu.

Rukovoenje je funkcija operativnog upravljanja i voenja poslova preduzea.Osnovni zadatak rukovoenja je pretvaranje upravljakih odluka u konkretne radnezadatke i koordinaciju pojedinanih poslova i zadataka. U irem smislu, rukovoenje jeusklaivanje raznovrsnih aktivnosti radi ostvarenja cilja preduzea.

Rukovodioci su izvrioci volje i interesa vlasnika i nalaze se prema njima upodreenom poloaju. Na drugoj strani, prema radnicima u preduzeu nastupaju kaopredstavnici vlasnika i kapitala, kao upravljai iji je interes skoro izjednaen sainteresima vlasnika kapitala.

Funkciju rukovoenja obavlja direktor preduzea i rukovodioci organizacionihjedinica i dijelova preduzea. U okviru ove funkcije postoji hijerarhijski odnos izmeuviih i podreenih rukovodioca.Direktor preduzea ima najvea ovlaenja, ali i najveistepen odgovornosti.

Direktor preduzea zastupa preduzee, organizuje poslovanje preduzea, stara se ozakonitosti rada. Ostali rukovodioci koordiniraju proces rada na niim nivoima.

Funkcija izvravanja konkretizuje i realizuje zadatke i naloge direktora irukovodioca. Njena osnovna funkcija je izvrenje zadataka preduzea. Svaki radnik jeizvrilac na svom radnom mijestu.

Radna mijesta su dijelovi ire radne cijeline koja se organizuje u obliku slube,odjeljenja, pogona i sl. Radna mijesta se povezuju na principu slinosti poslova. U timcjelinama se ostvaruju zadaci koji su dio ire funkcije preduzea.

2.2 HORIZONTALNA KLASIFIKACIJA FUNKCIJA

Osnovna funkcija izvrenja sastoji se iz niza meusobno povezanih i usklaenihizvrnih poslova. Grupe poslova, koje ine dio osnovne funkcije izvrenja mogu sesvrstati u odgovarajue sekundarne funkcije. Sekundarne funkcije u izvrnoj funkciji ustvari su velike grupe poslova. One se obavljaju u organizacionim jedinicama razliitognivoa u radnim zajednicama, sektorima, slubama, odjeljenjima, referatima itd.

Broj pojedinih sekundarnih organizacionih jedinaca i njihovi nazivi se razlikuju odpreduzea do preduzea. Uobiajno je da jedno prosjeno preduzee ima slijedeehorizontalne poslovne funkcije : istraivanje i razvoj, tehniku funkciju, finansije iraunovodstvo, marketing funkciju, plansko analitiku funkciju, kadrovsku i funkcijuinterne kontrole.


18/209

Istraivako razvojnu funkciju posjeduju ekonomski snanija preduzea. U okviruove funkcije se sagledavaju mogunosti primjene novih tehnologija u procesuproizvodnje. Ta funkcija predstavlja mozak preduzea. U okviru ove funkcije radenakvalifikovaniji kadrovi preduzea sa najsavremenijom tehnologijom.

Veina preduzea u okviru ovih poslova (slubi, odjeljenja, institut, zavod i sl. )

orgnizuju primjenjena istraivanja. Obino se radi o uvo

enju novih ili poboljanjusvojstava postojeih proizvoda, uvoenju novih kvalitetnijih sirovina, automatizovanju

radnih procesa, uvoenju novih informacionih sistema. Najvei broj preduzea u okviruove funkcije organizuje razvojno istraivake poslove vezano za istraivanje trita,marketinga, propagandu, nove organizacione metode.

Tehnika funkcija je posebno vana za proizvodna preduzea. U tim preduzeimaova funkcija je najvanija i od njenog kvalitetnog obavljanja zavisi uspjeh svih ostalihfunkcija. Njeno obavljanje zavisi od karakteristika tehnolokog procesa, karakteristikaproizvoda, sirovina, repromaterijala i obuenosti radnika. Organizacija ove funkcijeslijedi tok tehnolokog procesa i podjele rada u proizvodnji.

Finansijsko raunovodstvena funkcija sastoji se iz dva dijela : finansijske

funkcije i raunovostvene funkcije. Unutranja organizacija ove funkcije (sektora) sastojise od veeg broja uih organizacionih jedinica od kojih svaka ima svoje zadatke. Kao

cijelina ova funkcija se organizuje kao finansijsko raunovodstveni sektor.Zadaci finansijsko raunovodstvene funkcije ostvaruje se preko organizacionih

jedinica : finansijske operative, finansijske evidencije (finansijskog raunovodstva,robnog raunovodstva, raunovodstva kupaca i dobavljaa, osnovnih sredstava, zarada),finansijske kontrole i finansijske analize.

Finansijska operativa pribavlja novana sredstva za normalno poslovanje, koristinovana sredstva, usklauje priliv i odliv novanih sredstava, regulie novane tokove iprati finansijske odnose u preduzeu, kontrolie upotrebu novanih sredstava i obavljaposlove likvidature i blagajne.

Korienje novanih sredstava u poslovanju vri se u prvom redu za nabavku roba, zaisplatu plata, plaanje obaveza i druga plaanja. U zadatak ove slube spada i plasmanslobodnih novanih sredstava. Finansijska operativa vri usklaivanje priliva novanihsredstava sa rokovima isplate obaveza plaanja. Neusklaenost ova dva toka dovodi donelikvidnosti.

Kontrola upotrebe novanih sredstava je dvostruka. Upotrebu novanih sredstava uskladu sa zakonskim i internim propisima kontroliu organi spoljne i interne kontrole.Racionalnu upotrebu novanih sredstava kontrolie finansijska sluba.

Likvidatura u okviru finansijske operative utvruje ispravnost dokumenata na osnovukojih se vri isplata odnosno naplata. Ispravnost dokumenata se ocjenjuje sa formalne,raunske i zakonske strane.

Blagajna vri cijelokupno poslovanje u vezi sa naplatom ili isplatom gotovog novca.Svoje poslovanje obavlja preko blagajne preduzea i iro rauna kod banke.

Finansijska evidencija (raunovodstvo) obuhvata : finansijsko knjigovodstva, robnoknjigovodstvo, knjigovodstvo kupaca i druga knjigovodstva. Finansijsko knjigovodstvoima zadatak da vodi glavnu knjigu u kojoj su objedinjene sve analitike evidencije,evidencije prihoda i rashoda i da izrauje periodine i zavrne raune. Robnoknjigovodstvo evidentira sve promjene na materijalu, ambalai, gotovim proizvodima unaturalnim i vrijedonosnim pokazateljima. Ono prua podatke o prometu i stanju zaliha


19/209

po proizvodima i skladitima. Knjigovodstvo kupaca i dobavljaa treba da aurnoevidentira promjene dunika i povjerilaca. Knjigovodstvo osnovnih sredstava vodianalitiku evidenciju svih osnovnih sredstava i treba da pokazuje njihovu nabavnu cijenu,promjene, otuenje i gdje su locirana. Knjigovostvo zarada evidentira lina primanjaradnika, vrijeme provedeno na radu, uinak. Ono vri obraun primanja radnika, obraun

uplata doprinosa i obustava iz plate. Finansijska kontrola vri ispitivanje tekuegposlovanja preduzea i njenih dijelova. Finansijska analiza permanentno vri analizu

izvrenja finansijskog plana preduzea.Marketing funkcija treba da obezbjedi trinu usmjerenost preduzea i njegovog

poslovanja. Ovo podrazumjeva takvo ponaanje preduzea koje u koncipiranju svogposlovanja polazi od zahtjeva kupaca i njihovih elja. Podruja marketinga su : triteprodaje, trite nabavke, formiranje prodajnog asortimana, prodaja, unapreenjeplasmana, nabavka.

Organizacija ove funkcije je razliita po preduzeima. Negdje je to sektor, negdjesluba a negdje odjeljenje. Nie organizacione jedinice u ovoj funkciji su istraivanjetrita, prodaja, distribucija, ekonomska propaganda.

Plansko analitika funkcija se bavi planiranjem budu

ih poslovnih rezultata ianalizom postojeeg izvrenja plana. Planom se na razliite vremenske peroide (obino se

rade godinji i srednjoroni planovi na 5 godina) projektuju rezultati poslovanjapreduzea. Sadraj plana treba da obuhvati sve vane aspekte poslovanja.

Analiza poslovanja se vri periodino. Obino se radi o polugodinjim i godinjimanalizama poslovanja. Njihova izrada je tijesno povezana sa rokovima izrade periodinogi zavrnog izvjetaja o poslovanju. Pored tih izvjetaja analiza poslovanja se bavi ipojedinanim segmentima poslovanja. Tako, na primjer, zadatak ove slube moe dabude izrada kalkulacija cijene kotanja pojedinih proizvoda i usluga preduzea. Svi ovizadaci podrazumjevaju tijesnu vezu ove funkcije sa finansijskom funkcijom. U nekimpreduzeima plansko analitika sluba je dio finansijskog sektora.

Kadrovska funkcija vodi brigu o zaposlenim u preduzeu. To podrazumjevavoenje personalne evidencije o razvoju kadrova, usavravanju, obrazovanju,napredovanju, o zdrastvenom stanju radnika. Ovi poslovi obuhvataju : sistematizacijuradnih mijesta, planiranje kadrova, obrazovanje i prekvalifikaciju radnika, informisanjezaposlenih, kulturno uzdizanje kadrova, obezbjeenje zatite na radu, briga o zdravljuradnika i njihovoj rekreaciji, poslovi u vezi odlaska zaposlenih u penziju. Briga okadrovima stvara pozitivan odnos zaposlenih prema preduzeu i poveava njihovumotivaciju za rad.

Administrativna funkcija (opti poslovi) obuhvata poslove sekretarijata i pravneposlove. Sekretirijat obuhvata poslove opte korespodencije prijem pismenihinformacija, rasporeivanje ovih informacija prema odgovarajuim slubama, otpremuizlaznih informacija iz preduzea kao i uvanje dokumentacije. Sekretarijat obavljaposlove pripreme i organizacije raznih sastanaka u preduzeu. U okvir ovih poslovaubrajaju se i pomoni poslovi : kurir, istaica, portir, straar. Sekretarijat obavljaposlove nabavke kancelarijskog potronog materija, poslove odravanja poslovnihzgrada, kancelarija i nabavku i odravanje kancelarijskog namjetaja.

Pravni poslovi su svi oni poslovi ijim se izvravanjem pravno formulie i regulieaktivnost preduzea i njegovi odnosi s okruenjem. U pravne poslove spadaju :tumaenje zakonskih propisa, poslovi zastupanja preduzea pred sudovima, pokretanje i


20/209

voenje disciplinskog postupka, poslovi sastavljanja raznih poslovnih ugovora i kontrolenjihove valjanosti.

Funkcija interne kontrole treba da sprei zloupotrebe, lo rad, nedomainskoposlovanje i ponaanje, potovanje internih propisa i dr. Interna kontrola provjerava da lise posluje u duhu postojeih propisa i internih odluka. Kontrolom se obuhvataju poslovi u

svim fazama i dijelovima preduzea. Tehni

kom kontrolom se kontrolie kvalitetproizvoda i tehnoloki proces rada preduzea. Ekonomska kontrola obuhvata poslove i

funkcije koje se obavljaju u procesu rada preduzea. Njen poseban zadatak je praenje ikontrola kretanja trokova u preduzeu.

Aktivnosti kontrole treba da spree pojavu svih nepravilnosti u poslovanju(preventivna uloga), i da suzbije pojave negativnosti i deformacije u poslovanju(represivna uloga interne kontrole). Svoje poslove pripadnici interne kontrole obavljaju,uobiajno, kao stalni posao.

Skuptinaakcionara

Nadzorniodbor

Upravniodbor

Izvrni

odbordirektora

Istraivanjei razvoj

Proizvodnja Finansije iraunovods

tvo

Marketing Kadrovi ioptioslovi

Slika 2.1 Standarni oblik organizacije vertikalnih i horizontalnih funkcija u preduzeu


21/209

3.SREDSTVA I UPRAVLJANJE SREDSTVIMA PREDUZEA

Prilikom osnivanja preduzea vlasnici obezbjeuju sredstva za poetak njegovograda. Ta srestva se obezbjeuju u obliku : stvari, prava i novanih sredstava. Takouloena srestva postaju sredstva i imovina preduzea koja mu omoguuju odvijanje

proizvodnog procesa.Sredstva se namjenski upotrebljavaju i prelaze iz jednog oblika u drugi tokom procesa

proizvodnje. Ona stalno krue u reprodukcionom lancu.Ti procesi se oznaavajumetamorfozom sredstava.

Sredstva preduzea se prvobitno nalaze u novanom obliku. Ona mijenjaju oblikprelaskom u robnu i tehnoloku fazu poslovanja, pretvarajui se u zgrade, maine,ureaje, opremu, zemljite, sirovine, repromterijal i sl. Iz novanog oblika ona prelaze umaterijalizovani oblik. U tom obliku sredstva se javljaju u obliku sredstava rada ipredmeti rada.

Iz tehnolokog procesa sredstva izlaze u novom kvalitetno izmjenjenom obliku, uobliku gotovih proizvoda. Prodajom proizvoda na tritu, sredstva ponovo mijenjaju

oblik pretvarajui se u novana sredstva. Time je zatvoren jedan ciklus kruenjasredstava. To kruenje se stalno obnavlja, ali u razliitom obimu.

Slika 3.1 Metamorfoza sredstava u preduzeu

Ukupna sredstav preduzea ne prolaze iste oblike metamorfoze u proizvodnomprocesu. Istovremeno, proces metamorfoze se stalno obnavlja tako da u svakom trenutkureprodukcije postoje razliiti pojavni oblici sredstava. Nalazei se u razliitim oblicima irazliitim iznosima u svim fazama ciklusa proizvodnje, sredstva se javljaju kao :

- slobodna sredstva i- sredstva vezana za proces proizvodnje.

Slobodna sredstva su novana sredstva. Ona su univerzalni oblik vrijednosti. Moguda se upotrebe u svakom trenutku i u plasmanu u razliite vrijednosti. Mada i novana

sredstva imaju svoju namjenu ona ostaju slobodna sve dok se ne pretvore u nekimaterijalni oblik vrijednosti.

U svakom drugom obliku, osim novanom, sredstva u preduzeu su vezana za procesproizvodnje. Angaovana su u tom procesu namjenski rad ostvarivanja funkcije u procesuproizvodnje. Ta sredstva su blokirana u procesu proizvodnje za izvrenje odreenihzadataka. Od univerzalnog oblika vrijednosti ona se pretvaraju u namjenski. Blokadasredstava traje sve dok se preko gotovih proizvoda, koji su nastali prethodnom


22/209

potronjom sredstava, i njihovom prodajom na tritu ponovo ne pretvore u novani oblikvrijednosti.

Vrijeme blokiranja sredstava u materijalnom bliku je razliito po vrstama sredstava.Jed

rstavanja sredstava u osnovna ili obrtna sredstvauzima s stva imaju koeficijent obrta manji od jedan, dok obrtna i od jedan.

REDSTVA

slui privrednoj svrhi (upol

i priplodna stoka), patenti i licence.

stva, alati (ekii, kljeta, kljuevi,turp

apoeti radovi u izgradnjigraevinski ugogodinjim zasadima, zalihe graevinskogmaterija P e ukljuuju u proizvodni proces kaosredstva u

Osnovna sredstva izvan upotrebe se nalaze izvan procesa proizvodnje. Ta sredstvadstva. Ova sredstva mogu da budu

najmljena drugim preduzeima, prodata ili ustupiti.Zvanina nomenklatura podjele sredstva koja se iskazuje u bilansima stanja

reduzea polazi od klasifikacije stalne imovine preduzea na :- nematerijalna ulaganja (prava),- osnovna sredstva (materijalna sredstva),- dugoroni finansijski plasmani.

Preglad ove klasifikacije sredstava je dat na slici 3.2.

oan dio uloenog kapitala reprodukuje se u kraem vremenu od godine dana (obrtna

sredstva), a drugi dio se reprodukuje tek kroz nekoliko godina (osnovna sredstva). U

ekonomskoj literaturi kao mjera razve koeficijent obrta. Osnovna sredsredstva imaju koeficijent obrta ve

3.1 OSNOVNA S

Osnovna sredstva su dio poslovnih sredstava preduzea, koja se postepeno troe uprocesu proizvodnje. Koriste se u duem vremenskom periodu i u procesu proizvodnje nemijenjaju svoj oblik. Mogu da budu :

1. osnovna sredstva u upotrebi,2. osnovna sredstva u pripremi,

3. osnovna sredstva izvan upotrebe,4. osnovna sredstva u novanom obliku,5. osnovna sredstva u obliku prava (patenti i licence).

U osnovna sredstva u upotrebi ubraja se zemljite kojejoprivrednom preduzeu je rije o poljoprivrednim povrinama a u industriji je rije o

zemljitu koje se koristi za proizvodnju pijesak, ljunak), graevinski objektiprivrednog karaktera (proizvodne zgrade), dugogodinji zasadi (vonaci, vinogradi),osnovno stado (radna

U osnovna sredstva u upotrebi spadaju raznovrsna sredstva za rad. Rije je oureajima (elektrina mrea, plinovod, cjevovod, pei, kotlovi, cisterne), postrojenjima(elektromotori, turbine, lokomotive), transportna sred

ije, igle, kalupi, abloni), inventar (stolice, stolovi, ormari).Osnovna sredstva u pripremi ine investicije u toku. To su z

h objekata, priprema zemljita dla. oslije odreenog vremena ova sredstva su potrebi.

mogu da budu maine u rezervi ili rashodovana sreiz

p


23/209

Slika 3.2 Klasifikacija imovine sredstava preduzea

Nematerijalna ulaganja predstavljaju dugorona ulaganja sredstava u drugapreduzea, ulaganja u istraivanje i razvoj, kao i ulaganje u probnu proizvodnju.U ovajoblik ulaganja spadju patenti licence i koncesije. Patent predstavlja otkupljeno pravokorienja odreenog pronalaska. Licenca predstavlja pravo korienja tueg patenta.Patentima i licencama se smatraju osnovna sredstva ukoliko je njihovo plaanjedogovoreno odmah u punom iznosu. Koncesije su dugorona ulaganja ili ustupanja


24/209

imovine i prirodnih bogastava (putevi, rudnici, eljeznice, zemljite) radi upotrebe ilikorienja.

Materijalni oblik sredstava slui za obavljanje svakodnevne djelatnosti preduzea.Jedan dio ovih sredstava je vezan za prirodne faktore i prirodno bogastvo (zemljite,ume, viegodinji zasadi, osnovno stado). Drugu grupu ine sredstva za rad u obliku

graevinskih objekata, opreme i sredstava u pripremi, ure

aji, postrojenja, transportnasredstva, alati i inventar.

Dugoroni finansijski plasmani predstavljaju osnovna sredstva u novanom obliku. Uova sredstva spadaju ulaganja u vezana preduzea, kupovina akcija drugih preduzea isticanje uea u kapitalu tih preduzea, dugoroni krediti koji su plasirani u drugapreduzea i dugorone hartije od vrijednosti u vidu kupovine dravnih obveznica.

Za nabavku novih osnovnih sredstava potrebno je obezbjediti finansijskasredstva.Izvori finansiranja osnovnih sredstava se dijele na :

- sopstvena,- udruena,- kreditna,

- izvori solidarnosti, dotacije, pokloni.Osnovni izvor finansiranja osnovnih sredstava je dobit preduzea. Amortizacija se,takoe, kao sopstvena sredstva koristi za obnavljanje, zamjenu dotrajalih sredstava ali ikupovinu novih.

Pozajmljena sredstva se mogu obezbjediti iz razliitih izvora. Najvaniji nainpozajmljivanja sredstava ine krediti od poslovnih banaka. Pored kredita, sredstva semogu pozajmljivati i udruivanjem i ulaganjima sredstava drugih lica.

3.2 TROENJA OSNOVNIH SREDSTAVA - AMORTIZACIJA

Pravilno utvrivanje vrijednosti osnovnih sredstva predstavlja vaan zadatak za svakopreduzee. Ona je znaajna ekonomska kategorija preduzea, jer predstavlja, kakofinansijsko raunovodstveni izraz sredstava, tako i izraz kvaliteta ekonomije poslovanjapreduzea.

Osnovna sredstva imaju razliite vrijednosti. Ekonomski gledano, razlikuju seslijedee vrijednosti osnovnih sredstava :

- fakturna cijena,- nabavna vrijednost,- amortizovana vrijednost,- sadanja vrijednost,- revalorizovana vrijednost.

Fakturna cijena osnovnih sredstava je cijena koja je sadrana u fakturi dobavljaa.Ona predstavlja prodajnu cijenu osnovnih sredstava. Ova cijena za kupca moe da bude inabavna ukoliko dobavlja preuzme na sebe obavezu transporta i montae osnovnihsredstava.

Nabavna vrijednost osnovnih sredstava, sainjava fakturna cijena, trokovitransporta, trokovi montae i ugradnje, carine, porezi, obuavanje kadrova za rad naosnovnom sredstvu. Pravilno utvrivanje nabavne vrijednost osnovnih sredstava jeveoma znaajno kako sa stanovita raunovodstvene evidencije, tako i sa stanovitaobrauna trokova.


25/209

Amortizovana vrijednost osnovnih sredstava je odreena knjigovodstveno tehnika operacija, pomou koje se knjigovodstveno stanje osnovnih sredstavaprilagoava stvarnom stanju. Za iznos otpisane, amortizovane vrijednosti je umanjenanabavna vrijednost osnovnog sredstva, a pomou nje se knjigovodstveno stanjeprilagoava stvarnom stanju. Amortizovana vrijednost pokazuje koliko je osnovno

sredstvo umanjilo svoju vrijednost u dosadanjem vijeku upotrebe.Sadanja vrijednost osnovnog sredstva dobija se po odbitku izvrenih otpisa odnjihove prvobitne (nabavne ili revalorizacione vrijednosti). Osnovna sredstva uestvuju uprocesu proizvodnje i postepeno se troe prenosei dio po dio svoje vrijednosti na noviproizvod. Sadanja vrijednost osnovnih sredstava predstavlja neotpisani dio vrijednostikoja se dobija kada se od nabavne cijene odbiju izvreni otpisi amortizacije.

Revalorizacija osnovnih sredstava predstavlja ponovno utvrivanje vrijednostosnovnih sredstava. Revalorizacijom osnovnih sredstava sprovodi se usklaivanjenjihove knjigovodstvene vrijednosti sa njihovom stvarnom vrijednou. Postupakrevalorizacije osnovnih sredstava vri se radi obraunavanja realne amortizacije i radiutvrivanja dohotka. Revalorizacija se vri na tri naina :

- primjenom procjene svakog osnovnog sredstva,- primjenom odreenih koeficijenta na pojedine grupe osnovnih sredstava,- primjenom kontinuirane revalorizacije.

Danas se revalorizacija vri uglavnom primjenom odreenih koeficijenata ikontinuirano (permanentna revalorizacija).

Obraun troenja osnovnih sredstava koja se nalaze u funkcije vri se prekoamortizacije. Amortaizacija je novani izraz troenja osnovnih sredstava u procesu rada iposlovanja preduzea. Postepeno troenje osnovnih sredstava znai i postepenoprenoenje vrijednosti na novi proizvod u vidu odreenog iznosa amortizacije.

Elementi za obraun amortizacije su : nabavna vrijednost osnovnih sredstava,prosjean vijek trajanja osnovnih sredstava i koristan uinak koji se postie odreenimsredstvima. Iz navedenih elemenata se izraunava amortizaciona stopa i amortizacionakvota.

Nabavna vrijednost osnovnog sredstva predstavlja osnovicu za obraun amortizacije.Vijek trajanja osnovnog sredstva odreuje se na bazi iskustva i garancije koju daje njihovproizvoa. Stvarni vijek trajanja osnovnih sredstava zavisi od intezivnosti i pravilnostinjihovog korienja, uvanja i odravanja.

Amortizaciona stopa izraava odnos izmeu nabavne vrijednosti i prosjenog vijekatrajanja odreenog sredstva. Izraunavanje amortizacione stope vri se po obrascu

AS = 100 : h, pri emu je AS = amortizaciona stopa, a h = vijek trajanja sredstva.Amortizaciona kvota, predstavlja onaj iznos amortizacije koji je u odreenom periodu

(godini) prenijet na novi proizvod. Ona se izraunava primjenom amortizacione stope nanabavnu vrijednost osnovnog sredstva.

AQ = nabavna vrijednost * amortizaciona stopa / 100Metodi obrauna amortizacije zavise od tehniko tehnolokih karakteristika

osnovnog sredstva i poslovne politike preduzea. Te metode mogu biti :- vremenski ravnomjerna,- vremenski degresivna,- vremenski progresivna,- funkcionalna.


26/209

Obraun amortizacije po vremenski ravnomjernom metodu, zasniva se napretpostavci da e se sredstva u toku odreenog vijeka istroiti bez obzira kojom e seintenzitetom koristiti. Visina amortizacije po ovom sistemu je zavisna od prosjenogvijeka trajanja osnovnog sredstva. Obraun amortizacije po ovoj metodi se vri naslijedei nain:

Tabela 3.1 Vremenski ravnomjeran metod obrauna amortizacije

Godina Nabav.vrije. osn.

sred.

Pros.vijek

AS AQ Kumul.amort.

Sada.vrijednost

1 100000 10 10% 10000 10000 900002 100000 10 10% 10000 20000 800003 100000 10 10% 10000 30000 70000

Prednost obrauna amortizacije po ovoj metodi je u jednostavnoj tehnici obrauna.

Slabost ovog metoda se sastoji u zanemarivanju razliite intenzivnosti troenja osnovnihsredstava tokom vremena.Vremenski degresivan metod obrauna amortizacije polazi od pretpostavke da se

sredstva intenzivnije troe u poetku upotrebe a kasnije se taj intezitet smanjuje. Toznai, da se u poetku upotrebre sredstva primjenjuju vie stope amortizacije i one sevremenom smanjuju. Tehnika ovog obruna se satoji u smanjenju amortizacionih stopapo godinama uz zadravanje iste osnovice za amortizaciju, ili da se ide na smanjenjeosnovice za amortizaciju uz zadravanje iste stope amortizacije.

Tabela 3.2 Obraun amortizacije po degresivnoj metodi

Godina Nabav.vrije. osn.sred.

AS AQ Kumul.amort. Sada.vrijednost

1 100000 10% 10000 10000 900002 100000 9 % 9000 19000 810003 100000 8 % 8000 27000 73000

Ili zadravanjem amortizacione stope na istom nivou a promjenom osnovice zaamortizaciju.

1 100000 10% 10000 10000 90000

2 90000 10 % 9000 19000 810003 80000 10 % 8000 27000 73000

Progresivna vremenska amortizacija se zasniva na postavki da se svake godineupotrebe osnovnog sredstva njegova amortizaciona stopa poveava. Ovaj metod polaziod pretpostavke da se vremenom troenje i zastarjevanje osnovnog sredstva ubrzava. Kaoi u prethodnoj metodi tehnika obrauna moe biti dvojaka. Prvo, da se stopa amortizacije


27/209

zadrava istom a da se mijenja osnovica i drugo, da se vremenom poveavaamortizaciona stopa a osnovica ostaje ista.

Tabela 3. Obraun amortizacije po vremenski progresivnom metodi

Godina Nabav.vrije. osn.sred.

AS AQ Kumul.amort. Sada.vrijednost

1 2000 1% 20 20 19802 2000 3 % 60 80 19203 2000 5 % 100 180 1820

Kao to se vidi na primjeru godinji amortizacioni iznosi se progresivno poveavaju.Na taj nain se proizvodnja na poetku manje optereuje trokovima amortizacije, avremenom se ti trokovi poveavaju.

Funkcionalni metod obrauna amortizacije se zasniva na stvarnom korienju

osnovnih sredstava. Ako se osnovno sredstvo vie koristi obraunava se i vea stopaamortizacije. Elementi za obraun amortizacije po ovoj metodi su :- nabavna vrijednost sredstava za rad,- koristan uinak,- vijek trajanja.

Amortizaciona stopa se izraunava po obrascu : AQ = nabavna vrijednost / obimproizvodnje. Konkretnije, ako jedna maina ija je nabavna vrijednost 10000000, u svomradnom vijeku od etiri godine moe proizvesti 5000 komada proizvoda, amortizacionakvota po jednom komadu iznosi : Aq = 10000000 / 5000 = 200. Ukoliko je ova maina utoku prve godine korienja proizvela 2000 komada amortizaciona kvota e iznositi AQ =2000 * 200 = 4000000

Obraun amortizacije po ovom metodu je najrealniji. On se pribliava stvarnomkorienju sredstava za rad. U praksi najee nalazi primjenu u autosaobraaju,

rudnicima, industriji gdje je mogue mjeriti uinak.

3.3 OBRTNA SREDSTVA

To su sredstva koja se u procesu proizvodnje trasformiu u periodu manjem odgodine dana. U jednom proizvodnom ciklusu ova sredstva se u potpunosti utroe i ulaze usastav novog proizvoda. Troe se, dakle, jednokratom upotrebom.

Prema ulozi koju vre u ciklusu proizvodnje, obrtna sredstva se mogu podjeliti na :- obrtna sredstva u materijalnom obliku,

- obrtna sredstva u novanom obliku,- obrtna sredstva u obliku prava.

Obrtna sredstva u materijalnom obliku sastoje se iz : sirovina i ostalih materijala zaproizvodnju, nedovrene proizvodnje i poluproizvoda, zaliha gotovih proizvoda,inventara i ambalae.

Sirovine i ostali repromaterijali pojavljuju se u obliku osnovnih, pomonih, energetskihi potronih materijala. Prema stepenu izvrenja obrade predmeti rada se pojavljuju u vidumaterijala, poluproizvoda, dijelova i nedovrenih proizvoda.


28/209

Za razliku od materijala koji je prethodno bio predmet obrade, sirovine su predmet uzetiz prirode, koje nisu pretrpjele bitnije promjene. Sirovine su predmet rada u ekstraktivnojindustriji i poljoprivredi, dok je materijal predmet rada u preraivakoj industriji.

Pomoni materijal slui kao sredstvo za odravanje ili kao dodatak osnovnommaterijalu. U pomoni materijal spadaju sredstva koja se upotrebljavaju za odravanjeisto

e prostorija, ambalaa i goriva.Nedovreni proizvodi su predmeti rada na kojima je zapoeta izrada gotovog proizvoda

a nije dovrena. U nekim preduzeima ova sredstva imaju znaajnu vrijednost. Ovaproizvodnja se naziva proizvodnjom u toku.

Obrtna sredstva u novanom obliku, javljaju se kao gotov novac u blagajni i iro raunima, koji je namjenjen za kupovinu raznovrsnih sredstava potrebnih proizvodnomprocesu. Novana sredstva ine i devizna sredstva preduzea u bankama, kao i brojnapotraivanja kratkoronog karaktera po osnovu prodaje proizvoda preduzea.

Obrtna sredstva po osnovu prava ispoljava se u vidu potraivanja od kupaca zaisporuenu a ne naplaenu robu. Licenca koja se plaa na teret trokova poslovanja setakoe ubraja u obrtna sredstva.

Za obrtna sredstva su bitni pokazatelji duine ciklusa njihovog angaovanja,koeficijenta obrta i ukupne mase potrebnih obrtnih sredstava. Ciklus obrta obrtnihsredstava predstavlja vrijeme od ulaganja u proces proizvodnje do njegovog zavretka,realizacijom proizvoda. Ciklus obrta obrtnih sredstava ine tri faze. Prva faza, fazaobezbjeenja, nabavke sredstava za proizvodnju. U ovoj fazi dio novanih sredstava sepretvara u repromaterijal. Druga faza je faza procesa proizvodnje. Ova faza traje odmomenta nabavke repromaterijala do momenta pretvaranja sirovina u gotove proizvode.U treoj fazi se pojavljuju gotovi proizvodi namjenjeni tritu. Ovaj kruni tok obrtnihsredstava se moe prikazati kao na slici 3.3.

Slika 3.3 Kruenje obrtnih sredstava

Duina ciklusa obrta obrtnih sredstava se izraunava kada se broj dana u godini (365)podjeli sa koeficijentom obrta sredstava. Koeficijent obrta obrtnih sredstava je broj koji

pokazuje koliko su se sredstva obrnula u toku jedne godine. On se izraunava dijeljenjemukupnog prihoda preduzea sa angaovanim obrtnim sredstvima u istom periodu. Ako jeu toku jedne godine ostvaren ukupan prihod u iznosu od 5600000 uz uee obrtnihsredstava u iznosu od 800000 novanih jedinica, koeficijent obrta je 7. Na osnovuizraunatog koeficijenta obrta izraunava se duina ciklusa obrta (365 : 7 = 52 dana.

Bra cirkulacija obrtnih sredstava ili vei koeficijent obrta, obezbjeuje preduzeukvalitetnije poslovanje. Vei koeficijent obrta omoguava da se isti obim proizvodnje


29/209

fina

alno raspoloiva i

mogu se koristiti za razne namjene, materijalna sredstva imaju ciklus angaovanja kojivremenski razliito traje.Obim angaovanja sredstava u jednom ciklusu proizvodnje uvijek je vei od obima

utroenih sredstava, jer se osnovna sredstva ne utroe odjednom i u jednom ciklusu, ve postepeno u odreenom vremenskom periodu. Za kvalitet angaovanja je zato znaajna ivrijednost angaovanih sredstava i vrijeme njihovog angaovanja, dok je za troenjeznaajna suma utroenih sredstava u odreenom vremenskom periodu.

nsira sa manje sredstava. Manja koliina utroenih sredstava smanjuje ukupnetrokove preduzea, ime se poveava njegova ekonominost poslovanja.

Angaovanje sredstava u preduzeu prethodi njihovom troenju. Angaovanjepredstavlja uslov troenja. Ne mogu se troiti sredstva koja nisu obezbjeena, odnosnoangaovana i raspoloiva za troenje. Dok su novana sredstva univerz


30/209

4. UPRAVLJANJE TROKOVIMA

Proizvodnja je proces privreivanja u kojem radnici svojim radnim sposobnostima, uzpomo sredstava za rad, stvaraju iz predmeta za rad nove proizvode. To je proces koji seneprekidno obnavlja. Preko tog procesa se stvaraju upotrebne vrijednosti koje slue

zadovaljavanju raznovrsnih potreba drutva.Odvijanje bilo kojeg procesa proizvodnje podrazumjeva postojanje tri faktora ili

elementa proizvodnje. To su rad, sredstva rada i predmeti rada.Rad je svrsishodna dijelatnost kojom radnici djeluju na predmete rada pomou

sredstava za rad. Sredstva za rad su odreene stvari pomou kojih radnici obraujupredmete rada. Predmeti rada su stvari na koje radnici sredstvima za rad djeluju u ciljustvaranja odreenih proizvoda. Predmeti rada se nalaze u prirodi (rude) ili su rezultatranijeg procesa rada (sirovine, poluproizvodi).

Sredstva za rad i predmeti rada ine sredstva za proizvodnju. Ako se proizvodnjazadrava na istoj materijalnoj vrijednosti, tada se radi o prostoj reprodukciji. Ukoliko seproizvodnja poveava, proiruje tada imamo proirenu reprodukciju. Proirena

reprodukcija je neophodnost, nunost ukoliko se ele obezbjediti potrebe drutva kojestalno raste.Troenjem rada, sredstava za rad i predmeta rada, nastaju nove upotrebne vrijednosti,

proizvodi i usluge. Ovo troenje se moe izraziti koliinski i vrijedonosno. Koliinski ufizikim jedinicama utroenog rada, sredstava za rad i predmeta rada i kao vrijedonosniizraz utroka elemenata procesa proizvodnje.

Elementi proizvodnje kao ekonomske vrijednosti izraavaju se u naturalnom ifinansijskom obliku, te se njihovo troenje time odreuje. Tako je veliina troenjaelemenata proizvodnje uslovljena naturalno izraenim obimom utrocima kao ifinansijskom determinantom - cijenama sredstava za proizvodnju, odnosno zaradama pojedinici radnikovog rada (trokovima). Na taj nain posmatrano, troenje elemenataproizvodnje klasifikuje se kao:

naturalno izraeno troenje ili utroci i finansijski izraeno troenje ili trokovi6.

Ova dva vida ulaganja u obliku troenja elemenata proizvodnje meusobno seuslovljavaju kvalitativno i kvantitativno, pri emu su utroci svakog od ovih elemenatajedna komponenta, a novani multiplikatori, koji izraavaju finansijsku naknadu zanjihovo pribavljanje (cijene sredstava za proizvodnju i zarade po jedinici rada), drugakomponenta podsistema ulaza mikroekonomskog sistema.

Utrocielemenata proizvodnje uslovljeni su tehnikim faktorima, koji djeluju u datomprocesu reprodukcije, kao i organizacionim faktorima odnosno subjektivnim slabostima napolju iskorienja tehnikih uslova privreivanja.

Cijene sredstava za proizvodnju i zaraderadnika determinisane su djelovanjem trinih

zakona robno-novane privrede, te odnosima u raspodjeli dohotka kao drutvenimfaktorima, s jedne strane, odnosno organizacionim faktorima u oblasti razmene i raspodelekao subjektivnim uticajem radnog kolektiva i upravljaa preduzeem, s druge strane. Iztoga se moe zakljuiti da su utroene vrijednosti uslovljene:

-troenjem

6 ) B. Stavri, M. arevi, Osnovi teorije mikroekonomije, ekonomika preduzea, str. 28.


31/209

- djelovanjem trinih zakona i- organizovanjem.Ovako shvaene utroene vrijednosti u proizvodnji predstavljaju trokove

proizvodnje. S obzirom na to to se vrijednosti u robno-novanoj privredi izraavajucijenama kao trinom vrijednou, trokovi su novani izraz utroaka elemenataproizvodnje.

4.1 NATURALNO IZRAAVANJE TROENJA (UTROCI)

Svaki od elemenata proizvodnje troi se na specifian nain, s obzirom na razliiteuloge u procesu reprodukcije. Zato se utoci svakog od njih teorjski posebno tretiraju.

4.1.1 UTROCI MATERIJALA

Materijal predstavlja predmet rada u procesu reprodukcije, te se nad njim odvijajudjelovanja radnom snagom, pomou sredstava za rad, u tehnolokom procesu, radidobijanja novih upotrebnih kvaliteta, podobnih za podmirivanje potreba ovjeka. Pri tomedolazi do troenja ovog materijalnog elementa proizvodnje, u kome se gubi njegovupotrebni kvalitet u cilju preobraaja u novu upotrebnu vrijednost eljenog proizvoda.

Ovako posmatran, proces troenja materijala podrazumeva unoenje odreenih fizikihkoliina ovog elementa proizvodnje, iji upotrebni kvalitet se nepovratno izgubi radidobijanja novog proizvoda. To znai da je osnovna karakteristika fizikog troenja,odnosno utroaka materijala, njegovajednokratna upo treba. Tome treba dodati i okolnostda se u proizvodnji odreenog obima proizvoda (recimo, jednogodinje proizvodnje) unosisamo jedan odgovarajui dio ukupno potrebnog materijala i da se,tek po utroku takounesenog materijala u proizvodnju unosi nova koliina.

Na osnovu prethodnog, moe se izvesti zakljuak da je osnovna karakteristika troenjamaterijala u procesu reprodukcije izraena sledeom definicijom: materijal se uproizvodnju unosi postepeno, a tako unesena koliina utroi seodjednom.

Pored ove zajednike karakteristike za sve vrste materijala koji se unose u procesreprodukcije, ekonomska teorija razlikuje ponaanje pojedinih specifinih grupa materijalau vezi s njihovom ulogom u procesu reprodukcije i nainom njihovog fizikog troenja uzavisnosti od obima proizvodnje koji se pomou ovih utroaka ostvaruje. Tako se razlikujuslijedee grupe materijala u vezi sa specifinom ulogom u procesu reprodukcije:

osnovni materijal, pomoni materijal i energija, i reijski materijal.

Svaka od ovih grupa obuhvata materijale koji imaju zajednike karakteristike u procesufizikog troenja, te se moraju posebno teorijski razmatrati.

Osnovni materijalje osnovni materijalni uslov proizvodnje. To je materijal izrade. U

ovu grupu materijala ubrajaju se svi oni predmeti radaije fizi

ko troenje u proizvodnjiima slijedee karakteristike:

ulazi svojom supstancom u sastav novog proizvoda, bitno opredeljuje karakteristike proizvoda, znatno utie na izbor tehnolokog postupka, obim njegovog troenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje.

Sve ove karakteristike moraju se stei da bi se odreeni predmeti rada svrstali u grupuosnovnog materijala. Na primer, pri izradi drvenog nametaja, drvo ulazi svojom


32/209

supstancom u taj proizvod, zatim mu daje bitno obeleje (drveni namjetaj). Isto tako,izrada nametaja od drveta podrazumeva primjenu drugaijeg tehnolokog postupka negoto je to sluaj sa izradom nametaja od metala. Pri tome, kako se poveava ili smanjujekoliina proizvedenog nametaja, tako se poveava ili smanjuje u istoj srazmeri koliinautroenog drveta kao osnovnog materijala.

Za materijal koji svojom supstancom ulazi u novi proizvod kae se da predstavljamaterijal izrade. To znai da je novi proizvod preobraeni oblik osnovnog materijala,odnosno materijala izrade.

Usljed tjesne funkcionalne veze izmeu koliine proizvoda kao rezultata proizvodnje iutroaka osnovnog materijala, ova vrsta materijala ima proporcionalni karakter troenja.To znai da se utroene koliine materijala mjenjaju u direktnoj proporciji sa promjenamaobima proizvodnje.

Proporcionalnost izmeu promjena obima proizvodnje i utroaka osnovnog materijalauslovljavaju tehniki faktori koji se ispoljavaju kroz:

(1) karakteristike proizvoda,(3) karakteristike tehnolokog procesa,(2) karakteristike sredstava za rad,

(3) karakteristike samog osnovnog materijala i(4) tehnike uslove rada.

(1)Karakteristike proizvoda. Supstancu dobijenog proizvoda u najveoj mjeriini supstanca osnovnog materijala koji se u njega ugrauje. Zato e koliinamaterijala izrade, odnosno osnovnog materijala koja se troi u proizvodnji odreenog proizvoda zavisiti od oblika, dimenzije, kvaliteta i ostalih karakteristika toga proizvoda. Pri tome, proizvodi vieg kvaliteta zahtevaju, pored ostalog, viikvalitet osnovnog materijala. Slino tome, vee dimenzije gotovog proizvodapodrazumevaju i vei utroak osnovnog materijala za njegovo dobijanje.

(2)Karakteristike tehnolokog procesa. Za proizvodnju iste vrste proizvodamogu se upotrebljavati razliiti materijali za izradu, jer se proizvodnja moe odvi

jati primjenom razliitih tehnolokih postupaka. Na primer, za izradu nametajaod drveta primjenie se tehnoloki postupci: rezanje, struganje, poliranje i slino, dokeizrada metalnog nametaja podrazumevati sasvim drugaije tehnoloke postupke:kovanje, zavarivanje, bojenje i slino.

Isto tako, primjena razliitih tehnolokih postupaka zahtjevae razliit obimutroaka istovrsnog osnovnog materijala za dati proizvod. Recimo, valjani profiliuslovie drugaiji utroakelika nego vueni profili, jer je proces valjanja grublji zahtevada se na profilu ostavi vea rezerva za zavrnu povrinsku obradu.

(3)Karakteristike sredstava za rad. Sredstva za rad svojim tehnikim karak-teristikama, izraenim u kapacitetu i stepenu mehanizovanosti, uslovljavaju na-in korienja osnovnog materijala, bilo preko obima utroaka, bilo preko rand-mana osnovnog materijala, odnosno sirovine. S druge strane, sredstva za rad predstavljaju

osnovnu dimenziju kapaciteta, a determiniu i karakteristike tehnelokog postupka, te jenjihov uticaj na troenje osnovnog materijala i na taj nain izraen.(4)Karakteristike samog osnovnog materijala. Osnovni materijal svojim ka

rakteristikama opredeljuje obim utroaka za datu koliinu proizvoda. Na primjer, rudaeljeza sadrajem korisne supstance determinie bruto potronju ove sirovine za jedinicuistog eljeza. Ukoliko je sadraj metala u rudi vei, utoliko e utroak rude po jedinicisirovog eljeza biti manji, kao i obratno. Isto tako, stepen prethodne obrade osnovnogmaterijala uslovljavae veliinu njegovih utroaka. Na primer, ako se kao osnovnimaterijal koristi sirova koa, utroake biti drugaiji, nego kada se koristi tavljena koa,


33/209

jer je u drugom sluaju materijal prethodno pretrpjeo odreeni stepen finalizacije,odnosno oplemenjivanja.

(5) Tehniki uslovi rada. U proizvodnoj radionici, pod dejstvom tehnolokopostupka i u vezi sa ostalim tehnikim faktorima formiraju se odreeni uslovi radnesredine. Oni u mnogo sluajeva direktno ili indirektno uslovljavaju troenje osnovnogmaterijala. Na primer, u predionicama pamunog prediva, kao i osjetljivijih sintetikih

prediva, vlanost vazduha umnogome utie na utroak osnovnog materijala. Poredpomenutog direktnog uticaja na potronju osnovnog materijala, uslovi radne sredineizraeni u sastavu vazduha, osvetljenju, temperaturi i sl. indirektno utiu na utroakosnovnog materijala. Na primjer, nepovoljni uslovi radne sredine utiu negativno naradnike, usled ega dolazi do neracionalnijeg troenja osnovnog materijala (kvar, lom,kart i sl.).

Pod pomonim materijalom u procesu reprodukcije podrazumeva se onaj diopredmeta rada ije troenje ima slijedee karakteristike:

svojom supstancom moe da ulazi u sastav proizvoda (boje, zaini, punila i sl.),odnosno samo se troi radi potpomaganja dobijanja novog proizvoda (pogonskogorivo,ambalaa i sl.),

doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ali ih bitno ne opredeljuje,

ne utie na karakteristike tehnolokog postupka, iako doprinosi njegovom odvijanju, obim njegovog troenja je u direktnoj zavisnosti od obima proizvodnje.Pri izradi odreenog proizvoda, pored osnovnog materijala, koji ini njegovu osnovnu

supstancu, nuno se troi i odreena koliina pomonog materijala, ija je namjena dadoprinese karakteristikama proizvoda, da potpomogne odvijanje tehnolokog postupka ida doprinese upotpunjavanju sastava toga proizvoda.

U ovu grupu materijala, s obzirom na nain uea u procesu proizvodnje, svrstava sei pogonska energija. Utroci pogonske energije nastaju u vezi sa (pokretanjem mainaradilica i uslovljavaju izvravanje razliitih fizikih i hemijskih procesa. Utroci energijeza datu proizvodnju uslovljeni su dejstvom, kako objektivnih, odnosno tehnikih iprirodnih, tako i organizacionih faktora. Tako se kao faktori utroka pogonske energijenajee javljaju sledei:

karakteristike energetskih izvora, karakteristike tehnolokog procesa, karakteristike sredstava za rad, i karakteristike materijala,S druge strane, na utroke pogonske energije utiu i organizacioni faktori, koji se

svode na ponaanje radnika u procesu korienja raspoloivih energetskih izvora.Jedna od bitnih karakteristika pomonog materijala, u koji se uvrtava i pogonska

energija, jeste i proporcionalnostnjegovog troenja sa promenom obima proizvodnje.To znai da svaki porast obima proizvodnje, odnosno njegovo smanjenje, sa sobompovlai u istoj srazmeri poveanje, odnosno smanjenje utroaka pomonog materijala.

Usled uticaja tehnike podele rada na pripremu proizvodnje i proizvodno izvrenje, uprocesu reprodukcije, pored utroaka osnovnog i pomonog materijala koji nastaju uneposrednoj proizvodnji, javljaju se i utroci materijala na pripremno-zavrnimposlovima. Ova vrsta materijala naziva se reijski materijal, jer se pripremno-zavrniposlovi, koji predstavljaju odreeni oblik organizovanja proizvodnje, tretiraju kao reija.To. su, u stvari, odreene koliine materijala ije troenje nastaje na poslovimaproizvodnog menadmenta, odravanja sredstava za rad, ureenja mikroklime i drugihmjera zatite na radu, odnosno ureenja uslova radne sredine, to predstavlja odreenioblikpogonske reije. S druge strane, reijski utroci materijala nastaju u vezi sa


34/209

menadmentom marketinga, organizovanjem poslova nabavke, skladitenja, kao iprodaje, to predstavlja razmjensku reiju. Ovome treba dodati i utroke materijala kojinastaju na poslovima opteg menadmenta, kao to su troenje kancelarijskog materijala,potansko-telegrafskih, telefonskih usluga i sl., to se svrstava u upravnu reiju.

S obzirom na uslovljenost ovih troenja i njihovu vezu sa nastajanjem proizvoda,javljaju se sledee karakteristike utroaka reijskog materijala:

svojom supstancom ne ulazi u sastav proizvoda u vezi s ijim nastajnjem se troi, ne doprinosi formiranju karakteristika proizvoda, ne utie na karakteristike tehnolokog postupka, obim njegovog troenja je nezavisan od obima proizvodnje, veliina njegovog troenja uslovljena je veliinom proizvodnog kapaciteta,

odnosno organizovanjem njegovog iskorienja.U uslovima sve vee koncentracije sredstava za rad, pa prema tome poveanja

proizvodnog kapaciteta preduzea, pripremno-zavrni, odnosno organizacioni poslovidobijaju sve vei znaaj. Zato se i troenja materijala na ovim poslovima organizovanja,odnosno reije stalno poveavaju i predstavljaju sve znaajniju komponentu cijene

kotanja proizvoda. To se posebno izraava u okolnosti to jaanje pripremno-zavrneaktivnosti podrazumeva smanjivanje utroaka osnovnog i pomonog materijala po

jedinici proizvoda, uz istovremeno globalno poveanje reijskih utroaka, koji se mogurasporeivati na vei obim proizvodnje, zavisno od organizacione umjenostimenadmenta i ponaanja radnog kolektiva.

Jedna od bitnih karakteristika utroaka reijskog materijala jeste i okolnost to senjihova visina utvruje za ukupni proizvodni kapacitet, ili za odreenu grupu proizvoda,ija izrada podrazumeva zajedniku pripremu. Otuda i proizilazi njihov fiksni, odnosnorelativno fiksni karakter troenja, to podrazumeva promjenjivost veliine ovih utroakapri promenama obima proizvodnje, bilo u okviruukupnog kapaciteta, bilo u okviru dategrupe proizvoda (serije, modela, tipa proizvoda i sl.), koja zahtjeva zajedniku pripremu.

4.1.2 UTROCI SREDSTAVA ZA RADPod utrocima sredstava za rad podrazumeva se fiziko (1) i ekonomsko (2) troenje

ovog drugog materijalnog elementa proizvodnje. Osnovna karakteristika troenjasredstava za rad izraava se u njihovoj viekratnoj upotrebljivosti koja proistie iz ulogeovog elementa proizvodnje u procesu reprodukcije. Sredstva za rad, kao instrumenti kojise stavljaju izmeu radne snage radnika i predmeta rada koji se pomou njih obrauje,unose se u proces proizvodnje ukupnim svojim obimom i upotrebnim kvalitetom. Takounesena sredstva za rad omoguuju proizvodnju u vie reprodukcionih ciklusa proizvoda,pri emu zadravaju svoju neizmenjenu upotrebnu vrijednost sve do momenta poslednjeupotrebe. Meutim, vijek upotrebe sredstava za rad je ogranien njihovim fiz

Documents

Poslovna Ekonomija i Mikroekonomija