Prilog prouavanja starog Beograda Bajrakli damija O istorijatu i
arhitekturi beogradskih damija, na stranicama srpske istoriografije
o turskom graditeljstvu pisano je sporadino i nepotpuno. Prvi
pisani izvori nalaze se u novinski tekstovima s kraja druge
polovine XIX i prve polovine XX veka.[1] Tek u novije vreme
zahvaljui mlaoj generaciji istrazivaca, u prvom redu G.
Ezeloviu,[2]A. I. Hadiu,[3] D. Medakoviu,[4] B. Nestoroviu,[5] Lj.
Niki,[6] D. . Zamalo[7] i . kalameri,[8] vie se pisalo o
istorijsko-umetnikim vrednostima ovih graevina.[9] Meutim,
dosadanja istraivanja beogradskih damija i, osobito, sauvanih
dokumenata vezanih za njihovu istoriju i izgradnju, ne pruaju
dovoljno valjanih podataka koje bi osvetlile mnoge pojedinosti iz
njihovog nastanka.[10]Na osnovu istraivanja H. abanovia do pred
kraj XVII veka u Beogradu je podignuto oko 67 dzamija i
medrasa,[11] a u narednom veku, usled austrijsko-turskog rata
(1788) opao na 50.[12] Na Broovom planu iz 1787. godine nalazi se
ucrtano samo 15 damija. Dok A. Jovanovi, belei svega 11,[13] Kanic
u svojim putopisima na jednom mestu belei da u gradu ima 15
damija.[14]Skoro svim istraivaima je problem nastanka beogradskih
damija.[15] Kao donja granica kada je podignuta Bajrakli damija
slui 1660. godina, kada je Beograd posetio i opisao E.
eleblija.[16] Meutim, elebija u svojim spisima ne spomnje tu
damiju. To navodi na pomisao da je damija podignuta znatno kasnije.
Istraivai imaju opreno misljenje i oko imena ktitora. Jedni smataju
da je damiju podiga Sulejman Velianstveni, u vreme opsade Beograda
1521. godine.[17] Druga grupa polazi od podataka koje daje elebija
u svojim putopisima. Ova grupa istraivaa smatra da je damiju
podigao Sulejman II.[18] M. Begovi u svojim istraivanjim navodi
podatak objavljen u listu Birluk u Skoplju 1959. godine da je
Bajrakli damiju podigao Alibeg, unuk G. H. Evronos. 1523. godine.
Na to ukazuje i natpis ispod debelog sloja maltera koji je obijen
prilikom nenje rekonstrucije (1953-1963). Otkriveni natpis ispisan
arabicom. Iznad vrata u munaru nalazio se datum ispisan arapskim
brojevima.[19] Damija je dobila svoje ime ne po imenu dobrotvora
nego je ime dobila izgleda po tome to je na njoj istican barijak
izmeu podnevne i podpodnevne molitve, da bi se muslimani koji su
stanovali na dunavskoj strani Beograda mogli ravnati o nastupanju
navedenih molitava. No ima ak miljenja da je ona dobila taj naziv
kao prva damija koja je podignuta u Beogradu, kao ona koja nosi
barijak pred drugim beogradskim damijama. U srpskim spomenicima iz
XIX veka ova se damija redovno naziva kao Barjak damija. Kao to je
napomenuto E. elebija u svom putopisu ne pomnje nijednu damiju pod
nazivom Bajrakli.[20] S toga bi se moglo zakljuiti da je ona imala
zvanino neko drugo ime, da se vodila verovatno pod imenom
dobrotvora koji ju je podigao.[21]Prema R. D. Deliu damija je
vremenom pretrpela znatne izmene. Prve izmene na damije dogodile su
se u vreme drugog ili treeg austrijskog osvajanja Beograda. Ondanja
vlast je za potrebe austrijske vojske preinaila dorolsklu damiju u
katoliku crkvu. Tada je poruena munara i pretvorena u zvonik. Zatim
je probijen jugo-istoni i severno-istoni zid. Na tim mestima
podignut oltar i postavljena nova vrata. Poto su Turci povratili
damija je ponovo dobila stari izgled.[22] Ciglama su zazidani
otvori koji su probijeni prilikom pretvaranja damije u katoliku
crkvu, a od istog materijala ozidana je i munara. Zbog upotrebe
razliitog materijala (kamene kocke i cigle) damija je omalterisana.
Ministastvo prosvete i crkvenih dela kneevine Srbije, po nareenju
kneza Mihaila Obrenovia izbrala je od ovdanjih damija da opravi
Bajrakli damiju, da ne bi [...] muhamedanci koji se po svojim
poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utehe bili
[...].[23]Poetkom srpsko-turskog rata (1876), skoro svi muslimani
su napustili Beograd, pa i imam damije.Prvi imam i mujezin u
Bajrakli damiji postavljeni su 1868. godine. Za imama je ostavljen
M. ef. Hadimehmedovi iz Sarajeva, a za mujezina U. Hadiahmetovi. To
se vidi iz zapisnika koji je voen u Ministarstvu prosvete, gde su
oni dobijali plate.[24] U decembru 1875. godine postavljen je za
imama H. Mahmut. Mujezinsku dunost u toj godini obavljali su: M.
Berberovi, D. engi i A. Kadri. H. Mahmut je vrio imamsku dunost sve
do izbijanja srpsko-turskog rata 1876. godine. Tada je ministar
prosvjete izdao naredbu da se hoda i mujezin kao nepotrebni
otpuste, damija zatvori, jer su se muslimani usljed rata sa
Turskom, razili iz Beograda.[25] Posle ratova 1876/78. godine
Srbija je prisjedinila niki okrug, gde je iveo prilian broj
muslimana. Tada se obrazuje Islamska verska zajednica na elu sa
muftijom ije je sedite bilo u Niu.U Beogradu se ponovo osniva demat
i za imama bi postavljen 1880. godine Halibai, zvani Hajbetaga iz
Sarajeva. Mujezinsku dunost obavljao je dervi A. Fejzulahovi, umro
u Oraju 1913. godine. Bio je oenjen Eref-hanumom, uvaricom turbeta.
Posle toga, negde oko 1890. godine za imama je postavljen F.
Sulejman ef., koji je izbegao iz Mostara za vrieme Austro-ugarske
okupacije. On je bio uen ovek i delovao je politiki. Austro-ugarska
ga oznaava kao opasnog srpskog agenta. ak je bio osnovao odbor od
nekoliko muslimana koji su u to vreme bili prebegli iz Bosne u
Srbiju. Za njegova slubovanja temeljno je opravljena Bajrakli
damija i jedno turbe 1893. godine. [26] Godine 1936. prenosi se
sedite reis-ul-uleme iz Beograda u Sarajevo.
Bajrakli damija se nalazila u centralnom delu starog gradskog
jezgra uvenom Zejreklu. Radi se o jednosobnoj graevini kvadratne
osnove sa kupolom oslonjenom na osmougaoni tambur. Na unutranjim
zidovima ispisani su arapskim pismom citati iz Kurana. Njih je
izradio poznati kaligraf E. Kovaevi.[27] U molitvenom prostoru sa
leve strane nalazi se prostor sa spiralnim metalnim stepenicam
izraeni od hrastovih dasaka kojima se penje do galerije (erefe). Uz
zid sa desne strane molitvenog prostora nalazi se mimber, izraen u
tradicionalnom stilu.[28] Prilikom nemakog bombardovanja 1941.
godine krov damije je oteen bombom, ali je iste godine i
popravljen. U toku borbi za osloboenje Beograda oktobra 1944.
godine minobacakom granatom bio je oteen jedan ugao zgrade i dobar
dio krova, to je Narodni odbor grada Beograda popravio u proljee
1945. godine.Bajrakli damija je 1946. godine stavljena pod zatitu
drave kao znaajni spomenik kulture. Temeljna popravka, konzervacija
i restauracija damije izvrena je u periodu od 1953. do 1963. godine
pod nadzorom Pavlovia.[29] Materijalnu potporu za to su dali: Zavod
za zatitu i nauno prouavanje spomenika kulture SRS, Narodni odbor
grada Beograda i Savezno izvrno vee. Bajrakli damija je osim
fortifikacionih obijekata na tvravi, najstarija graevina u gradu.
Osim toga, ona prestavlja jedini sauvani primerak, iako nije
reprezentativan, muslimanske verske arhitekture u Beogradu.
Pie: Mile BocaNapomene: [1], , VII, 1901, 718-721, 753-757,
800-805, 833-837, 889-893, 941-950, 1038-1040; . . , XVII , XLII
1905; , 1863, , . 8934, 2. III 1933, 11; M. Ma, 1858, VII, 1934,
315; , LV, 1937 ( , ); . . ., , , I-III, 1937, 59-63. . , , 1937, .
4-5, 256; . . , , LV, 1937, 69-70, 253-257; . , , II 1936, 151 (
XI); . , , 1842-1852, , I, 1936, 49-53; . . , , LV, 1937, 69-70,
253-257; . , , 1937, . 4-5, 256.[2] . , I-II, 1940; Isti, , I, 1-2,
1948;[3] A. I. Hadi, Bajrakli damija u Beogradu, G.G., IV, 1957; H.
abanovi, Urbani razvitak Beograda od 1521-1688, G.G.B., XVIII,
1970.[4]. , , 1950.[5] . , 18115-1914, , . I, 1954, 159-174;[6] . ,
, , . V, 1958, 151-207; Isti, , , 1960, . VII, 153-159;[7] . . , .
, . . , , . XIV, 1967, 141-166; Isti, 1521-1867, 1977.[8] . , , , .
XIV, 1967, 167-200; Isti, 1863, , . XXIII, 1976, 33-58; Istri,
1688. , 1978; Isti, , , . XX, 1983, 113-148;[9] . 200 [...] , . 210
, -; 80 56 20 [...]. . . , 200 , 1935, 9.[10] Za XIX vek nesumnjivo
najznaajniji izvor je Turski plan beogradskog grada i varoi u
granicama do anca sa poetka 1860 tih godina, zatim putopisnni ili
memoarki radovi , naroito: Dimitrija, Banti-Kamenskog , J. Vujia,
K. N. Hristia, S. L. Popovia, M. . Milievia, A. Jovanovia,
Raid-beja, F. Kanica i S. Kapera. . , (1794-1804), , LV, 1937,
64-68, 250-253 + 3 ; . , , 66, 1949; . ., , (1938); .. ,
(1878-1879), , 1950; . . , , 1902; . , , III, 1956; Raid-beja,
Istorija udnovatih dogaaja u Beogradu i Srbiji, I, preveo D. H.
oki, sa predgovorom Stojana Novakovia; F. Kaniz, (I) Serbien,
Historsche-Etnogrphische Reisestudien aus derJahren1859-1868,
Leipzig 1868; . , , I 1934. [11]Za XVII vek najvie se moe osloniti
na zabeleke H. Kalfa, H. Otenfilda i E. elebije, ije su beleke, van
sumnje najdragoceniji izvor o beograskim damijama za prvi period
turske vladavine nad Beogradom. Ne manje vani podatke je ostavio
Fr. Fon Bru. H. abanovic, Urbani razvitak Beograda 1521-1688, GGB,
XVII, 1970, 27.[12] O Beogradskim damijama V: . , , 151-207.[13] .
. , , , V, 1853, 118.[14] XIX , . , 1967, 229.[15] Prvi pomeni
damija vezuju se za 1521. godinu. Oni se nalaze u Dnevniku o pohodu
Sulejmana protivu Beograda. U tom dnevniku stoji zabeleeno: Boijom
pomou tvrava Beograd je danas zauzeta [...] Carski mjujezin sa
grada otpojae ezan, a pod 27 im [u stvari treba: 26] ramazanom (=
30 im avgustom): Petak [...] estiti sultan sreno je preko sagraenog
mosta preao i doao u Beograd. Otklanjao je slubu od petka. Donju
crkvu pretvorivi u damiju. O tome: G. Elezovi, opus.cit, 47, 50,
51.[16] A. . , , 93.[17] opus. cit , 94.[18] O tome V: opus. cit ,
94; . , XVII , , . XIII 1969, 65.[19] Dve bone brojke mogle su se
lepo proitati. Prva brojka se mogla jasno proitati kao 9, a druga
se mogla itati kao 2 ili 8. Dakle, 928 ili 988 po Hidari, odnosno
1521/2. ili 1580/1. godine. Dakle, to bi znailo da oznaka godine
predstavlja oznaku kada je pisar izvodio natpise po zidovima
damije. Ako bi se usvojilo prvo itanje, onda bi godina odgovarala
priblino onoj na koja je navedena u listu Birluk. [20] Postoji
miljenje da je na mestu gde je bio razaped ator sultana Sulejmana
Velianstvenog, za vreme opsade Beograda (1521), te da je postojao
obiaj da se na svakom mestu gde je stajao njegov ator - podigne
damija.[21] U katastarskim popisima Beograda i njegove okoline od
1476-1566. godine, pod takvim imenom ne pomnje se nijedna od tada
postojeih damija.[22] Kada su Austrijanci ponovo ustupili Beograd
Turskoj, 21.VII 1739. godine u njemu je bilo 6 katolikih i 2
pravoslavne crkve. R. Samardi, Enciklopedija Jugoslavije 1955, I,
445.[23] Ministarstvo prosvete i crvenih dela izdalo je ukaz
Mihaila Obrenovia od 1868. godine. Ukaz : . 1238 10. 1868. .[24]
Osim toga, oni mole da im se zbog male plate odrede i drva kao i
umur za ogrev, i na to ime izdaje im se 1440 groa arijskih godinje.
Dalje mole da se zbog malog broja muhamedanaca odredi suma od 300
groa arijskih za nabavku svea i zejtena to se preko godine pri
bogomoljama potroi, jer se to zasada nema otkuda nabaviti.
Naposletku, mole da im putni trokovi od Sarajeva do Beograda, i to
svakom po 400 groa, svega 800 groa, isplati se.[25] del. protokol
Ministarstva prosvete No 3563 od 10.11.1876. godine.[26] Opravku je
izvrila Optina grada Beograda.Incijativu da se uradi pomenuta
opravka dao je S. Efendija Paladi. Na zidu damije jo i danas
postoji sauvani hronogram. Opravka damije je izvrena 1930. godine.
Tri godine kasnije, poto je poruendodrajali deo zgrade u dvoritu
(stan imama) podignuta je nova zgrada. O tome V: Hronogram je
publikovan uz lanak A. I. Hadia, Godinjak grada Beograda IV,
98.[27] Na njima su ispisana arapskim pismom imena prvih pet
kalfi.[28] Mimber je izraen u radionici Rekord vlasnitvo Muila iz
Konjica.[29] Arheoloki radovi su obavljeni 1962. godine. Tom
prilikom su otkriveni zidovi neke starije graevine.
