UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH

INSTYTUT PSYCHOLOGII w Poznaniu

Aleksandra Bujacz

Realizacja preferencji poznawczych w procesie twórczego projektowania.

Realization of cognitive preferences in creative design process.

Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Hornowskiej

Poznań, 2009 rok

To regard thinking as a skill rather than

a gift is a first step towards doing

something to improve that skill.

Edward De Bono

STRESZCZENIE

Badania zależności między stylami poznawczymi a twórczością nie przyniosły

do tej pory spójnych rezultatów (Matczak, 1996; Nęcka, 2001). Wydaje się jednak, że

korelowanie wskaźników styli z odgórnie przyjętym kryterium twórczości - czy to

wytworu, czy wynikami testu - jest ślepym zaułkiem. Preferencje poznawcze mogą

się wiązać nie tyle z oryginalnością wytworu lub umiejętnością wytwarzania

dywergencyjnego, co z pewnymi elementami samego procesu twórczego. Niniejsza

praca dotyczy realizacji tych preferencji w różnych etapach procesu rozwiązywania

problemów. Przedstawione badanie, oparte na metodologii analizy treści, pozwoliło

na wyróżnienie trzech tendencji w działaniach projektantów, które odzwierciedlają

różne fazy pracy nad projektem. Znaczenie tych tendencji zostało wyjaśnione

poprzez ich związki z generalnymi charakterystykami poznawczymi procesu odbioru i

wartościowania informacji, oraz z motywacją poznawczą.

Słowa kluczowe: twórczość, projektowanie, rozwiązywanie problemów, style

poznawcze.

SUMMARY

Connections between cognitive styles and creativity haven’t been consistently

supported by researches yet (Matczak, 1996; Nęcka, 2001). It seems though that

correlating styles indicators with top-down creativity criterion (both: creative product

and score in creativity test) is a dead end. Cognitive preferences are more likely to

be connected with some elements of the design process itself rather than with the

product originality or ability to think divergently. This paper relates to the realization of

the cognitive preferences in certain stages of problem solving process. Research

presented here, based on the protocol analysis methodology, shows three

tendencies in designers' behavior, that seem to be connected with different activities

in design process. Meaning of those tendencies is clarified by their connections with

general cognitive characteristics of reception and evaluating information, as well as

cognitive motivation.

Keywords: creativity, design, problem solving, cognitive styles.

I

SPIS TREŚCI WSTĘP .........................................................................................................................1

ROZDZIAŁ 1. PROCES PROJEKTOWANIA W KONTEK ŚCIE POZNAWCZYCH PREFERENCJI TWÓRCÓW ....................................................................................................................2

1.1. WPROWADZENIE .......................................................................................................................2 1.2. NATURA TWÓRCZOŚCI...............................................................................................................2

1.2.1. „E LEMENTY” TWÓRCZOŚCI ...............................................................................................2 1.2.1.1. MYŚLENIE ........................................................................................................................3 1.2.1.2. MOTYWACJA ....................................................................................................................4 1.2.1.3. POZAPOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKI TWÓRCZOŚCI ...........................................................5

1.2.2. METATEORETYCZNE MODELE TWÓRCZOŚCI .......................................................................7 1.2.2.1. POZIOM TWÓRCZOŚCI „SKRYSTALIZOWANEJ”......................................................................9

1.3. CHARAKTERYSTYKA PROCESU PROJEKTOWANIA ......................................................................10 1.3.1. PROBLEMY W DESIGNIE ..................................................................................................10 1.3.2. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW PROJEKTOWYCH ..............................................................12

1.3.2.1. TEORIE DESIGNU ............................................................................................................13 1.3.2.2. KONCEPCJE PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ..........................................................................14 1.3.2.3. STADIALNE UJĘCIA PSYCHOLOGII TWÓRCZOŚCI ................................................................15

1.4. PREFERENCJE POZNAWCZE I ICH REALIZACJA ..........................................................................17 1.4.1. STYL, STRATEGIA, TENDENCJA, PREFERENCJA ................................................................17 1.4.2. REALIZACJA PREFERENCJI W PROCESACH TWÓRCZYCH ...................................................18

1.4.2.1. KLASYCZNE STYLE POZNAWCZE ......................................................................................20 1.4.2.2. POTRZEBA DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO ..........................................................................20 1.4.2.3. TYPY UMYSŁU.................................................................................................................21

1.5. STYLE I TENDENCJE TWÓRCZE .................................................................................................22 1.5.1. TENDENCJE PROJEKTANTÓW POCZ ĄTKUJACYCH I EKSPERTÓW ........................................23 1.5.2. ADAPTACJA I INNOWACJA WG KIRTONA ..........................................................................24 1.5.3. PREFERENCJE W MYŚLENIU DYWERGENCYJNYM ..............................................................25 1.5.4. STEROWANI PRZEZ PROBLEM LUB ROZWI ĄZANIE – KONCEPCJA CROSSA ..........................25 1.5.5. STYLE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW PRAKTYCZNYCH ....................................................26

1.6. WNIOSKI .................................................................................................................................27

ROZDZIAŁ 2. PROBLEM I METODA BADA Ń WŁASNYCH ....................................................28 2.1. WPROWADZENIE .....................................................................................................................28 2.2. PROBLEMY BADAWCZE ............................................................................................................28 2.3. DEFINICJE I STRUKTURA BADANYCH ZMIENNYCH .......................................................................29 2.4. HIPOTEZY BADAWCZE .............................................................................................................32 2.5. PLAN I ETAPY BADA Ń ..............................................................................................................34

2.5.1. PLAN BADA Ń ..................................................................................................................34 2.5.2. ETAPY BADAŃ ................................................................................................................35

2.6. OPERACJONALIZACJA ZMIENNYCH ...........................................................................................35 2.6.1. NARZĘDZIE NR 1 PT.: SKALA TYPÓW UMYSŁU .................................................................36 2.6.2. NARZĘDZIE NR 2 PT.: SKRÓCONA SKALA POTRZEBY DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO ...........36

II

2.6.3. NARZĘDZIE NR 3 PT.: ANALIZA PROTOKOŁU – PROJEKTOWANIE ......................................37 2.3.1. KONSTRUKCJA ...............................................................................................................37 2.3.2. KLUCZ KODOWY .............................................................................................................40 2.3.3. ANALIZA WYNIKÓW..........................................................................................................43

2.7. DOBÓR OSÓB BADANYCH ........................................................................................................43 2.8. PROCEDURA I ORGANIZACJA BADA Ń ........................................................................................44 2.9. SCHEMAT STATYSTYCZNEJ ANALIZY DANYCH ...........................................................................44

ROZDZIAŁ 3. ANALIZA WYNIKÓW BADA Ń WŁASNYCH ......................................................46 3.1. WPROWADZENIE .....................................................................................................................46 3.2. STATYSTYCZNY OPIS UZYSKANYCH WYNIKÓW ...........................................................................46

3.2.1. ZMIENNE WYJAŚNIANE ....................................................................................................46 3.2.1.1. DOMINUJĄCE KRYTERIUM DOBORU PROBLEMU .................................................................47 3.2.1.2. TENDENCJA PRODUKTOWA..............................................................................................48 3.2.1.3. TENDENCJA PROCESOWA................................................................................................49

3.2.2. ZMIENNE WYJAŚNIAJĄCE ................................................................................................49 3.2.2.1. TYP UMYSŁU ..................................................................................................................50 3.2.2.2. POTRZEBA DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO ..........................................................................52

3.3. STATYSTYCZNA WERYFIKACJA HIPOTEZ ...................................................................................53 3.3.1. UJAWNIANIE SIĘ TENDENCJI W PROCESIE PROJEKTOWANIA ..............................................53 3.3.2. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ WYSTĘPUJĄCYCH W PROJEKTOWANIU TENDENCJI ..............................55 3.3.3. ZWIĄZEK TENDENCJI Z TYPEM UMYSŁU ............................................................................56 3.3.4. ZWIĄZEK TENDENCJI Z POTRZEBĄ DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO ........................................58 3.3.5. PODSUMOWANIE ............................................................................................................59

3.4. WYNIKI ANALIZY SKUPIE Ń ........................................................................................................59 3.4.1. SKUPIENIA WG KRYTERIUM PROBLEMU ............................................................................59

3.4.1.1. KRYTERIUM SUBIEKTYWNE ..............................................................................................59 3.4.1.2. KRYTERIUM OBIEKTYWNE................................................................................................61

3.4.2. SKUPIENIA WG TENDENCJI PRODUKTOWEJ .......................................................................62 3.4.3. SKUPIENIA WG TENDENCJI PROCESOWEJ .........................................................................63

3.5. WNIOSKI Z BADAŃ ...................................................................................................................64

ZAKOŃCZENIE .............................................................................................................65

LITERATURA ...............................................................................................................70

ZAŁĄCZNIKI.................................................................................................................75 ZAŁ . NR 1. NARZĘDZIE NR 1 PT.: SKALA TYPU UMYSŁU 2001 (STU). .................................................75 ZAŁ . NR 2. NARZĘDZIE NR 2 PT.: SKRÓCONA SKALA POTRZEBY DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO (PDP)...78 ZAŁ . NR 3A. NARZĘDZIE NR 3 PT.: ANALIZA PROTOKOŁU – PROJEKTOWANIE (AP-P) INSTRUKCJA DLA

OSOBY BADANEJ. .............................................................................................................................80 ZAŁ . NR 3B. NARZĘDZIE 3 PT.: ANALIZA PROTOKOŁU – PROJEKTOWANIE (AP-P) INSTRUKCJA DLA

SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH I KLUCZ KODOWY - WERSJA I (BADANIA PILOTAŻOWE). ............................81 ZAŁ . NR 3C. NARZĘDZIE 3 PT.: ANALIZA PROTOKOŁU – PROJEKTOWANIE (AP-P) INSTRUKCJA DLA

SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH I KLUCZ KODOWY - WERSJA II (BADANIA WŁAŚCIWE). ..............................84 ZAŁ . NR 4. TABELA WYNIKÓW SUROWYCH........................................................................................92 ZAŁ . NR 5. WYNIKI ANALIZ STATYSTYCZNYCH...................................................................................93

III

SPIS TABEL

TABELA 1.1. POZIOMY TWÓRCZOŚCI I ODPOWIADAJĄCE IM CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE..................................8

TABELA 1.2. PRZEGLĄD KONCEPCJI ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW PROJEKTOWYCH. ...................................12

TABELA 2.1. WSKAŹNIKI SPÓJNOŚCI KODOWANIA SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH. .............................................42

TABELA 3.1. MACIERZ ROTOWANYCH SKŁADOWYCH DLA CZTERECH CZYNNIKÓW..........................................54

TABELA 3.2. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ TENDENCJI PROJEKTOWYCH. ....................................................................55

TABELA 3.3. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ TENDENCJI PROJEKTOWYCH Z TYPEM UMYSŁU. ..........................................56

TABELA 3.4. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ TENDENCJI PROJEKTOWYCH Z POTRZEBĄ DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO. ......58

TABELA 3.5. PODSUMOWANIE WERYFIKACJI HIPOTEZ..................................................................................59

TABELA 3.6. ISTOTNE ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG KRYTERIUM SUBIEKTYWNEGO. ............................................................................................................................60

TABELA 3.7. ISTOTNE ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG TENDENCJI PROCESOWEJ. .................................................................................................................................64

SPIS RYSUNKÓW

RYSUNEK 2.1. PROPONOWANY SCHEMAT ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ZMIENNYMI...................................................32

RYSUNEK 2.2. SCHEMAT PRZEBIEGU BADANIA............................................................................................35

RYSUNEK 2.3. PRZEBIEG PROCESU ANALIZY RZETELNOŚCI KLUCZA KODOWEGO AP-P. ................................41

RYSUNEK 3.1. HISTOGRAM ZMIENNEJ PREFERENCJA KRYTERIUM SUBIEKTYWNEGO DOBORU PROBLEMU. ......47

RYSUNEK 3.2. HISTOGRAM ZMIENNEJ PREFERENCJA KRYTERIUM OBIEKTYWNEGO DOBORU PROBLEMU. ........48

RYSUNEK 3.3. HISTOGRAM ZMIENNEJ TENDENCJA PRODUKTOWA. ...............................................................48

RYSUNEK 3.4. HISTOGRAM ZMIENNEJ TENDENCJA PROCESOWA. .................................................................49

RYSUNEK 3.5. HISTOGRAM ZMIENNEJ SUBIEKTYWNEGO WARTOŚCIOWANIA INFORMACJI. ..............................50

RYSUNEK 3.6. HISTOGRAM ZMIENNEJ OBIEKTYWNEGO WARTOŚCIOWANIA INFORMACJI.................................51

RYSUNEK 3.7. HISTOGRAM ZMIENNEJ PERCEPCJI GLOBALNEJ. ....................................................................51

RYSUNEK 3.8. HISTOGRAM ZMIENNEJ PERCEPCJI FRAGMENTARYCZNEJ (KONKRETNOŚCI). ...........................52

RYSUNEK 3.9. HISTOGRAM ZMIENNEJ POTRZEBY DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO.............................................53

RYSUNEK 3.10. ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG PREFERENCJI KRYTERIUM SUBIEKTYWNEGO. ..........................................................................................................60

RYSUNEK 3.11. ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG PREFERENCJI KRYTERIUM OBIEKTYWNEGO. ............................................................................................................61

RYSUNEK 3.12. ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG TENDENCJI PRODUKTOWEJ. ...............................................................................................................................62

RYSUNEK 3.13. ZRÓŻNICOWANIE ZMIENNYCH WYJAŚNIAJĄCYCH W GRUPACH SKUPIEŃ WG TENDENCJI PROCESOWEJ. .................................................................................................................................63

1

WSTĘP

Problematyka tej pracy wywodzi się z rozważań nad diagnozą zdolności

twórczej, jaką jest kreatywne rozwiązywanie problemów projektowych.

Dotychczasowe badania nad tym zagadnieniem pokazują, że stosowane testy

twórczości często słabo korelują ze sobą, a ich rzetelność i trafność pozostawia wiele

do życzenia (por. Tokarz, 2005, Runco i in., 2006). Jednocześnie testy te badają

bardziej potencjał twórczy, niż umiejętność twórczego rozwiązywania realnych

problemów. Ponadto testy nie dają możliwości sprawdzenia jak przebiega proces

twórczy, są jedynie w stanie określić jego rezultat, bądź postawę danej osoby wobec

zachowań twórczych. W nurcie demitologizacji twórczości istotne wydaje się

dokładne przyjrzenie się specyfice pracy aktywnych twórców, posiadających już

pewien dorobek. Analiza ich sposobu działania daje możliwość doprecyzowania

rodzaju umiejętności, jaką dysponują. Znajomość tego procesu to szansa na

rozwijanie go i kształtowanie zdolności twórczego rozwiązywania problemów.

Badacze procesu projektowania zdają sobie sprawę, że nie istnieje idealny i jedyny

słuszny model tego procesu. Dzieje się tak bowiem problemy przed jakimi stają

projektanci, są niedookreślone i rozmyte, nie można więc wyznaczyć dla nich

algorytmu skutecznego działania. W każdej takiej sytuacji istnieje wiele efektywnych

sposobów postępowania. Taka charakterystyka procesu designu implikuje wiele

pytań. Jakie istnieją możliwe sposoby działania? Czy można je poklasyfikować w

ogólniejsze trendy? Od czego zależy wybór konkretnego zachowania? Ta praca jest

próbą zweryfikowania hipotez mówiących o związku szerszych uwarunkowaniach

poznawczych - a takimi są style poznawcze – z procesem twórczym w całej jego

rozciągłości. Przyjmuje się więc podejście typu „nic szczególnego”, które zakłada, że

twórczość jest takim samym procesem poznawczym jak pamięć czy myślenie (por.

Nęcka, 2001). Zależy więc ona od tych samych determinant i w podobnym stopniu

jest analizowana, ukierunkowywana, rozwijana oraz kształtowana przez indywidualne

preferencje.

2

ROZDZIAŁ 1. PROCES PROJEKTOWANIA W KONTEK ŚCIE POZNAWCZYCH PREFERENCJI TWÓRCÓW

1.1. WPROWADZENIE

Nęcka (1994) zapoczątkował myślenie w kategoriach twórczego

rozwiązywania problemów, co implikuje fakt istnienia także nietwórczego procesu

poszukiwania rozwiązań. Z jego rozważań można wysnuć wniosek, że twórcze

rozwiązywanie problemów wiąże się przede wszystkim z nietypową organizacją tego

procesu (dzięki oryginalnej redefinicji sytuacji problemowej) oraz nowością i

wartością wytworu. W tym opracowaniu nacisk zostanie położony na chęć

zrozumienia przebiegu procesu projektowania, który jest odpowiedzią na otwarty

problem. Stawia się więc założenie, że każda odpowiedź na problem dywergencyjny,

typu „wynaleźć” czy „ulepszyć” (por. Kozielecki, 1968), jest rozwiązaniem twórczym,

choć jakość tego rozwiązania podlegać by mogła ocenie. Specyfiką badania stylów i

preferencji jest bowiem kładzenie nacisku na proces, w przeciwieństwie do badań

nad zdolnością, które koncentrują się na efektywności, a więc wytworze (Matczak,

1982). Rozdział ten jest więc próbą przedstawienia fragmentów dotychczasowej

wiedzy na temat procesu twórczego, ze szczególnym akcentem na charakterystykę

projektowania.

1.2. NATURA TWÓRCZOŚCI

Podjęcie badań w zakresie twórczości wymaga dokładnego określenia ich

miejsca w złożonej macierzy różnych podejść do tego pojęcia. Natura twórczości jest

bowiem tak szeroka, że pytanie o jej charakterystykę staje się bardzo dobrym

przykładem źle określonego problemu. Pojęcie twórczości zostanie tu więc

przybliżone z punktu widzenia poszczególnych jej korelatów oraz całościowych

metateorii kreatywności.

1.2.1. „E LEMENTY” TWÓRCZOŚCI

Próba odpowiedzi na pytanie „czym jest twórczość?” może być niesłychanie

frustrująca. Za każdym bowiem razem, gdy uda się znaleźć odpowiednio wąskie

rozwiązanie, pojawia się wciąż to samo zastrzeżenie – tak, ale nie tylko. Twórczość

jest doświadczeniem wglądu, tak ale nie tylko. Twórczość jest rozwiązaniem

problemu, tak ale nie tylko. Twórczość jest nową i wartościowa ideą, tak ale nie tylko.

3

Twórczość to bardzo wiele różnych „elementów”, które wyjątkowo trudno jest objąć

jednym sformułowaniem. Za Strzałeckim (1989) można stwierdzić „twórczość

okazała się zjawiskiem przerastającym nasze o nim wyobrażenia”, zaś za Nęcką

(1987) uznajemy, że „decydujące są nie poszczególne cechy, lecz cały ich syndrom”.

Dzieląc twórczość na części składowe wyróżnić można podstawowe zakresy, za

którymi idą tradycyjne obszary badań w psychologii twórczości: proces twórczy,

osoba twórcy i twórcze rozwiązanie. Tematy te nie są rozłączne, a w ich ramach

mieści się wiele zagadnień. Z punktu widzenia badań przedstawionych w tej pracy

najbardziej istotnymi wydają się dwa pojęcia związane z twórczością – myślenie i

motywacja poznawcza. Tak samo ważne są pozapoznawcze korelaty twórczości,

emocjonalne i osobowościowe. Zdolności poznawcze, twórczy talent, są bowiem

uznawane za warunek konieczny, jednak niewystarczający twórczości. Bierze się

pod uwagę zaangażowanie całej osobowości, traktowanej jako funkcjonalna jedność

procesów intelektualnych i emocjonowano-motywacyjnych (Strzałecki, 1969).

Wszystkie te konstrukty wiążą się ściśle z zachowaniami twórczymi.

1.2.1.1. MYŚLENIE

W skrótowej definicji Nęcki (1997) „myślenie jest łańcuchem zachowań

(reakcji) symbolicznych, którego funkcja sprowadza się do symulowania wydarzeń

rzeczywistych, zwłaszcza działań własnych podmiotu, w wykorzystaniem poznawczej

reprezentacji rzeczywistości”. Procesy myślenia są tradycyjnie dzielone na

ukierunkowane (realistyczne) i autystyczne, pozbawione konkretnego celu (Berlyne,

1969). Twórcze myślenie może być formą myślenia autystycznego np. u dzieci,

jednak w większości przypadków nastawiona jest ona na osiągnięcie pewnego celu.

W tej zaś kategorii procesów myślenia należałoby uznać twórcze myślenie za

myślenie produktywne wg klasyfikacji Otto Selza (za: Nęcka i in., 2006). Jego

efektem jest bowiem wytworzenie nowych treści intelektualnych. Nęcka (1997)

uważa jednak, że myślenie twórcze jest specyficznym typem myślenia

produktywnego z dwóch powodów. Po pierwsze angażuje ono także inne rodzaje

rozumowania m.in. myślenie krytyczne; po drugie zaś dopiero społeczna ocena

może nadać mu cechę twórczości, co koresponduje z popularną definicją Steina

(1953, za: Nęcka, 1994). To prowadzi do konkluzji, że myślenie twórcze jest

niejednolite pod względem jakościowym – angażuje zarówno procesy służące

produkowaniu idei czy rozwiązań, jak również procesy pełniące role wyższych reguł

4

heurystycznych. Właśnie myślenie krytyczne, czyli umiejętność oceny

produkowanych idei, ale i dokonującego się procesu, stanowić by mogło wyróżnik

myślenia twórczego.

Okazuje się więc, że w skład kreatywnego myślenia wchodzą co najmniej dwa

procesy – produktywne, nastawione na poszukiwanie rozwiązań operacje niższego

rzędu oraz czynniki metapoznawcze. Badaniem podstawowych operacji, które

prowadzą od stanu wyjściowego do pożądanego twórczego rezultatu zajmował się

Nęcka (1992, 1995). Wyróżnił on sześć podstawowych operacji: abstrahowanie,

dokonywanie skojarzeń, rozumowanie dedukcyjne, rozumowanie indukcyjne,

metaforyzowanie oraz transformowanie. Sprawność w zakresie wszystkich tych

aktywności umysłowych nazywa poszczególnymi zdolnościami w myśleniu twórczym,

które można kształtować i rozwijać (Nęcka i in., 2008). Jednak, że nie tylko

umiejętność sprawnego działania na poziomie technik, takich jak wspomniane

operacje, ma wpływ na osiągnięcie twórczego rezultatu. Coraz częściej dostrzega się

pozytywny wpływ procesów metapoznawczych na twórczość. Metapoznanie to

wiedza o własnych procesach i strukturach poznawczych (Nęcka, 2001). Należą do

niego procesy planowania, nadzoru i kontroli wykonania operacji umysłowych

niższego rzędu (por. Flavell, 1979). Dotychczas prowadzone badania pokazują, że

wiedza osoby badanej o tym, w jaki sposób ma sobie radzić z problemami, podnosi

skuteczność podejmowanych przez nią wysiłków (Harrington, 1975, Jaušovec, 1994,

za: Nęcka, 2001). Bieżące monitorowanie procesu i jego korekta staje się więc

istotną umiejętnością w procesie tworzenia. Za Sternbergiem (2001) można przyjąć,

że „ludzie efektywnie rozwiązujący problemy nie zatrzymują się, by zobaczyć gdzie

doszli, dopiero na końcu drogi (…), zamiast tego sprawdzają swoje kroki wzdłuż całej

drogi, by mieć pewność, że przybliżają się do celu”.

1.2.1.2. MOTYWACJA

Motywacja pełni funkcję zarówno uruchamiającą dane zachowanie, jak i je

podtrzymującą (np. Reykowski, 1992), zaś motywacja poznawcza to procesy

ukierunkowujące, organizujące i pobudzające aktywność poznawczą (Tokarz, 1985).

W twórczości najczęściej podkreślana jest rola wewnętrznej motywacji poznawczej,

wywołanej ciekawością poznawczą. Badana jest także rola specyficznego rodzaju

motywacji do bycia innowacyjnym (innovation motivation), która wiąże się ze

zgeneralizowaną potrzebą bycia innym, oryginalnym (Joy, 2004). W swoich

5

rozważaniach nad zagadnieniem motywacji w procesie twórczym Tokarz (1985)

wyróżniła trzy ich rodzaje:

� Instrumentalna motywacja poznawcza – pobudza działania

mające na celu zdobycie informacji potrzebnych do zaspokojenia

potrzeby.

� Zadaniowa motywacja poznawcza – pobudzająca aktywność w

celu zdobycia informacji niezbędnych do wykonania zadania.

� Autonomiczna motywacja poznawcza – ma na celu zaspokojenie

ciekawości, wzbogacenie doświadczenia i rozwój.

W badaniach nad wymienionymi motywami autorka wykazała, że

autonomiczna motywacja poznawcza najbardziej sprzyja wytwarzaniu twórczych

pomysłów. Jest to zgodne z twierdzeniem o samoistnej motywacji jako najsilniejszym

motywie twórczego działania. Taką koncepcję przedstawił np. Csikszentmihalai

(2005) w pojęciu przepływu, czyli stanu natchnienia pozwalającego na długotrwałe

wykonywanie jakiejś czynności bez objawów zmęczenia. Dzieje się tak, gdy podczas

wykonywania zadania zachowana zostanie równowaga między kompetencjami a

wymaganiami oraz możliwość uzyskania natychmiastowej informacji zwrotnej. W

twórczości jednak nie zawsze taka możliwość jest, stąd też postuluje się

polimotywacyjność tego procesu, podobnie jak innych skomplikowanych czynności.

Taką tezę przedstawia Amabile (1996, za: Nęcka, 2001) w koncepcji synergii

motywacyjnej. Twierdzi ona, że aktywność twórczą często uruchamia motywacja

zewnętrzna w postaci np. nagrody, jednak wraz ze wzrostem zaangażowania w

zadanie pojawia się motywacja samoistna. Zgodnie z tym pomysłem aktywność

twórcza może być pobudzana przez różne motywy w zależności od etapu procesu

bądź indywidualnych cech twórcy.

1.2.1.3. POZAPOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKI TWÓRCZO ŚCI

W badaniach wykorzystujących opis myśli i uczuć towarzyszących działaniom

twórców otrzymano odpowiedzi odnoszące się do aspektu zaangażowania i radości

(uczucie olśnienia, pogrążenia, satysfakcja) oraz frustracji (złość, zniechęcenie,

rozgoryczenie) (Shaw, 1989, 1994, za: Nęcka, 2001). Jednakże Kocowski (1991, za:

Nęcka, 2001) do emocji filokreatywnych, czyli takich które sprzyjają wytwarzaniu

nowych pomysłów, zalicza jedynie uczucia pozytywne (np. zaciekawienie, radość,

sympatia interpersonalna). W kontekście wpływu emocji pozytywnych i negatywnych

6

na działanie twórcze Heinzena (1994, za: Nęcka 2001) wyróżnił dwa typy twórczości

– proaktywną związaną z emocjami pozytywnymi, oraz reaktywną, mającą charakter

unikowy i łączącą się raczej z uczuciami o ujemnym znaku. Zdaniem Nęcki (2001)

nie można także wykluczyć, że czynnikiem sprzyjającym twórczości jest po prostu

pobudzenie emocjonalne. Znaczenie emocji jest wykorzystywane do sterowania

procesem twórczym. Nęcka (1987) wyróżnił na przykład strategię twórczego

myślenia, zwaną strategią ukierunkowującej emocji, polegającą na specyficznym,

„ciepłym” uczuciu, że ma się rację. Nie można również zapomnieć o emocjonalnych

kosztach twórczości, które zazwyczaj wiążą się z faktem nieadekwatnych osiągnięć

w stosunku do zdolności człowieka. W związku z tym za twórczość wiąże się z

uczuciem lęku, zmianami nastroju oraz koniecznością ponoszenia ryzyka (Nęcka,

2001).

Sprostanie tej „burzy” emocjonalnej, jaką niesie ze sobą praca twórcza,

wymaga specyficznego rodzaju cech osobowości. Osoba twórcza charakteryzuje się

więc (na podstawie Nęcka, 2001):

� Otwartością . Oznacza to łatwość w asymilowaniu się, silną potrzebę

nowości oraz wysoką tolerancję na treści dwuznaczne. Cecha ta

wydaje się więc spójna z motywacją poznawczą do otwierania (w

przeciwieństwie do domykanie) przestrzeni problemów i rozwiązań w

twórczości. Przeciwieństwem otwartości jest dogmatyzm, oznaczający

skłonność do szybkiego udzielania „jedynej słusznej” odpowiedzi.

� Niezależnością . Wymiar ten związany jest z psychotycznością w

trójczynnikowym modelu PEN Eysencka (Strelau, 1998, za: Nęcka,

2001). Odnosi również do klasycznego stylu poznawczego –

niezależności od pola. Jest to jedyny z wymiarów styli poznawczych,

który wykazał systematyczne związki z kompetencją twórczą (Matczak,

1982).

� Wytrwałością . Ten wymiar definiowany jest różnie od siły ego

(Strzałecki, 1989) do perseweracji (Sternberg i Lubart, 1995, za: Nęcka,

2001). Odnosi się on nie tylko do bardzo silnej motywacji samoistnej,

ale również do ambicji, asertywności i podwyższonej samooceny, bez

których niemożliwe byłoby wytrwanie w wytężonej pracy i odraczaniu

gratyfikacji (Nęcka, 2001).

7

Ze względu na trudność ujęcia wszystkich zmiennych emocjonalnych i

osobowościowych w jednym badaniu, tematyka przedstawiona w tej pracy

skoncentruje się jedynie na poznawczych aspektach zdolności twórczej.

1.2.2. METATEORETYCZNE MODELE TWÓRCZOŚCI

Psychologia twórczości czerpie z wielu źródeł, co czyni ją bardzo rozległą i

zróżnicowaną. Sprawiło to, że teorie czy koncepcje twórczości dzielono i wkładano w

różne ramy w odniesieniu do rozmaitych kryteriów. Wspomnieć warto o kilku takich

próbach integracji podejść do twórczości.

Strzałecki (2003) omawia koncepcje twórczości wg paradygmatów

psychologicznych, w jakich powstawały. Wyróżnia więc podejścia behawiorystyczne,

dynamiczne czy psychoanalityczne, wywodzące się z psychologii postaci oraz oparte

na teorii przetwarzania informacji. Jest to klasyczny i częsty sposób podziału, który

będąc czytelnym, nie może jednak pełnić funkcji integrującej.

Nosal (1995) stworzył oryginalny system podziału koncepcji oparty na dwóch

wymiarach: dyspozycyjności i procesowości (bądź statyczności – dynamiczności)

oraz monizmu i pluralizmu. Pierwszy z tych metateoretycznych wymiarów odnosi się

do tego, na ile dana teoria odwołuje się do względnie trwałych dyspozycji, pewnego

programu twórczości, lub do tymczasowego, dynamicznego przetwarzania informacji.

Drugi zaś opiera się na jedno- lub wielowymiarowości twórczych teorii. Podejście

jednego czynnika (general factor), nawiązujące do czynnika g w inteligencji, znajduje

się więc w ćwiartce teorii dyspozycyjnych i jednowymiarowych. Ten hipotetyczny

konstrukt CQ (creativity quotient przez analogię do IQ), chociaż nie występuje

explicite w publikacjach psychologicznych, to często z nich wynika (Chruszczewski,

2005). Z kolei podejście psychologii postaci oraz model behawiorystyczny zalicza

Nosal do teorii jednowymiarowych i procesualnych. Koncepcje pluralistyczne i

dyspozycyjne to na przykład klasyczne płynność, giętkość i oryginalność Guilforda

(1967, za: Nosal, 1995). Najbliżej współczesnych teorii twórczości są koncepcje

wielowymiarowe i procesualne. Tu mają swoje miejsce rozważania nad interakcjami

różnych procesów kognitywnych w twórczości czy modele komponentów twórczych.

Nosal nazywa to miejsce „dżunglą”, gdzie odnaleźć można zarówno skomplikowane

modele procesów wglądu, jak i teorie maksymalnie upraszczające twórczość do

procesu mechanicznego (por. Nosal, 1995). Odnalezienie się w tej „dżungli”

wymaga odniesienia do kolejnych kryteriów.

8

Sternberg (2005) przedstawia i udowadnia tezę, że nie istnieje jedna

twórczość, ale jest ich wiele. Różne obszary badań, wrzucone do jednego worka

twórczości, odnoszą się więc do różnych zjawisk. Twórczość podzielić można ze

względu na procesy, domeny i style. W badaniu procesów twórczych przyjmowane

podejścia zależą od tego, czy np. badany jest mechanizm wglądu czy

systematycznego przetwarzania problemów. W kontekście domeny mamy do

czynienia z wieloma twórczościami w zależności od modalności (twórczość wizualna,

literacka itd.) czy dziedziny wiedzy (twórcza architektura, twórcza matematyka itd.),

które to różnią się od siebie tak jak np. różnią się inteligencja płynna od

emocjonalnej. Z kolei style wyznaczają realizację zadań twórczych w odmienny

sposób ze względu na różnice indywidualne. Ten stosunkowo nowy obszar badań

jest najbardziej interesujący z punktu widzenia tej pracy.

Integracyjną koncepcją, która wydaje się mieć największą praktyczną moc

wyjaśniającą, jest propozycja Nęcki (2001, 2005). Wyróżnia on cztery typy twórczości

ze względu na dwa kryteria – złożoność procesów psychicznych ważnych na danym

poziomie oraz ważność społecznej oceny wytworu. Podział ten ma znaczenie

zarówno epistemologiczne, można dzięki niemu spojrzeć na badane zjawisko z

różnych perspektyw, ale ma też znaczenie ontologiczne, gdyż pozwala wyróżnić

jakościowo odmienne rodzaje i sposoby istnienia twórczości. Zrozumienie różnicy w

zakresie odmiennych rodzajów kreatywności czy kreatywnego myślenia mają

kluczowe znaczenie w wyjaśnianiu charakterystycznych dla nich zjawisk. Podział ze

względu na odpowiadające każdemu poziomowi czynniki psychologiczne

przedstawiono w tabeli.

Tabela 1.1. Poziomy twórczo ści i odpowiadaj ące im czynniki psychologiczne.

Twórczo ść „płynna” Twórczo ść „skrystalizowana”

Twórczo ść dojrzała Twórczo ść wybitna

Istota i sens Wytwarzanie pomysłów

Rozwiązywanie problemu lub osiąganie celu

Rozwiązywanie ważnych problemów i osiągane ważnych celów

Zmiana fundamentalna

Procesy poznawcze

Myślenie dywergencyjne i czynniki, które je wspomagają

Budowa i przebudowa reprezentacji problemu Dostrzeganie problemu Myślenie krytyczne

Wykorzystanie wiedzy w zakresie danej dziedziny

9

Twórczo ść „płynna” Twórczo ść „skrystalizowana”

Twórczo ść dojrzała Twórczo ść wybitna

Pożądane cechy indywidualne

Płynność Giętkość Oryginalność Otwartość

Niezależność Niezależność Wytrwałość

Emocje Ciekawość Emocje „sterujące” Zmiany nastroju, depresja

Motywacja Samoistna (zabawa) Zadaniowa Samoistna, osiągnięć i hubrystyczna

Ocena społeczna

Nieistotna Dość istotna Bardzo istotna Decydująca

Szansa wystąpienia

Bardzo duża Duża Mała Znikoma

Źródło: Nęcka, 2001, s. 219

1.2.2.1. POZIOM TWÓRCZOŚCI „ SKRYSTALIZOWANEJ ”

Niniejsza praca dotyczy problemów projektowania, w związku z tym odnosi się

do twórczości na poziomie czynności celowej. Warto więc poświęcić trochę więcej

uwagi procesom, które są charakterystyczne dla tego poziomu.

Przedstawiony powyżej podział twórczości za istotę i sens twórczości

„skrystalizowanej” uznaje rozwiązywanie problemów. Podobne stanowisko zajmuje

Maruszewski (1995), który rozwiązywanie problemów traktuje jako immanentną

cześć procesu tworzenia. Inne procesy, takie jak motywacja czy stan psychofizyczny,

stanowią grupę determinantów twórczości, ale nie są twórczością. Odnoszenie

twórczości do procesu rozwiązywania problemów jest jednak krytykowane w oparciu

o znany zarzut – twórczość jest procesem rozwiązywania problemów, tak ale nie

tylko. Polemikę tę przedstawia Strzałecki (2003) w odniesieniu do twórczości w

nauce. Otóż sytuacja rozwiązywania problemu istnieje, gdy mamy do czynienia z

dostrzeganiem rozbieżności między stanem wyjściowym a pożądanym. W ujęciu

Nęcki (1995) istotą aktywności rozwiązywania problemu jest zbudowanie „ścieżki”

między tym punktem A a punktem B. Twórczość zaś często opiera się na

przekształceniu stanu początkowego, redefinicji problemu, która staje się procesem

nadrzędnym wobec standardowego wyznaczania „ścieżki”. Strzałecki (2003) oddala

te argumenty powołując się na koncepcję Dunckera (1945, za: Strzałecki, 2003)

mówiącą o tym, że proces wglądu, który może być rozumiany jako przeformułowanie

celu, jak najbardziej stanowi element eliminowania początkowej rozbieżności. Idąc

tym tropem możemy wyabstrahować, że element redefinicji problemu czy zmiany

celu jest tym właśnie elementem, który wyróżnia twórcze rozwiązywanie problemów

od nietwórczego. Decydującą w twórczości jest więc reprezentacja tego problemu,

10

która obejmuje zarówno cele do osiągnięcia, jak i nałożone ograniczenia oraz

strategie i procedury szukania rozwiązania (Holyoak, 1984, za: Nęcka, 2001). W

zakresie reprezentacji sytuacji problemowej ważne jest zbudowanie właściwej jej

struktury (Duncker, 1945 za: Nęcka, 2001) czy też restrukturyzacji umożliwiającej

przełamanie impasu w rozwiązywaniu problemu (Ohlsson, 1984, za: Nęcka, 2001),

ale także dostrzeżenie i formułowanie nowych problemów (Getzels i

Csikszentmihalyi, 1976, za: Nęcka, 2001).

1.3. CHARAKTERYSTYKA PROCESU PROJEKTOWANIA

Projektowanie można zdefiniować jako produkowanie obrazów projektowych

(design representation) (Galle, 1999). Jest to więc pewien rodzaj myślenia, polega

bowiem na tworzeniu reprezentacji umysłowych. Jednocześnie jednym z

najważniejszych kryteriów dobrego wykonania w procesie projektowania jest poziom

twórczości powstałego produktu (Christiaans, 2002). Tutaj zaczynają się związki

poznawczej psychologii twórczości z projektowaniem i designem. Jest to połączenie

działające na zasadzie, którą przedstawia Love (2000) - projektanci myślą a

psychologia poznawcza zajmuje się myśleniem, więc projektowanie leży w dziedzinie

badań psychologii poznawczej. Oczywiście związek ten może działać tak jak

stwierdzenie, że kot ma cztery nogi i pies ma cztery nogi, a więc kot jest psem.

Wpisywanie rozważań nad procesem projektowania w szerszą dziedzinę badań nad

myśleniem wydaje się jednak mieć sens z punktu widzenia spójności nauki.

Tworzenie teorii designu, których celem jest jedynie wyjaśnianie danego procesu

projektowania, posiada bowiem wiele cech sytuacji budowania hipotez ad hoc (por.

Brzeziński, 2004). Metateoretyczne podejścia do koncepcji projektowania ujawniają

multidyscyplinarność tej dziedziny, w ramach których mieszczą się procesy

rzeczywiście będące domeną psychologii poznawczej. Należy do nich analiza

struktury procesu projektowania, która próbuje odpowiadać na pytania o operacje

leżące u podstaw dochodzenia do twórczego rozwiązania (Love, 2000). Dwa

elementy struktury projektowania – problem i proces jego rozwiązywania – zostaną

tu bliżej omówione.

1.3.1. PROBLEMY W DESIGNIE

Charakterystyka problemów projektowych wymaga zastanowienia się nad tym,

czego te problemy dotyczą oraz jak są sformułowane. Charakterystyczne dla designu

są oczywiście problemy, które wymagają stworzenia nowego rozwiązania

11

praktycznego. Warto o tym wspomnieć ze względu na to, że treść problemu wyróżnia

domenę funkcjonowania twórcy, który na ten problem odpowiada. Baer (1998)

przedstawia dość jednoznaczne wyniki badań, które potwierdzają tezę o specyfice

domeny twórczej. Artysta malarz nie będzie więc prawdopodobnie dobrym

designerem i odwrotnie. W badaniach wykazano ponadto, że definicje kreatywności i

osoby twórczej podawane przez artystów „wolnych” (rzeźbiarze, malarze) są istotnie

różne od tych, które przedstawiali architekci czy designerzy, a więc przedstawiciele

bardziej ograniczonych rzeczywistością profesji (Glück, Ernst i Unger, 2002). O ile

więc to, czego dotyczy problem jest zależne od domeny designu, to jednoznaczne

odpowiedzenie na pytanie jak jest sformułowany typowy problem projektowy jest już

trudniejsze. Przede wszystkim należy odróżnić problem od zadania, tak jak na

przykład przedstawia to Nęcka (1994). Problem pojawia się bowiem wtedy, gdy brak

jest dostępnych i znanych środków pozwalających osiągnąć cel, w innym przypadku

mamy do czynienia z zadaniem. Z tego powodu to, co dla niektórych jest problemem,

dla innych może być jedynie zadaniem. Ponadto w designie, tak jak zapewne w

twórczości w ogóle, pojawiają się przede wszystkim problemy nazywane otwartymi.

Kozielecki (1968) określa problemy otwarte jako takie, w których istnieje niepewność

nie tylko co do tego, jakie jest prawidłowe rozwiązanie, ale również jak szeroka jest

przestrzeń dostępnych rozwiązań. W większości opracowań dotyczących designu

problemy są przedstawiane jako posiadające nieskończoną ilość możliwych

rozwiązań. Nazywane są problemami źle zdefiniowanymi (ill-defined) albo bardziej

emocjonalnie złośliwymi czy niecnymi (wicked problems) (np. Coyne, 2005,

Goldschmidt, 1997). Ogromna przestrzeń możliwych rozwiązań podlega jednak

krytyce w konfrontacji z rzeczywistością. Dorst (1996) twierdzi, że w „prawdziwym

życiu” możliwości rozwiązań są dość ograniczone ze względu na niemożliwość

realizacji bądź niepraktyczność większości z nich. Ilość rozwiązań ogranicza, jak się

okazuje, także samo sformułowanie problemu – jeśli bowiem projektant otrzyma

chociażby w zarysie informacje czego się od niego oczekuje, w tym kierunku problem

zostaje zawężony (Ward, Patterson i Sifonis, 2004). Działają tu więc zasady

prymowania, znane z psychologii poznawczej (np. Nęcka, 2006). Zawężanie

problemu może się też odbywać, jak sugeruje Maruszewski (2001), w zależności od

preferencji poznawczych projektanta. Wiele czynników decyduje więc o tym, jak źle

zdefiniowane problemy zostaną dookreślone. Faktem jednak jest, że muszą one w

12

pewnym momencie procesu projektowania zostać domknięte, by możliwe było

znalezienie dla nich rozwiązania.

1.3.2. ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW PROJEKTOWYCH

Obszarem nauki, zajmującym się stricte procesem rozwiązywania wyżej

wymienionych problemów, są teorie designu. Odwołują się one, w sposób bardzo

praktyczny, do procesu rozwiązywania problemów inżynieryjnych czy

architektonicznych. Ten rodzaj teorii bazuje na obserwowalnych strategiach i

działaniach przynoszących oczekiwany rezultat. Jednak na pytanie jak rozwiązywać

problemy projektowe odpowiedzi dostarczają koncepcje pochodzące także z

przynajmniej dwóch obszarów nauki. Rozwiązywaniem problemów zajmuje się

psychologia poznawcza nie ograniczając się jedynie do klasy problemów otwartych,

a szukając generalnych zasad myślenia ludzi w procesie poszukiwania rozwiązań.

Psychologia twórczości z kolei koncentruje się tylko na specyficznych rodzajach

sytuacji - tych, które zakończone są twórczym rezultatem. W jej domenie znajdują

się więc także rozwiązania czysto artystyczne, które nie stanowią odpowiedzi na

problemy projektowe. W tym podrozdziale przybliżone zostaną konkretne koncepcje

dotyczące pracy projektanta, które zostaną porównane z psychologicznymi teoriami

rozwiązywania problemów.

Tabela 1.2. Przegl ąd koncepcji rozwi ązywania problemów projektowych.

DOSTRZEŻENIE

PROBLEMU SFORMUŁOWANIE

PROBLEMU WYTWARZANIE

POMYSŁÓW OCENA POMYSŁÓW

Nęcka (1994) Przestrzeń problemu Przestrzeń rozwiązań

Kozielecki (1968) Informacje Generator pomysłów

Ewaluator pomysłów

Tworzenie strategii

Organizowanie informacji

Psy

chol

ogia

po

znaw

cza

Sternberg (2001) Zidentyfikowanie

problemu

Definicja i reprezentacja

problemu

Alokacja zasobów

Monitorowanie i ocena

Nęcka (1995, 2001)

Cel Struktury próbne Myślenie krytyczne

Finke, Ward i Smith (1992 za: Nęcka, 2001)

Generowanie Eksplorowanie Ograniczenia nakładane na

produkt końcowy

Inkubacja Wallas (1926 za: Nęcka 2001)

Przygotowanie (preparacja) Olśnienie (iluminacja)

Weryfikacja

Ewaluacja Psy

chol

ogia

twór

czoś

ci

Howard, Culley i Dekoninck (2008)

Faza analizy Faza

generowania Komunikacja Implementacja

13

DOSTRZEŻENIE

PROBLEMU SFORMUŁOWANIE

PROBLEMU WYTWARZANIE

POMYSŁÓW OCENA POMYSŁÓW

Problem (overall problem) Rozwiązanie (overall solution) Dorst i Cross (2001); Cross (1997) Częściowe problemy (sub-problems) Częściowe rozwiązania (sub-solutions)

Projektowanie koncepcyjne Eisentraut i

Günter (1997) Wyjaśnianie problemu (clarify)

Projektowanie właściwe

Identyfikacja ograniczeń i

wymagań Kruger i Cross (2006)

Poszukiwanie i ocena informacji Zdefiniowanie

problemów i możliwości

Generowanie rozwiązań

Ewaluacja rozwiązań

Kokotovich (2008) Analizowanie problemu (tylko u doświadczonych projektantów)

Koncepcja rozwiązania

Sprawdzanie poprawności (validation)

Koncepcja Wstępne

rozwiązanie

Von der Weth i Frankenberger (1995)

Określanie problemu (specification)

Ostateczne rozwiązanie

Generowanie idei (moving)

Ewaluacja

Lawson (2006) Identyfikowanie i rozumienie problemu

(formulating) Budowanie reprezentacji (representing)

Refleksja (reflecting)

Projektowanie koncepcyjne

Projektowanie właściwe

Teo

rie d

esig

nu

Howard, Culley i Dekoninck (2008)

Dostrzeżenie potrzeby

Analiza zadania

Projektowanie szczegółowe

Implementacja

Źródło: opracowanie własne.

1.3.2.1. TEORIE DESIGNU

Koncepcje rozwiązywania problemów projektowych pochodzą często

bezpośrednio z programów badawczych. Von der Weth i Frankenberger (1995)

badali pracę inżynierów przy pomocy symulacji komputerowej. Na podstawie

obserwacji ich pracy wyróżnili elementy klaryfikacji problemu, budowania koncepcji,

wstępnego oraz ostatecznego rozwiązania, w ramach których badali strategie

heurystyczne. Podobnie Eisentraut i Günter (1997), w drodze obserwacji designerów

projektujących specjalny stół, wyróżnili elementy przygotowawcze oraz projektowanie

koncepcyjne i właściwe. Badali oni style pracy projektantów poprzez zwrócenie

uwagi m.in. na czas i kolejność działań w każdej z poszczególnych faz. Kokotovich

(2008) tworząc schemat przebiegu pracy designerów, uwypuklił różnice między

początkującymi a doświadczonymi projektantami (bazując na pracy Mathias, 1993,

14

za: Kokotovich, 2008). Różnice te okazały się mieć związek zwłaszcza z obecnością

i rozbudowaniem fazy analizy problemu. W kolejnych badaniach obserwacyjnych, w

których badani projektanci tworzyli projekt kosza na śmieci w przedziale kolejowym,

Dorst i Cross (2001) odwołali się do modelu przedstawionego przez Crossa (1997).

Jest to koncepcja bardzo podobna do ujęć psychologii poznawczej, zakłada bowiem

istnienie przestrzeni problemu oraz rozwiązania, które łączą się ze sobą poprzez

częściowe problemy i pomysły rozwiązań.

Zintegrowaną koncepcję procesu twórczego, wpisującą się w nurt teorii

designu, przedstawił w swojej klasycznej już książce Lawson (2006). Wyróżnia on

pięć grup zadań czy faz pracy projektanta, w ramach których ujawniają się niezbędne

do tej pracy kompetencje. Formułowanie problemu, które wiąże się z

przygotowawczą fazą pracy nad rozwiązaniem twórczym, wymaga więc umiejętności

zauważenia (zidentyfikowania) potrzeby oraz wbudowania jej w odpowiednie ramy,

które pozwolą na znalezienie rozwiązania. Umiejętności związane z generowaniem

zakładają nie tylko tworzenie wielu nowych idei, ale także możliwość adekwatnej jej

reprezentacji przestrzennej i graficznej. Lawson wysuwa znane z modeli

cyrkularnych psychologii twórczości twierdzenie, że problem i rozwiązanie są

równoległe i nierozdzielne, rozwijają się wspólnie, co wymaga od designera

umiejętności łączenia ich ze sobą. Implementacja rozwiązania jest możliwa w

momencie, kiedy projektant potrafi ocenić rozwiązanie (ewaluacja). Jednak

prawdziwy rozwój umiejętności projektowych odbywa się jedynie dzięki refleksji nad

własnych procesem myślenia, co nawiązuje do metapoznawczych jego elementów.

1.3.2.2. KONCEPCJE PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ

Nęcka (1994) przedstawia w swojej książce podział analogiczny do zawartego

w klasycznej koncepcji Newella i Simona (1972, za: Nęcka, 1994). Koncentruje się

więc na przestrzeni problemu, która jest reprezentacją stanu początkowego, oraz

przestrzeni rozwiązań, w której mieści się jedno bądź wiele reprezentacji

pożądanego stanu rzeczy. Każda z tych przestrzeni zawiera swoiste etapy i fazy

pozwalające - w pierwszej z nich, na odpowiednie sformułowanie problemu, w drugiej

zaś na wygenerowanie rozwiązań. Nęcka (1994) przedstawia oryginalną koncepcję

„twórczego oddalenia”, która ma szczególne zastosowanie w źle zdefiniowanych

problemach, w odróżnieniu do strategii bezpośredniej stosowanej zazwyczaj (choć

niekoniecznie) w problemach o jednym rozwiązaniu.

15

Koncepcja Kozieleckiego (1968) odnosi się do myślenia w ogóle, jednak

definiuje je on dosyć wąsko, bo jako zinternalizowaną czynność wytwarzania i

wyboru informacji, zachodzącą w zasadzie tylko w sytuacjach problemowych.

Przedstawia on także analizę literatury dotyczącej rozwiązywania problemów, gdzie

podobnie jak wykazano powyżej, różnice zdań między uczonymi dotyczą ilości i

rodzaju etapów dzielących problem i rozwiązanie (Kozielecki, 1968). Kozielecki

proponuje podział na dwa etapy, którym odpowiadają dwa systemy myślowe –

generator i ewaluator. Ich działanie poprzedzone jest zebraniem niezbędnej ilości

informacji. Koncepcja ta w swojej strukturze wydaję się podobna to powstałej 20 lat

później teorii genploracji Finke, Warda i Smitha (por. dalej). Pierwszy z systemów

proponowanych przez Kozieleckiego – generator – odpowiadać ma za wytwarzanie

różnorodnych rozwiązań, zaś drugi – ewaluator – za ich weryfikację. Działanie obu

tych konstruktów pozwala na redukowanie dwóch rodzajów niepewności istniejących

w problemach: niepewności co do możliwych alternatyw oraz niepewności co do

ostatecznego wyniku (Maier, 1960, za: Kozielecki, 1968). Kozielecki postuluje

istnienie podstawowych operacji umysłowych czy kroków myślowych, rozwijaną

później np. przez Nęckę (1992), który przedstawił podział takich operacji w

odniesieniu do twórczego myślenia.

Zdecydowanie bardziej szczegółowy cykl rozwiązywania problemów

przedstawia Sternberg (2001). Uwydatnia on i rozbija na poszczególne fazy element

identyfikacji i sformułowania problemu. Wskazuje też na procesy rządzące

poszukiwaniem rozwiązań takie jak np. organizacja informacji czy alokacja zasobów,

dzięki czemu model ten odnosi się do w sposób bardziej konkretny do realnego

rozwiązywania problemów w działaniu, nie tylko w procesie umysłowym. Podkreśla

on także element monitorowania własnej pracy, czyli występowania procesów

metapoznawczych, co stanowi ważne uzupełnienie przedstawienia podstawowych

operacji mentalnych.

1.3.2.3. STADIALNE UJ ĘCIA PSYCHOLOGII TWÓRCZOŚCI

Wyodrębnione zostaną tutaj jedynie te ujęcia psychologii twórczości, które

nawiązują do procesu rozwiązywania problemu poprzez przedstawienie kolejnych faz

poszukiwania rozwiązań.

Klasyczny fazowy model należący do podejść psychodynamicznych

przestawia Wallas (1926, za: Nęcka 2001). Kluczowym elementem tego procesu jest

16

olśnienie (iluminacja), nazywane procesem wglądu. Oznacza nagłe zrozumienie

struktury problemu, które pozwala na szybkie jego rozwiązanie. Współcześnie bada

się mechanizm wglądu pod kątem stymulowania umiejętności redefinicji problemu.

Element ten zostaje więc wbudowany raczej w początkowe stadia określania

problemu.

Nęcka (1995, 2001) przedstawia koncepcję interakcji twórczej, która nie jest

typowym fazowym ujęciem procesu twórczego, ale zakłada dynamiczne zmiany.

Wzajemne naprzemienne oddziaływanie celu oraz powstających struktur próbnych

prowadzi stopniowo do odnalezienia rozwiązania. Zbliżanie się do celu możliwe jest

dzięki podstawowym strategiom bądź operacjom wykonawczym odpowiedzialnym za

redukowanie początkowej rozbieżności. Nad wszystkimi tymi procesami czuwa, jako

metaelement, myślenie krytyczne odpowiedzialne za ewaluację i ocenę. Koncepcja

ta, podobnie jak większość ujęć poznawczych, opiera się na idei „rewizjonistycznej”

Perkinsa i Weisberga (za: Nęcka, 2001). Takie podejście zakłada, że procesem

twórczym rządzą takie same procesy poznawcze, jakie biorą udział w innych

rodzajach myślenia, które są jednak specyficznie zorganizowane.

Problemy linearnych ujęć procesu twórczego rozwiązuje również koncepcja

Finke, Warda i Smitha (1992, za: Nęcka, 2001). Podobnie jak Nęcka ujmują oni

proces twórczy w kategoriach ciągłej interakcji etapu generowania i eksplorowania.

Występuje tu pojęcie struktur przetwórczych, które powstają w fazie generowania i są

rozwijanie oraz sprawdzane pod kątem ograniczeń nakładanych na wytwór w fazie

eksploracji. Cyrkularne koncepcje twórczości, takie jak model genploracji, pozwalają

kontynuować proces twórczy praktycznie bez końca. Jest to oczywiście pewne

założenie idealne, gdyż w praktyce funkcjonowania twórców istnieją jednak ramy

czasowe, które ograniczają ten proces.

Wartym przedstawienia jest podejście Howarda, Culleya i Dekonincka (2008)

przedstawione w dokonanej przez nich metaanalizie porównawczej koncepcji

twórczości. Zanalizowali oni 19 modeli procesu twórczego pod kątem występowania

w nich faz analizy, generowania, ewaluacji oraz komunikacji i implementacji

powstałego rozwiązania. Rzeczywiście udało się wykazać, że praktycznie każde z

ujęć, kładąc często nacisk na inny element procesu, uwzględniało te cztery fazy

pracy twórczej. Autorzy dokonali również porównania 23 modeli projektowania

inżynieryjnego wg analogicznych faz dotyczących bardziej konkretnych zadań

17

designu. Porównanie to pokazuje, że oba podejścia – psychologii kognitywnej i teorii

designu – badają bardzo podobne procesy i niezależnie dochodzą do zbliżonych

wniosków.

1.4. PREFERENCJE POZNAWCZE I ICH REALIZACJA

Założenie istnienia zróżnicowanych preferencji poznawczych pochodzi z

tradycji psychologii różnic indywidualnych. Odwołuje się ona do porównywalnych

formalnych charakterystyk psychicznych, na poziomie których jednostki różnią się

(Strelau, 2004). Definicja, rodzaje oraz związek tych różnic z funkcjonowaniem

poznawczym w sytuacji twórczego rozwiązywania problemu zostaną omówione w

tym podrozdziale.

1.4.1. STYL, STRATEGIA, TENDENCJA, PREFERENCJA

Dokonanie analizy związku indywidualnych charakterystyk poznawczych z

twórczością wymaga wyjaśnienia niejasności terminologicznych. Psychologia różnic

indywidualnych opisując formalne różnice w zachowaniu odwołuje się najczęściej do

pojęcia stylu. Atrybuty definicyjne, które charakteryzują ten termin to:

� Zakres. Działanie stylu jest ujmowane bardzo szeroko. Strelau (2004)

twierdzi, że odnosić się ono może zarówno do procesu, jak i czynności oraz

działania. Akcentuje się, że styl jest globalnym wymiarem zróżnicowania

zachowania (Nosal, 1990). Witkin (1968, za: Nosal, 1990) twierdzi, że

dotyczy on nie tylko poznawania, ale również pewnych aspektów

osobowości reprezentowanych przez motywacje, emocje, funkcjonowanie

społeczne, reakcje obronne i formy patologii. Messick (1976, za: Nosal,

1990) podobnie jak Witkin widzi bardzo szeroko wpływ stylów poznawczych

– sięga on we wszystkie sfery psychiki będące w interakcji z czynnościami

poznawczymi.

� Mechanizm. Przyjmuje się, że style poznawcze mogą działać zarówno

świadomie, jak i nieświadomie, ale zawsze w celu skutecznego

zrównoważenia swojej indywidualności z obiektywnymi wymaganiami

otoczenia (Klimow, 1969 za: Nosal, 1990). Matczak (2004) twierdzi, że

style odpowiadają indywidualnym potrzebom jednostki. Mechanizm

działania stylu można więc rozumieć jako specyficzną motywację

poznawczą do realizacji działania w pewien charakterystyczny sposób.

18

� Organizacja. Styl jest najczęściej ujmowany w wymiarową koncepcję

dwubiegunową. Wymiar tworzy układ klasyfikacji dla różnych – skrajnych i

pośrednich – form zorganizowania czynności poznawczych (Nosal, 1990).

Problemem są w tym wypadku oczywiście wyniki pośrednie, które bywają

interpretowane jako „styl mieszany”, co niewiele wyjaśnia. Większość

charakterystyk psychologicznych układa się zgodnie z krzywą Gaussa,

która pokazuje, że najczęściej mamy do czynienia z tendencjami

centralnymi (Strelau, 2004).

Od pojęcia stylu odróżnić należy strategię poznawczą. Messick (1976, za:

Nosal, 1990) rozumie tą ostatnią jako regułę analizowania informacji i podejmowania

decyzji w sytuacji ściśle określonych wymagań. Działanie strategii jest więc

ograniczone do specyficznego rodzaju okoliczności i wynika z posiadanej na dany

temat wiedzy. Fakt związku strategii z wiedzą implikuje ich świadomy charakter –

podmiot wybiera strategię najbardziej korzystną w konkretnej sytuacji.

Wobec powyższych rozważań terminologicznych w tej pracy postanowiono

posłużyć pojęciem tendencji, lub zamiennie preferencji. U Junga (Nosal, 1992)

preferencja jest rozumiana jako dominująca możliwość ukierunkowania zachowania

w sensie standardu poznawczego, jaki przyjmuje jednostka. Tutaj tendencja jest

ujmowana jako preferencja o średnim zasięgu, co oznacza, że nie jest ona tak

globalna jak styl, gdyż odnosi się do określonego rodzaju sytuacji (tu projektowania).

Jednocześnie nie można przyjąć, że ujawnianie się tendencji jest wynikiem

świadomej decyzji wynikającej z wiedzy, stąd nie ma tu zastosowania pojęcie

strategii. Oczywiście wszystkie te terminy mogą być w pewnym stopniu stosowane

zamiennie, jednak charakterystyki procesu projektowania, które będą omawiane w tej

pracy, prawdopodobnie najprecyzyjniej oddaje termin tendencja.

1.4.2. REALIZACJA PREFERENCJI W PROCESACH TWÓRCZYCH

Preferencje poznawcze, jako zgeneralizowane tendencje do określonych

zachowań, zyskują miano cechy. Rozumie się je bowiem jako latentne zmienne

pośredniczące, które modyfikują zachowanie miedzy wejściem (bodźcem) a

wyjściem (reakcją) (Strelau, 2004). Jednakże mimo względnej między sytuacyjnej

stałości występowania danej cechy, przyjmuje się koncepcję interakcjonizmu, wg

którego różnice indywidualne w zachowaniu są kształtowane zarówno przez osobę,

jak i przez środowisko a także interakcję między nimi (Endler i Magnusson, 1976, za:

19

Strelau, 2004). Badania pokazują, że posiadanie przez jednostkę określonego stylu

poznawczego nie oznacza jej niezdolności do zachowania się w inny sposób, gdy

zostanie do tego skłoniona sytuacją (Matczak, 1982). Preferencje poznawcze wg

Matczak (1982) najpełniej realizują się w sytuacjach:

� dostosowanych do możliwości poznawczych jednostki, a więc w których

ma ona obiektywną możliwość zastosowania bliskich jej sposobów

postępowania,

� braku określonych wymaganiach zewnętrznych co do sposobu

funkcjonowania,

� oraz sytuacjach w których jednostka jest motywowana poznawczo (w

przeciwieństwie do np. sytuacji lękowych).

Preferencje poznawcze zdają się więc decydować o zachowaniu jednostki w

momentach otwartego wyboru. Jaki jednak mają one wpływ na efektywność działania

jednostki? Takie pytanie wymaga przedstawienia relacji preferencji do zdolności.

Matczak (1982) stawia bardzo ciekawą tezę, opartą na wynikach badań nad

rozwojem stylów poznawczych. Udowodniono bowiem, że wraz z wiekiem i rozwojem

repertuar dostępnych stylów działania i myślenia zwiększa się. Stąd też można

postulować, że styl poznawczy jest pewnym rodzajem zdolności. Różnica między

preferencjami a zdolnościami polega raczej na sposobie organizacji badań nad

każdym z tych zagadnień (Matczak, 1982). Badania nad zdolnościami opierają się

bowiem na standardach wykonania, gdzie badany wie co i jak ma zrobić, podczas

kiedy badania nad preferencjami pozostawią badanemu swobodę w wyborze

strategii. Ostatecznie więc zdolności i preferencje stanowią dwie strony tego samego

medalu. Uznaje się, że style nie mogą być poddane generalnemu wartościowaniu,

nie ma „lepszych” i „gorszych” preferencji. Matczak (1982, 2004) przeciwstawia

jednakże temu twierdzeniu badania nad efektywnością u osób o różnych stylach,

które wskazują że preferencje jednostki wyznaczają jej podatność na wpływ

określonych wymagań sytuacyjnych. Stawia ona hipotezę, że „należy więc

spodziewać się, że w pewnych szczegółowych zakresach działalności osoby o

różnych preferencjach będą funkcjonowały z różną efektywnością” (Matczak, 1982).

Styl wyznacza zatem pewną kompozycję procesów reprezentujących możliwości

intelektualne i ograniczenia znajdujące wyraz w mechanizmach kompensacji (Nosal,

1990).

20

1.4.2.1. KLASYCZNE STYLE POZNAWCZE

Wśród podstawowych styli poznawczych najczęściej wymienia się trzy –

zależność -niezależność od pola percepcyjnego, abstrakcyjność - konkretność

kategoryzacji oraz impulsywność - refleksyjność myślenia. Style te były obiektem

badań pod wieloma względami, ich przegląd przedstawia Matczak (1982).

Analizowano również związek tych preferencji z twórczością.

Najbardziej wyraźna okazała się korelacja niezależności od pola z twórczością

(np. Spotts i Mackler, 1967, za: Matczak, 1982). Osobom niezależnym od pola

przypisuje się bowiem zdolność do restrukturyzacji odbieranych informacji, jak

również większą tolerancję na wieloznaczność, co wydaję się być powiązane z

twórczością. Trudniejsze w interpretacji są związki dwóch pozostałych stylów ze

zdolnościami twórczymi. Osobom twórczym przypisywano zarówno tendencje do

abstrakcyjności, gdy oznaczała ona możliwość zakodowania większej ilości

informacji jednocześnie, jak również konkretności poprzez umiejętności wytwarzania

dużej ilości skrajnie konkretnych pomysłów (np. Wallach i Kogan, 1965, za: Matczak,

1982). Trudno więc jednoznacznie stwierdzić, który ze stylów kategoryzacji wiąże się

z wielostronnością odbioru informacji, charakterystyczną dla twórczości (Matczak,

1982). Podobne problemy interpretacyjne napotkały badania nad refleksyjnością i

impulsywnością. Osoby refleksyjne uzyskiwały wyższe wyniki w testach twórczości

prawdopodobnie ze względu na głębokość analizy problemu, zaś osoby impulsywne

wysokie wyniki w zakresie twórczości zawdzięczały głównie większej płynności

krótkich, różnokierunkowych sekwencji myślenia (Matczak, 1982). Niedawne badania

nad intuicjonistami i racjonalistami również nie wykazały istotnego zawiązku między

inteligencją intuicyjną a zdolnościami twórczymi (Karwowski, 2006).

W związku z tymi niejasnościami postawiono hipotezę o giętkości bądź

ruchliwości stylu myślenia (Matczak, 1982). Postuluje ona, że to zdolność szybkiego

przechodzenia z jednego do drugiego stylu poznawczego, a więc umiejętność

stosowania różnych sposobów funkcjonowania w różnych fazach działania

twórczego, sprzyja zdolnościom twórczym.

1.4.2.2. POTRZEBA DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO

W koncepcji Webster i Kruglanskiego (1993, za: Jaworski, 1998) potrzeba

domknięcia poznawczego rozumiana jest jako niespecyficzna motywacja poznawcza

21

zmierzająca do udzielenia jakiejkolwiek odpowiedzi w danej sytuacji. Ze względu na

bardzo szeroki wpływ tej tendencji na zachowanie jednostki, zarówno w aspekcie

intrapersonalnym jak i społecznym, można traktować ją jako rodzaj preferencji

poznawczej. Potrzeba ta przejawia się w wielu różnych aspektach takich jak

stosunek do porządku i struktury, stosunek do wieloznaczności, podejmowanie

decyzji, wydawanie opinii i sądów, przewidywalność przyszłości oraz konfrontowanie

własnej wiedzy z innymi (Kruglanski, Webster, 1994, za: Chybicka, 2004).

Kossowska (2005) przedstawia przegląd badań nad potrzebą domknięcia w

kontekście sztywności poznawczej. Prowadzi to do wniosku, że dla osób o wysokiej

potrzebie domknięcia poznawczego charakterystyczna jest tendencja do

redukowania zakresu przetwarzania informacji i generowania hipotez, wzmacniania

pewności co do już sformułowanego sądu oraz wykorzystania pierwszych

dostępnych informacji. Aspekty te wydają się być szczególnie istotne w kontekście

zdolności twórczych, które wymagają tolerancji wieloznaczności oraz poszukiwania

rozwiązań nowych i wartościowych, nie zaś szybkich i prostych. Takie założenie

przyjął również Jaworski (1998) w procesie badania trafności Skróconej Skali

Domknięcia Poznawczego stosując metodę znanych grup. Uznał on bowiem, że

osoby związane ze studiami artystycznymi będą uzyskiwały niższe wyniki na tej skali

i tak też się stało. Jednocześnie Chybicka (2004) udowodniła, że potrzeba

domknięcia może być uruchamiana sytuacyjnie i powodować różnice w efektywności

twórczej. Podobnie jak Nęcka (1995) twierdzi ona, że istnieją strategie postępowania,

które stymulują bądź hamują twórczość. Sytuacja twórczej pracy grupy, przy jej

odpowiednim prowadzeniu, ma być miejscem, w którym możliwe jest sytuacyjne

„otwarcie” jednostek właśnie poprzez zmniejszenie działania potrzeby domknięcia

poznawczego (Chybicka, 2004). W związku z powyższymi rozważaniami można

założyć, że niska potrzeba domykania będzie się wiązała z tendencjami do

otwierania problemu, szerokiego jego analizowania, co jest charakterystyczne dla

twórców.

1.4.2.3. TYPY UMYSŁU

Koncepcja typów umysłu Nosala (1992), oparta na teorii Junga, jest jedną z

najbardziej szerokich ujęć w psychologii różnic indywidualnych. Typy umysłowości

odnoszą się do bardzo ogólnego ukierunkowania umysłu, nazywanego indywidualną

epistemologią. Określa ona dominującą u danej osoby preferencję poznawczą,

22

wyrażającą się jej osobistą koncepcją wiedzy, stylu kategoryzowania i standardów

ukierunkowujących inne czynności intelektualne (Nosal, 1992). Koncepcja ta odnosi

się do dwóch ogólnych aspektów funkcjonowania poznawczego człowieka – odbioru i

wartościowania informacji. W odniesieniu do odbioru informacji preferencje

rozkładają się w wymiar percepcji - analitycznego, sekwencyjnego i systematycznego

przetwarzania docierających informacji, oraz intuicji – holistycznego, dedukcyjnego

odbioru. Z kolei w aspekcie wartościowania informacji ważne jest kryterium –

obiektywne odnosi się do obserwowalnych faktów, zaś subiektywne – do

użyteczności tych faktów dla podmiotu. Szczegółowo zagadnienia te omawia Nosal

(1992). Z punktu widzenia tej pracy najważniejszy jest element związku typów

umysłu z pracą twórczą. Nosal (1992) przedstawia wyniki dwóch badań na ten temat.

Pierwsze z nich dotyczyły korelacji między typami umysłu a wskaźnikami płynności,

giętkości i oryginalności. Uzyskane wyniki nie są jednoznaczne, co prowadzi do

wniosku, że „dla różnych preferencji charakterystyczne są różne strategie poznawcze

– zarówno we wstępnej fazie zrozumienia instrukcji, jak i w późniejszych fazach

dotyczących generowania i oceny pomysłów” (Nosal, 1992). Kolejne badania

dotyczyły różnic w zakresie stosowania heurystyk (reguł myślenia) w każdej z faz

twórczego rozwiązywania problemu. Podobnie tutaj niejednoznaczność wyników

wymaga dalszego sprawdzenia. Jednak na podstawie uzyskanych informacji autor

stwierdza, że „prawdopodobnie we wstępnych fazach myślenia, tj. genezie problemu

i analizie przestrzeni problemowej, preferencje wyznaczają standardy regulacji, które

wpływają na procesy poznawcze w późniejszych fazach” (Nosal, 1992). Powyższe

wnioski zostały potraktowane jako hipotezy w badaniach przedstawianych w tym

opracowaniu.

1.5. STYLE I TENDENCJE TWÓRCZE

Pojęcie stylów w tworzeniu zazwyczaj odnosi się do indywidualnego

charakteru wytworów poszczególnych twórców, który sprawia, że twórczość danego

artysty czy projektanta jest rozpoznawalna i charakterystyczna (por. np. Chan, 2000,

2001). Tutaj jednak pojęcie to odwołuje się do stylów twórczych, nie zaś wytworu.

Jest to więc pewna charakterystyka procesu. Tendencje w projektowaniu, podobnie

jak preferencje poznawcze, odnosić się mają do tego jak powstanie wytwór,

niezależnie od tego czym on konkretnie będzie.

23

1.5.1. TENDENCJE PROJEKTANTÓW POCZ ĄTKUJACYCH I EKSPERTÓW

Proces pracy doświadczonych designerów był często obiektem

zainteresowania badaczy poszukujących heurystyk czy procesowych determinantów

sukcesu w tym zawodzie. Pośrednio badano w ten sposób styl zadając pytanie jak

przebiega proces designu u tej charakterystycznej grupy, często w porównaniu z

początkującymi projektantami. Wyniki w tym zakresie dotyczą przynajmniej trzech

głównych elementów pracy projektowej:

� Przestrzeń rozwiązań . Eksperci wytwarzają pomysły lepsze (np. Atman i in.,

2005), co nie jest takie oczywiste na gruncie tzw. romantycznej koncepcji

twórczości. Takie myślenie, niekoniecznie wyrażane explicite, zakłada, że

twórczość jest spontaniczna i daje lepsze czy genialne rezultaty tylko wtedy,

gdy nie jest wtłoczona w ramy. Jednak w przypadku projektantów radzenie

sobie z ograniczeniami nakładanymi na ostateczne rozwiązanie decyduje o

efektywności pracy. Jednocześnie badania wykazują zmienną ilość rozwiązań

podawanych przez ekspertów – jedni twierdzą, że przedstawiają oni więcej

różnych pomysłów (Atman i in., 2005), inni zaś uważają, że eksperci mają

tendencje do przywiązywania się do pierwszych i wczesnych rozwiązań (Cross,

2004). Nasuwa się więc pytanie, która z tych strategii jest rzeczywiście

skuteczniejsza?

� Przestrzeń problemu. Wyniki badań nie są spójne w zakresie tego, czy czas

trwania fazy analizy problemu jest zmienną różnicującą ekspertów i nowicjuszy.

Jedni badacze twierdzą, ze doświadczeni projektanci poświęcają więcej czasu,

a więc i uwagi, na analizę problemu (Atman i in., 2005; Kokotovich, 2008). Inni

zaś twierdzą, że jest odwrotnie i eksperci spędzają mniej czasu na problemie, a

więcej na poszukiwaniu rozwiązań (Cross, 2004). Te niezgodności integrować

może stwierdzenie, że różnica leży nie tyle w ilości czasu poświęconego na

problem, ile w sposobie jego analizy. Dobrzy designerzy klasyfikują stawiane im

wymagania, aktywnie i krytycznie poszukują informacji a formułując problem

podsumowują wiedzę z różnych źródeł (Fricke, 1999). Być może więc, jak chce

Cross (2004) eksperci nie poświęcają czasu na głęboką analizę problemu, a

jedynie zarysowują możliwości (problem scoping), które potem rozwijają

równolegle z budowaniem rozwiązań.

24

� Organizacja procesu. W tym aspekcie, podobnie jak poprzednio, wyniki

badań mimo iż różne, w interpretacji wydają się logiczne. Twierdzi się bowiem

(np. Kavakli i Gero, 2002), że proces pracy ekspertów jest bardziej

ustrukturowany w tym rozumieniu, że przejawiają oni niewielką ilość zachowań,

na których są skoncentrowani. Z kolei początkujący projektanci postępują

bardziej chaotycznie i występuje u nich wiele zachowań niezwiązanych

bezpośrednio z procesem projektowania. Inne badania (Atman i in., 2005)

pokazują, że eksperci demonstrują większą ruchliwość procesu rozwiązywania

problemu, to znaczy częściej przechodzą z jednej fazy do drugiej, niż

początkujący designerzy. Wydaję się więc, że u doświadczonych projektantów

proces jest bardziej skoncentrowany na problemie i rozwiązaniu, które

występują naprzemiennie. Taki wniosek byłby spójny z nowoczesnymi

koncepcjami twórczego rozwiązywania problemów (np. Cross, 2004).

Podsumowując nie udało się do tej pory jednoznacznie stwierdzić, że istnieje

jedna skuteczna strategia w projektowaniu. Różnice w otrzymywanych wynikach

badań można by tłumaczyć dwojako – albo zmiennością indywidualną albo

sytuacyjną, bądź obiema na raz. Skuteczność stosowanego stylu zapewne zależy od

sytuacji, zaś preferencja pewnej strategii – od osoby.

1.5.2. ADAPTACJA I INNOWACJA WG KIRTONA

Jedną z pierwszych koncepcji traktujących o różnicach w procesie tworzenia

jest podział na adaptatorów i innowatorów dokonany przez Kirtona (1976). Teoria ta

dotyczy różnego sposobu wykonywania zadań i rozwiązywania problemów.

Adaptatorzy to osoby, które w sytuacji problemowej poszukują rozwiązań znanymi

sposobami i skupiają się na wykonywaniu zadań jak najlepiej. Innowatorzy z kolei to

osoby, które mają umiejętność poszukiwania nowych rozwiązań i nowych

problemów. Przy takiej charakterystyce obu stylów nasuwa się stwierdzenie, że

twórcy powinni być jedynie innowatorami, a adaptacyjność stoi w opozycji wobec

twórczości. Podobne wątpliwości dotyczyły rozumowania dedukcyjnego jako operacji

twórczej (Nęcka, 1992), które okazało się jednak niezbędne dla procesu twórczego.

W designie również wydaję się, że potrzebne są nie tylko osoby, które wciąż

poszukują i wprowadzają nowe produkty. Właściwa analiza istniejących rozwiązań

pod kątem możliwych ulepszeń może również być drogą do sukcesu projektanta. Nie

25

należy więc negować stylu „robienia rzeczy dobrze”, a raczej zastanowić się w jakich

sytuacjach taka charakterystyka przyczyni się do sukcesu.

1.5.3. PREFERENCJE W MYŚLENIU DYWERGENCYJNYM

Podobnym do skali innowacji - adaptacji Kirtona jest podział na osoby myślące

dywergencyjne i konwergencyjnie (Brophy, 2000-2001). W badaniach wyróżniono typ

preferujący wytwarzanie dużej ilości różnych rozwiązań (dywergencyjny) a także typ,

który skupia się na ewaluacji tych rozwiązań (konwergencyjny). Ponadto wyróżniono

typ mieszany. Zwraca się uwagę na fakt, że to dywergencyjny sposób myślenia

podlegał szerszym badaniom, podczas kiedy osoby nastawione bardziej na wybór

jednego słusznego rozwiązania były w kontekście twórczości pomijane. Jeden i drugi

typ okazuje się jednak komplementarny względem siebie. Tak jak w procesie

designu potrzebne jest zarówno wytwarzanie, jak i ewaluowanie, tak też oba typy

odnajdują się w sytuacji twórczego rozwiązywania problemów, jednak w różnych jej

fazach.

1.5.4. STEROWANI PRZEZ PROBLEM LUB ROZWI ĄZANIE – KONCEPCJA CROSSA

Z teorią Crossa (1997) dotyczącą przestrzeni problemu i rozwiązania

koresponduje koncepcja czterech styli projektowania, z których najbardziej wyraźne

są dwa (Kruger i Cross, 2006). Podział ten powstał w oparciu o badania nad

procentem czasu spędzanego przez projektantów na poszczególnych fazach

procesu rozwiązywania problemów. Dwa podstawowe style związane są z

współwystępowaniem i jednoczesnym rozwijaniem problemu i rozwiązania w

koncepcji Crossa (co-evolution of problem-solution) (Cross, 1997). Styl

skoncentrowany na problemie (czy sterowany przez problem – problem driven)

polega na maksymalnej koncentracji na zdefiniowaniu problemu, przy użyciu jedynie

niezbędnych informacji, oraz jak najszybszego znalezienia rozwiązania. Styl

skoncentrowany na rozwiązaniu (lub sterowany przez rozwiązanie – solution driven)

przejawia się tym, że designer rozpoczyna od generowania rozwiązań i gromadzi

informacje jedynie po to, żeby rozwijać powstały pomysł. Niewiele czasu poświęca

na określenie problemu, który może być dalej przeformułowywany w zależności od

powstałego pomysłu. Kolejne dwie strategie wyróżnione przez Kruger i Crossa

(2006) łączą się z charakterystyką wykorzystywanych przez projektanta informacji.

Styl projektowania skoncentrowany na informacjach (information driven) wiąże się z

poszukiwaniem wiadomości na dany temat w zewnętrznych źródłach. Designer

26

rozwija rozwiązania w oparciu o zgromadzoną w ten sposób pulę informacji.

Ostatnim z wyróżnionych jest styl skoncentrowany na wiedzy (knowledge driven),

gdzie projektant polega na swojej znajomości tematu i w oparciu o własne

spostrzeżenia rozwija pomysł. Źródła zewnętrzne są tu w niewielkim stopniu

wykorzystywane. Ze względu na metodologię powstania koncepcja ta jest najbliższa

opisanym w tym opracowaniu badaniom.

1.5.5. STYLE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW PRAKTYCZNYCH

W kontekście stylów w twórczości należy wspomnieć o pracach Strzałeckiego

(1989). Przy pomocy badań kwestionariuszowych szukał on reguł heurystycznych

rządzących poszczególnymi fazami pracy twórcy. Wyniki wskazują na istnienie

ustrukturowanych zbiorów reguł heurystycznych mających postać reguł wyższego

rzędu. Takich wzorów autor wyróżnił aż 17, spośród których 6 okazało się mieć

uwarunkowania psychologiczne w co najmniej dwóch fazach pracy nad problemem.

Są to (za: Strzałecki, 1989):

� Odpowiedzialność – która charakteryzuje się troską, skłonnością do

zabezpieczania się i pragnieniem racjonalnego ugruntowania

podejmowanych działań.

� Transgresja – która wiąże się z niekonwencjonalnością, giętkością i

tendencją do wykraczania poza strukturę problemu.

� Poszukiwanie analogii – przejawia się poprzez wiązanie problemu

oraz rozwiązań w różne klasy, które są rozpoznawane za pomocą

znanych porównań.

� Myś lenie intuicyjne – to całościowy sposób analizowania problemu

przejawiający się głównie w niekonwencjonalnych sposobach jego

ujmowania i „nieliniowym” myśleniu.

� Konserwatyzm – polega na ograniczaniu się do metod znanych i

prostych, wynika raczej z braku możliwości integracyjnych systemu

osobowościowego niż poznawczego.

� Otwartość – oznacza sprawność systemu poznawczego – gotowość

do przyjmowania nowych informacji i otwartość na bodźce.

Powyższe style określane są przez autora jako „wyraz trwałych programów

działania – są one bowiem nasycone regułami rozwiązywania problemów o niższym

27

poziomie ogólności, będącymi nośnikami głębokich cech osobowościowych i

intelektualnych” (Strzałecki, 1989).

1.6. WNIOSKI

Podsumowując analiza teoretyczna zagadnień twórczego rozwiązywania

problemów prowadzi do następujących założeń, które zostały przyjęte w badaniach

własnych:

� Procesy poznawcze w twórczości mogą być analizowane na różnych

poziomach, z czego najważniejsze jest rozróżnienie miedzy twórczością

potencjalną („płynną”) oraz realizowaną („skrystalizowaną”). Tymi dwoma

rodzajami twórczości rządzą inne zasady przebiegu procesu twórczego.

� Korelatami procesu twórczego są między innymi myślenie i motywacja, które

mają istotny wpływ na przebieg tego procesu.

� Projektowanie jest traktowane jako proces rozwiązywania otwartego problemu.

Czynność ta może zostać uznana za proces twórczy, choć wartość

otrzymanego w jej wyniku rozwiązania może podlegać ocenie i wartościowaniu

na skali bardziej lub mniej twórczego pomysłu.

� Proces twórczego rozwiązywania problemów jest wyjaśniany na gruncie teorii

psychologii poznawczej, psychologii twórczości oraz teorii designu. Wszystkie te

koncepcje przyjmują fazowy (linearny bądź cyrkularny) charakter procesu

twórczego wyróżniając w nim trzy podstawowe fazy: doprecyzowanie problemu,

generowanie rozwiązań i ich ewaluacja.

� Preferencje poznawcze wiążą się z wyborem preferowanego środowiska czy

zadania oraz sposobu zachowania w sytuacji swobody takiego wyboru. Styl

poznawczy jest zmienną, która koresponduje z efektywnością działania w

określonych sytuacjach, w zależności od preferencji danej jednostki może tą

efektywność zwiększać bądź obniżać.

� W projektowaniu można wyróżnić specyficzne tendencje, które związane są

faktem poświęcania większej uwagi pewnym elementom tego procesu lub

postępowaniem wg specyficznych reguł (heurystyk).

28

ROZDZIAŁ 2. PROBLEM I METODA BADA Ń WŁASNYCH

2.1. WPROWADZENIE

W tym rozdziale omówione zostaną zagadnienia związane z problematyką i

metodologią badań własnych. Przedstawione będą postawione problemy badawcze

oraz odpowiadające im hipotezy. Zostanie również określone, jakie zmienne

mierzone będą w tym badaniu, oraz jakich związków między nimi oczekuje się.

Jednocześnie w rozdziale tym przybliżony zostanie plan badań, wraz z

poprzedzającymi je etapami wstępnymi. Szczególna uwaga zostanie poświęcona

operacjonalizacji zmiennych, zwłaszcza metodzie analizy protokołu. Została ona

bowiem specjalnie opracowana na potrzeby tego badania, stąd jej charakterystyka

wymaga dokładnego omówienia. Omówiona będzie także procedura

przeprowadzania badania oraz scharakteryzowana zostanie zbadana grupa. Na

zakończenie przybliżony zostanie schemat statystycznej analizy danych, którego

wyniki będą przedstawione w kolejnym rozdziale.

2.2. PROBLEMY BADAWCZE

Badania zależności między stylami poznawczymi a twórczością nie przyniosły

do tej pory spójnych rezultatów (Matczak, 1996; Nęcka, 2001). Wydaje się jednak, że

korelowanie wskaźników styli z odgórnie przyjętym kryterium twórczości - czy to

wytworu, czy wynikami testu - jest ślepym zaułkiem. Preferencje poznawcze mogą

się wiązać nie tyle z oryginalnością wytworu lub umiejętnością wytwarzania

dywergencyjnego, co z pewnymi elementami samego procesu twórczego. Znaczenie

stylów myślenia polega bowiem na pośredniczeniu między zdolnościami człowieka a

ich realizacją, przy czym wartość poszczególnych stylów jest zróżnicowana w

zależności od typu zadania (Matczak, 1982, 2004). Proces twórczego rozwiązywania

problemu otwartego zdecydowanie nie jest jednorodnym zadaniem, wymaga wielu

różnych aktywności. Odwołując się np. do modelu genploracji uznać można, że

proces tworzenia składa się z przeplatających się etapów – generowania i

eksplorowania (Finke, Ward i Smith, 1992, za: Nęcka, 2001). To daje podstawę by

postulować, że etapy te korespondować mogą z innymi preferencjami poznawczymi.

Byłoby to spójne z hipotezą Matczak (1996), że w różnych fazach procesu twórczego

potrzebne są różne, często przeciwstawne style poznawcze. Jednocześnie twórcy

29

nie zawsze „trzymają się” założonych przez teorie etapów. Stwierdzono, że ujawniają

oni indywidualne tendencje (np. Kruger i Cross, 2006). Za Lawsonem (2006) można

uznać, że nie ma jednej poprawnej metody projektowania czy jedynej słusznej drogi

prowadzącej przez ten proces.

Z tych rozważań narodziły się dwa podstawowe pytania – jakie tendencje

ujawniają twórcy w procesie projektowania oraz czy tendencje te są zależne od ich

preferencji poznawczych? Bardziej szczegółowe problemy badawcze przedstawiały

się następująco:

� Czy zachowania przejawiane przez twórców w trakcie procesu projektowania

łączą się w jakieś charakterystyczne zespoły?

� Czy tendencje te są od siebie zależne, a jeśli tak to jaki jest charakter tej

współzależności?

� Czy typ umysłu jest czynnikiem różnicującym ujawnianie się poszczególnych

tendencji?

� Czy potrzeba domknięcia poznawczego różnicuje ujawnianie się

charakterystycznych tendencji?

Pytanie o przejawianie specyficznych tendencji twórczych w projektowaniu

traktowane było w tym badaniu jako podstawowe. Nie ujawnienie się zróżnicowanych

strategii wykluczałoby możliwość badania ich. Powstałoby wtedy pytanie o zależność

poszczególnych aktywności procesu projektowania z preferencjami poznawczymi,

bez pośredniczących zmiennych tendencji.

2.3. DEFINICJE I STRUKTURA BADANYCH ZMIENNYCH

Udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania wymaga zbadania

współwystępowania dwóch grup zmiennych – tendencji w projektowaniu oraz

preferencji poznawczych twórców.

Preferencje poznawcze reprezentowane są przez parę dobrze

udokumentowanych dotychczasowymi badaniami zmiennych. Typ umysłu dotyczy

ogólnego ukierunkowania myślenia danej osoby, które wynika zarówno z

temperamentu, jak i z nagromadzonego doświadczenia (Nosal, 1992). Odnosi się do

tzw. indywidualnych epistemologii, czyli dominujących u danej osoby preferencji

poznawczych, które wyznaczają jej osobistą koncepcję wiedzy, stylu

kategoryzowania i standardów ukierunkowujących inne czynności intelektualne

30

(Nosal, 1992). Potrzeba domknięcia poznawczego odwołuje się do dużo węższej

klasy preferencji, a dokładniej specyficznej motywacji poznawczej. Jest to względnie

stałe dążenie do uzyskania w miarę możliwości szybkiej i jednoznacznej odpowiedzi

na dany problem (Jaworski, 1998).

W zakresie tendencji ujawniających się w projektowaniu odwołano się do

zmiennych reprezentujących podstawowe procesy myślenia i rozwiązywania

problemów projektowych. Założono, że dopiero poprzez ich analizę będzie można

określić, jakie tendencje ujawniają twórcy. Jako podstawowe zmienne występujące w

procesie projektowania uznano te, które Lawson (2006) nazywa fundamentalnymi

umiejętnościami lub podstawowymi grupami aktywności, które są podejmowane

przez twórców. Wyróżniono więc następujące zmienne:

� Przywoływanie informacji. Zmienna ta związana jest z budowaniem

przestrzeni problemu oraz jego zrozumieniem. Stanowi pierwszy krok,

jaki podejmuje projektant, aby rozpocząć rozwiązywanie problemu (np.

Kruger i Cross, 2006; Fricke, 1999). Przywołuje on swoją wiedzę i

doświadczenie w odniesieniu do danej przestrzeni problemowej. Może

odwoływać się zarówno do danych obiektywnych, faktów, jak i do

subiektywnych, tylko jemu dostępnych wrażeń, takich jak np. emocje

czy opinie. Podzielono więc przywoływane informacje na obiektywne i

subiektywne (por. internal signals i external information Von der Weth,

1999).

� Poszukiwanie problemów. Ta zmienna odnosi się explicite do

werbalizacji problemu przez badaną osobę. Świadczy o tym, że

projektant dostrzegł jakiś brak lub potrzebę, nad którą chce pracować

poprzez stworzenie nowego lub ulepszenie istniejącego produktu. Jest

to więc dostrzeżenie pewnej luki informacyjnej (Kocowski, 1989). To

bardzo doniosła zmienna w projektowaniu, gdyż od tego jaki problem

dostrzeże projektant, często zależy jakość stworzonego rozwiązania

(np. Kozielecki, 1968).

� Stawianie założeń . Zmienna ta odnosi się do pierwszych sugestii

dotyczących kierunku poszukiwań projektanta. Jest odpowiedzią na

stawiany problem przy pomocy pewnych próbnych i abstrakcyjnych

idei. Takie zachowania projektantów Lawson (2006) nazywa

31

podstawowym lub wstępnym generowaniem (primary generator) a

Kocowski tworzeniem idei kierunkowych (1989), które następnie

wyznaczają przebieg całego procesu rozwiązywania problemu.

� Generowanie rozwiązań . Jest to zmienna świadcząca o przejściu

projektanta w etap tworzenia przestrzeni rozwiązań (Nęcka, 1994).

Tworzone pomysły są odpowiedzią na zauważony problem. Mogą być

one generowane na różnym poziomie szczegółowości (por.

projektowanie koncepcyjne, właściwe i szczegółowe Howard, Culley i

Dekoninck, 2008), stąd przyjęto podział na pomysły pełne, częściowe i

techniczne (por. badanie Eisentraut i Günter, 1997).

� Weryf ikacja. Ta zmienna odnosi się do etapu oceny pomysłów. Jest

to element myślenia krytycznego w twórczości. Nęcka (1997) twierdzi,

że myślenie krytyczne jest ukierunkowane na cel, którym jest

ewaluacja. Analizie podlegają wszystkie elementy procesu

rozumowania, zarówno stawiane sobie cele i podejmowane problemy,

jak i strategie i operacje poznawcze oraz wytwory własnej aktywności

intelektualnej. Dlatego też weryfikacje reprezentują trzy różne klasy

zachowań:

o Falsyf ikacja. Odnosi się do oceny pomysłów przez pryzmat

danych obiektywnych. Generalnie dotyczy ocen pomysłów in

minus na podstawie przytoczenia argumentów obalających

sensowność idei, bądź stwierdzeń odnoszących się do

konieczności zewnętrznego sprawdzenia pomysłu.

o Konfirmacja. Dotyczy potwierdzania swoich pomysłów poprzez

przytaczanie argumentów przemawiających za wartością danej

idei, jej oceną in plus.

o Metaanaliza. Jest specyficznym rodzajem weryfikacji

odnoszącym się do procesu, a nie do produktu. Zmienna ta

reprezentuje więc zdolność projektantów do refleksji nad

własnym działaniem (reflecting Lawson, 2006) a także

monitorowania poprawnego przebiegu procesu (Sternberg,

2001).

Poniżej przedstawiono proponowany schemat zależności między zmiennymi.

Sugeruje się, że podstawowe zmienne odzwierciedlające przebieg procesu myślenia

32

i rozwiązywania problemów będą pośrednio (poprzez przejawiające się tendencje)

powiązane z preferencjami poznawczymi. Jednocześnie należy wziąć pod uwagę

wpływ zmiennych zakłócających ten związek. Poziom doświadczenia jest bardzo

istotny ze względu na udowodnioną zmienność przebiegu procesu projektowania u

początkujących i zaawansowanych projektantów (np. Cross, 2004; Kavakli i Gero,

2002). Z kolei specyfika domeny designu determinuje pewien konkretny rodzaj

problemów, inny niż np. w twórczości artystycznej (np. Baer, 1998; Lawson, 2006).

Rysunek 2.1. Proponowany schemat zale żności mi ędzy zmiennymi. Źródło: opracowanie własne.

2.4. HIPOTEZY BADAWCZE

Analiza literatury dotyczącej procesu projektowania oraz przeprowadzone

wstępne rozmowy z projektantami pozwalają na postawienie następujących hipotez.

Stanowią one odpowiedź na przedstawione wyżej pytania problemowe i są

hipotezami na temat istnienia oraz siły związku między zmiennymi.

H0 : N ie is tnieje ograniczona l iczba obserwowalnych tendencj i s tosowanych

przez twórców w procesie projek towania.

H1 : Is tnieje ograniczona l iczba obserwowalnych tendencj i s tosowanych przez

twórców w procesie projek towania.

Literatura przedmiotu postuluje istnienie specyficznych stylów tworzenia, które

przejawiają się w sposobie organizacji procesu projektowania (Nęcka, 2001).

Dotychczas wskazane różnice dotyczą innej organizacji procesu tworzenia

wyrażającej się nastawieniem na adaptację bądź innowację (Kirton, 1976), czy

zdefiniowanie problemu lub poszukiwanie rozwiązania (Kruger i Cross, 2006). Można

ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW :

� Przywoływanie informacji

� Określanie problemów � Stawianie założeń � Generowanie

rozwiązań � Weryfikacja

PREFERENCJE POZNAWCZE:

� Typ Umysłu � Potrzeba

Domknięcia Poznawczego

ZMIENNE ZAKŁÓCAJ ĄCE: � Poziom

doświadczenia � Specyfika

domeny

TENDENCJE STRATEGIE

33

oczekiwać więc, że i w tym badaniu ujawnią swoiste tendencje twórców do

specyficznego organizowania procesu rozwiązywania problemu projektowego.

Badane procesy przywoływania informacji, definiowania problemu, tworzenia

założeń, generowania pomysłów i weryfikacji należy traktować jako schemat

idealnego przebiegu myślenia. Za Nosalem (1992) można stwierdzić, że sekwencja

ta „jest swoistą mapą poznawczą, na której można umiejscowić rzeczywistą

organizację toku myślenia, manifestującą się np. pomijaniem lub rozbudowywaniem

faz, przeskokami myślowymi i różnicami w stosowanych strategiach oraz regułach

heurystycznych”.

H0 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania n ie są od s iebie zależne.

H1 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania są od s iebie zależne.

Hipoteza ta dotyczy organizacji ujawniających się tendencji względem siebie.

Zostanie ona doprecyzowana w zależności od tego, jakie strategie ujawnią się w

badaniu. Postuluje się, że będą to tendencje wzajemnie od siebie zależne, przez to

tworzyć będą spójną dwuwymiarową strukturę stylu (Nosal, 1990). Być może ujawni

się więcej wymiarów, wtedy postuluje się, że ich wzajemne zależności będą tworzyły

kolejne charakterystyki twórców, analogicznie np. do czteropolowego modelu Nosala

(1992).

H0 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania n ie są związane typem umysłu.

H1 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania są związane z typem umysłu.

Nosal (1992) w swoich badaniach nad związkiem typów umysłu ze stylami

intelektualnej samoregulacji stwierdził, że „przebieg myślenia jest istotnie zależny od

różnic indywidualnych w zakresie preferencji poznawczych”. Badania te opierały się

jednak na deklaracji częstości stosowania heurystyk, dlatego też wymagają

potwierdzenia poprzez dane pochodzące z obserwacji rzeczywistych strategii. Tak

też stało się w tym badaniu, gdzie postuluje się podobnie jak u Nosala związek typów

umysłu z tendencjami w rozwiązywaniu problemów projektowych.

34

H0 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania n ie są związane potrzebą domknięc ia poznawczego.

H1 : Tendencje ujawniające s ię w zachowaniach twórców w proces ie

projek towania są związane z potrzebą domknięc ia poznawczego.

Dla potrzeby domknięcia typowa jest tendencja do redukowania informacji

(Mayseless i Kruglanski, 1987 za: Kossowska, 2005), wzmacniania pewności co do

sformułowanego sądu (Kruglanski i in., 1993 za: Kossowska, 2005) a także

preferowania wiedzy ogólnej, możliwej do wykorzystania w wielu różnych sytuacjach

(Rubini i Kruglanski, 1997 za: Kossowska, 2005). W związku z tym postuluje się

istnienie związku między tendencjami poznawczymi, zwłaszcza tymi związanymi z

redukcją niepewności w sytuacji problemowej, a potrzebą domknięcia poznawczego.

Jednocześnie przyjmuje się, że potrzeba ta w mniejszym stopniu charakteryzuje

artystów (Jaworski, 1998), stąd zakłada się ujawnienie jej ujemnego związku z

tendencją do tworzenia wielu różnych rozwiązań.

2.5. PLAN I ETAPY BADA Ń

Psychologiczne modele myślenia można rozpatrywać z punktu widzenia ich

relacji do obiektywnie poprawnego rozwiązania (modele normatywne) bądź

poprawnego sposobu rozwiązywania zadania (modele preskryptywne). Istnieją

również koncepcje deskryptywne, które nie próbują dociekać, jak powinno

przebiegać myślenie, lecz ich celem jest opis rzeczywistej postaci procesów

myślenia (Nęcka i in., 2006). W tym badaniu odwołano się do koncepcji

deskryptywnej, gdyż ani efekt myślenia (rozwiązanie), ani sposób rozwiązywania

zadania nie podlegał ocenie pod kątem ich poprawności. Nie zastosowano więc

żadnego kryterium trafności rozwiązania, koncentrując się jedynie na trafnym opisie

strategii działania projektanta.

2.5.1. PLAN BADA Ń

W psychologii wyróżnia się dwa modele postępowania badawczego –

eksperymentalny i korelacyjny, które wynikają z dwóch różnych tradycji badawczych

(Cronbach, 2004; Brzeziński, 2003). Główną różnicą między nimi jest możliwość

wnioskowania o przyczynach i skutkach. W tym badaniu wykorzystano model

korelacyjny, dzięki któremu można określić współzmienność niemanipulowalnych

zmiennych (Brzeziński, 2003). Zarówno bowiem ujawniająca się tendencja w trakcie

35

rozwiązywania problemu projektowego, jak i preferencja poznawcza są zmiennymi,

którymi trudno by było manipulować. Stosując korelacyjny plan badań możliwe jest

udzielenie odpowiedzi na pytania czy istnieje związek między określonymi

zmiennymi oraz jaka jest siła tego związku.

2.5.2. ETAPY BADAŃ

Właściwe badanie korelacyjne zostało poprzedzone etapem wstępnym.

Badania pilotażowe służyły głównie weryfikacji rzetelności narzędzia AP-P. Wstępne

rozmowy miały na celu ustalenie, jakie charakterystyczne elementy w procesie

projektowania dostrzegają sami twórcy. Dzięki temu to badanie stało się wstępem do

budowania większego programu. Odwołano się tym samym do założeń metodologii

tworzenia teorii ugruntowanej, przyjmując za Koneckim (2000), że „twórcy

metodologii teorii ugruntowanej traktują budowanie teorii jako proces, nie jest to więc

weryfikacja wcześniej zbudowanych hipotez na podstawie później zebranych

danych”. W takim ujęciu budowanie hipotez i ich weryfikacja nie są od siebie

wyraźnie oddzielone w czasie, ale są procedurami, które się wzajemnie przeplatają.

W badaniu właściwym weryfikowano więc ilościowo hipotezy powstałe podczas

jakościowych wywiadów. Koresponduje to z modelem łączenia różnych metod

badawczych, gdzie badania jakościowe (eksploracyjne) oraz ilościowa weryfikacja

danych dostarczają sobie wzajemnie nowych hipotez (Miles, Huberman, 2000).

Oczywiście wszystko dzieje się tu w niewielkiej skali, stąd przedstawione badania

mają głównie charakter pierwszej eksploracji, wymagającej dalszego potwierdzenia.

WSTĘPNE

ROZMOWY

BADANIA PILOTAŻOWE BADANIA

WŁAŚCIWE Klucz kodowy wersja I Klucz kodowy wersja II

Rysunek 2.2. Schemat przebiegu badania. Źródło: opracowanie własne.

2.6. OPERACJONALIZACJA ZMIENNYCH

W badaniu zastosowano zestaw trzech metod: Skalę Typów Umysłu (STU),

Skróconą Skalę Potrzeby Domknięcia Poznawczego (SPDP) oraz metodę analizy

danych jakościowych – Analizę Protokołu – Projektowanie (AP-P).

36

2.6.1. NARZĘDZIE NR 1 PT.: SKALA TYPÓW UMYSŁU

Skala Typów Umysłu bada różnice w preferencjach poznawczych za pomocą

czterech niezależnych skal przymiotnikowych, które obejmują określenia opisu

różnych cech umysłu, procesów poznawczych i związanych z nimi przejawów

behawioralnych (Nosal, 1992). Zastosowana w badaniu skala składała się z 200

przymiotników reprezentujących cztery skale, które odnosiły się do następujących

preferencji poznawczych:

� Konkretność - Obiektywność (KO),

� Konkretność - Subiektywność (KS),

� Globalność - Obiektywność (GO),

� Globalność - Subiektywność (GS).

Osoba badana dokonywała wymuszonego wyboru dwóch przymiotników –

tego, który najlepiej i najgorzej opisuje jej umysł. Sumując wyniki otrzymane w

poszczególnych skalach (zarówno preferencji, jak i awersji) można było określić

dominujący oraz znajdujący się w cieniu typ umysłu. Jednocześnie duża spójność

wyborów pozytywnych i negatywnych świadczyła o wyrazistości ujawnionej

preferencji. Ze względu na to, że skale są od siebie niezależne, możliwe było

sumowanie uzyskiwanych na nich rezultatów końcowych i określanie dominujących

preferencji poznawczych wg następujących wzorów (Nosal, 1992):

K = KO + KS O = KO + GO G = GO + GS S = KS + GS

Rezultat sumowania można traktować jako tworzenie nowej skali pomiarowej.

Narzędzie STU posiada zadowalające wskaźniki trafności i rzetelności.

2.6.2. NARZĘDZIE NR 2 PT.: SKRÓCONA SKALA POTRZEBY DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO

Skala Potrzeby Domknięcia Poznawczego (SPDP) autorstwa Kruglanskiego,

Webstera i Klema (1993, za: Jaworski, 1998) służy do pomiaru względnie stałych

różnic indywidualnych w zakresie szczególnego rodzaju motywacji poznawczej.

Pierwotna wersja skali zawierała 42 twierdzenia, polska adaptacja została skrócona

do 20 pozycji. Procedurę skrócenia skali, tak by uzyskać satysfakcjonujący

współczynnik rzetelności, dokładniej omawia Jaworski (1998). Ostatecznie skala

charakteryzuje się zadowalającą spójnością wewnętrzną oraz rzetelnością (alfa

Cronbacha wynosiła 0,86). Skala składa się z czterech podskal, które

odzwierciedlają różne sposoby ujawniania się potrzeby domknięcia poznawczego.

37

Udowodniono bowiem, że potrzeba ta to „jednolita zmienna latentna, która może

ujawniać się poprzez indywidualne różnice w zakresie preferencji doświadczeń

różniących się stopniem ustrukturyzowania, w zakresie preferencji zdarzeń o różnym

stopniu przewidywalności, różnej tolerancji na dwuznaczność, a także w zakresie

poszukiwania bądź unikania stymulujących poznawczo sytuacji” (Jaworski, 1998).

2.6.3. NARZĘDZIE NR 3 PT.: ANALIZA PROTOKOŁU – PROJEKTOWANIE

Analiza protokołu to metoda, która zyskała największą popularność w

ostatnich latach w zakresie badania procesu projektowania. Stało się tak ze względu

na fakt, że jest ona prawdopodobnie jedyną metodą, która pozwala na bardzo

dokładne przyjrzenie się procesowi designu, a przez to rozwiązanie najbardziej

tajemniczych jego aspektów (Cross i in., 1996). Metoda, która opiera się na „głośnym

myśleniu”, pozwala uzyskać od projektantów odpowiedź na pytanie „co myślisz?”.

Jednocześnie należy sobie zdawać sprawę z wpływu, jaki ma instrukcja „głośnego

myślenia” na osobę badaną (Ericsson i Simon, 1993, za: Cross i in., 1996). Sam fakt

werbalizacji znacząco zmienia zachowanie osoby badanej. Jednocześnie nie można

liczyć na dokładność i kompletność werbalizacji w stosunku do procesu myślowego

(Cross i in., 1996; Lloyd i in., 1996). Metoda ta jest jednak szeroko stosowana i

ulepszana, gdyż daje, co prawda niedoskonałą, ale jednak możliwość wglądu w

procesy myślenia twórców. Badania nad designem wykorzystują metodologię analizy

protokołu zarówno w twórczości indywidualnej, jak i grupowej. Przykładem, który

pokazuje jak różne wnioski można wyciągnąć bazując na tym samym materiale i

używając tej samej metody, jest projekt The Delft Protocols Workshop (Cross i in.,

1996). W tym projekcie, na podstawie dwóch nagrań z tych samych sesji

projektowania indywidualnego i grupowego powstało kilkanaście analiz, z których

każda oparta była na odmiennym kodowaniu. W obliczu tak dużych możliwości i

różnorodności kontekstów stosowania należy dokładnie określić, w jaki sposób

analiza protokołu została wykorzystana w przedstawionych tu badaniach.

2.3.1. KONSTRUKCJA

Analiza protokołu procesu projektowania to narzędzie oparte na metodologii

analizy treści. Istotą tej analizy jest redukcja ogromnej ilości znaczeń przekazu i

zachowań do mniejszej liczby kategorii (Krejtz i Krejtz, 2005a). Tworząc to narzędzie

należało dokonać kilku wyborów, które miały wpływ na jego zastosowanie.

38

2.3.1.1. TREŚĆ ZADANIA

Założono, że osoby badane miały stanąć przed zadaniem projektowym, które

będzie jak najbardziej zbliżone do warunków rzeczywistych, a więc zapewni wysoką

trafność zewnętrzną. Dobór problemu, który zostanie zastosowany w analizie

protokołu, jest kwestią kluczową, jednak niewiele jest teorii czy wyznaczników w tym

zakresie. Budując instrukcje dla osób badanych, która znajduje się w załączniku 3a

do tej pracy, odwołano się do kryteriów doboru zadania projektowego w badaniach

nad designem wyróżnionych przez Dorst (1996):

� Trudność (challenge). Osoby badane miały za zadanie zaprojektować

przedmiot. Nie otrzymały one informacji czy chodzi o zupełnie nowy

przedmiot, jednak zadanie wymagające stworzenia czegoś nie wprost

zakładało nowość rozwiązania. Tak też było przez projektantów

odczytywane, nawet jeśli czerpali z już istniejących przedmiotów,

pilnowali tego, by wprowadzić chociaż jedną istotną i nową zmianę.

Zadanie było dosyć trudne, gdyż wymagało trzymania się zasad takich

jak nowość i użyteczność, które są kryteriami społecznej oceny

wytworów twórcy (Stein, 1953, za: Nęcka, 1994). Jednocześnie zasady

te, tak samo jako to się dzieję w „realnym świecie”, nie były jasno

określone.

� Realizm (realism). Zadanie dotyczyło przedmiotu mieszczącego się w

przestrzeni między człowiekiem a laptopem. Jest to bardzo realny

problem, o czym świadczy wielość różnego rodzaju przedmiotów czy

gadżetów mających swoje miejsce właśnie w tej przestrzeni (stoliki,

podkładki, urządzenia chłodzące, torby, plecaki, myszki i inne urządzenia

sterujące, lampki, gadżety wykorzystujące łącze USB itp.).

� Adekwatność (appropriateness). Adekwatność odnosi się do realności

warunków badania – na ile są one spójne z normalnymi warunkami pracy

designerów. Problemy z zakresu wzornictwa przemysłowego to typowe

zadania stawiane przed projektantami. Również presja czasowa jest

częsta w tym sektorze (Dorst, 1996).

� Wielkość (size). Rozmiar przedmiotu, jaki miał być rozwiązaniem tego

problemu wydawał się adekwatny do sytuacji badawczej. Przestrzeń

między człowiekiem a laptopem to bardzo niewiele miejsca, którego

39

wypełnienie nie jest tak skomplikowane i czasochłonne, jak na przykład

zaprojektowanie domu czy wnętrza.

� Wykonalność (feasibility). W bardzo ograniczonym czasie (badani mieli

tylko pół godziny na wykonanie zadania) zaprojektowanie przedmiotu od

początku do końca byłoby niemożliwe. Uczynienie zadania wykonalnym

wymagało więc ograniczenia problemu do zaprojektowania przedmiotu z

przynajmniej ogólnymi wytycznymi co do jego wykonania. Pominięta

została więc, czasochłonna i wymagająca wielu informacji niedostępnych

w trakcie badania, faza tworzenia projektu wykonawczego.

� Dopasowanie do wiedzy i doświadczenia (experience). Badana

grupa projektantów to osoby młode, z niewielkim doświadczeniem w

pracy projektowej, stąd też zadanie nie mogło wymagać od nich

specjalistycznej wiedzy. Jednocześnie odniesienie problemu do

aktualnych rozwiązań technologicznych (przenośnych komputerów)

pozwalało mieć pewność, że wszystkie osoby badane będą dysponowały

zbliżoną wiedzą na ten temat. Sytuacja pracy człowieka przy komputerze

wiąże się z wieloma podstawowymi problemami ergonomii, które są

znane osobom z wykształceniem kierunkowym.

2.3.1.2. ZAKRES ZBIERANYCH DANYCH

Początkowo zakres danych miał obejmować zarówno dane werbalne (zebrane

metodą głośnego myślenia), jak również dane obrazowe (szkice). Ze względu na

nieuzyskanie odpowiedniego stopnia zgodności sędziów (jedynie 30% w badaniach

pilotażowych) w zakresie kodowania szkiców zrezygnowano z analizy tej kategorii

danych. Jest to zdecydowanym ograniczeniem tego narzędzia, gdyż szkice stanowią

integralny element pracy projektowej (Dahl, Chattopadhyay i Gorn, 2001; Purcell i

Gero, 1998). Chociaż niektórym badaczom udało się udowodnić, że szkicowanie nie

jest niezbędne do efektywnego projektowania (Bilda, Gero i Purcell, 2006), to rysunki

wydają się być bardzo istotne z punktu widzenia procesu przetwarzania informacji

przez projektanta (por. Rodgers, Greek i McGown, 2000; Ömer i Chengtah, 1996;

Ulusoy, 1999). Należy też wziąć pod uwagę, że w rysunkowej aktywności twórców

również mogą się ujawniać różnice indywidualne, chociażby w zakresie

abstrakcyjności czy kompletności szkiców (Eisentraut i Günter, 1997). Odwołując się

hipotezy podwójnego kodowania Paivio (1969) można uznać, że istnieją dwa kody

40

reprezentacji umysłowych – obrazowy (analogowy) i werbalny (symboliczny). Szkice

mogą stawać się wskaźnikami reprezentacji w kodzie obrazowym. Sugeruje się, że

te dwa kody wykorzystują inne systemy mentalne, różnią się od siebie i nie są ze

sobą powiązane (Paivio, 1978, za: Sternberg, 2001). Podobnie klasyfikacja Squire’a

(1986, za: Maruszewski, 2001) mówi o tym, że istnieją informacje przechowywane

poza pamięcią deklaratywną, czyli wykorzystującą język. W związku z tym zakres

danych, jaki został wzięty pod uwagę w tym badaniu nie może być uznany za

kompletny. Oprócz danych pochodzących z rysunków osoby badanej, pominięte

zostały również informacje związane z przekazem niewerbalnym. Nie dokonano

bowiem dokładnej transkrypcji przekazu, uwzględniającej elementy takie jak chwile

zastanowienia, intonacja czy śmiech. Nagrane wypowiedzi zostały poddane

transkrypcji w jej rozumieniu interpretacyjnym, co pozwoliło na skupienie się na

dokładnej analizie treści przekazu (Lapadat, 2000). Uznano ją bowiem za najmocniej

nasyconą znaczeniowo, a zgodnie z sugestią Krejtz i Krejtz (2005a) „złym nawykiem

jest dążenie do objęcia badaniem jak największej ilości zmiennych, ponieważ

zwiększa to liczbę potencjalnych błędów i przypadkowości”.

2.3.1.3. JEDNOSTKA ANALIZY

Wybór jednostki analizy związany był z operacjonalizacją zmiennych (Krejtz i

Krejtz, 2005a). Założono, że wypowiedzi osób badanych będą wskaźnikami pewnych

zmiennych latentnych, a więc będą niosły ze sobą znaczenie czy intencję osoby

badanej. Przyjęto więc za podstawowy obiekt analizy jednostkę znaczeniową

(meaning unit). Wyznacznikami takiej jednostki stały się jej spójność logiczna,

odrębność oraz nowość wnoszonego znaczenia. Każdy z sędziów sam decydował,

gdzie kończy się jedna jednostka a rozpoczyna druga. Taki sposób wyodrębniania

jednostek pozwalał zachować większą elastyczność wobec różnych tendencji w

budowaniu wypowiedzi przez osoby badane. Niezależnie bowiem, czy osoba mówiła

na dany temat dużo i opisowo, czy też krótko i zwięźle, jednostka liczona była tylko

raz.

2.3.2. KLUCZ KODOWY

Klucz kodowy to najistotniejszy element w analizie treści, gdyż to od niego

zależy trafność operacjonalizacji (Krejtz i Krejtz, 2005a), rozumiana jako spójność

między wyodrębnioną kategorią (zmienną) a pojęciem, do którego się ona odnosi. Za

Krejtz i Krejtz (2005b) można przyjąć, że klucz kodowy to „spis kategorii

41

jakościowych zawierających nazwę wraz z definicją (opisem) ich znaczenia,

przykłady treści, które mogą być zaklasyfikowane do każdej kategorii oraz instrukcję

kodowania dla sędziów kompetentnych”. W przypadku omawianego tu narzędzia

posłużono się kategoryzowaniem a priori, opierającym się na kategoriach

znaczeniowych, które tworzone są na podstawie założeń teoretycznych przyjętych

przez badacza (Krejtz i Krejtz, 2005a). Uznano, że proces projektowania nie jest

jednorodny, ale składa się z kilku charakterystycznych działań twórcy. Te działania

zostały wyróżnione jako zmienne, zaś ich dokładna operacjonalizacja omówiona

została w instrukcji dla sędziów kompetentnych. Zarówno instrukcja, jak i klucze

kodowe, które były wykorzystane w badaniach pilotażowych i właściwych, znajdują

się w załącznikach 3b i 3c do tej pracy. Tworzenie rzetelnego narzędzia implikuje

określony schemat jego konstrukcji. W przypadku AP-P zastosowano procedurę

oceny jego rzetelności w oparciu o pomiar spójności między sędziami

kompetentnymi oraz poprawiano klucz, aż do osiągnięcia satysfakcjonującej

zgodności (Hruschka i in., 2004, za Krejtz i Krejtz, 2005b).

Rysunek 2.3. Przebieg procesu analizy rzetelno ści klucza kodowego AP-P. Źródło: opracowanie własne.

PRZYGOTOWANIE TRANSKRYPCJI

PRZYGOTOWANIE KRYTERIÓW PODZIAŁU NA JEDNOSTKI ZNACZENIOWE

PRZYGOTOWANIE KLUCZA KODOWEGO

Dwóch niezależnych sędziów dzieli tekst na jednostki i kategoryzuje je wg klucza.

satysfakcjonujący poziom zgodności w zakresie podziału na jednostki

niesatysfakcjonujący poziom zgodności w zakresie kategorii klucza

MODYFIKACJA KLUCZA KODOWEGO

Czterech niezależnych sędziów dzieli tekst na jednostki i kategoryzuje je wg

zmodyfikowanego klucza.

KODOWANIE CAŁOŚCI MATERIAŁU

satysfakcjonujący poziom zgodności w zakresie podziału na jednostki

satysfakcjonujący poziom zgodności w zakresie kategorii klucza

42

Pierwszym krokiem była transkrypcja danych oraz stworzenie zasad podziału

tekstu na jednostki znaczeniowe i kategorie klucza kodowego. Te informacje zostały

przedstawione na szkoleniu sędziom kompetentnym wraz z przykładami wypowiedzi

kodowanych do poszczególnych kategorii. Następnie przeprowadzono pierwsze

pilotażowe kodowanie z użyciem wersji I klucza kodowego. Policzono poziom

zgodności sędziów na podstawie zebranego materiału. Zarówno w badaniach

pilotażowych jak i właściwych posłużono się wskaźnikiem procentu zgodnych

kategoryzacji. Współczynnik ten opiera się na obliczaniu proporcji zgodnych

kategoryzacji do całkowitej liczby podjętych decyzji (Krejtz i Krejtz, 2005c).

Tabela 2.1. Wska źniki spójno ści kodowania s ędziów kompetentnych.

Klucz kodowy wersja I (2 s ędziów) Średnia spójność w zakresie wyróżniania jednostek znaczeniowych 78% Średnia spójność w zakresie klasyfikacji do kategorii 46%

Klucz kodowy wersja II (4 s ędziów) Średnia spójność w zakresie wyróżniania jednostek znaczeniowych 84% Średnia spójność w zakresie klasyfikacji do kategorii 89%

Źródło: opracowanie własne.

W badaniach opisywanym narzędziem posłużono się metodą kodowania

przez sędziów całych tekstów, bez wcześniejszego podziału na jednostki (Kursaki,

2000, za: Krejtz i Krejtz, 2005c). Każdy sędzia kompetentny dokonując analizy i

kodowania kluczem, jednocześnie wyodrębnia jednostki znaczeniowe. Zgodność

między sędziami była więc liczona w dwóch zakresach – wyróżniania jednostek

analizy (na ile jednostki podziału tekstu przypadają w tych samych miejscach) oraz

klasyfikacji do kategorii klucza. W pierwszym badaniu pilotażowym nie uzyskano

satysfakcjonującej zgodności procedury klasyfikacji, stąd też klucz kodowy musiał

zostać zmodyfikowany. W drugiej wersji wykazał już bardzo wysoki współczynnik

zgodności, i ta właśnie wersja została wykorzystana do badań właściwych.

Całość materiału badawczego (70 stron transkrypcji) została zakodowana

przez 5 sędziów kompetentnych (studentów psychologii i kognitywistyki). Na

podstawie zebranego materiału sprawdzono kompletność kategorii klucza, a więc

również jego trafność (Krejtz i Krejtz, 2005c), poprzez zliczenie frekwencji

wypowiedzi badanych zakodowanych do kategorii „inne”. Znalazło się w niej średnio

12% wypowiedzi osób badanych, co można uznać za niską frekwencję. Oznacza to,

że większość przekazu został objęta kategoriami istniejącymi w kluczu.

43

2.3.3. ANALIZA WYNIKÓW

Zakodowane przez sędziów transkrypcje poddawane były analizie pod kątem

niezgodności. Ze względu na nieparzystą liczbę sędziów za kryterium rozstrzygania

niezgodności przyjęto większość. Jeżeli więc minimum trzech sędziów uznało, że

jednostka kończy się w danym miejscu lub należy do danej kategorii, taka wersja

była przyjmowana. Jeśli nie można było odnieść się do tego kryterium, wątpliwości

rozstrzygał badacz na podstawie wiedzy teoretycznej.

W celu uzyskania wskaźników zmiennych posłużono się metodą zliczania

kategorii znaczeniowych, która polega na liczeniu frekwencji jednostek należących

do poszczególnych kategorii w tekście (Krejtz i Krejtz, 2005a). Założono więc, że im

częściej dana kategoria ujawnia się w wypowiedziach osoby badanej, tym większe

znaczenie posiada dla autora przekazu. Znaczenie to oczywiście nie musi być przez

niego uświadamiane, jednak świadczy o łatwości (a w związku z tym preferencji)

wypowiadania się na dany temat. W związku z tym im częściej pojawiał się dany typ

wypowiedzi, tym wyższy wynik uzyskiwała osoba w zakresie odpowiadającej

zmiennej. Ze względu na to, że wypowiedzi osób badanych różniły się długością, (od

120 do 10 jednostek znaczeniowych) jako wskaźniki potraktowano proporcje ilości

jednostek z danej kategorii do ilości wszystkich jednostek, jakie zostały zakodowane

w przypadku danej osoby. Dzięki temu wyeliminowano możliwy wpływ zmiennej

zakłócającej, jaką była obszerność i długość wypowiedzi osoby badanej.

2.7. DOBÓR OSÓB BADANYCH

We wstępnych rozmowach mających na celu ukierunkowanie procesu budowy

klucza kodowego, jak również w badaniach pilotażowych, wzięły udział dwie osoby,

studentki V roku architektury na Politechnice Wrocławskiej. Badania właściwe

przeprowadzono na grupie (n = 27) młodych twórców (architektów, designerów,

projektantów wnętrz). Grupa składała się z ochotników (por. dlaczego grupa złożona

z ochotników jest stronnicza? Brzeziński, 2004 s. 232). Osoby badane to 23 kobiety

oraz 4 mężczyzn. Średnia wieku wynosiła 25 lat, co jednocześnie wyklucza duży

poziom doświadczenia zawodowego. Wszystkie osoby badane były wykształcone i

doświadczone w kierunku wizualnej twórczości użytkowej. Taki dobór osób badanych

wynikał z chęci zminimalizowania czynników zakłócających związanych z tzw.

specyfiką domeny (Baer, 1998). W nowoczesnym myśleniu o twórczości zakłada się

44

bowiem, że nie istnieje jedna twórczość, ale jest ich wiele (Sternberg, 2005). Osoba

twórcza w zakresie matematyki niekoniecznie będzie twórcza w innych dziedzinach.

Człowiek twórczy jest więc twórczy w czymś (Chruszczewski, 2005). Z tego względu

w badaniu zastosowano zadanie bardzo zbliżone do realnych problemów, z jakimi

mierzą się projektanci. Osoby badane prezentowały podobny poziom doświadczenia,

co pozwoliło ustrzec się od wpływu zakłócającej zmiennej wiedzy eksperckiej.

2.8. PROCEDURA I ORGANIZACJA BADA Ń

Właściwe badania odbyły się w czasie od maja 2008 do marca 2009, w salach

udostępnionych dzięki uprzejmości Politechniki Wrocławskiej (Wydział Architektury i

Urbanistyki) oraz Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu. Miały one formę

indywidualną. Przeprowadzono je w izolowanych pomieszczeniach zapewniających

anonimowość. Badacz przeznaczył łącznie około godziny czasu spędzonego z każdą

osobą badaną. Najpierw badani byli informowani o celu badań oraz pytani o zgodę

na ich przeprowadzenie, a także dowiadywali się o możliwości wglądu w otrzymane

przez siebie wyniki. Następnie zapraszani byli do rozwiązania zadania w ramach AP-

P. Otrzymali informację, że badanie będzie nagrywane, jednak żadne z nagrań nie

będzie dostępne nikomu poza badaczem. Po upływie pół godziny czasu

przeznaczonego na AP-P (bądź krócej, jeśli osoba badana uznała, że zakończyła już

rozwiązywanie zadania) projektanci proszeni byli o wypełnienie dwóch

kwestionariuszy – STU oraz SPDP. Procedura badania kończyła się

podziękowaniem.

2.9. SCHEMAT STATYSTYCZNEJ ANALIZY DANYCH

W tym badaniu zmienne mierzone były na skali interwałowej, czyli

zakładającej równie odległości między poszczególnymi wartościami w skali

(Brzeziński, 2004). W przypadku danych pochodzących z badań

kwestionariuszowych była to ilość odpowiedzi diagnostycznych w danej skali (1 punkt

za każde stwierdzenie/przymiotnik), zaś w odniesieniu do danych pochodzących z

Analizy Protokołu ilość jednostek znaczeniowych danej kategorii, jakie pojawiły się w

wypowiedzi osoby badanej. Opisu zmiennych dokonano przy pomocy wartości

odpowiednich dla poziomu skali interwałowej. Miarą tendencji centralnej była więc

średnia arytmetyczna, miarą rozproszenia (dyspersji) – odchylenie standardowe, zaś

symetrię rozkładu określały skośność i kurtoza. Dla wyróżnienia tendencji

45

ujawniających się w pracy projektanta nad problemem, w stosunku do zmiennych

mierzonych przy pomocy AP-P zastosowano analizę czynnikową. Weryfikacja

hipotez o współzależnościach między zmiennymi wyjaśnianymi i wyjaśniającymi

przeprowadzona była metodą korelacyjną. Siła związku mierzona była

współczynnikiem r-Pearsona, zaś ocena wielkości wariancji wspólnej przedstawiona

została w procentach, dzięki wykorzystaniu wartości współczynnika r-Pearsona

podniesionego do kwadratu i przemnożonego przez 100% (Brzeziński, 2003).

Ostatnim etapem statystycznej analizy danych był podział badanej grupy osób na

skupienia odpowiadające wyróżnionym tendencjom oraz typom umysłu. Do tego celu

zastosowano metodę k-średnich (k-means clustering) opracowaną przez McQuenna

(1967 za: Nosal, 1992). Opisu różnic między wyodrębnionymi tą metodą grupami

dokonano przy pomocy testu t-Studenta, który oparty jest na porównaniu średnich, w

wersji dla prób niezależnych. Dla oceny wielkości efektu posłużono się statystyką d

Cohena (za: Cypryańska i Bedyńska, 2007).

46

ROZDZIAŁ 3. ANALIZA WYNIKÓW BADA Ń WŁASNYCH

3.1. WPROWADZENIE

Eksploracyjny charakter badań zakładał wykorzystanie bardzo dużej ilości

różnych zmiennych, w celu poszukiwania związków między nimi. Taki plan badań

narzucił konieczność filtracji otrzymanych wyników przy ich przedstawianiu, aby

uniknąć zbytniego szumu informacyjnego. W rozdziale tym przedstawione więc

zostały jedynie najważniejsze zmienne i ich wzajemne związki pod kątem

postawionych hipotez. W związku z tym opis statystyczny nie uwzględnił wszystkich

wykorzystywanych dalej zmiennych, takich jak zmienne dyspreferencji poznawczych

w ramach typów umysłu, czy podskale potrzeby domknięcia poznawczego.

Wyróżnione i zinterpretowane zostały tylko te korelacje i różnice, które okazały się w

sposób istotny wiązać się z poszczególnymi zmiennymi. Na podstawie tych wyników

przedstawione zostało proponowane znaczenie i rozumienie wyróżnionych tendencji

procesu rozwiązywania problemów. Dokładne dane otrzymane w trakcie analizy

wyników badań własnych znalazły się w załączniku nr 5 do tej pracy.

3.2. STATYSTYCZNY OPIS UZYSKANYCH WYNIKÓW

Jako pierwszy krok eksploracji danych policzono statystyki opisowe

zmiennych. Wszystkie zmienne mierzone były w skali ilościowej (interwałowej), co

pozwoliło na obliczenie szerokiego zakresu statystyk je opisujących.

3.2.1. ZMIENNE WYJAŚNIANE

Przedstawione tu zmienne wyjaśniane powstały w wyniku analizy czynnikowej,

która została bliżej omówiona dalej w tej pracy, w momencie przedstawiania wyników

weryfikacji hipotez. Podstawowe zmienne wyjaśniane (kategorie klucza AP-P)

zostały pogrupowane w cztery tendencje, których wartości odzwierciedlają sumę

kategorii wchodzących w skład każdej tendencji. Liczby te mają charakter ułamkowy

ze względu na fakt, że w celu wyeliminowania zakłóceń związanych różną długością

wypowiedzi osób badanych, ilość stwierdzeń zaklasyfikowanych do każdej z kategorii

AP-P podzielono przez łączną ilość jednostek znaczeniowych wyróżnionych u danej

osoby. W załączniku nr 4 do tej pracy, zawierającym tabelę wyników surowych,

znalazły się dane ilościowe sprzed tej transformacji.

47

3.2.1.1. DOMINUJĄCE KRYTERIUM DOBORU PROBLEMU

Zmienna „preferencja kryterium subiektywnego doboru problemu” przyjmowała

średnią wartość wyników 0,2928, przy wartości minimalnej 0,07 zaś maksymalnej

0,54. Rozstęp wyników wyniósł więc 0,48. Mediana znajdowała się bardzo blisko

średniej – wynosiła 0,2987. Odchylenie standardowe przyjęło wartość 0,12185, co w

porównaniu do średniej świadczy o dość dużym rozproszeniu wyników. Skośność

rozkładu (0,152) jest dodatnia, co oznacza jego niewielką dodatnioskośność

(prawoskośność) – zbyt wiele jest wartości niskich, a za mało wyższych. Ujemna

wartość kurtozy (-0,502) świadczy o niewielkiej platykurtyczności (spłaszczeniu)

rozkładu, a więc dużej ilości wyników skrajnych, a mniejszej wyników bliskich

średniej rozkładu.

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60

Kryterium subiektywne

0

1

2

3

4

5

Częst

ość

Mean = 0,2928Std. Dev. = 0,12185N = 27

Rysunek 3.1. Histogram zmiennej preferencja kryteri um subiektywnego doboru problemu. Źródło: opracowanie własne.

Zmienna „preferencja kryterium obiektywnego doboru problemu” przyjmowała

wartość średnią 0,1293, co jest wynikiem niższym do preferencji kryterium

subiektywnego. Mediana (0,1212) tutaj również leżała blisko średniej. Rozstęp

wyników wyniósł 0,40, przy wartości minimalnej 0, zaś maksymalnej 0,4. Odchylenie

standardowe przyjęło wartość 0,09805. Wyniki są więc w mniejszym stopniu

rozproszone, niż miało to miejsce w przypadku preferencji kryterium subiektywnego.

Skośność rozkładu (0,731) świadczy o nadreprezentacji wyników niskich

(prawoskośność). Wartość kurtozy (0,515) sugeruje niewielką leptokurtyczność

rozkładu, a więc przewagę wyników bliskich średniej.

48

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40

Kryterium obiektywne

0

1

2

3

4

5

6

7

Czę

stość

Mean = 0,1293Std. Dev. = 0,09805N = 27

Rysunek 3.2. Histogram zmiennej preferencja kryteri um obiektywnego doboru problemu. Źródło: opracowanie własne.

3.2.1.2. TENDENCJA PRODUKTOWA

0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70

Tendencja produktowa

0

2

4

6

8

10

12

Czę

stość

Mean = 0,1654Std. Dev. = 0,1391N = 27

Rysunek 3.3. Histogram zmiennej tendencja produktow a. Źródło: opracowanie własne.

Średnia wartość zmiennej „tendencja produktowa” wynosiła 0,1654, zaś

mediana przyjęła wartość niewiele niższą - 0,1099. Wartość minimalna wyników to

0,05, maksymalna to 0,70. Rozstęp wyniósł więc 0,65. Odchylenie standardowe

przyjęło wartość 0,13910, co świadczy o największym rozproszeniu tendencji

produktowej w porównaniu do innych zmiennych wyjaśnianych. Zarówno skośność

(2,460) jak i kurtoza (7,789) przyjęły bardzo wysokie wartości, co świadczy o dużych

różnicach między rozkładem tej zmiennej, a rozkładem normalnym. W rozkładzie

tendencji produktowej wyniki skupiały się wokół średniej (rozkład silnie

49

leptokurtyczny) oraz pojawiło się zdecydowanie więcej wyników niskich

(prawoskośność rozkładu). Może to być związane z wystąpieniem dwóch skrajnie

wysokich wartości w ramach tej zmiennej.

3.2.1.3. TENDENCJA PROCESOWA

Zmienna „tendencja procesowa” przyjmowała wartość średnią 0,1037, co jest

wynikiem najniższym spośród wszystkich zmiennych wyjaśnianych. Mediana leżała

blisko średniej - 0,0909. Rozstęp wyników wyniósł 0,25, przy wartości minimalnej 0,

zaś maksymalnej 0,25. Odchylenie standardowe (0,07360) świadczy o najmniejszym

rozproszeniu tej zmiennej w porównaniu do innych zmiennych wyjaśnianych.

Skośność przyjęła wartość 0,393 wskazując na niewielką prawoskośność rozkładu,

kolejny raz więc wystąpiła nadreprezentacja wyników niskich. Wartość kurtozy

(-1,005) jest ujemna i oznacza silną platykurtyczność rozkładu. Zdecydowanie

częściej występowały tu wyniki skrajne, brakowało zaś wyników mieszczących się

wokół średniej.

0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25

Tendencja procesowa

0

2

4

6

8

Częstość

Mean = 0,1037Std. Dev. = 0,0736N = 27

Rysunek 3.4. Histogram zmiennej tendencja procesowa . Źródło: opracowanie własne.

3.2.2. ZMIENNE WYJAŚNIAJĄCE

Opis statystyczny zostanie przedstawiony jedynie dla pięciu głównych

zmiennych wyjaśniających – konkretności, subiektywności, globalności,

obiektywności oraz potrzeby domknięcia poznawczego.

50

3.2.2.1. TYP UMYSŁU

Związana z wartościowaniem informacji zmienna „subiektywność”

przyjmowała wartość średnią 23,2593, przy wartości minimalnej 11 zaś maksymalnej

37. Rozstęp wyniósł 26, a odchylenie standardowe - 6,19300, co świadczy o dość

dużym rozproszeniu wyników wokół średniej. Mediana przyjęła wartość bliską

średniej - 24. Rozkład miał charakter delikatnie prawoskośny – skośność wyniosła

0,198, oraz w niewielkim stopniu platykurtyczny – wartość kurtozy to -0,135. Można

więc uznać, że wyniki rozłożone były podobnie jak w rozkładzie normalnym.

10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00

Subiektywno ść

0

2

4

6

8

10

Częstość

Mean = 23,2593Std. Dev. = 6,193N = 27

Rysunek 3.5. Histogram zmiennej subiektywnego warto ściowania informacji. Źródło: opracowanie własne.

Druga zmienna związana z wartościowaniem informacji – „obiektywność” –

przyjęła wartość średnią wyższą niż w przypadku subiektywności, równą 26. Taką

samą wartość miała mediana rozkładu wyników. Rozstęp wyniósł 30, przy wartości

minimalnej 10 zaś maksymalnej 40. Odchylenie standardowe o wartości 6,82755

świadczyło o dość dużym rozproszeniu wyników. Wartość skośności (-0,238) była

ujemna, co sugeruje delikatnie ujemnieskośny (lewoskośny) rozkład wyników, gdzie

za mało jest wyników niskich, za dużo zaś wysokich. Kurtoza wyniosła 0,400 –

rozkład był więc leptokurtyczny, co oznacza dużą ilość wyników mieszczących się

wokół średniej.

51

10,00 15,00 20,00 25,00 30,00 35,00 40,00

Obiektywno ść

0

2

4

6

8

10

Czę

stość

Mean = 26,00Std. Dev. = 6,82755N = 27

Rysunek 3.6. Histogram zmiennej obiektywnego warto ściowania informacji. Źródło: opracowanie własne.

Zmienna związana z odbiorem (percepcją) informacji – „globalność” – przyjęła

wartość średnią 26,4444, co stanowi najwyższy wynik wśród zmiennych

wyjaśniających Skali Typów Umysłu. Mediana wyniosła 27. Wartość minimalna

rozkładu to 17 a maksymalna 35, w związku z tym rozstęp wyniósł 18. Odchylenie

standardowe (4,07934) świadczy o mniejszym rozproszeniu wyników tej zmiennej.

Skośność (-0,259) oznacza niewielką lewoskośności rozkładu, zaś kurtoza (0,229)

świadczy o delikatnej orientacji leptokurtycznej.

15,00 20,00 25,00 30,00 35,00

Globalno ść

0

2

4

6

8

Częstość

Mean = 26,4444Std. Dev. = 4,07934N = 27

Rysunek 3.7. Histogram zmiennej percepcji globalnej . Źródło: opracowanie własne.

52

Druga za zmiennych związanych z odbiorem informacji – „konkretność”,

przyjęła wartość średnią najniższą spośród wszystkich zmiennych wyjaśniających

Skali Typów Umysłu, równą 22,8148. Mediana wyniosła 23. Wartość minimalna to 16

a maksymalna 31, co daje rozstęp wielkości 15. Te dane, wraz z informacją o

odchyleniu standardowym równym 4,01954, świadczą o niewielkim rozproszeniu

wyników tej zmiennej wokół średniej. Skośność (0,104) zaś sugeruje względną

symetryczności rozkładu wokół osi pionowej. Kurtoza (-0,370) oznacza delikatną

platykurtyczność rozkładu wyników.

20,00 25,00 30,00

Konkretno ść

0

1

2

3

4

5

6

Częstość

Mean = 22,8148Std. Dev. = 4,01954N = 27

Rysunek 3.8. Histogram zmiennej percepcji fragmenta rycznej (konkretno ści). Źródło: opracowanie własne.

3.2.2.2. POTRZEBA DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO

Zmienna potrzeby domknięcia poznawczego przyjęła wartość średnią

79,3704, co jest zaskakująco wysokim wynikiem jak dla grupy twórców. W badaniach

Jaworskiego (1998) nad oceną trafności skali potrzeby domknięcia poznawczego,

gdzie posłużono się metodą znanych grup, studenci ekonomii osiągnęli istotnie

wyższy średni wynik (71,93) w porównaniu do studentów-plastyków (63,42).

Przedstawiona tutaj grupa badana uzyskała zaś średni wynik istotnie wyższy także

od grupy studentów ekonomii w badaniach Jaworskiego (t(26) = 2,635; p < 0,05).

Świadczy to o specyfice tej grupy twórców, która nie może być porównywana z

artystami wykonującymi bardziej „wolne” zawody, czyli na przykład plastykami.

Mediana zmiennej potrzeby domknięcia poznawczego wyniosła 83, co oznacza, że

53

co najmniej połowa badanych osiągała wyniki poniżej tej liczby. Wartość minimalna

tego rozkładu to 52, maksymalna zaś to 106, co oznacza rozstęp wyników równy 54.

Odchylenie standardowe wyniosło 14,67113, wyniki są więc dość mocno

rozproszone. Skośność (-0,306) oznacza niewielką lewoskośność rozkładu, a więc

nadreprezentację wyników wysokich. Kurtoza zaś, mająca wartość -0,847, wskazuje

na platykurtyczność (spłaszczenie) rozkładu.

50,00 60,00 70,00 80,00 90,00 100,00 110,00

Potrzeba Domkni ęcia Poznawczego

0

2

4

6

8

10

Częstość

Mean = 79,3704Std. Dev. = 14,67113N = 27

Rysunek 3.9. Histogram zmiennej potrzeby domkni ęcia poznawczego. Źródło: opracowanie własne.

3.3. STATYSTYCZNA WERYFIKACJA HIPOTEZ

Statystyczna weryfikacja hipotez odbyła się na zmiennych

wystandaryzowanych, ze względu na różne skale pomiaru zmiennych wyjaśnianych i

wyjaśniających. Wyniki wystandaryzowane mają średnią równą 0, odchylenie

standardowe 1, zaś ich rozkład jest identyczny z rozkładem zmiennej

niewystandaryzowanej (Szczerbak, Bedyńska, 2007).

3.3.1. UJAWNIANIE SIĘ TENDENCJI W PROCESIE PROJEKTOWANIA

W celu udzielenia odpowiedzi na pytanie czy projektanci stosują określone,

różne strategie, bądź przejawiają specyficzne tendencje w procesie projektowania

zastosowano metodę eksploracyjnej analizy czynnikowej. Jest to metoda, której

celem jest wyjaśnienie jak największej ilości wariancji wyników poprzez

wyodrębnienie skorelowanych ze sobą zmiennych (skal, pytań), które tworzą

mniejszą liczbę czynników (Bedyńska, Cypryańska, 2007). Do określenia liczby

czynników użyto kryterium Kaisera, na podstawie którego ustalono, że należy

54

wyodrębnić cztery czynniki. Wyjaśniały one 82,5% wariancji, co wskazuje, że są one

dość silne. Po wykonaniu analizy z rotacją ortogonalną czynników metodą Varimax z

normalizacją Kaisera stwierdzono, że pierwszy czynnik „ładuje” kategorie klucza

kodowego „pomysły” i „doprecyzowania”. Ładunki czynnikowe tych kategorii wynoszą

0,915 oraz 0,815, są więc wysokie. Drugi i trzeci czynnik wydają się odzwierciedlać

dwa bieguny tej samej skali, gdzie „informacje subiektywne” i „założenia” znajdują się

na jednym końcu wymiaru, zaś „informacje obiektywne” i „problemy” na drugim.

Czwarty czynnik tworzy kategoria „weryfikacje – metaanalizy”.

Tabela 3.1. Macierz rotowanych składowych dla czter ech czynników.

Czynnik 1 2 3 4

Pomysły ,915

Doprecyzowania ,815

Informacje subiektywne -,873

Problemy ,756

Informacje obiektywne ,882

Założenia -,726

Weryfikacje - metaanalizy ,932

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie tych czynników utworzono wskaźniki trzech tendencji. Pierwszy

czynnik stworzył wymiar nastawienia na poszukiwanie rozwiązań (tendencji

produktowej), ze względu na to, że w jego skład wchodzi ilość generowanych przez

osobę badaną pomysłów, będących rozwiązaniami postawionego przed nią

problemu. O tendencji produktowej świadczą również pytania do badacza mające na

celu doprecyzowanie problemu, uzyskanie informacji o tym, jak powinno wyglądać

rozwiązanie zadania (kategoria „doprecyzowania”). Drugi i trzeci czynnik (preferencja

subiektywnego bądź obiektywnego doboru problemu) utworzyły jeden spolaryzowany

wymiar, gdzie jedną skrajność stanowi preferencja osoby badanej do wyboru treści

subiektywnych i abstrakcyjnych (kategorie „informacje subiektywne” i „założenia”),

zaś drugą preferencja treści obiektywnych i konkretnych (kategorie „informacje

obiektywne” i „problemy”). Ostatnia tendencja związana jest z jednorodnym

wymiarem metaanalizy procesu projektowania (tendencja procesowa), który jest

rodzajem weryfikacji. Świadczą o niej wypowiedzi osoby badanej dotyczące procesu

jej myślenia i działania.

Charakterystyka wyróżnionych czynników daje szerokie możliwości

psychologicznej interpretacji. Przede wszystkim wydaje się, że trzy wyróżnione

55

tendencje wiążą się z trzema charakterystycznymi etapami procesu twórczego –

sformułowania problemu, generowania pomysłów i oceny pomysłów. Kategorie

wchodzące w ich skład należą bowiem do odmiennych faz czy elementów działania

osoby badanej. To zdaje się potwierdzać hipotezę o zależności stylów przetwarzania

informacji od fazy procesu twórczego (Nosal, 1992; Matczak 1996).

3.3.2. WSPÓŁZALEŻNOŚĆ WYSTĘPUJĄCYCH W PROJEKTOWANIU TENDENCJI

Analiza współzależności tendencji ujawniających się w projektowaniu

pozwoliła na głębsze zrozumienie ich znaczenia. Szczegółowe wyniki tych analiz

przedstawione zostały w tabeli poniżej. Spójna z wynikami analizy czynnikowej

okazała się silna korelacja ujemna między preferencją kryterium subiektywnego i

obiektywnego doboru problemu. Preferencja kryterium subiektywnego wykazała

również ujemne powiązanie z ilością wytwarzanych przez osobę badaną pomysłów,

które są elementem tendencji produktowej. Tendencja procesowa nie była związana

z innymi czynnikami.

Tabela 3.2. Współzale żność tendencji projektowych.

TENDENCJA TENDENCJE POWIĄZANE CHARAKTER ZWIĄZKU SIŁA ZWIĄZKU*

Produktowa Kryterium subiektywne Umiarkowany ujemny (pomysły) r = -0,405; p < 0,05

16,4%

Procesowa Brak

Produktowa Umiarkowany ujemny

(pomysły)

r = -0,405; p < 0,05 16,4%

Kryterium subiektywne

Kryterium obiektywne Silny ujemny r = -0,503; p < 0,01

25,3%

Kryterium obiektywne Kryterium subiektywne Silny ujemny r = -0,503; p < 0,01 25,3%

* Siła związku wyrażona wg wzoru rAB (100%) = (rAB)2100% (za: Brzeziński, 2003). Źródło: opracowanie własne.

Powyższe wyniki wskazują na względną niezależność trzech czynników –

spolaryzowanego wymiaru kryterium doboru problemu, tendencji produktowej i

procesowej. Jest to spójne z interpretacją przynależności każdej z tych tendencji do

różnych faz procesu twórczego. Fazy te są od siebie niezależne i mogą być w

różnym stopniu podatne na wpływ indywidualnych preferencji poznawczych.

56

3.3.3. ZWIĄZEK TENDENCJI Z TYPEM UMYSŁU

Zakładając interpretację fazową wyróżnionych czynników można uznać, że

występują wyróżnione w tabeli poniżej związki tych tendencji ze zmiennymi Skali

Typu Umysłu.

Tabela 3.3. Współzale żność tendencji projektowych z typem umysłu.

TENDENCJA ZMIENNE POWIĄZANE CHARAKTER ZWIĄZKU SIŁA ZWIĄZKU*

Produktowa Dyspreferencja globalności Umiarkowany ujemny (pomysły) r = -0,378; p = 0,052

14,2%

Globalność Umiarkowany dodatni r = 0,438; p < 0,05 19,1%

Dyspreferencja subiektywności

Umiarkowany dodatni r = 0,387; p < 0,05

14,9%

Dyspreferencja obiektywności Umiarkowany ujemny r = -0,384; p < 0,05

14,7%

Procesowa

Typ globalny - obiektywny Umiarkowany dodatni r = 0,406; p < 0,05

16,4%

Typ globalny - obiektywny Umiarkowany ujemny r = -0,386; p <0,05 14,8%

Typ globalny - subiektywny Silny dodatni (inf. subiektywne) r = 0,508; p < 0,01

25,8%

Dyspreferencja typu globalnego - obiektywnego

Umiarkowany dodatni (inf. subiektywne) r = 0,358; p = 0,06

12,8%

Subiektywność Umiarkowany dodatni (inf. subiektywne) r = 0,411; p < 0,05

16,8%

Kryterium subiektywne

Obiektywność Umiarkowany ujemny (inf. subiektywne) r = -0,392; p < 0,05

15,3%

Kryterium obiektywne Typ globalny - subiektywny Umiarkowany ujemny r = -0,427; p < 0,05

18,2%

* Siła związku wyrażona wg wzoru rAB (100%) = (rAB)2100% (za: Brzeziński, 2003). Źródło: opracowanie własne.

W procesie sformułowania przestrzeni problemu ujawniły się dwie

tendencje, powiązane z preferencjami poznawczymi osób badanych. Okazuje się, że

osoby, które w procesie definiowania problemu opierały się na treściach

obiektywnych i konkretnych (kryterium obiektywne), istotnie rzadziej niż inne

określały swój typ umysłu jako globalny - subiektywny. Jednocześnie osoby, które

preferowały informacje subiektywne i abstrakcyjne (kryterium subiektywne) rzadziej

określały swój typ umysłu jako globalny - obiektywny, częściej zaś jako globalny –

57

subiektywny (dla kategorii „informacje subiektywne”, która stanowi składową

czynnika kryterium subiektywnego doboru problemu). Dodatkowo kryterium

subiektywne wykazało umiarkowany dodatni związek ze skalą subiektywności, zaś

ujemny – ze skalą obiektywności. Wydaje się więc, że skala uczucia - myślenie jest

tutaj różnicująca. Ten wniosek dodatkowo potwierdza spójność dyspreferencji, tj.

typów „pozostających w cieniu” (Nosal, 1992). Im wyższa bowiem preferencja

kryterium subiektywnego, tym wyższa również dyspreferencja typu globalnego –

obiektywnego. Na podstawie tych danych można wyciągnąć wniosek, że w

przestrzeni problemu osoby badane zauważają różne potrzeby w zależności od

preferencji poznawczych. Dla osób o typie umysłu obiektywnym, nastawionym na

myślenie i ekstrawertywnym (Nosal, 1992), problem projektowania powinien odnosić

się do konkretnych, dostrzegalnych potrzeb a jego przestrzeń zbudowana jest z

faktów obiektywnych. Osoba o typie subiektywnym, nastawionym na uczucia,

dostrzega problem w swoim własnym komforcie bądź dyskomforcie, zaś jego

przestrzeń buduje poprzez stawianie założeń, co do tego jak powinien wyglądać

idealny przedmiot. Decydująca rola przypada tu więc użyteczności danych faktów dla

podmiotu i ich zdolności do wywoływania subiektywnych przeżyć (Nosal, 1992).

W fazie generowania pomysłów ujawnia się tendencja produktowa.

Tworzącą ją kategoria „pomysły” okazuje się być ujemnie powiązana z

dyspreferencją globalności. Im więcej pomysłów, tym mniejsza niechęć do

przetwarzania globalnego. Charakterystyczna dla globalnego odbierania informacji

jest całościowość i abstrakcyjność (Nosal, 1992). Duża ilość pomysłów świadczyć

więc może o szerszym spektrum możliwości poznawczych dostępnych danemu

twórcy.

W procesie oceny wygenerowanych pomysłów wyróżniającą okazała się

tendencja do metaanalizowania. Jest to specyficzna forma komentarza do

dziejącego się procesu, pewien sposób korygowania poprawności nie tyle rozwiązań,

co formy dochodzenia do tych rozwiązań. Związek z preferencjami globalnymi i

obiektywnymi wydaje się adekwatny, gdyż osoba o tendencji procesowej potrafi „z

lotu ptaka” spojrzeć na własne myślenie, ale również systematycznie je analizuje.

Globalność, czyli intuicyjność i holistyczność odbierania informacji, wykazuje

dodatnie związki z tą umiejętnością. Również w przypadku tej tendencji

dyspreferencje okazują się być lustrzanym odbiciem dominujących typów. Im wyższa

58

u danej osoby tendencja procesowa, tym niższa dyspreferencja obiektywności, zaś

wyższa dyspreferencja subiektywności.

3.3.4. ZWIĄZEK TENDENCJI Z POTRZEBĄ DOMKNIĘCIA POZNAWCZEGO

Dodatkowych informacji na temat charakterystyki wyróżnionych tendencji

dostarczają ich związki ze skalami potrzeby domknięcia poznawczego. Takie

powiązania wykazały zmienne odzwierciedlające fazę doboru problemu – kryterium

subiektywne oraz obiektywne.

Tabela 3.4. Współzale żność tendencji projektowych z potrzeb ą domkni ęcia poznawczego.

TENDENCJA ZMIENNE POWIĄZANE CHARAKTER ZWIĄZKU SIŁA ZWIĄZKU*

Produktowa Brak

Procesowa Brak

Potrzeba domknięcia poznawczego

Umiarkowany ujemny (założenia) r = -0,385; p < 0,05

14,8%

Kryterium subiektywne

Strukturyzacja Umiarkowany ujemny (założenia) r = -0,367 p = 0,06

13,4%

Kryterium obiektywne Zapotrzebowanie na stymulację

Umiarkowany dodatni r = 0,363; p = 0,063 13,1%

* Siła związku wyrażona wg wzoru rAB (100%) = (rAB)2100% (za: Brzeziński, 2003). Źródło: opracowanie własne.

Niska potrzeba domknięcia poznawczego, przejawiająca się skłonnością do

opierania sądów na informacjach, które są w danym momencie najbardziej

przystępne pamięciowo (Jaworski, 1998), świadczy o tym, że osoby o preferencji

kryterium subiektywnego są skłonne do poszerzania przestrzeni problemu np.

poprzez stawianie różnorodnych założeń. Oprócz tego założenia, stanowiące

kategorię wchodzącą w skład preferencji kryterium subiektywnego, wykazują ujemny

związek z podskalą potrzeby domknięcia poznawczego – strukturyzacją. Tendencja

do stawiania abstrakcyjnych założeń wiąże się więc z niską preferencją sytuacji

ustrukturowanych (Jaworski, 1998). Z kolei kryterium obiektywne wykazuje dodatnią

korelację ze skalą zapotrzebowania na stymulację. Oznacza to więc, że osoby

preferujące fakty i opierające swoją pracę na zewnętrznie istotnych problemach, wolą

sytuacje nowe i dostarczające im stymulacji poznawczej (Jaworski, 1998).

59

3.3.5. PODSUMOWANIE

Otrzymane wyniki są zgodne z postawionymi hipotezami. Ich zestawienie

znajduje się w tabeli poniżej.

Tabela 3.5. Podsumowanie weryfikacji hipotez.

HIPOTEZA DECYZJA UWAGI

Istnieje ograniczona liczba obserwowalnych tendencji stosowanych przez twórców w procesie projektowania.

Hipoteza przyjęta

W procesie projektowania ujawniły się cztery tendencje, z których dwie tworzą jeden spolaryzowany wymiar, a kolejne dwie mają charakter zerojedynkowy.

Tendencje ujawniające się w zachowaniach twórców w procesie projektowania są od siebie zależne.

Hipoteza częściowo przyjęta

Współzależność wykazały dwie tendencje – kryterium obiektywne i subiektywne doboru problemu. Tendencja produktowa okazała się ponadto ujemnie skorelowana z dominacją kryterium subiektywnego doboru problemu.

Tendencje ujawniające się w zachowaniach twórców w procesie projektowania są związane z typem umysłu.

Hipoteza przyjęta

Wszystkie ujawnione tendencje wykazały związki ze skalami reprezentującymi typy umysłu.

Tendencje ujawniające się w zachowaniach twórców w procesie projektowania są związane z potrzebą domknięcia poznawczego.

Hipoteza częściowo przyjęta

Powiązania ze skalami potrzeby domknięcia poznawczego wykazały dwie tendencje – preferencja kryterium obiektywnego i subiektywnego.

Źródło: opracowanie własne.

3.4. WYNIKI ANALIZY SKUPIE Ń

Analiza skupień jest procedurą statystyczną opracowaną przez McQuenna

(1967, za: Nosal, 1992) i stosowaną w celu podzielenia n-obiektów na k-skupień

zgodnie z przyjętą typologią. Każda z wyróżnionych tendencji została potraktowana

jako wymiar od braku danej preferencji (wyniki niskie) do jej dominacji (wyniki

wysokie). Informacja o wyróżnionych skupieniach znajdują się w załączniku nr 5 do

tej pracy. Po podziale na skupienia osoby przypisane do poszczególnych grup były

porównywane pod kątem różnic w zakresie zmiennych wyjaśniających. W ten sposób

możliwa była analiza związku ujawnionych wcześniej korelacji w każdym ze skupień.

3.4.1. SKUPIENIA WG KRYTERIUM PROBLEMU

Pomimo stwierdzonej polaryzacji wymiaru kryterium subiektywnego –

obiektywnego dla jasności analizy charakterystyki te potraktowano jako oddzielne

dymensje.

3.4.1.1. KRYTERIUM SUBIEKTYWNE

Na poniższym wykresie przedstawiono rozkład wyników zmiennych

wyjaśniających w zależności od wyróżnionych skupień wg preferencji kryterium

subiektywnego.

60

brak preferencji preferencja

Skupienia wg kryterium subiektywnego

-0,40000

-0,20000

0,00000

0,20000

0,40000

Śre

dn

ia

Konkretność

Globalność

Subiektywność

Obiektywność

Potrzeba domknięcia poznawczego

Rysunek 3.10. Zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg preferencji kryterium subiektywnego. Źródło: opracowanie własne.

Przynależność do skupień wyróżnionych wg kryterium subiektywnego okazała

się różnicująca w zakresie zmiennych typu umysłu „pozostającego w cieniu”, czyli

dyspreferencji. Osoby przypisane do grupy, w której ujawniła się preferencja

kryterium subiektywnego, wykazywały większą dyspreferencję globalności i

obiektywności, jednocześnie wykazując niższą dyspreferencję konkretności w

porównaniu do grupy osób, u których nie stwierdzono występowania preferencji tego

kryterium.

Tabela 3.6. Istotne zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg kryterium subiektywnego.

ZMIENNA CHARAKTER ZWIĄZKU WIELKOŚĆ EFEKTU*

Dyspreferencja konkretności Ujemny t(25) = 2,116; p < 0,05 0,76

Dyspreferencja globalności Dodatni t(25) = -2,46; p < 0,05 0,80

Dyspreferencja obiektywności Dodatni t(25) = -1,887; p = 0,071 0,69

* Wielkość efektu wyrażona statystyką d Cohena (za: Cypryańska i Bedyńska, 2007). Źródło: opracowanie własne.

61

Wyniki te są spójne ze stwierdzonymi korelacjami w zakresie skali

obiektywności – preferencja kryterium subiektywnego koreluje z nią ujemnie. Fakt, że

wymiar globalność – konkretność nie wykazuje konsekwentnych związków z

kryterium subiektywnym, zarówno w korelacjach jak i w zróżnicowaniu

poszczególnych skupień, może świadczyć o braku jednoznacznego powiązania tego

wymiaru z kryterium doboru problemu. Znaczenie procesu odbioru informacji dla

ujawnionych tendencji fazy definiowania problemu wymaga więc dalszej eksploracji i

potwierdzania.

3.4.1.2. KRYTERIUM OBIEKTYWNE

brak preferencji preferencja

Skupienia wg kryterium obiektywnego

-0,40000

-0,20000

0,00000

0,20000

0,40000

Śre

dn

ia

Konkretność

Globalność

Subiektywność

Obiektywność

Potrzeba domknięcia poznawczego

Rysunek 3.11. Zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg preferencji kryterium obiektywnego. Źródło: opracowanie własne.

Przedstawiony powyżej wykres ujawnia niewielkie różnice w poszczególnych

grupach skupień w zakresie zmiennych wyjaśniających. Zmienność ta okazała się

nieistotna statystycznie. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że w obszarze tej

preferencji, podobnie jak we wszystkich innych wyróżnionych tendencjach, wartości

zmiennych wyjaśniających przyjmują rozkład odwrotny dla dwóch różnych grup.

62

3.4.2. SKUPIENIA WG TENDENCJI PRODUKTOWEJ

słaba silna

Skupienia wg tendencji produktowej

-0,40000

-0,20000

0,00000

0,20000

0,40000

Śre

dn

ia

Konkretność

Globalność

Subiektywność

Obiektywność

Potrzeba domknięcia poznawczego

Rysunek 3.12. Zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg tendencji produktowej. Źródło: opracowanie własne.

Skupienia wg tendencji produktowej okazały się nie różnicować wyników w

skalach zmiennych wyjaśniających. Nie wiąże się więc ona ze specyficznymi

preferencjami poznawczymi. Analiza korelacji tej zmiennej ujawniła ujemny związek z

dyspreferencją globalności, co oznacza, że im wyższa tendencja produktowa tym

osoby badane w mniejszym stopniu deklarują niechęć globalnego odbioru informacji.

Rozkład wyników wg skupień zdaje się to potwierdzać, gdyż osoby w grupie o silnej

tendencji produktowej mają niewiele wyższy (różnica statystycznie nieistotna) poziom

globalności. Zastanawiający jest rozkład typów wartościowania informacji – grupa o

silnej tendencji produktowej otrzymuje wysokie wyniki na skali subiektywności, zaś

niskie w zakresie obiektywność, choć ta różnica nie jest istotna statystycznie.

Jednocześnie korelacja preferencji kryterium subiektywnego i ilości pomysłów,

stanowiących element tendencji produktowej, okazała się dokładnie odwrotna, bo

ujemna. Należy więc zwrócić uwagę na fakt, że kryterium subiektywne nie jest tym

samym co subiektywność typu umysłu, mimo że są to tendencje powiązane.

63

3.4.3. SKUPIENIA WG TENDENCJI PROCESOWEJ

W zakresie tendencji procesowej poniższy wykres ujawnia wyraźne różnice w

rozkładzie zmiennych wyjaśniających w poszczególnych, wyróżnionych dzięki

analizie skupień, grupach.

słaba silna

Skupienia wg tendencji procesowej

-0,40000

-0,20000

0,00000

0,20000

0,40000Ś

red

nia

Konkretność

Globalność

Subiektywność

Obiektywność

Potrzeba domknięcia poznawczego

Rysunek 3.13. Zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg tendencji procesowej. Źródło: opracowanie własne.

Stwierdzone różnice w rozkładach zmiennych wskazują, że przynależność do

skupień w zakresie tendencji procesowej wiąże się z istotnym zróżnicowaniem

preferencji poznawczych. Osoby o silnej tendencji procesowej uzyskują wyższe

wyniki w skalach globalności i obiektywności od tych znajdujących się w grupie o

słabej preferencji metaanalizowania. Jest to spójne z wynikami korelacji, gdzie typ

globalny – obiektywny oraz skala globalności koreluje dodatnio z tendencją

procesową. Jednocześnie korelacje ujawniły, że osoby o silnej preferencji

procesowej wykazują większą niechęć w zakresie subiektywności oraz małą

dyspreferencję obiektywności. Taki sam rozkład wyłonił się także podczas analizy

wyników osób należących do wyróżnionych wg skupień grup, co świadczy o dużej

spójności związków tej tendencji ze zmiennymi wyjaśniającymi.

64

Tabela 3.7. Istotne zró żnicowanie zmiennych wyja śniaj ących w grupach skupie ń wg tendencji procesowej.

ZMIENNA CHARAKTER ZWIĄZKU WIELKOŚĆ EFEKTU*

Globalność Dodatni t(25) = -2,085; p < 0,05 0,75

Obiektywność Dodatni t(25) = -2,114; p < 0,05 0,76

Dyspreferencja obiektywności Ujemny t(25) = 1,920; p = 0,066 0,70

Dyspreferencja subiektywności

Dodatni t(25) = -1,945; p = 0,063 0,71

* Wielkość efektu wyrażona statystyką d Cohena (za: Cypryańska i Bedyńska, 2007). Źródło: opracowanie własne.

3.5. WNIOSKI Z BADAŃ

Wyniki badań własnych wskazują na istnienie trzech tendencji, których

znaczenie ujawnia się również w innych badaniach nad stylami w twórczości. Każda

z tych tendencji wykazuje umiarkowane lub silne związki ze zmiennymi

wyjaśniającymi.

Najsilniej powiązany z preferencjami poznawczymi jest wymiar kryterium

subiektywnego – obiektywnego doboru problemu. Dotyczy on pierwszej fazy

procesu rozwiązywania problemów, w której istnieje najmniej narzuconych twórcy

ograniczeń, i która jest kluczowa dla twórczego rozwiązania. Problem w designie

dotyczy najróżniejszych aspektów – może wynikać z potrzeb konsumenta, wymagań

technicznych, konkurencji na rynku itd. (Goel, Singh, 1998). Okazuje się, że to jaka

potrzeba zostanie dostrzeżona, zależy od dominującego stylu wartościowania

informacji. Jest to spójne np. z koncepcją Kruger i Crossa (2006), którzy wyróżnili

osoby opierające sformułowanie problemu na informacjach zewnętrznych, bądź

osobistej wiedzy projektanta. Jednocześnie zróżnicowane związki zmiennych

procesu odbioru informacji – globalności i analityczności – z tendencjami fazy doboru

problemu mają swoje potwierdzenie w niespójnych opiniach na temat procesu

analizowania danych przez projektantów. Niektóre badania stwierdzają

systematyczne i dokładne analizowanie przez ekspertów przestrzeni problemu (np.

Kokotovich, 2008), co wskazywałoby na większą ich konkretność. Inni badacze

postulują intuicyjny dobór problemu (Cross, 2004). Ta charakterystyka wymaga więc

dalszych badań i bardziej złożonych hipotez.

Tendencja produktowa nie wykazała bardziej systematycznych związków

z preferencjami poznawczymi, ujawniając jedynie umiarkowane korelacje z

subiektywnym kryterium doboru problemu oraz dyspreferencją globalności. Dla

65

dalszych badań można jednak postulować jej związek ze specyficzną dla twórczości

„skrystalizowanej” motywacją zadaniową, czyli chęcią wykonania zadania wynikającą

z samego tylko faktu postawienia osoby przed sytuacją zadaniową (Tokarz, 1985).

Świadczyć o tym może kategoria składowa tendencji produktowej, którą jest

doprecyzowanie, czyli pytania o to, jak powinno wyglądać rozwiązanie, aby

zaspokoić oczekiwania badacza. W sytuacji projektowania, rozwiązywania problemu

otwartego, nie ma bowiem jednego słusznego rozwiązania, a to właśnie spełnione

oczekiwania klienta (w tym przypadku badacza) wyznaczają, czy zadanie zostało

wykonane poprawnie. Warta sprawdzenia byłaby analiza związków treści

wytwarzanych pomysłów z preferencjami poznawczymi.

Bardzo ciekawą, spójnie i jednolicie związaną ze zmiennymi wyjaśniającymi,

okazała się być tendencja procesowa. Odnosi się ona do fazy weryfikacji i wydaje

się niezależna od innych tendencji. Możliwe, że ta umiejętność wiąże się np. z tak

ważnym w twórczości myśleniem krytycznym (Nęcka, 1997). Zdolność do

monitorowania własnego procesu myślenia okazała się dobrym wyznacznikiem

kompetencji twórczych. Oznacza ona bowiem zdolność do monitorowania toku

myślenia, definiowania standardów samoregulacji, czyli kryterium porażki i sukcesu,

oraz podejmowania decyzji o zmianie celów i strategii poznawczych (Słabosz, 2003).

Systematyczne związki metaanalizowania z globalnością i obiektywnością umysłu

dają ciekawy wgląd w naturę tych procesów.

ZAKOŃCZENIE

Cel tej pracy wiązał się z odpowiedzią na pytanie czy preferencje poznawcze

znajdują swoje odzwierciedlenie w wyborze specyficznych zachowań przez różnych

twórców. Bardzo spójne okazały się rezultaty badań własnych z koncepcją fazowości

procesu rozwiązywania problemów oraz hipotezą o odmiennym wpływie preferencji

poznawczych na różne stadia procesu twórczego (Nosal, 1992; Matczak, 1996).

Uzyskane wyniki, w zakresie wyróżnionych tendencji, wydają się być również zgodne

z koncepcjami stylów w twórczości, opisanymi przez innych badaczy, takimi jak

innowacja – adaptacja (Kirton, 1976) oraz zorientowanie na problem lub rozwiązanie

(Cross, 2006). Jednakże związki te wymagałyby szczegółowego potwierdzenia.

66

Przedstawione wyniki pochodzą z badań o celach eksploracyjnych, z

założenia więc stawiają więcej pytań niż dostarczają odpowiedzi. Ponadto

generalizację wyników ogranicza kilka założeń i skrótów przyjętych w tej pracy.

Wiążą się one przede wszystkim z ograniczeniami metody. Analiza treści

wykorzystująca instrukcję głośnego myślenia, przy wszystkich dostępnych dzięki niej

korzyściach związanych z dokładną jakościową analizą zjawisk, charakteryzuje się

kilkoma ograniczeniami. Cross (1996) wskazuje na następujące wady analizy

protokołu głośnego myślenia:

� Kodowane jednostki mogą wynikać nie z zakładanego procesu

myślenia, a z samej instrukcji dotyczącej konieczności werbalizacji.

Mogą więc zostać zakodowane stwierdzenia lub przemyślenia, które

bez instrukcji „mów co myślisz” nie pojawiłyby się w umyśle osoby

badanej.

� Werbalizacje nie są kompletnym i idealnym odzwierciedleniem procesu

myślenia, co więcej niemożliwe jest sprawdzenie poziomu tej

dokładności.

� Osoba badana może nieświadomie skupiać się na myślach, które są

równoległe i poboczne w stosunku to rzeczywistego procesu

rozwiązywania problemów.

Oprócz ograniczeń metody, generalizację wyników zawęża również

niemożliwość uwzględnienia całokształtu zjawiska twórczego rozwiązywania

problemów w jednym badaniu. Na uwagę zasługuje kilka aspektów tego procesu,

którym nie poświęcono być może należnej uwagi w tej pracy:

� Z punktu widzenia elementów strukturalnych procesu twórczego

skoncentrowano się głównie na procesach poznawczych, a więc na

przetwarzaniu informacji. Jest to pewne uproszczenie i należy być

świadomym elementów emocjonalnych czy motywacyjnych, które mogą

w sposób istotny wpływać na tenże proces. Ich wpływ udowodniony

został bowiem w tak kluczowych dla rozwiązywania problemów

procesach percepcji (jak poprzedzanie afektywne) czy pamięci (jak

właściwości pamięci autobiograficznej) (np. Nęcka i in, 2006;

Maruszewski, 2005). Dalszych badań wymagają więc związki

67

wyróżnionych tendencji z innymi preferencjami poznawczymi, jak

również motywacyjnymi czy emocjonalnymi.

� Dużym ograniczeniem przedstawionych badań jest nieuwzględnienie

znaczenia reprezentacji obrazowych. Są one bowiem nieodłącznym

elementem procesu twórczego, który świadczy o jego złożoności (np.

Cross, 1999). Ponadto ze względu na fakt, że analizowany w tych

badaniach wymiar typu umysłu globalności – konkretności może być

definiowany przez preferencję kodów werbalnych bądź obrazowych

(Nosal, 1992), niemożliwość porównania osób badanych pod kątem

tych preferencji mogła przyczynić się do niekompletności uzyskanych

wyników.

� Kontekstowa zależność też wydaje się być elementem mogącym w

sposób istotny wpływać na stosowanie rożnych strategii. Zadanie,

przed jakim stanęły osoby badane, było w założeniu reprezentatywnym

dla problemów pracy projektanta, jednakże nie można uznać, że

jedynym. W innych sytuacjach, być może bardziej dookreślonych bądź

odwrotnie, dającym jeszcze większą swobodę, preferencje poznawcze

twórców mogą realizować się w inny sposób.

� Znaczenie zakłócające rozkład wyników może mieć fakt nierównego

płciowego doboru grupy, jak również specyficzny rodzaj pracy

badanych osób. Dla przejrzystości porównań wewnątrzgrupowych i

wyeliminowania różnic związanych z domeną, w grupie badanej

znaleźli się jedynie architekci, projektanci wnętrz i designerzy. W

kontekście zastosowanego narzędzia, Skali Typów Umysłu, należy być

świadomym ograniczeń powodowanych badaniem tak specyficznej

grupy. Nosal (1992) analizując działanie STU stwierdził bowiem, że

kobiety częściej preferują typ globalny – subiektywny; zaś w grupie

studentów architektury wykazał przewagę intuicyjnego myślenia.

W związku powyższymi brakami kolejne badania służące dokładniejszemu

opisaniu znaczenia wyróżnionych tendencji w projektowaniu, musiałyby więc mieć

charakter replikacji systematycznie modyfikowanej. Ograniczenia metody głośnego

myślenia nie są całkowicie możliwe do wyeliminowania, jednak warto je

minimalizować na dwa sposoby. Po pierwsze pozostawiając osobę badaną samą w

68

trakcie pracy (jej zachowanie rejestruje wtedy kamera). Takie warunki sprawiają, że

twórca może zapominać o instrukcji głośnego myślenia, jednak minimalizuje to

element kontroli wypowiedzi występujący, gdy badacz jest bezpośrednim odbiorcą

komunikatu. Drugim sposobem sprawdzenia trafności analizy protokołu jest

triangulacja, czyli stosowanie także innych metod badania (testów twórczego

myślenia, kwestionariuszowych deklaracji, testów osobowości twórczej). Ciekawych

informacji mogłoby dostarczyć porównanie wypowiedzi osoby badanej odnośnie

procesu swojej pracy przed i po wykonaniu zadania. W trakcie rozwiązywania

problemu twórca może określać bliskość rozwiązania metodą „ciepło – zimno”, co

również daje pewien wgląd w proces jego myślenia (por. Nęcka, 2001).

Zastosowanie dodatkowych metod poszerzyłoby zakres badanych zmiennych o

elementy reprezentacji obrazowych (systematyczna analiza szkiców osoby badanej

zarówno ilościowa jak i jakościowa) oraz wskaźniki procesów emocjonalno-

motywacyjnych (analiza zachowań niewerbalnych, mimiki, analiza treści wypowiedzi

pod kątem emocjonalno-motywacyjnym). W kolejnych badaniach warto byłoby

również porównać grupy twórców zawodowych z amatorami i osobami nie

zajmującymi się twórczością. Ważne z punktu widzenia kontrolowania zmiennych

zakłócających byłoby wyrównanie grup pod względem płciowym oraz sprawdzenie

wpływu domeny, w której pracuje twórca, na przejawiane przez niego tendencje w

pracy twórczej. Zróżnicowanie instrukcji dla osoby badanej, po wcześniejszym

sprawdzeniu z jakimi problemami spotykają się projektanci na co dzień, pozwoliłoby

na zweryfikowanie hipotezy o kontekstowej zależności ujawnianych tendencji.

Pomimo stwierdzonych ograniczeń wnioski płynące z przedstawionych tu

badań wydają się mieć istotne znaczenie dla praktyki. Wiedzę na temat realizacji

preferencji poznawczych w twórczości wykorzystać można przynajmniej w dwóch

obszarach – diagnozy poziomu zdolności twórczej oraz jej rozwijania i kształcenia.

Biorąc pod uwagę fakt, że to wybór ważnych dla społeczeństwa celów stanowi o

kwalifikacji twórczości jako dojrzałej lub wybitnej (Nęcka, 2001, 2005), najbardziej

istotnym z punktu widzenia praktyki wydaje się wniosek o zależności kryteriów

zawężania problemu (wewnętrznych lub zewnętrznych) od preferencji poznawczych

(subiektywnych bądź obiektywnych). Warte sprawdzenia będzie, na ile tendencje w

projektowaniu wpływają na jakość doboru problemów i generowanych rozwiązań.

Podobnie rzecz ma się z tendencją do metaanalizowania – w dotychczasowych

69

badaniach wykazano bowiem, że ta umiejętność systematycznej analizy własnego

procesu myślenia wiąże się z wyższym poziomem zdolności twórczej, jak również

wyższą jakością prezentowanych rozwiązań (Słabosz, 2003). Ujawnienie związku

preferencji poznawczych z tendencjami w projektowaniu pozwala więc na adekwatną

diagnozę potencjału twórczego projektantów i nie tylko. Świadomość własnych

preferencji oraz ich wpływu na zachowania w procesie twórczego rozwiązywania

problemów daje możliwość kierunkowego kształcenia i rozwijania swoich zdolności.

Znajomość związku różnic indywidualnych z procesem uczenia się i pracy

projektanta przysparza wiele korzyści, co zostało już dostrzeżone przez autorów

zajmujących się tym zagadnieniem. Stwierdzono, że wiedza ta pozwala na:

� optymalizację procesu designu poprzez ukierunkowane

kompensowanie stylów „pozostających w cieniu” (Eisentraut, 1999);

� dostosowanie programu nauczania i systemu oceny do potrzeb osób o

zróżnicowanych preferencjach poznawczych (Kvan i Yunyan, 2005,

Demibras, 2003);

� uniknięcie dyskryminacji i niedostrzegania talentów u osób o innych, niż

się potocznie zakłada, stylach w byciu twórczym (Roberts, 2006).

Podsumowując - wiedzę o sposobie realizacji preferencji poznawczych w

twórczym rozwiązywaniu problemów można szeroko wykorzystywać. Wysoka

wartość poznawcza informacji na temat indywidualnych charakterystyk procesu

projektowania pozwala na głębsze jego zrozumienie i skuteczniejsze zastosowanie.

70

LITERATURA

Atman, C. J., Cardella, M. E., Turns, J., Adams, R. (2005). Comparing freshman and senior engineering design process: an in-depth follow-up study. Design Studies, 26, 325-357.

Baer, J. (1998). The Case for Domain Specificity of Creativity. Creativity Research Journal, 11, 173-177.

Bedyńska, S., Cypryańska, M. (2007). Zaawansowane sposoby tworzenia wskaźników: zastosowanie analizy czynnikowej oraz analizy rzetelności pozycji. W: S. Bedyńska, A. Brzezicka (red.), Statystyczny drogowskaz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.

Berlyne, D. E. (1969). Struktura i kierunek myślenia (tłum. J. Radzicki). Warszawa: PWN.

Bilda, Z., Gero, J. S., Purcell, T. (2006) To sketch or not to sketch? That is the question. Design Studies, 27, 587-613.

Brophy, D. R., (2000-2001). Comparing the attributes, activities, and performance of divergent, convergent, and combination thinkers. Creativity Research Journal, 13, 439-455.

Brzeziński, J. (2003). Podstawowe modele badawcze: eksperymentalny i korelacyjny. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. (t. 1, s. 335-387). Gdańsk: GWP.

Brzeziński, J. (2004). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: PWN.

Chan, C. (2000). Can style be measured? Design Studies, 21, 277-291.

Chan, C. (2001). An examination of the forces that generate a style. Design Studies, 22, 319-346.

Christiaans, H. (2002). Creativity as a design criterion. Creativity Research Journal, 14 (1), 41-54.

Chruszczewski, M. H. (2005). Uzdolnienia podmiotowym wyznacznikiem aktywności twórczej. W: K. J. Szmidt, K. T. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu (s. 69-81). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Chybicka, A. (2004). Otwarty umysł tworzy. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Coyne, R. (2005). Wicked problems revisited. Design Studies, 26, 5-17.

Cronbach, L. J. (2004). Dwa nurty psychologii naukowej. (tłum. A. Tarłowski). W: J. Brzeziński (red.), Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów. (s. 21-43). Warszawa: PWN.

Cross, N. (1997). Descriptive models of creative design: application to an example. Design Studies, 18, 427-455.

Cross, N. (1999). Natural intelligence in design. Design Studies, 20, 25-39.

Cross, N. (2004). Expertise in design: an overview. Design Studies, 25, 427–441.

Cross, N., Christiaans, H., Dorst, K. (red.). (1996). Analysing design activity. Chichester: John Wiley & Sons.

Csikszentmihalai, M. (2005). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia. Taszów: Biblioteka Moderatora.

71

Cypryańska, M., Bedyńska, S. (2007). Porównanie dwóch grup: testy t-Studenta i ich nieparametryczne odpowiedniki. W: S. Bedyńska, A. Brzezicka (red.), Statystyczny drogowskaz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.

Dahl, D. W., Chattopadhyay, A., Gorn, G. J., (2001) The importance of visualization in concept design. Design Studies, 22, 5–26.

Demibras, O. O., Demirkan, H. (2003). Focus on architectural design process through learning styles. Design Studies, 24, 437-456.

Dorst, K. (1996). The design problem and its structure. W: N. Cross, H. Christiaans, K. Dorst, (red.), Analysing design activity. Chichester: John Wiley & Sons.

Dorst, K., Cross, N., (2001). Creativity in the design process: co-evolution of problem-solution. Design Studies, 22, 425-437.

Eisentraut, R. (1999). Styles of problem solving and their influence on the design process. Design Studies, 20, 431-437.

Eisentraut, R., Günter, J. (1997). Individual styles of problem solving and their relation to representations in the design process. Design Studies, 18, 369-383.

Flavell, J. H. (1979). Metacognition and cognitive monitoring: a new area of cognitive-developmental inquiry. American Psychologist, 34, 906-911.

Fricke, G. (1999). Successful approaches in dealing with differently precise design problems. Design Studies, 20, 417-429.

Galle, P. (1999). Design as intentional action: a conceptual analysis. Design Studies, 20, 57-81.

Glück, J., Ernst, R., Unger, F. (2002). How creatives define creativity: definitions reflect different types of creativity. Creativity Research Journal, 14 (1), 55-67.

Goel, P. S., Singh, N. (1998). Creativity and innovation in durable product development. 23rd International Conference on Computers and Industrial Engineering, 35, 5-8.

Goldschmidt, G. (1997). Capturing indeterminism: representation in the design problem space. Design Studies, 18, 441-445.

Howard, T. J., Culley, S. J., Dekoninck, E. (2008). Describing the creative design process by integration of engineering design and cognitive psychology literature. Design Studies, 29, 160-180.

Jaworski, M. (1998). Polska adaptacja Skali Potrzeby Domknięcia Poznawczego. Przegląd Psychologiczny, t. 41, nr. 1/2, 151-163.

Joy, S. (2004). Innovation Motivation: the need to be different. Creativity Research Journal, 16, 313-330.

Karwowski, M. (2006). Intuicja a twórczość, typy inteligencji i osiągnięcia szkolne. Przegląd Psychologiczny, 49, 85-107.

Kavakli, M., Gero, J. S., (2002). The structure of concurrent cognitive actions: a case study on novice and expert designers. Design Studies, 23, 25-40.

Kirton, M. J. (1976). Adaptors and Innovators: a description and measure. Journal of Applied Psychology, 61, 622.

Kocowski, T. (1989). Procesy twórcze a heurystyczna i motywacyjna funkcja idei kierunkowych w ich przebiegu. Przegląd Psychologiczny, t. 32, nr. 3, 559-593

Kokotovich, V. (2008). Problem analysis and thinking tools: and empirical study of non-hierarchical mind mapping. Design Studies, 29, 49-69.

72

Konecki, K. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: PWN.

Kossowska, M. (2005). Umysł niezmienny… Poznawcze mechanizmy sztywności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Kozielecki, J. (1968). Zagadnienia psychologii myślenia. Warszawa: PWN.

Krejtz, K., Krejtz, I. (2005a). Metoda analizy treści - teoria i praktyka badawcza. W: K. Stemplewska-Żakowicz, K. Krejtz (red.), Wywiad psychologiczny. Wywiad jako postępowanie badawcze. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Krejtz, K., Krejtz, I. (2005b). Rzetelność w analizie treści. W: K. Stemplewska-Żakowicz, K. Krejtz (red.), Wywiad psychologiczny. Wywiad jako postępowanie badawcze. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Krejtz, K., Krejtz, I. (2005c). Wybrane statystyki zgodności między sędziami w analizie treści. W: K. Stemplewska-Żakowicz, K. Krejtz (red.), Wywiad psychologiczny. Wywiad jako postępowanie badawcze. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Kruger, C., Cross, N. (2006). Solution driven versus problem driven design: strategies and outcomes. Design Studies, 27, 527-548.

Kvan, T., Yunyan, J. (2005). Student’s learning styles and their correlation with performance in architectural studio. Design Studies, 26, 19-34.

Lapadat, J. C. (2000). Problematizing transcription: purpose, paradigm and quality. International Journal of Social Research Methodology, 3 (3), 203-219.

Lawson, B. (2006) How designers think. The design process demystified. Amsterdam: Architectural Press, Elsevier.

Lloyd, P., Lawson, B., Scott., P. (1996). Can concurrent verbalization reveal design cognition? W: N. Cross, H. Christiaans, K. Dorst, (red.), Analysing design activity. Chichester: John Wiley & Sons.

Love, T. (2000). Philosophy of design: a meta-theoretical structure for design theory. Design Studies, 21, 293-313.

Maruszewski, T. (1995). Contingency model of creative processes. W: T. Maruszewski, C.S. Nosal (red.), Creative information processing. Cognitive models. (s. 29-51). Delft: Eburon.

Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdańsk: GWP.

Maruszewski, T. (2005). Pamięć autobiograficzna. Gdańsk: GWP.

Matczak, A. (1982). Style poznawcze. Rola indywidualnych preferencji. Warszawa: PWN.

Matczak, A. (1996). Styl poznawczy a efektywność treningu myślenia twórczego. Studia z psychologii, (t. 7, s.191-204). Warszawa: Wydawnictwa ATK.

Matczak, A. (2004). Style poznawcze. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. (s.761-182). Gdańsk: GWP.

Miles M., Huberman, A. (2000). Analiza danych jakościowych. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana.

Nęcka, E. (1987). Czego nie wiemy o twórczości? Przegląd Psychologiczny, XXX (1), 219-244.

Nęcka, E. (1992). Twórcze operacje umysłowe. W: M. Materska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie (s. 179-196). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

73

Nęcka, E. (1994). TRoP… Twórcze rozwiązywanie problemów. Kraków: Oficyna wydawnicza Impuls.

Nęcka, E. (1995). Proces twórczy i jego ograniczenia. (wyd. 2.) Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Nęcka, E. (1997). Myślenie. W: M. Materska, T. Tyszka (red.), Psychologia i poznanie.(s. 224-232). Warszawa: PWN.

Nęcka, E. (2001). Psychologia twórczości. Gdańsk: GWP.

Nęcka, E. (2005). Wymiary twórczości. W: K. J. Szmidt, K. T. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu (s. 69-81). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Słabosz, A., Szymura, B. (2008). Trening twórczości. Gdańsk: GWP.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.

Nosal, C. S. (1990). Psychologiczne modele umysłu. Warszawa: PWN.

Nosal, C. S. (1992). Diagnoza typów umysłu. Rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga. Warszawa: PWN.

Nosal, C. S. (1995) Variety of creative minds. A holistic approach. W: T. Maruszewski, C.S. Nosal (red.), Creative information processing. Cognitive models (s. 13-27). Delft: Eburon.

Ömer, A., Chengtah, L. (1996). Design protocol data and novel design decisions. W: N. Cross, H. Christiaans, K. Dorst, (red.), Analysing design activity. Chichester: John Wiley & Sons.

Paivio, A. (1969). Mental imagery in associative learning and memory. Psychological Review, 73 (1), 241-263.

Purcell, A. T., Gero, J. S. (1998). Drawings and the design process. Design Studies, 19, 389–430.

Reykowski, J. (1992). Procesy emocjonalne, motywacja, osobowość. Warszawa: PWN.

Roberts, A. (2006). Cognitive styles and student progression in architectural design education. Design Studies, 27, 167-181.

Rodgers, P. A., Green, G., McGown, A. (2000). Using concept sketches to track design progress. Design Studies, 21, 451–464.

Runco, M. A., Dow, G., Smith, W. R. (2006). Information, experience, and divergent thinking: an empirical test. Creativity Research Journal, 18 (3), 269-277.

Słabosz, A. (2003). Twórczość a metapoznanie. W: K. J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości : koncepcje – problemy – rozwiązania. Kraków : Oficyna Wydawnicza Impuls.

Sternberg, R. J. (2001). Psychologia poznawcza. Warszawa: WSiP.

Sternberg, R. J. (2005). Creativity or creativities? International Journal of Human-Computer Studies, 63, 370–382.

Strelau, J. (2004). Różnice indywidualne: opis, determinanty i aspekt społeczny. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. (t. 2, s. 653-681). Gdańsk: GWP.

Strzałecki, A. (1969). Wybrane zagadnienia psychologii twórczości. Warszawa: PWN.

Strzałecki, A. (1989). Twórczość a style rozwiązywania problemów praktycznych. Ujęcie prakseologiczne. Wrocław: Wydawnictwo PAN.

74

Strzałecki, A. (2003). Psychologia twórczości. Między tradycją a ponowoczesnością. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.

Szczerbak, J., Bedyńska, S. (2007). Tabelaryczne, graficzne i liczbowe sposoby podsumowywania zmiennych. W: S. Bedyńska, A. Brzezicka (red.), Statystyczny drogowskaz. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.

Tokarz, A. (1985). Rola motywacji poznawczej w aktywności twórczej. Wrocław: Ossolineum.

Tokarz, A. (2005). W poszukiwaniu zastosowań psychologii twórczości. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Ulusoy, Z. (1999). To design versus to understand design: the role of graphic representations and verbal expressions. Design Studies, 20, 123-130.

Von der Weth, R. (1999). Design instinct? - the development of individual strategies. Design Studies, 20, 453-463.

Von der Weth, R., Frankenberger, E., (1995). Strategies, competence and style – problem solving in engineering design. Learning and Instruction, 5, 357-383.

Ward, T. B., Patterson, M. J., Sifonis, C. M. (2004). The role of specificity and abstraction in creative idea generation. Creativity Research Journal, 16 (1), 1-9.

75

ZAŁĄCZNIKI

Zał. nr 1. Narzędzie nr 1 pt.: Skala Typu Umysłu 2001 (STU).

STU 2001

S K A L A T Y P U U M Y S Ł U Skala ta bada, jak ludzie opisuj ą cechy swojego umysłu i style myślenia u Ŝywaj ąc ró Ŝnych przymiotników. Przeczytaj dokładnie cztery okre ślenia znajduj ące si ę w ka Ŝdym wierszu I wybierz spo śród nich jeden przymiotnik , który najlepiej opisuje Twój umysł, tzn. najlepiej pasuje do Twojego sposobu spo strzegania, uczenia si ę i my ślenia. Zaznacz swoj ą odpowied ź wyra źnym znakiem „+” (plus) w odpowiednim miejscu arkusza odpowiedzi. Nast ępnie poszukaj w tym samym wierszu drugiego przymiotnika , który zupełnie do Ciebie nie pasuje, tj. najgorzej opisuje Twój umysł. Zaznacz swoja odpowied ź wyra źnym znakiem „-„ (minus) w arkuszu odpowiedzi. Zanim dokonasz wyboru przymiotników, przeczyta j uwa Ŝnie wszystkie cztery okre ślenia w ka Ŝdym wierszu i dobrze si ę zastanów nad ich sensem. Pamiętaj te Ŝ, Ŝe w opisie umysłu i stylu my ślenia nie ma „dobrych” czy „złych” odpowiedzi bo ludzie istotnie ró Ŝni ą si ę mi ędzy sob ą. Je śli sens jakiego ś przymiotnika nie jest dla Ciebie całkiem jasny, to nie bierzesz pod uwag ę tego przymiotnika. Nie opu ść Ŝadnego wiersza i nie stosuj innych oznacze ń ni Ŝ te, które wymienia si ę w tej instrukcji. Zapami ętaj: Plus (+) oznacza, Ŝe taki jest mój umysł, Minus (-) oznacza, mój umysł taki nie je st. * © copyright by Czesław S. Nosal. Skala Typu Umysłu – STU, Wersja 2001. Wszelkie wykorzystanie skali w celach badawczych, d iagnostycznych lub dydaktycznych wymaga pisemnej zgody autora. Adres d la korespondencji Politechnika Wrocławska, Instytut Organizacji i Zar ządzania, ul. Smoluchowskiego 25, 50-370 Wrocław. E-mail: czeslaw .nosal@pwr.wroc.pl

76

I II III IV

1 aktualny opieku ńczy alegoryczny obja śniaj ący

2 artystyczny odpowiedzialny anal ityczny paso Ŝytniczy

3 oficjalny fragmentaryczny pl ąsaj ący emocjonalny

4 estetyczny popłatny chło nny oschły

5 chwilowy bezcielesny plan uj ący płodny

6 bezkresny podstawowy Ŝartobliwy pragmatyczny

7 post ępowy czujny prawdomówny demoniczny

8 harmonijny sprzeczny szcz egółowy pospieszny

9 dokładny potrzebny dram atyczny przenikliwy

10 przebiegły mierz ący przytomny dziwny

11 racjonalny przebojowy glob alny dzisiejszy

12 gor ący przemy ślany jednorodny rozumny

13 humanistyczny samokrytyczny prze wrotny szufladkuj ący

14 reformatorski konkretny ideo wy sceptyczny

15 skupiony intuicyjny na śladuj ący praktyczny

16 naturalny roztargniony twar dy irracjonalny

17 kontempluj ący syntetyzuj ący burzliwy obrazowy

18 liberalny obserwuj ący ryzykowny świadomy

19 odbieraj ący skuteczny twierdz ący literacki

20 maniacki odka Ŝony wysportowany wnioskuj ący

21 wywa Ŝony taktyczny pojemny marzycielski

22 wprawny wymagaj ący metaforyczny oszcz ędny

23 zwarty wyskokowy pami ętaj ący mglisty

24 mistyczny patrz ący wnikliwy zapobiegliwy

25 rozstrzygaj ący moralny zr ęczny pedantyczny

77

I II I II IV

26 anonimowy przepełniony akrob atyczny natchniony

27 nastrojowy aktywny pochł aniaj ący argumentuj ący

28 bezstronny podgl ądaj ący niepodzielny amatorski

29 ekonomiczny neutralny porz ądny nie świadomy

30 pospolity elastyczny chłod ny odgaduj ący

31 odwieczny oczyszczaj ący energiczny powi ększaj ący

32 troskliwy pracowity docie kliwy bagatelizuj ący

33 prosty balansuj ący ogarniaj ący domy ślny

34 gruntowny oryginalny przys t ępny bojowy

35 dobroczynny idealizuj ący punktualny otwarty

36 pod świadomy realistyczny inteligentny dochodowy

37 kalkuluj ący gospodarny powołany roboczy

38 rzeczowy klarowny pozaz iemski pomysłowy

39 proroczy szar Ŝuj ący solidny komplikuj ący

40 przes ądny spokojny konsekwentny koalicyjny

41 spostrzegawczy krytyczny kolek cjonuj ący refleksyjny

42 korzystny rozmaity lakon iczny sumuj ący

43 logiczny systematyczny łobuz erski subiektywny

44 tajemniczy matematyczny majst erkuj ący tera źniejszy

45 mocny uczciwy trze źwy marnotrawny

46 mechaniczny typowy nauko wy wieczny

47 wy ćwiczony wizjonerski spontaniczn y nieczuły

48 wtajemniczony niezale Ŝny niesforny uzbrojony

49 obalaj ący odwa Ŝny wymierny wzniosły

50 zagł ębiony zdrowy ogólnikowy obiektywny

78

Zał. nr 2. Narzędzie nr 2 pt.: Skrócona Skala Potrzeby Domknięcia Poznawczego (PDP).

(Jaworski, 1998)

INSTRUKCJA

Poniżej umieszczone są różne twierdzenia mówiące o upodobaniach, przekonaniach i

stylu działania człowieka. Jest oczywiste, że każdy człowiek ma swój własny styl działania

oraz charakterystyczne tylko dla niego przekonania i upodobania. Dzięki temu w naturalny

sposób różnimy się do siebie.

Chodzi o to, abyś określił/a, które z poniższych twierdzeń najlepiej pasują do Ciebie. W

tym celu otocz kółkiem jedną z sześciu cyfr znajdujących się obok każdego twierdzenia.

Jeśli uważasz, że dane twierdzenie nie opisuje charakterystycznego dla Ciebie sposobu

działania, jest zdecydowanie niezgodne z Twoimi upodobaniami lub opisuje przekonania

zupełnie odmienne od Twoich, zakreślasz cyfrę 1. Jeśli twierdzenie opisuje trochę lepiej

Twoje zachowanie, przekonania lub upodobania, choć jeszcze niezbyt dobrze, zakreślasz

cyfrę 2 – i tak aż do cyfry 6, którą zakreślasz wtedy, gdy uznasz, że dane twierdzenie jest

całkowicie zgodne z Twoimi upodobaniami, przekonaniami czy stylem działania. Proszę,

abyś ustosunkował/a się do każdego twierdzenia.

1. Myślę, że warunkiem sukcesu w pracy jest porządek i jasne reguły postępowania.

1 2 3 4 5 6

2. Nie lubię niepewnych sytuacji. 1 2 3 4 5 6

3. Lubię osoby, które mnie zaskakują. 1 2 3 4 5 6

4. Odpowiada mi zorganizowany tryb życia, gdzie wszystko odbywa się zgodnie z planem.

1 2 3 4 5 6

5. Odpowiada mi uregulowany sposób życia. 1 2 3 4 5 6

6. Wolę towarzystwo „starych znajomych”, ponieważ wiem, czego mogę się po nich spodziewać.

1 2 3 4 5 6

7. Nie znoszę zmieniać swych planów w ostatniej chwili. 1 2 3 4 5 6

8. Bardzo mnie denerwują sytuacje, kiedy nie wiem, co mam sądzić o jakiejś ważnej sprawie.

1 2 3 4 5 6

9. Zabawnie jest zmieniać plany w ostatniej chwili. 1 2 3 4 5 6

10. Nie lubię wchodzić w sytuacje, po których nie wiem, czego się spodziewać.

1 2 3 4 5 6

79

11. Przyjemnie jest znaleźć się w sytuacji, w której „może się zdarzyć wszystko”.

1 2 3 4 5 6

12. Mój własny kąt to miejsce, w którym panuje zwykle nieład. 1 2 3 4 5 6

13 Cechy dobrego studenta to systematyczność i zorganizowanie. 1 2 3 4 5 6

14. Nie lubię przebywać z ludźmi, po których nie wiadomo, czego się spodziewać.

1 2 3 4 5 6

15. Myślę, że najlepsze wyniki osiągam w warunkach, w których nie ma jasno określonych wymagań ani zasad działania.

1 2 3 4 5 6

16. Więcej przyjemności sprawia mi życie, w którym wszystko toczy się ustalonym trybem.

1 2 3 4 5 6

17. Lubię, gdy wszystko jest na swoim właściwym miejscu. 1 2 3 4 5 6

18. Nie lubię, gdy ktoś mówi w taki sposób, że można go rozumieć na kilka sposobów.

1 2 3 4 5 6

19. Czuje się nieswojo, ilekroć opinie lub zamiary innych ludzi są dla mnie niejasne.

1 2 3 4 5 6

20. Nie lubię sytuacji nieprzewidywalnych. 1 2 3 4 5 6

Dziękuję!

80

Zał. nr 3a. Narzędzie nr 3 pt.: Analiza Protokołu – Projektowanie (AP-P) Instrukcja dla osoby badanej.

INSTRUKCJA Badanie ma na celu określenie, jak przebiega proces myślowy w trakcie projektowania przedmiotów. Głównie interesuje mnie więc to, jak tworzysz projekt. Przypominam, że badanie jest całkowicie anonimowe. Za chwilę przestawię Ci zadanie, na jego wykonanie masz maksymalnie pół godziny. Twoim celem będzie stworzenie konkretnego projektu, przedmiotu wraz z przynajmniej ogólnymi wytycznymi co do jego wykonania. Czy jasno określiłam cel? W czasie wykonywania zadania proszę Cię, abyś myślał/a głośno, wypowiadał/a w miarę możliwości każdą myśl oraz starał/a się tłumaczyć mi co robisz i co myślisz. W trakcie tworzenia tego projektu możesz szkicować na kartkach. Będę Cię prosić o udostępnienie mi tych rysunków – ich jakość nie będzie podlegała ocenie. Czy sposób przeprowadzenia badania jest dla Ciebie zrozumiały? Twoim zadaniem jest zaprojektowanie przedmiotu. Miejscem dla przedmiotu, który będziesz tworzyć jest przestrzeń między człowiekiem a laptopem, przenośnym komputerem. Czy możemy zaczynać? W trakcie trwania badania badacz w odpowiedzi na w ątpliwo ści osoby badanej odpowiada: Masz wolny wybór jaki przedmiot chcesz stworzyć, musi on się jedynie mieścić w przestrzeni między człowiekiem a przenośnym komputerem. Proszę abyś wypowiadał/a głośno swoje myśli, gdyż jest to niezbędne dla celu badania. Gdy czas dobiega ko ńca a projekt nie jest skonkretyzowany badacz tylko raz przypomina osobie badanej: Proszę abyś zmierzał/a ku stworzeniu konkretnego projektu, gdyż pozostało nam tylko 10 minut. Po zakończonym zadaniu, je śli pozostało jeszcze co najmniej 5 minut czasu, bad acz może zadać pytanie o heurystyki, jakimi kieruje si ę dana osoba badana przy rozwi ązywania problemów otwartych: Gdybym ja chciał/a wykonać takie zadanie jak Ty przed chwilą, co byś mi doradzał/a? Jakimi regułami kierujesz się rozwiązując tego typu zadania?

81

Zał. nr 3b. Narzędzie 3 pt.: Analiza Protokołu – Projektowanie (AP-P) Instrukcja dla Sędziów Kompetentnych i Klucz Kodowy - Wersja I (badania pilotażowe).

Instrukcja dla s ędziów STYLE POZNAWCZE W TWÓRCZOŚCI

projekt badania eksploracyjnego Jednostki kodowania

Jednostką kodowania staje się każde zachowanie werbalne osoby badanej. Za takie zachowanie uznajemy każdą wypowiedź stanowiącą:

� logiczną całość, � dającą wyróżnić się od poprzedniej znaczeniowo (jakościowo), � wnoszącą nową informację w proces.

Klasyfikacja zachowa ń werbalnych

Zachowania werbalne OB. powinny zostać zaklasyfikowane do jednej z 6 kategorii i oznaczone odpowiednim dla tej kategorii kodem. KATEGORIA 1. PRZYWOŁYWANIE INFORMACJI Do tej kategorii kodowana jest każda informacja przywołana w trakcie toku myślenia osoby badanej. Są to zarówno informacje należące do tzw. wiedzy obiektywnej ale także opinie osoby badanej i jej własne zdanie, które przywołuje. W zależności od źródła informacje te kodowane są jako pochodzące ze źródła obiektywnego lub subiektywnego. Ponadto informacje są określane jako abstrakcyjne (tutaj mieszczą się pojęcia abstrakcyjne, określane jako te, które nie mają konkretnej reprezentacji np. meble) lub jako konkretne (co do których można taką reprezentację znaleźć np. krzesło). Abstrakcyjność lub konkretność informacji kodujemy za każdym razem. KATEGORIA 2. WERBALIZACJA PROBLEMU Za werbalizację problemu uznajemy każdą wypowiedź OB. która określa nad czym pracować będzie Badany. Może to być problem globalny np. że nie ma czegoś, jakiegoś przedmiotu lub problem fragmentaryczny, że przedmiot nie jest dobry bo coś. Globalność i fragmentaryczność werbalizacji problemu kodujemy zawsze! Problem może być sformułowany jako stwierdzenie np. przydałoby się, brakuje lub jako pytanie. KATEGORIA 3. STAWIANIE ZAŁOŻEŃ Poprzez stawianie założeń OB. dookreśla swoje rozwiązanie, zawęża w jakich granicach ma się mieścić, jakie mieć cechy. Podstawą odróżnienia założenia od pomysłu jest jego abstrakcyjność – tutaj również w rozumieniu pojęcia abstrakcyjności pojęcia lub wyrażenia odwołujemy się do kryterium możliwości odnalezienia konkretnej reprezentacji tego pojęcia. Przy założeniach określamy, czy są one globalne czy fragmentaryczne. Kryterium tutaj podobnie jak przy werbalizacji problemu jest istota przedmiotu. Jeśli założenie odnosi się do jego istoty, całości jest to założenie globalne, jeśli zaś odnosi się do części – fragmentaryczne. Przy kodowaniu globalność/fragmentaryczność warto odwoływać się do szkiców OB. Proszę zwrócić uwagę na założenia alternatywne! KATEGORIA 4. GENEROWANIE POMYSŁÓW Pomysł jest w odróżnieniu od założenia konkretny, jest rozwiązaniem, które zazwyczaj w jakiś sposób realizuje założenie (nawet jeśli nie było ono wcześniej zwerbalizowane). Tutaj kodujemy ogólność na trzech poziomach – pomysł dotyczący: - całego przedmiotu - cechy przedmiotu - konkretnego rozwiązania technicznego. Widać, że jest to poszerzona skala globalność konkretność i tak należy ją rozumieć. Przy kodowaniu pomysłów należy zwrócić szczególną uwagę na pomysły alternatywne!

82

KATEGORIA 5. WERYFIKACJA Akty weryfikacji mogą występować w każdym momencie procesu myślowego. Wyróżnione zostały one ze względu na rodzaj: - metaanaliza procesu - potwierdzanie słuszności - pomysły i założenia alternatywne, które zostały już uwzględnione w dwóch poprzednich kategoriach. Oprócz kodowania rodzaju weryfikacji kodujemy także kryterium sprawdzania jeśli jest ono określone. Kryterium może pochodzić z zewnątrz jest wtedy obiektywne lub z wewnątrz – jest subiektywne. KATEGORIA 6. INNE Pamiętamy, że kodujemy wszystkie wypowiedzi OB.! Jeśli wypowiedź nie zalicza się do żadnej z wyróżnionych wcześniej kategorii zostaje zaklasyfikowana jako inne. Przy klasyfikacji takiej warto podać nazwę kategorii, w której mieściłoby się dane stwierdzenie.

KODOWANIE

Zmienna Opis Kod

1 przywoływanie informacji

Każde przywołanie informacji przez OB. zaznaczane jest kodem I oraz cyfrą odpowiadającą nowym kolejno przywoływanym informacjom. (ilość I)

I1, I2, I3…

1a kategoria konkretne lub abstrakcyjne

Każda przywołana informacja oznaczana jest dodatkowo kodem k, gdy przywołana kategoria jest konkretna lub a, gdy jest to kategoria abstrakcyjna. Dodatkowo każda kolejna informacja konkretna lub abstrakcyjna oznaczana jest cyfrą. (ilość Ik oraz Ia)

I1 (k1),

I2 (a1),

…

1b źródło subiektywne lub obiektywne

Jeśli osoba badana przywołując informacje podaje się na ich źródło oznaczone ono zostaje dodatkowo Is źródła subiektywnego lub Io dla źródła obiektywnego, oraz kolejnymi cyframi jak wyżej. (ilość Is oraz Io)

I1 (k1 s1),

I2 (a1 o1),

I3 (k2 o2), …

2 werbalizacja problemu

Każda werbalizacja problemu, nad którym pracuje OB. jest oznaczana symbolem R; każda kolejna werbalizacja różna od poprzedniej jest oznaczana kolejną cyfrą. (ilość R)

R1, R2, R3…

2a ujęcie globalne lub fragmentaryczne

Każda werbalizacja w zależności od tego, czy ujmuje problem globalnie czy fragmentarycznie jest oznacza symbolem g lub f oraz kolejnymi cyframi. (ilość Rg oraz Rf)

R1 (g1), R2 (f1), R3 (g2)

…

3 stawianie założeń

Każde postawione przez OB. założenie jest oznaczane symbolem Z; każde kolejne założenie różne od poprzedniego jest oznaczane kolejną cyfrą. (ilość Z)

Z1, Z2, Z3…

3a ujęcie globalne lub fragmentaryczne

Każde założenie w zależności od tego, czy odnosi się do rozwiązania globalnego czy fragmentarycznego, jest oznaczane symbolem g lub f oraz kolejnymi cyframi. (ilość Zg oraz Zf)

Z1 (g1), Z2 (f1),

Z3 (g2) …

3b alternatywnych Jeśli OB. postawi założenie alternatywne do poprzedniego jest ono kodowane z cyfrą zanegowanego założenia wraz z symbolem ALT . Ujęcie globalne bądź fragmentaryczne tego założenia nie jest oceniane!

Z1 ALT,

Z2 ALT …

83

Zmienna Opis Kod

4 generowanie pomysłów

Każdy zwerbalizowany przez OB. pomysł jest oznaczany symbolem P; każdy kolejny pomysł różny od poprzedniego jest oznaczany kolejną cyfrą. (ilość P)

P1, P2, P3…

4a ogólność Każdy pomysł jest oceniany pod kątem stopnia ogólności – gdy dotyczy całego przedmiotu oznaczony jest symbolem c, gdy dotyczy cechy przedmiotu – symbol e, zaś jeśli jest to konkretne rozwiązanie techniczne symbol t. Kolejne typu pomysłów są numerowane. (ilość Pc, Pe oraz Pt)

P1 (e1), P2 (c1),

P3 (t1),

P4 (c2) …

4b alternatywnych Jeśli OB. stworzy pomysł alternatywny do poprzedniego jest on kodowany z cyfrą zanegowanego pomysłu wraz z symbolem ALT . Ogólność tego alternatywnego pomysłu nie jest oceniana!

P1 ALT,

P2 ALT …

5 weryfikacja Każdy akt weryfikacji własnego procesu projektowania jest oznaczany W. (ilość W)

W1, W2, W3…

5a rodzaj Każdy akt weryfikacji jest kodowany inaczej ze względu na rodzaj – potwierdzanie słuszności pomysłów kodowane jest symbolem l, zaś metaanaliza procesu kodowana jest jako m. (ilość Wl oraz Wm)

W1 (l1)

W2 (m1), …

5b kryteria sprawdzania

Jeśli osoba badana odwołuje się do kryterium sprawdzania obiektywnego oznaczane jest to jako o, subiektywnego jako s.

(ilość Wo oraz Ws)1

W1 (l1 s1),

W2 (m1 s2), …

1 UWAGA! Zmienne 3b i 4b dotyczące założeń i pomysłów alternatywnych są zliczane w ramach zmiennej 5 weryfikacji procesu. Dlatego Z ALT i P ALT powinno być ocenione pod kątem kryterium sprawdzania subiektywnego lub obiektywnego! Np. Z2 ALT (s1) , P3 ALT (o1) .

84

Zał. nr 3c. Narzędzie 3 pt.: Analiza Protokołu – Projektowanie (AP-P) Instrukcja dla Sędziów Kompetentnych i Klucz Kodowy - Wersja II (badania właściwe).

STYLE POZNAWCZE W TWÓRCZOŚCI

projekt badania eksploracyjnego Cel badania

Zapoznawszy się wstępnie z literaturą dotyczącą twórczości zauważyłam, że mimo wielości spojrzeń na ten temat koncentrują się one głównie na tworzeniu ogólnych teorii twórczości lub zagadnieniach związanych z jej pobudzaniem, uczeniem zachowań twórczych. Stosowane narzędzia oceny poziomu twórczości nie wydają się być adekwatne do sytuacji rozwiązywania problemu otwartego w praktyce. Nie uwzględniają one bowiem różnych rodzajów twórczości, które prawdopodobnie istnieją tak jak istnieją różnice indywidualne w funkcjonowaniu poznawczym człowieka. Zainteresowała mnie więc możliwość wyodrębnienia stylów tworzenia. Poznanie ich byłoby bardzo użyteczne z punktu widzenia diagnozy twórczości. W dalszej kolejności interesujące byłoby też znalezienie zależności między stylami w twórczości a typem zadania czy osobowością. Pierwszym jednak etapem jest sprawdzenie hipotezy o istnieniu różnic procesie myślenia twórczego.

Podstawowymi kwestiami, jakimi chciałabym się zająć są pytania: • Czy istnieją różnice indywidualne w strategii rozwiązywania problemu otwartego? Na

jakich wymiarach ujawniają się one? • Czy podejmowane przez osobę działania w czasie rozwiązywania problemu

wymagającego twórczego myślenia mogą być powiązane w pewne charakterystyczne style tworzenia?

• Czy potrzeba domknięcia poznawczego i typ umysłu wpływa na różnice w podejmowanych w czasie procesu tworzenia działaniach?

Odpowiedzi na te pytania będę się starała poszukiwać w badaniach. Chciałbym w swoich wyjaśnieniach oprzeć się głównie na paradygmacie poznawczym. Zachowania przejawiane przez osoby badane mają więc świadczyć o procesach zachodzących w ich umysłach. Interesuje mnie więc przebieg procesu myślenia i rozwiązywania problemów w tym specyficznym przypadku jakim jest rozwiązywanie problemu typu otwartego. Pojęciami, do których będę się odwoływać są m.in. styl poznawczy, kategoryzacja, fazy rozwiązywania problemów, reprezentacje. Metoda

Dobór grupy badanej Osoby badane będą rekrutowane spośród grup charakteryzujących się następującymi cechami:

• Osoby zajmujące się w ramach swoich studiów projektowaniem przedmiotów, wnętrz i budynków – studenci architektury oraz wzornictwa przemysłowego.

• Osoby posiadające już pewne doświadczenie w rozwiązywaniu zadań typu otwartego – studenci minimum 3 roku wyżej wymienionych kierunków.

Powyższe wytyczne co do składu grupy badanej wynikają z chęci maksymalnego wyrównania grupy pod względem zmiennych, które mogłyby mieć znaczący wpływ na wyniki badania. Wnioskuję, że taką zmienną z pewnością mógłby być poziom twórczości osób badanych w jej rozumieniu ilościowym. Dobór osób, które od minimum trzech lat podejmują się z sukcesem rozwiązywania problemów wymagających znacznego poziomu twórczości powinien w sposób satysfakcjonujący wyrównać wartość tej zmiennej w całej grupie badanej. Dodatkowo doświadczenie w rozwiązywaniu problemów tzw. twórczości użytkowej również mogłoby prowadzić do większej sprawności niektórych osób w tym zakresie, dlatego też ograniczam dobór osób do studentów tylko dwóch kierunków a nie wszystkich studentów kierunków artystycznych. Zakładam bowiem, że twórczość swobodna np. w malarstwie czy rzeźbie różni się od twórczości na użytek przemysłowy. Ze względu na specyfikę badań nie znajduję innych zmiennych – w tym społeczno-demograficznych – które mogłyby w sposób znaczący wpłynąć na wyniki badań. Możliwe jest jednak, że jako zmienną kontekstową uwzględnię uczelnię, na której studiują osoby badane. Chciałabym, aby w grupie badanej znalazło się minimum 30 osób.

Plan bada ń Zakładam przeprowadzenie badań jakościowych. Ich ideą jest przede wszystkim poznanie jakie

zmienne uwidaczniają się w procesie rozwiązywania problemów oraz jak są one ze sobą powiązane. Badanie będzie się odbywało metodą głośnego myślenia. Osoby badane otrzymają instrukcję

85

wykonania projektu oraz opowiadania co myślą w trakcie jego tworzenia. Ze względu na to, że interesuje mnie także następstwo czasowe poszczególnych zachowań oraz reprezentacje obrazowe szkicowane przez OB. badanie będzie nagrywane kamerą video. Następnie zostanie sporządzony transkrypt wypowiedzi OB. wraz z zaznaczeniem kiedy powstają szkice. Zarówno transkrypt jak i rysunki OB. zostaną poddane ocenie sędziów kompetentnych w celu wyodrębnienia interesujących mnie zmiennych. Określeniem kategorii w ramach których odbywać się będzie kodowanie przez sędziów zajmuję się obecnie prowadząc badania pilotażowe.

Ponadto osoby badane wypełnią dwa kwestionariusze, dzięki którym zbadam ich typ umysłu oraz zmienną zwaną potrzebą domknięcia poznawczego.

STANDARDY PRACY SĘDZIEGO KOMPETENTNEGO Sędzia kompetentny zobowiązuje się do:

1. Kompetencji - dokładnego zapoznania się z zasadami kodowania i bezwzględnego przestrzegania ich.

2. Rzetelności - kodowania w sposób powtarzalny zgodny z przyjętym standardem. 3. Otwartości – w razie jakichkolwiek wątpliwości dla rzetelnej oceny sędzia kontaktuje się ze

mną w celu wyjaśnienia kwestii spornych. 4. Staranności – dokładnego sprawdzenia swojego kodowania tak aby nie popełnić żadnych

błędów (zwłaszcza w zakresie powtarzanych informacji). 5. Punktualności – kodowania prac i przekazywania ich w założonym terminie. Termin ten

dopasowany zostanie do możliwości czasowych sędziego, jednak kiedy już zostanie ustalony musi być przestrzegany.

6. Osobistego wykonania pracy – pod żadnym pozorem nie może być ona przekazana komuś innemu bez mojej zgody.

7. Zachowania tajemnicy – nie ujawniania osobom postronnym treści badania ani transkryptów wypowiedzi osób badanych.

Najlepsze praktyki pracy s ędziego kompetentnego:

1. Przed rozpocz ęciem kodowania przeczytaj cało ść transkryptu, postaraj si ę zrozumie ć myślenie OB., zapisz zakresy problemowe poruszane prze z OB.

2. Pracuj szybko i nie staraj si ę nadawać dodatkowych znacze ń wypowiedzi OB. 3. Koduj wszystkie wypowiedzi OB.! 4. Po zakończeniu przeczytaj wypowiedzi kategoriami – czy wypo wiedzi nale żące do tej

samej kategorii rzeczywi ście s ą jednorodne? Kodowanie

Każdą transkrypcję kodować będzie minimum trzech sędziów kompetentnych. Na podstawie zgodności przynajmniej dwóch z nich wypowiedź będzie uznawana za reprezentującą daną kategorię. Kodowane jednostki należące do kolejnych kategorii będą również numerowane, dzięki czemu będzie można zliczyć ich ilość. Ponadto oznaczone będą informację powtarzane, nie wliczające się w liczbę wszystkich jednostek należących danej kategorii.

Karta Kodowania S ędziego Karta jest imienna dla każdego sędziego i zawiera kod osoby badanej (np. OB. 01). Składa się z

dwóch części. Część pierwsza zawiera tabelę – w pierwszej kolumnie znajduje się transkrypcja wypowiedzi OB. a w drugiej miejsce na kod, który wpisuje sędzia. Część druga to kopia rysunków wykonanych przez OB., na której dokonuje się kodowania szkiców OB. KARTA KODOWANIA S ĘDZIEGO Imię i Nazwisko S ędziego

TEKST TRANSKRYPCJI KOD

86

KODOWANIE TRANSKRYPTU

Jednostki kodowania Jednostką kodowania staje się każde zachowanie werbalne osoby badanej. Za takie zachowanie uznajemy każdą wypowiedź stanowiącą: - logiczn ą cało ść, - dającą wyró żnić się od poprzedniej znaczeniowo (jako ściowo), - wnosz ącą now ą informacj ę w proces. Niejednoznaczne fragmenty czasem lepiej włączyć w jedną większą całość, pamiętając jednak, że jednostka znaczeniowa musi należeć tylko do jednej kategorii! UWAGA! Jeżeli wypowiedź OB. nie wnosi nowej informacji a jest to jedynie informacja powtórzona, należy zakodować ją tak samo jak była zakodowana w momencie kiedy pojawiła się po raz pierwszy ale bez nadania jej numeru tylko z kodem POWT.

Klasyfikacja zachowa ń werbalnych Zachowania werbalne OB. powinny zostać zaklasyfikowane do jednej z 6 kategorii i oznaczone odpowiednim dla tej kategorii kodem. KATEGORIA 1. Przykłady: A No to przede wszystkim zastanowiła bym się nad tym, jakie znam produkty, czy meble w wyposażeniu domu czy różnych miejsc publicznych które służą do korzystania do korzystania z komputerów bo fajnie też jak jest klawiatura trochę wyżej znaczy jest tak po skosie i że możesz oprzeć ręce na stole B To znaczy teraz dużo więcej ludzi korzysta z komputerów i robią to wszędzie i w knajpach i w mieszkaniu i wszędzie, na lotnisku prawda. To zastanowiłabym się jaką pozycję ludzie lubią przyjmować pracując na komputerze, a niektórzy lubią siedząc, czy tam nawet klęcząc bo to jest najlepsze dla kręgosłupa. Widziałam taki projekt, który był bardzo ergonomiczny i był taki jakby dostosowany do pracy przy kompie. To było coś takiego, że babka sobie klęczała, miała tu taki wyprofilowane siedzenie na plecy, taki niby klęcznik, ale stworzony z takiego normalnego krzesła biurowego i miała przed sobą taki komputer, tylko że ona miała stacjonarny. możesz położyć coś na jakiejś macie i to się doładowuje, było coś takiego chyba Czy telefon nawet, takie gadżety, że telefon się doładowuje jak tylko na coś położysz, indukcyjnie właśnie. ale nigdzie w miejscach publicznych tak naprawdę się nie leży. Kategoria 1 - PRZYWOŁYWANIE INFORMACJI Do tej kategorii kodowana jest każda informacja przywołana w trakcie toku myślenia osoby badanej. Są to zarówno informacje należące do tzw. wiedzy obiektywnej, ale także opinie osoby badanej i jej własne zdanie, które przywołuje. Ważne jest aby odróżnić przywoływanie informacji od weryfikacji – przywoływanie informacji nie jest akcją podejmowaną przez OB. ani nie jest opinią OB. na temat swojego projektu. Przywoływanie informacji jest jedynie informacją, nie wnosi nic poza informacją. Informacja w tej kategorii nie stanowi założenia, co do tego jak projektowany przedmiot ma wyglądać, jest tylko informacją która może zostać wykorzystana. To co odróżnia przywoływanie informacji od założenia to fakt, że nie ma ono kontekstu projektowanego przedmiotu. Założenie odnosi się bowiem do tego przedmiotu poprzez kontekst „mój przedmiot/projektowany przedmiot będzie...”. Informacja tego kontekstu nie posiada. W zależności od źródła informacje te kodowane są jako pochodzące ze źródła obiektywnego lub subiektywnego. Jeśli osoba badana mówi o sobie uznajemy to za przywołanie informacji subiektywnej (o ile nie jest to metaanaliza swojego myślenia i działania klasyfikowana w kategorii weryfikacji).

87

KATEGORIA 2. Przykłady: A takich jest dość niewiele. nie byłoby takiej sytuacji, że niby uniwersalny mebel może nie być uniwersalny Bo na przykład rozkładanie i składanie takiego fotela na lotnisku czy w miejscu publicznym mogłoby być dosyć problemowe, Tylko tu się pojawia też problem, że ludzie mają różną wielkość, niektórzy są wyżsi, niektórzy mają większe tułowia albo długie nogi. To jest trudno stworzyć jeden produkt dla tych wszystkich ludzi. tylko to też jest trochę problem czy ten stolik na przykład musiał by mieć tam podłączenie do gniazdka to nie wiem jak mogłoby być to źródło energii tam zachowane Kategoria 2 - WERBALIZACJA PROBLEMU Za werbalizację problemu uznajemy każdą wypowiedź OB. która określa nad czym pracować będzie Badany. OB. może formułować problem poprzez komunikowanie zauważanej przez nią potrzeb, braku czegoś, niedostatku itp. W teorii designu wyróżnia się dwa podstawowe problemy, nad którymi pracuje projektant – brak jakiegoś przedmiotu lub brak jakiegoś elementu funkcjonującego przedmiotu. OB. może zająć się więc projektowaniem nowego przedmiotu lub ulepszaniem już istniejącej rzeczy. Problem może być sformułowany jako stwierdzenie np. przydałoby się, brakuje lub jako pytanie. KATEGORIA 3. Przykłady: Więc można by stworzyć jeden produkt swoim designem pasujący do wszystkich tych przestrzeni a byłby bardzo ergonomiczny , byłby taki przystosowany do człowieka. Pierwszym moim założeniem to by było na pewno to, żeby ten mebel był taki mobilny, żeby można go było do swoich potrzeb dostosowywać. I że jakby jeśli ktoś pracuje nawet leżąc czy półleżąc to mógłby to zrobić albo nawet siedząc No i przede wszystkim musiał by być uniwersalny, No i też narysowałam w tym schemacie komfort jakoś, że to nie mogło być takie zwykłe krzesło, bo na zwykłym krześle możemy sobie w barze usiąść i też korzystać z kompa. Chyba, że jeszcze inaczej to mogłoby być tak, że tak naprawdę wybieramy sobie mebel dowolny, dowolny w swojej przestrzeni, taki, jaki akurat lubimy, czyli albo łóżko, albo stołek, albo coś tam innego, krzesło w restauracji. Tylko ważny byłby ten stół, ten element, który trzyma komputer, Nawet mogłoby to działać powiedzmy w takich publicznych miejscach można by sobie coś takiego wypożyczyć. a człowiek by takie już doładowane wypożyczał krzesło, doładowany stolik Czyli teraz wybieramy sobie dowolne miejsce w którym pracujemy, czyli siedzimy w poczekalni czy w kolejce, jemy obiad w restauracji albo czekamy na fryzjera, na dentystę cokolwiek i mamy dostępny taki stolik, którego możemy sobie położyć na kolanach, którego możemy postawić na podłodze, Kategoria 3 - STAWIANIE ZAŁO ŻEŃ Poprzez stawianie założeń OB. dookreśla swoje rozwiązanie, zawęża w jakich granicach ma się mieścić, jakie mieć cechy. Założenie zawsze odnosić się ma do projektowanego przedmiotu – nie uznajemy za założenia stwierdzeń związanych np. z cechami laptopa. To są tylko przywołane informacje, ewentualnie werbalizowane problemy. Założenie musi odnosić się do projektowanego przedmiotu. Zachowanie werbalne kodowane w tej kategorii to określanie charakterystyk przedmiotu

88

w sposób ogólny, ideologiczny. W sztukach przemysłowych takich jak design czy architektura funkcjonuje określenie projekt ideowy – co oznacza, że projekt ten nie ma podstaw realizacji a jest jedynie reprezentacją idei, założeń co do cech realizacji takiego projektu. Podstawą odróżnienia założenia od pomysłu jest jego abstrakcyjność. W rozumieniu pojęcia abstrakcyjności pojęcia lub wyrażenia odwołujemy się do kryterium możliwości odnalezienia konkretnej reprezentacji tego pojęcia. Jeśli OB. badana wymienia cechę przedmiotu, charakterystykę przedmiotu, która może być realizowana na różne sposoby, jest to założenie. Konkretne rozwiązania, które będą realizowały tę abstrakcyjną cechę będą kodowane w następnej kategorii. Ważne jest przyjęcie jednej jasnej granicy abstrakcyjności i konkretności oraz konsekwentne trzymanie się tego podziału w każdym kodowaniu, niezależnie od OB., tak więc jeśli jakaś wypowiedź u danej osoby była kodowana jako abstrakcyjna na tyle, że stanowi założenie, tak też musi być kodowana u kolejnych osób! KATEGORIA 4. Przykłady: czyli mógłby mieć takie różne elementy, które jakoś się przesuwają, rozkładają, żeby były na przykład modularne. no i też element, który by trzymał laptop musiał by być jakiś perforowany od spodu, z jakimiś otworami, No to powiedzmy spróbuje sobie narysować takie zwykłe krzesło stworzone z takich elementów, które mogłyby się jakoś ruszać. że może jednak tu musiałby być jeden kształt na którym można by różnie usiąść na przykład Może by mógłby być w ogóle składany w taki zeszyt, który działa jako podstawka. Działa jako też rozkładany stolik na przykład, tak by się rozkładał… także taki przenośny stolik, który ma w sobie i Internet i podłączenie i powiedzmy jakieś tam doładowanie indukcyjne a oprócz tego jest wygodny. Może to mogłoby być w ogóle po prostu kawałek okrągłego blatu, który mieścił by pod spodem całą tą instalację, która pozwalała by jakby sprawić to, że to się doładowuje i jakiś tam modem mały, to nie zajmuje dużo miejsca. Mogłoby to być tak naprawdę połączenie kawałka deski, blatu plus powiedzmy jakaś miękka poduszka na kolana. Kategoria 4 - GENEROWANIE POMYSŁÓW Pomysł jest w odróżnieniu od założenia konkretny, jest rozwiązaniem, które zazwyczaj w jakiś sposób realizuje założenie (nawet jeśli nie było ono wcześniej zwerbalizowane). Pomysł jest więc bardziej konkretny, łatwiejszy do wyobrażenia sobie, chociaż nie zawsze musi on być dokładnym opisem realizacji. W zależności od poziomu tej konkretności oraz od zakresu przedmiotu jaki obejmuje pomysł kodujemy ogólność pomysłu na trzech poziomach – pomysł dotyczący: - całego przedmiotu (co to jest za przedmiot np. stół, krzesło) - cechy przedmiotu (ale nie cechy ogólnej, kodowanej w założeniach, tylko cechy szczegółowej np. ma nóżki, ma poduszkę, jest zielony, jest na baterie) - konkretnego rozwiązania technicznego (np. sposób składania/rozkładania, materiały, regulacja wysokości np. pneumatyczna itp.) Pomysły są najczęściej przedmiotem szkiców osoby badanej dlatego warto w trakcie kodowania brać pod uwagę to jak wygląda reprezentacja obrazowa wykonana przez OB. Osoba badana może wypowiadać się w taki sposób, jakby chciała zwrócić uwagę badacza na szkic np. „wyglądało by to tak, zrobię to tak, tu ma ten element”. Jest to wskazówka, że mówi ona o konkretnym pomyśle, więc wypowiedź ta zalicza się do kategorii pomysłu nie zaś założenia.

89

KATEGORIA 5. Przykłady: A Bo nie trzeba by wkładać w to swojej jakiejś tam pracy bo jakby fajnie by było się od razu podczepić do sieci w tym komputerze że na tym krześle ludziom właśnie fajnie by się pracowało nie tylko ze względu na to, że są udogodnienia takie, że jest tam gniazdko i przyłącze do Internetu, ale że jest to takie komfortowe bardzo. Czyli technicznie jakby to wykonać, fajnie by było jakby coś takiego było. No to nie wiem, tak mi się wydaję, że to by było może fajniejsze, że to był rodzaj jakiegoś stolika i w tym stoliku byłyby zawarte takie rzeczy, może komfort też. B I wtedy to by działało we wszystkich miejscach siedzących, żeby ten komp się nie przegrzewał, żeby te wiatraczki te mogły sobie działać spokojnie czyli musiałabym sobie zobaczyć jakie są wymiary laptopów, żeby każdy się zmieścił chyba że to jest sieć bezprzewodowa C próbuje sobie tak pomyśleć, co by można było stworzyć. Spróbuje sobie rysować w różnych pozycjach pracy na komputerze. Mi się wydaję, że to jest i tak jakby szeroko, może mogłabym się zastanowić nad tym jak w jakimś konkretnym wnętrzu mogłoby to wyglądać. To narysuje poduszkę tutaj i myślę, że to by oznaczało taki komfort pracy Nie wiem tak mi się spodobał nawet ten pomysł z tymi przegubami. Nie wiem czy są takie rzeczy, Ja na razie nie myślę może technicznie bo nie wiem czy mam się tak ograniczać. Teraz jest jakby kwestia wymyślenia jak najprostszej formy dla całej złożoności tego pomysłu, Kategoria 5 - WERYFIKACJA Weryfikacja to złożona kategoria będąca podstawą informacji zwrotnej na temat zaprojektowanego przedmiotu jaką dostarcza sobie OB. w trakcie procesu myślenia. Jest to kategoria składająca się z trzech różnych typów zachowań werbalnych:

A. uzasadnianie pozytywne, czyli konfirmacja – OB. potwierdza słuszność swojego pomysłu, argumentuje za, ujawnia, że pomysł podoba się jej, podoba się innym, jest dobry z różnych przyczyn. Należy szczególnie zwrócić uwagę na podawanie argumentów potwierdzających tezę, wskazują na to takie elementy wypowiedzi jak „bo, dlatego właśnie, ponieważ”. Takie stwierdzenia sugerują, że należy rozważyć kodowanie danej jednostki w ramach kategorii konfirmacji a nie np. przywoływania informacji. Tutaj bowiem te informacje pełnią już konkretną funkcję, OB. explicite używa ich jako argumentów, nie są tylko luźną informacją, z której bezpośrednio nic nie wynika.

90

B. Falsyfikacja – oznacza zarówno negowanie pomysłów poprzez przytaczanie argumentów przeciw, tworzenie alternatywnych założeń i alternatywnych pomysłów ale także deklarowanie obiektywnego sprawdzania pomysłu np. poprzez badania czy zebranie dodatkowych informacji, którymi w warunkach badania nie dysponuje OB nie dysponuje OB. Szczególną uwagę należy zwrócić na negację takie jak nie, ale przecież, tak ale. Negowanie może być sugestią, że osoba badana falsyfikuje przy pomocy jakiegoś argumentu/wątpliwości swoją hipotezę. Negowanie nie musi oznaczać, że OB. porzuci pomysł, nadal jednak jest falsyfikacją – nawet jeśli mimo wątpliwości OB. pozostanie przy danym pomyśle. Kolejna ważną sugestią w tej kategorii jest sprawdzanie obiektywne – informacja, że coś musi zostać potwierdzone, żeby było słuszne, potwierdzone opiniami innych, materiałami książkowymi, Internetem. Sprawdzanie obiektywne stanowi sugestie chęci sfalsyfikowania tezy.

C. Metaanaliza – wypowiedzi OB., które wskazują na jej refleksje dotyczące swojego

myślenia, informację odnoszące się do własnego stanu wiedzy i umiejętności, wyznawanych zasad dotyczących projektowania. W kategorii metaanaliza kodowane są wypowiedzi, które dotyczą tego co osoba badana sądzi o swojej pracy – o tym o czym myśli a także o tym co robi np. o szkicach. Metanalizą są również wypowiedzi świadczące o planowaniu bądź podsumowywaniu swojej pracy np. zrobiłam już to, muszę pomyśleć jeszcze nad tym. Należy zwrócić szczególną uwagę na wypowiedzi, które wynikają jedynie z chęci podtrzymywania wypowiedzi czyli tzw. fatycznej funkcji języka. Te wypowiedzi NIE NALEŻĄ do tej kategorii, powinny być kodowane w kategorii inne. Należą do nich komentarze wypowiadane do badacza (odpowiedzi badacza zaznaczone będą kursywą, co oznacza że badany nawiązał poprzednią wypowiedzią dialog z badaczem) a także stwierdzenia będące artefaktem metody głośnego myślenia (np. myślę sobie, zastanawiam się – stanowiące jedynie rozpoczęcie zdania a nie prawdziwą refleksję nad myśleniem).

KATEGORIA 6. INNE Pamiętamy, że kodujemy wszystkie wypowiedzi OB.! Jeśli wypowiedź nie zalicza się do żadnej z wyróżnionych wcześniej kategorii zostaje zaklasyfikowana jako inne. Tutaj jest także miejsce na wypowiedzi będące egzemplifikacją chęci podtrzymywania wypowiedzi przez OB. Przy klasyfikacji takiej warto podać nazwę kategorii, w której mieściłoby się dane stwierdzenie. Sugestie takie będą wzięte pod uwagę w momencie integracji danych i gdyż może zostanie wprowadzona dodatkowa kategoria.

91

KODOWANIE

Zmienna Opis Kod

1 przywoływanie informacji

Każde przywołanie informacji przez OB. zaznaczane jest kodem I oraz cyfrą odpowiadającą nowym kolejno przywoływanym informacjom. (ilość I)

I1, I2, I3…

1b źródło subiektywne lub obiektywne

Każda informacja oznaczona zostaje dodatkowo Is dla źródła subiektywnego lub Io dla źródła obiektywnego, oraz kolejnymi cyframi jak wyżej. (ilość Is oraz Io)

I1s1,

I2o1

I3o2

…

2 werbalizacja problemu

Każda werbalizacja problemu, nad którym pracuje OB. jest oznaczana symbolem R; każda kolejna werbalizacja różna od poprzedniej jest oznaczana kolejną cyfrą. (ilość R)

R1, R2, R3…

3 stawianie założeń

Każde postawione przez OB. założenie jest oznaczane symbolem Z; każde kolejne założenie różne od poprzedniego jest oznaczane kolejną cyfrą. (ilość Z)

Z1, Z2, Z3…

4 generowanie pomysłów

Każdy zwerbalizowany przez OB. pomysł jest oznaczany symbolem P; każdy kolejny pomysł różny od poprzedniego jest oznaczany kolejną cyfrą. (ilość P)

P1, P2, P3…

4a ogólność Każdy pomysł jest oceniany pod kątem stopnia ogólności – gdy dotyczy całego przedmiotu oznaczony jest symbolem c, gdy dotyczy cechy przedmiotu – symbol e, zaś jeśli jest to konkretne rozwiązanie techniczne symbol t. Kolejne typu pomysłów są numerowane. (ilość Pc, Pe oraz Pt)

P1e1, P2c1,

P3t1,

P4c2 …

5 weryfikacja Każdy akt weryfikacji własnego procesu projektowania jest oznaczany W. (ilość W)

W1, W2, W3…

5a rodzaj Każdy akt weryfikacji jest kodowany inaczej ze względu na rodzaj – konfirmacja pomysłów kodowane jest symbolem k, falsyfikacja oznaczana jest symbolem f zaś metaanaliza procesu kodowana jest jako m. (ilość Wk, Wf oraz Wm)

W1 (k1)

W2 (f1)

W3 (m2) …

POWT – kod oznaczający informacje powtórzoną np. R POWT

92

Zał. nr 4. Tabela wyników surowych.

OB

.

Ilość

jedn

oste

k

Ilość

Info

rmac

ji I

Ilość

I su

biek

tyw

nych

Ilość

I ob

iekt

ywny

ch

Ilość

Pro

blem

ów R

Ilość

Zał

ożeń

Z

Ilość

Pom

ysłó

w P

Ilość

P c

ałyc

h

Ilość

P e

lem

entó

w

Ilość

P te

chni

czny

ch

Ilość

Wer

yfik

acji

W

Ilość

W m

etaa

naliz

y

Ilość

W k

onfir

mac

ji

Ilość

W fa

lsyf

ikac

ji

Ilość

dop

recy

zow

ań

Ilość

Inne

ST

U K

S in

plu

s

ST

U K

S in

min

us

ST

U K

O in

plu

s

ST

U K

O in

min

us

ST

U G

S in

plu

s

ST

U G

S in

min

us

ST

U G

O in

plu

s

ST

U G

O in

min

us

PD

P

PD

P S

truk

tury

zacj

a

PD

P P

rzew

idyw

alno

ść

PD

P N

ieto

lera

ncja

dw

uzna

cznośc

i

PD

P Z

apot

rzeb

owan

ie

na s

tym

ulac

ję

1 110 12 7 5 9 22 14 3 5 6 43 15 11 17 3 10 9 16 18 8 9 13 14 14 66 28 18 13 10 2 77 17 9 8 10 14 10 3 4 3 16 12 2 2 2 10 8 13 12 13 8 14 21 10 79 34 26 15 7 3 102 20 5 15 4 27 8 2 3 3 38 23 7 8 3 5 8 9 14 9 8 25 21 7 91 40 27 13 12 4 65 5 5 0 2 15 17 2 6 9 23 4 11 8 3 3 10 14 10 11 10 18 18 8 96 41 28 14 10 5 24 4 4 0 0 7 7 2 1 4 2 0 2 0 4 4 13 12 11 15 14 13 12 10 52 25 16 5 5 6 104 14 12 2 6 16 17 5 6 6 35 20 2 13 3 16 8 13 8 17 13 16 22 4 62 25 19 8 13 7 18 6 4 2 0 0 2 0 0 2 5 4 0 1 5 5 14 12 8 9 11 16 18 13 106 45 30 18 8 8 32 5 3 2 0 8 3 1 2 0 10 6 0 4 5 6 17 11 11 10 14 14 9 15 83 33 24 13 8 9 50 6 4 2 5 12 8 4 0 4 14 1 5 8 1 5 22 7 9 14 11 10 6 20 55 21 18 12 7

10 48 16 9 7 1 17 0 0 0 0 11 2 5 4 3 3 7 10 9 14 26 6 5 20 56 25 20 7 11 11 24 2 1 1 1 8 4 2 0 2 6 4 0 2 5 3 5 13 18 10 11 19 15 8 88 33 26 16 10 12 27 7 3 4 0 7 4 2 1 1 5 2 3 0 4 4 12 9 13 16 13 12 11 12 72 33 18 12 8 13 31 5 0 5 2 6 7 1 2 4 9 1 3 5 2 2 11 12 11 12 10 19 18 7 83 36 22 17 9 14 91 25 8 17 3 6 26 5 2 19 25 4 2 19 5 6 5 18 22 4 6 20 18 8 95 45 28 11 6 15 21 5 4 1 0 1 8 3 2 3 4 3 1 0 1 3 9 19 12 10 15 11 13 10 82 33 26 13 7 16 120 30 1 29 3 15 28 6 8 14 41 3 4 34 1 3 12 13 9 13 17 9 13 15 95 35 33 15 11 17 10 0 0 0 0 1 5 3 0 2 0 0 0 0 4 4 9 12 15 13 10 11 13 12 67 30 19 9 8 18 28 0 0 0 1 13 7 2 2 3 5 1 0 4 2 2 14 13 10 13 7 17 17 7 74 34 23 10 7 19 15 5 1 4 2 0 2 2 0 0 1 1 0 0 4 5 17 15 10 10 8 14 16 11 98 39 30 13 13 20 27 5 0 5 1 5 3 3 0 0 10 4 4 2 3 3 9 9 7 17 18 9 15 15 59 23 17 13 11 21 52 6 0 6 6 9 11 2 3 6 17 3 7 7 2 3 15 13 11 17 10 8 11 12 80 36 20 10 13 22 40 4 3 1 2 17 10 1 6 3 4 2 1 1 2 3 15 8 15 14 9 12 10 16 83 33 28 13 12 23 28 1 1 0 2 5 7 3 1 3 12 7 1 4 0 1 6 25 14 7 14 9 15 8 95 35 33 13 9 24 41 6 5 1 0 10 7 2 2 3 15 5 3 7 1 3 11 13 12 12 13 9 13 16 63 26 21 9 12 25 33 12 9 3 1 4 7 1 4 2 6 3 1 2 3 3 13 9 7 15 24 7 3 20 84 33 23 16 9 26 32 7 7 0 0 5 12 4 5 3 6 3 3 0 3 2 9 11 9 13 17 12 13 14 85 40 23 14 7 27 38 6 3 3 4 7 3 2 1 0 15 6 1 8 4 3 8 19 15 5 6 19 22 7 85 34 27 11 8

93

Zał. nr 5. Wyniki analiz statystycznych. Analiza czynnikowa (FACTOR) Macierz korelacji(a) a Wyznacznik = ,172 Testy Kaisera-Mayera-Olkina i Bartletta

Miara KMO adekwatności doboru próby ,306

Przybliżone chi-kwadrat 40,161 df 21

Test sferyczności Bartletta

Istotność ,007

Macierz składowych(a) a 4 - liczba wyodrębnionych składowych. Macierz rotowanych składowych(a)

Składowa

1 2 3 4 Pomysły ,915 Doprecyzowania ,815 Informacje subiektywne -,873 Problemy ,756 Informacje obiektywne ,882 Założenia -,726 Weryfikacje - metaanalizy ,932

Metoda wyodrębniania czynników - Głównych składowych. Metoda rotacji - Varimax z normalizacją Kaisera. a Rotacja osiągnęła zbieżność w 5 iteracjach. Całkowita wyja śniona wariancja

Sumy kwadratów ładunków po rotacji

Składowa Ogółem % wariancji % skumulowany 1 1,778 25,402 25,402 2 1,431 20,446 45,848 3 1,429 20,408 66,256 4 1,144 16,340 82,597

Metoda wyodrębniania czynników - Głównych składowych.

94

Tendencja procesowa

Kryterium obiektywne

Kryterium subiektywne

Tendencja produktowa

Informacje subiektywne

Informacje obiektywne Problemy Założenia Pomysły

Doprecyzowania

Korelacja Pearsona 1 -0,050 -0,080 -0,176 0,138 -0,092 0,055 -0,179 -0,231 -0,109Istotność (dwustronna) 0,804 0,691 0,381 0,494 0,647 0,785 0,372 0,247 0,588N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,050 1 -0,503 -0,146 -0,288 0,907 0,633 -0,346 -0,214 -0,077Istotność (dwustronna) 0,804 0,008 0,466 0,145 0,000 0,000 0,077 0,283 0,701N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,080 -0,503 1 -0,341 0,421 -0,458 -0,314 0,791 -0,405 -0,240Istotność (dwustronna) 0,691 0,008 0,081 0,029 0,016 0,110 0,000 0,036 0,228N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,176 -0,146 -0,341 1 -0,071 -0,059 -0,229 -0,319 0,820 0,933Istotność (dwustronna) 0,381 0,466 0,081 0,724 0,771 0,251 0,105 0,000 0,000N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,138 -0,288 0,421 -0,071 1 -0,163 -0,363 -0,222 -0,219 0,035Istotność (dwustronna) 0,494 0,145 0,029 0,724 0,416 0,063 0,267 0,273 0,864N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,092 0,907 -0,458 -0,059 -0,163 1 0,248 -0,382 -0,192 0,036Istotność (dwustronna) 0,647 0,000 0,016 0,771 0,416 0,212 0,049 0,337 0,860N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,055 0,633 -0,314 -0,229 -0,363 0,248 1 -0,093 -0,140 -0,244Istotność (dwustronna) 0,785 0,000 0,110 0,251 0,063 0,212 0,643 0,488 0,221N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,179 -0,346 0,791 -0,319 -0,222 -0,382 -0,093 1 -0,288 -0,281Istotność (dwustronna) 0,372 0,077 0,000 0,105 0,267 0,049 0,643 0,146 0,155N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,231 -0,214 -0,405 0,820 -0,219 -0,192 -0,140 -0,288 1 0,559Istotność (dwustronna) 0,247 0,283 0,036 0,000 0,273 0,337 0,488 0,146 0,002N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,109 -0,077 -0,240 0,933 0,035 0,036 -0,244 -0,281 0,559 1Istotność (dwustronna) 0,588 0,701 0,228 0,000 0,864 0,860 0,221 0,155 0,002N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27

Tendencja procesowa

Kryterium obiektywne

Kryterium subiektywne

Tendencja produktowa

Założenia

Pomysły

Doprecyzowania

Informacje subiektywne

Informacje obiektywne

Problemy

95

Tendencja procesowa

Kryterium obiektywne

Kryterium subiektywne

Tendencja produktowa

Informacje subiektywne

Informacje obiektywne Problemy Założenia Pomysły

Doprecyzowania

Korelacja Pearsona -0,302 0,081 -0,039 0,100 -0,255 -0,020 0,224 0,129 0,015 0,136Istotność (dwustronna) 0,126 0,687 0,845 0,619 0,199 0,921 0,261 0,520 0,941 0,499N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,438 0,037 -0,076 -0,138 0,218 0,152 -0,194 -0,229 -0,108 -0,132Istotność (dwustronna) 0,022 0,854 0,706 0,492 0,274 0,450 0,333 0,250 0,591 0,511N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,260 -0,042 0,297 -0,044 0,411 0,081 -0,245 0,043 -0,105 0,002Istotność (dwustronna) 0,191 0,835 0,132 0,828 0,033 0,689 0,217 0,832 0,602 0,991N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,319 0,108 -0,338 0,016 -0,392 0,006 0,239 -0,099 0,039 -0,001Istotność (dwustronna) 0,105 0,591 0,084 0,935 0,043 0,978 0,230 0,622 0,845 0,996N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,016 -0,085 -0,211 -0,017 -0,118 -0,195 0,161 -0,148 0,278 -0,200Istotność (dwustronna) 0,938 0,672 0,290 0,932 0,558 0,330 0,421 0,462 0,160 0,318N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,017 0,104 0,245 -0,099 0,163 0,186 -0,104 0,154 -0,378 0,094Istotność (dwustronna) 0,932 0,607 0,217 0,622 0,416 0,353 0,606 0,443 0,052 0,641N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,387 0,049 -0,315 -0,035 -0,241 -0,042 0,191 -0,176 -0,028 -0,032Istotność (dwustronna) 0,046 0,807 0,110 0,864 0,226 0,834 0,339 0,380 0,889 0,873N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,384 -0,037 0,336 -0,025 0,265 0,044 -0,165 0,182 -0,033 -0,015Istotność (dwustronna) 0,048 0,856 0,087 0,902 0,181 0,828 0,410 0,363 0,871 0,939N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,161 0,202 -0,309 0,030 0,051 0,258 -0,009 -0,367 -0,138 0,130Istotność (dwustronna) 0,421 0,312 0,116 0,883 0,800 0,194 0,963 0,060 0,492 0,519N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,319 0,255 -0,281 -0,113 -0,043 0,244 0,136 -0,273 -0,145 -0,072Istotność (dwustronna) 0,105 0,200 0,156 0,575 0,833 0,219 0,498 0,167 0,471 0,720N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27

Konkretność

Globalność

Subiektywność

Obiektywność

Dyspreferencja Konkretności

Dyspreferencja Globalności

Dyspreferencja Subiektywności

Dyspreferencja Obiektywności

Strukturyzacja

Przewidywalność

96

Tendencja procesowa

Kryterium obiektywne

Kryterium subiektywne

Tendencja produktowa

Informacje subiektywne

Informacje obiektywne Problemy Założenia Pomysły

Doprecyzowania

Korelacja Pearsona 0,329 0,264 -0,264 -0,076 0,034 0,270 0,110 -0,307 -0,203 0,018Istotność (dwustronna) 0,094 0,183 0,183 0,707 0,866 0,173 0,583 0,119 0,310 0,930N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,171 0,363 -0,149 -0,206 -0,294 0,300 0,283 0,038 -0,220 -0,160Istotność (dwustronna) 0,393 0,063 0,458 0,302 0,136 0,129 0,152 0,851 0,270 0,424N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,315 0,279 -0,365 -0,014 -0,010 0,292 0,105 -0,385 -0,159 0,079Istotność (dwustronna) 0,110 0,158 0,061 0,944 0,962 0,139 0,602 0,047 0,429 0,694N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,343 0,103 0,059 0,041 0,011 0,050 0,145 0,056 -0,084 0,112Istotność (dwustronna) 0,080 0,611 0,769 0,841 0,956 0,806 0,472 0,781 0,677 0,579N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,329 0,006 -0,406 -0,021 -0,128 -0,108 0,213 -0,350 0,169 -0,137Istotność (dwustronna) 0,094 0,977 0,036 0,918 0,523 0,590 0,286 0,074 0,398 0,497N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,046 -0,024 -0,110 0,066 -0,295 -0,078 0,088 0,081 0,110 0,027Istotność (dwustronna) 0,818 0,906 0,586 0,744 0,135 0,701 0,664 0,688 0,585 0,896N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,358 -0,082 0,271 0,008 0,040 -0,050 -0,098 0,264 0,055 -0,023Istotność (dwustronna) 0,067 0,683 0,171 0,967 0,841 0,804 0,628 0,183 0,785 0,910N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,046 -0,137 0,326 -0,089 0,508 0,061 -0,427 0,008 -0,063 -0,088Istotność (dwustronna) 0,820 0,496 0,097 0,660 0,007 0,763 0,026 0,969 0,753 0,661N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,255 0,063 -0,089 -0,030 -0,224 0,034 0,083 0,055 -0,183 0,072Istotność (dwustronna) 0,199 0,754 0,657 0,882 0,262 0,866 0,680 0,787 0,361 0,723N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona 0,406 0,166 -0,386 -0,026 -0,324 0,064 0,265 -0,196 -0,026 -0,021Istotność (dwustronna) 0,036 0,407 0,047 0,899 0,099 0,750 0,182 0,327 0,897 0,918N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27Korelacja Pearsona -0,281 0,011 0,279 -0,043 0,358 0,104 -0,166 0,058 -0,092 -0,005Istotność (dwustronna) 0,156 0,955 0,159 0,831 0,067 0,605 0,409 0,772 0,648 0,982N 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27

Tolerancja na dwuznaczność

Zapotrzebowanie na stymulację

Potrzeba Domknięcia Poznawczego

KS_PLUS

KS_MINUS

KO_PLUS

KO_MINUS

GS_PLUS

GS_MINUS

GO_PLUS

GO_MINUS

97

Analiza skupie ń metod ą k-średnich (QUICK CLUSTER) Ostateczne centra skupie ń

Skupienie

1 2 3 Stand : Tendencja produktowa 3,84345 ,61696 -,55271

Analiza wariancji

Skupienie Błąd

Średni

kwadrat df Średni

kwadrat df F Istotność

Stand : Tendencja produktowa 16,515 1 ,379 25 43,530 ,000

Testy F powinny być wykorzystywane jedynie w celach opisowych, ponieważ skupienia zostały dobrane tak, aby maksymalizować różnice pomiędzy elementami należącymi do różnych skupień. Obserwowane poziomy istotności nie są skorygowane i dlatego nie powinny być interpretowane jako testy hipotezy, że średnie skupień są równe. Liczba obserwacji w ka żdym ze skupie ń

1* 1,000 2 9,000

Skupienie

3 17,000 Ważne 27,000 Braki danych ,000

* osoba ta została włączona do grupy o silnej tendencji produktowej

słaba silna

Skupienia wg tendencji produktowej

-0,50000

0,00000

0,50000

1,00000

Śre

dn

ia S

tan

d : T

en

den

cja

pro

du

kto

wa

98

Ostateczne centra skupie ń

Skupienie

1 2 Stand : Tendencja procesowa -,78137 ,97671

Analiza wariancji

Skupienie Błąd

Średni

kwadrat df Średni

kwadrat df F Istotność

Stand : Tendencja procesowa 20,606 1 ,216 25 95,498 ,000

Testy F powinny być wykorzystywane jedynie w celach opisowych, ponieważ skupienia zostały dobrane tak, aby maksymalizować różnice pomiędzy elementami należącymi do różnych skupień. Obserwowane poziomy istotności nie są skorygowane i dlatego nie powinny być interpretowane jako testy hipotezy, że średnie skupień są równe. Liczba obserwacji w ka żdym ze skupie ń

1 15,000 Skupienie

2 12,000 Ważne 27,000 Braki danych ,000

słaba silna

Skupienia wg tendencji procesowej

-1,00000

-0,50000

0,00000

0,50000

1,00000

Śre

dn

ia S

tand

: T

en

den

cja

pro

ceso

wa

99

Ostateczne centra skupie ń

Skupienie

1 2 Stand : Kryterium subiektywne -,83939 ,77943

Analiza wariancji

Skupienie Błąd

Średni

kwadrat df Średni

kwadrat df F Istotność

Stand : Kryterium subiektywne 17,665 1 ,333 25 52,980 ,000

Testy F powinny być wykorzystywane jedynie w celach opisowych, ponieważ skupienia zostały dobrane tak, aby maksymalizować różnice pomiędzy elementami należącymi do różnych skupień. Obserwowane poziomy istotności nie są skorygowane i dlatego nie powinny być interpretowane jako testy hipotezy, że średnie skupień są równe. Liczba obserwacji w ka żdym ze skupie ń

1 13,000 Skupienie

2 14,000 Ważne 27,000 Braki danych ,000

brak preferencjii preferencja

Skupienia wg kryterium subiektywnego

-1,00000

-0,50000

0,00000

0,50000

1,00000

Śre

dnia

Sta

nd

: K

ryte

riu

m s

ub

iekty

wn

e

100

Ostateczne centra skupie ń

Skupienie

1 2 3 Stand : Kryterium obiektywne 2,76078 ,62111 -,83348

Analiza wariancji

Skupienie Błąd

Średni

kwadrat df Średni

kwadrat df F Istotność

Stand : Kryterium obiektywne 10,834 2 ,181 24 60,022 ,000

Testy F powinny być wykorzystywane jedynie w celach opisowych, ponieważ skupienia zostały dobrane tak, aby maksymalizować różnice pomiędzy elementami należącymi do różnych skupień. Obserwowane poziomy istotności nie są skorygowane i dlatego nie powinny być interpretowane jako testy hipotezy, że średnie skupień są równe. Liczba obserwacji w ka żdym ze skupie ń

1* 1,000 2 13,000

Skupienie

3 13,000 Ważne 27,000 Braki danych ,000

* osoba ta została włączona do grupy o silnej preferencji kryterium obiektywnego

brak preferencjii preferencja

Skupienia wg kryterium obiektywnego

-1,00000

-0,50000

0,00000

0,50000

1,00000

Śre

dn

ia S

tan

d :

K

ryte

rium

ob

iekt

yw

ne

101

Ostateczne centra skupie ń

Skupienie

1 2 3 Stand : Pomysły 3,84085 ,54693 -,58189

Analiza wariancji

Skupienie Błąd

Średni

kwadrat df Średni

kwadrat df F Istotność

Stand : Pomysły 11,580 2 ,118 24 97,895 ,000

Testy F powinny być wykorzystywane jedynie w celach opisowych, ponieważ skupienia zostały dobrane tak, aby maksymalizować różnice pomiędzy elementami należącymi do różnych skupień. Obserwowane poziomy istotności nie są skorygowane i dlatego nie powinny być interpretowane jako testy hipotezy, że średnie skupień są równe. Liczba obserwacji w ka żdym ze skupie ń

1* 1,000 2 10,000

Skupienie

3 16,000 Ważne 27,000 Braki danych ,000

* osoba ta została włączona do grupy o dużej ilości pomysłów.

mało dużo

Skupienia wg ilo ść pomysłów

-0,60000

-0,30000

0,00000

0,30000

0,60000

0,90000

Śre

dn

ia S

tan

d :

P

om

ysły

102

Statystyki dla grup (wg skupie ń tendencji procesowej) Skupienia wg tendencji procesowej N Średnia Odchylenie standardowe Błąd standardowy średniej

słaba 15 ,2119277 1,05410716 ,27216930 Stand : Konkretność

silna 12 -,2649097 ,90091808 ,26007265

słaba 15 -,3377452 ,99991195 ,25817615 Stand : Globalność silna 12 ,4221814 ,86089501 ,24851898

słaba 15 ,2918467 1,04194355 ,26902867 Stand : Subiektywność silna 12 -,3648084 ,84886615 ,24504655

słaba 15 -,3417529 1,04694912 ,27032110 Stand : Obiektywność

silna 12 ,4271911 ,78118405 ,22550841

słaba 15 -,0360736 ,71200408 ,18383866 Stand : Dyspreferencja Konkretności silna 12 ,0450919 1,30936431 ,37798092

słaba 15 ,0336982 ,74876358 ,19332993 Stand : Dyspreferencja Globalności silna 12 -,0421228 1,28319976 ,37042786

słaba 15 -,3182267 1,01519680 ,26212269 Stand : Dyspreferencja Subiektywności

silna 12 ,3977834 ,86094308 ,24853286

słaba 15 ,3146764 1,01408092 ,26183457 Stand : Dyspreferencja Obiektywności silna 12 -,3933455 ,86660212 ,25016648

słaba 15 -,0479652 1,03006887 ,26596264 Stand : Potrzeba Domknięcia Poznawczego silna 12 ,0599565 1,00307556 ,28956297

Test dla prób niezale żnych (grupowanie wg skupie ń tendencji procesowej)

Test Levene'a jednorodności wariancji Test t równości średnich F Istotność t df Istotność (dwustronna) Różnica średnich Błąd standardowy różnicy 95% przedział ufności dla różnicy średnich

Dolna granica Górna granica

Założono równość wariancji ,572 ,457 1,244 25 ,225 ,47683741 ,38328194 -,31254651 1,26622134 Stand : Konkretność Nie założono równości wariancji 1,267 24,860 ,217 ,47683741 ,37644908 -,29869582 1,25237065

Założono równość wariancji ,745 ,396 -2,085 25 ,047 -,75992660 ,36455516 -1,51074200 -,00911120 Stand : Globalność Nie założono równości wariancji -2,121 24,831 ,044 -,75992660 ,35835264 -1,49822241 -,02163079

Założono równość wariancji ,038 ,847 1,763 25 ,090 ,65665513 ,37249451 -,11051168 1,42382194 Stand : Subiektywność Nie założono równości wariancji 1,804 24,982 ,083 ,65665513 ,36390141 -,09284176 1,40615202

Założono równość wariancji ,141 ,711 -2,114 25 ,045 -,76894392 ,36379803 -1,51820000 -,01968784 Stand : Obiektywność Nie założono równości wariancji -2,184 24,911 ,039 -,76894392 ,35203344 -1,49410152 -,04378632

Założono równość wariancji 4,058 ,055 -,206 25 ,839 -,08116550 ,39463462 -,89393072 ,73159973 Stand : Dyspreferencja Konkretności

Nie założono równości wariancji -,193 16,111 ,849 -,08116550 ,42031682 -,97169690 ,80936591

Założono równość wariancji 2,967 ,097 ,192 25 ,849 ,07582098 ,39467714 -,73703181 ,88867377 Stand : Dyspreferencja Globalności

Nie założono równości wariancji ,181 16,828 ,858 ,07582098 ,41784359 -,80643992 ,95808188

Założono równość wariancji ,808 ,377 -1,945 25 ,063 -,71601016 ,36809398 -1,47411390 ,04209359 Stand : Dyspreferencja Subiektywności

Nie założono równości wariancji -1,982 24,887 ,059 -,71601016 ,36121584 -1,46011899 ,02809868

Założono równość wariancji ,565 ,459 1,920 25 ,066 ,70802191 ,36871154 -,05135372 1,46739754 Stand : Dyspreferencja Obiektywności

Nie założono równości wariancji 1,955 24,860 ,062 ,70802191 ,36213342 -,03801853 1,45406235

Założono równość wariancji ,009 ,926 -,274 25 ,787 -,10792168 ,39437814 -,92015866 ,70431531 Stand : Potrzeba Domknięcia Poznawczego

Nie założono równości wariancji -,274 23,979 ,786 -,10792168 ,39317024 -,91942205 ,70357870

103

Statystyki dla grup (wg skupie ń tendencji produktowej)

Skupienia wg tendencji produktowej N Średnia

Odchylenie standardowe

Błąd standardowy średniej

Stand : Konkretność Silna 10 -,0036857 ,92938851 ,29389845 słaba 17 ,0021681 1,06729557 ,25885720 Stand : Globalność Silna 10 ,0381325 ,81875800 ,25891401 słaba 17 -,0224309 1,11645711 ,27078062 Stand : Subiektywność Silna 10 ,2003456 ,68189111 ,21563290 słaba 17 -,1178504 1,15048167 ,27903279 Stand : Obiektywność Silna 10 -,1611121 ,54124021 ,17115518 słaba 17 ,0947718 1,19768714 ,29048180 Stand : Dyspreferencja Konkretności Silna 10 -,0577177 ,81273645 ,25700983 słaba 17 ,0339516 1,11809620 ,27117816 Stand : Dyspreferencja Globalności Silna 10 -,0370680 ,80177672 ,25354406 słaba 17 ,0218047 1,12340342 ,27246535 Stand : Dyspreferencja Subiektywności Silna 10 -,1405308 ,68223408 ,21574136 słaba 17 ,0826652 1,15913090 ,28113054 Stand : Dyspreferencja Obiektywności Silna 10 ,0924505 ,64569524 ,20418676 słaba 17 -,0543827 1,17558365 ,28512092 Stand : Potrzeba Domknięcia Poznawczego Silna 10 -,0116126 1,14813116 ,36307095

słaba 17 ,0068310 ,93988070 ,22795455 Test dla prób niezale żnych (grupowanie wg skupie ń tendencji produktowej)

Test Levene'a jednorodności wariancji Test t równości średnich

F Istotność t df Istotność

(dwustronna) Różnica średnich

Błąd standardowy różnicy

95% przedział ufności dla różnicy średnich

Dolna granica Górna granica Stand : Konkretność Założono równość wariancji ,266 ,611 -,014 25 ,989 -,00585376 ,40641740 -,84288605 ,83117854 Nie założono równości wariancji -,015 21,203 ,988 -,00585376 ,39164186 -,81984417 ,80813666 Stand : Globalność Założono równość wariancji ,842 ,368 ,149 25 ,883 ,06056341 ,40623854 -,77610053 ,89722735 Nie założono równości wariancji ,162 23,584 ,873 ,06056341 ,37464465 -,71338727 ,83451409 Stand : Subiektywność Założono równość wariancji 3,083 ,091 ,793 25 ,435 ,31819595 ,40140569 -,50851453 1,14490644 Nie założono równości wariancji ,902 24,979 ,376 ,31819595 ,35264266 -,40811611 1,04450801

Stand : Obiektywność Założono równość wariancji 4,571 ,042 -,635 25 ,531 -,25588386 ,40318409 -1,08625703 ,57448931 Nie założono równości wariancji -,759 23,914 ,455 -,25588386 ,33715541 -,95187111 ,44010340 Stand : Dyspreferencja Konkretności

Założono równość wariancji ,498 ,487 -,226 25 ,823 -,09166927 ,40600535 -,92785293 ,74451439

Nie założono równości wariancji -,245 23,683 ,808 -,09166927 ,37361966 -,86332902 ,67999049

Stand : Dyspreferencja Globalności

Założono równość wariancji ,492 ,489 -,145 25 ,886 -,05887276 ,40624848 -,89555717 ,77781165

Nie założono równości wariancji -,158 23,877 ,876 -,05887276 ,37218538 -,82723429 ,70948877 Stand : Dyspreferencja Subiektywności

Założono równość wariancji 5,231 ,031 -,553 25 ,585 -,22319595 ,40396016 -1,05516748 ,60877558

Nie założono równości wariancji -,630 24,988 ,535 -,22319595 ,35437087 -,95305460 ,50666269 Stand : Dyspreferencja Obiektywności

Założono równość wariancji 5,848 ,023 ,362 25 ,720 ,14683323 ,40535672 -,68801457 ,98168102

Nie założono równości wariancji ,419 24,952 ,679 ,14683323 ,35069384 -,57550437 ,86917082 Założono równość wariancji ,415 ,525 -,045 25 ,964 -,01844358 ,40640234 -,85544487 ,81855771 Stand : Potrzeba Domknięcia

Poznawczego Nie założono równości wariancji -,043 16,088 ,966 -,01844358 ,42870012 -,92684399 ,88995683

104

Statystyki dla grup (wg skupie ń preferencji kryterium subiektywnego)

Skupienia wg kryterium subiektywnego N Średnia

Odchylenie standardowe

Błąd standardowy średniej

brak preferencji 13 -,0878898 ,93977528 ,26064677 Stand : Konkretność

preferencja 14 ,0816119 1,08160145 ,28907015 brak preferencji 13 ,2116145 1,01263208 ,28085361 Stand : Globalność preferencja 14 -,1964992 ,98340848 ,26282697 brak preferencji 13 -,2902826 ,83022498 ,23026298 Stand : Subiektywność preferencja 14 ,2695481 1,09601022 ,29292105 brak preferencji 13 ,3379973 ,81413530 ,22580050

Stand : Obiektywność preferencja 14 -,3138547 1,08066894 ,28882092 brak preferencji 13 ,3968091 1,07678199 ,29864559 Stand : Dyspreferencja

Konkretności preferencja 14 -,3684656 ,79124066 ,21146796 brak preferencji 13 -,4173394 1,07117023 ,29708917

Stand : Dyspreferencja Globalności preferencja 14 ,3875294 ,77778714 ,20787236 brak preferencji 13 ,3394895 ,96993970 ,26901287 Stand : Dyspreferencja

Subiektywności preferencja 14 -,3152402 ,95357801 ,25485444 brak preferencji 13 -,3595545 ,95267054 ,26422327 Stand : Dyspreferencja

Obiektywności preferencja 14 ,3338720 ,95546230 ,25535804 brak preferencji 13 ,2159404 1,03356957 ,28666062 Stand : Potrzeba Domknięcia

Poznawczego preferencja 14 -,2005161 ,96123797 ,25690165 Test dla prób niezale żnych (grupowanie wg skupie ń preferencji kryterium subiektywnego)

Test Levene'a jednorodności wariancji Test t równości średnich

95% przedział ufności dla różnicy średnich F Istotność t df

Istotność (dwustronna)

Różnica średnich

Błąd standardowy różnicy Dolna granica Górna granica

Założono równość wariancji ,136 ,716 -,433 25 ,669 -,16950169 ,39132657 -,97545384 ,63645046 Stand : Konkretność

Nie założono równości wariancji -,435 24,901 ,667 -,16950169 ,38922781 -,97129368 ,63229030

Założono równość wariancji ,095 ,761 1,062 25 ,298 ,40811372 ,38421796 -,38319798 1,19942542 Stand : Globalność

Nie założono równości wariancji 1,061 24,721 ,299 ,40811372 ,38465148 -,38454521 1,20077265

Założono równość wariancji ,973 ,333 -1,487 25 ,150 -,55983073 ,37649608 -1,33523892 ,21557745 Stand : Subiektywność

Nie założono równości wariancji -1,503 24,072 ,146 -,55983073 ,37259064 -1,32869758 ,20903611

Założono równość wariancji ,815 ,375 1,759 25 ,091 ,65185199 ,37052567 -,11125992 1,41496390 Stand : Obiektywność

Nie założono równości wariancji 1,778 24,025 ,088 ,65185199 ,36661068 -,10475377 1,40845775

Założono równość wariancji 1,267 ,271 2,116 25 ,045 ,76527468 ,36174563 ,02024561 1,51030375 Stand : Dyspreferencja Konkretności

Nie założono równości wariancji 2,091 21,955 ,048 ,76527468 ,36593427 ,00628382 1,52426555

Założono równość wariancji 1,419 ,245 -2,246 25 ,034 -,80486885 ,35829200 -1,54278504 -,06695265 Stand : Dyspreferencja Globalności

Nie założono równości wariancji -2,220 21,802 ,037 -,80486885 ,36259191 -1,55723392 -,05250377

Założono równość wariancji ,062 ,805 1,768 25 ,089 ,65472975 ,37032266 -,10796405 1,41742354 Stand : Dyspreferencja Subiektywności

Nie założono równości wariancji 1,767 24,781 ,090 ,65472975 ,37056540 -,10880670 1,41826620

Założono równość wariancji ,097 ,759 -1,887 25 ,071 -,69342645 ,36749436 -1,45029525 ,06344235 Stand : Dyspreferencja Obiektywności

Nie założono równości wariancji -1,887 24,863 ,071 -,69342645 ,36745294 -1,45042113 ,06356823

Założono równość wariancji ,023 ,880 1,085 25 ,288 ,41645658 ,38385970 -,37411728 1,20703043 Stand : Potrzeba Domknięcia Poznawczego

Nie założono równości wariancji 1,082 24,455 ,290 ,41645658 ,38493217 -,37722293 1,21013608

105

Statystyki dla grup (wg skupie ń preferencji kryterium obiektywnego)

Skupienia wg kryterium obiektywnego N Średnia Odchylenie

standardowe Błąd standardowy

średniej preferencja 14 ,0638416 1,08427072 ,28978354 Stand : Konkretność brak preferencji 13 -,0687525 ,93977528 ,26064677 preferencja 14 -,0389107 1,05953113 ,28317160 Stand : Globalność brak preferencji 13 ,0419039 ,97305770 ,26987765 preferencja 14 ,0504068 1,27256257 ,34010665 Stand : Subiektywność

brak preferencji 13 -,0542842 ,63729367 ,17675346 preferencja 14 -,0313855 1,32527919 ,35419576 Stand : Obiektywność brak preferencji 13 ,0337997 ,51142072 ,14184259 preferencja 14 -,1829445 ,89302315 ,23867048 Stand : Dyspreferencja Konkretności brak preferencji 13 ,1970171 1,10526993 ,30654672 preferencja 14 ,2142244 ,88593000 ,23677475 Stand : Dyspreferencja Globalności

brak preferencji 13 -,2307031 1,09781086 ,30447795 preferencja 14 -,1248517 1,23265384 ,32944060 Stand : Dyspreferencja Subiektywności brak preferencji 13 ,1344557 ,69486742 ,19272155 preferencja 14 ,1456076 1,23675798 ,33053747 Stand : Dyspreferencja Obiektywności brak preferencji 13 -,1568081 ,67694840 ,18775171 preferencja 14 -,0349821 ,99058630 ,26474533 Stand : Potrzeba Domknięcia

Poznawczego brak preferencji 13 ,0376731 1,04912746 ,29097560

Test dla prób niezale żnych (grupowanie wg skupie ń preferencji kryterium obiektywnego)

Test Levene'a jednorodności wariancji Test t równości średnich

95% przedział ufności dla różnicy średnich

F Istotność t df Istotność

(dwustronna) Różnica średnich

Błąd standardowy różnicy Dolna granica Górna granica

Założono równość wariancji ,585 ,452 ,338 25 ,738 ,13259406 ,39189599 -,67453084 ,93971896 Stand : Konkretność

Nie założono równości wariancji ,340 24,893 ,737 ,13259406 ,38975792 -,67030273 ,93549086 Założono równość wariancji ,371 ,548 -,206 25 ,839 -,08081460 ,39245952 -,88910011 ,72747091 Stand : Globalność

Nie założono równości wariancji -,207 24,998 ,838 -,08081460 ,39117784 -,88646309 ,72483390 Założono równość wariancji 6,797 ,015 ,267 25 ,792 ,10469101 ,39223374 -,70312950 ,91251152 Stand : Subiektywność

Nie założono równości wariancji ,273 19,435 ,788 ,10469101 ,38329404 -,69633973 ,90572175 Założono równość wariancji 10,182 ,004 -,166 25 ,869 -,06518520 ,39257579 -,87371017 ,74333977 Stand : Obiektywność

Nie założono równości wariancji -,171 17,030 ,866 -,06518520 ,38154155 -,87006123 ,73969083 Założono równość wariancji 1,092 ,306 -,986 25 ,334 -,37996156 ,38537110 -1,17364819 ,41372508 Stand : Dyspreferencja

Konkretności Nie założono równości wariancji -,978 23,117 ,338 -,37996156 ,38850288 -1,18341628 ,42349317 Założono równość wariancji 1,105 ,303 1,163 25 ,256 ,44492750 ,38257979 -,34301033 1,23286532 Stand : Dyspreferencja

Globalności Nie założono równości wariancji 1,154 23,103 ,260 ,44492750 ,38570598 -,35276928 1,24262428 Założono równość wariancji 7,216 ,013 -,666 25 ,512 -,25930744 ,38935344 -1,06119586 ,54258098 Stand : Dyspreferencja

Subiektywności Nie założono równości wariancji -,679 20,783 ,504 -,25930744 ,38167093 -1,05353969 ,53492481 Założono równość wariancji 6,927 ,014 ,779 25 ,443 ,30241571 ,38810759 -,49690684 1,10173826 Stand : Dyspreferencja

Obiektywności Nie założono równości wariancji ,796 20,437 ,435 ,30241571 ,38013909 -,48945428 1,09428570 Założono równość wariancji ,000 ,986 -,185 25 ,855 -,07265519 ,39252333 -,88107212 ,73576173 Stand : Potrzeba Domknięcia

Poznawczego Nie założono równości wariancji -,185 24,557 ,855 -,07265519 ,39339152 -,88360180 ,73829142