ProgramiiInvestimevePrioritareMjedisorepërEuropënJuglindore(PEIP ...documents.rec.org/publications/PEIPWaterAlbanian.pdf · 2010-04-16 · CRM Menaxhimi i marrëdhënieve me klientin

Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Juglindore (PEIP)

Strategjitë për ReformëNjë manual për Ndërmarrjet e Ujësjellës-Kanalizimeve në Evropën Jug Lindore

Autorët:Ellen Baltzar

Christelle KapoenAndras KisDusan Sevic

Venelina VarbovaRuslan Zhechkov

Szentendre, HungariPRILL 2009

Programi i Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Jug Lindore (PEIP)

Strategjitë për ReformëNjë manual për Ndërmarrjet e Ujësjellës-Kanalizimeve në Europën Jug Lindore

Rreth REC

Qendra Rajonale e Mjedisit (REC) për Evropën Qendrore dhe Lindore është një organizatë ndërkombëtare jopartizane,joavokate, jofitimprurëse që mbështet zgjidhjen e problemeve mjedisore në Evropën Qendrore e Lindore (EQL),

duke nxitur bashkëpunimin ndërmjet organizatave joqeveritare, qeverive, bizneseve e aktorëve të tjerë mjedisorë, si dheduke mbështetur shkëmbimin e lirë të informacionit dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisore.

REC është krijuar në 1990 nga ShBA, Komisioni Evropian dhe Hungaria. Sot REC, bazohet ligjërisht në Kartën e tij,nënshkruar nga 29 vende dhe Komisioni Evropian, dhe në një marrëveshje ndërkombëtare me qeverinë hungareze.REC ka zyrën qendrore në Szentendre, Hungari dhe zyrat e vendeve në secilin prej 17 vendeve përfituese: Shqipëri,

Bosnje dhe Hercegovinë, Bullgari, Kroaci, Republikën Çeke, Estoni, Hungari, Letoni, Lituani, RIJ Maqedonisë,Mal i Zi, Poloni, Rumani, Serbi, Sllovaki, Slloveni dhe Turqi.

Donatorët më të fundit janë Komisioni Europian dhe qeveritë e Shqipërisë, Austrisë, Bosnjes dhe Hercegovinës,Kanadasë, Kroacisë, Republikës Çeke, Estonisë, Finlandës, Gjermanisë, Hungarisë, Italisë, Japonisë, Letonisë, Lituanisë,

Luksemburgut, RIJ Maqedonisë, Malit të Zi, Vendeve të Ulëta, Norvegjisë, Polonisë, Rumanisë, Serbisë, Sllovakisë, Sllovenisë,Spanjës, Suedisë, Zvicrës, Turqisë, Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, si dhe institucione

të tjera ndër-qeveritare dhe private.

E gjithë përmbajtja e këtij publikimi mbrohet me të drejtë autori nga©2009 Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore

Asnjë pjesë e këtij publikimi nuk mund të shitet në asnjë formë apo tëriprodhohet për shitje pa lejen paraprake me shkrim nga mbajtësi i të drejtës.

ISBN: 978-963-9638-39-6

Publikuar nga::Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore

Ady Endre ut 9-11, 2000 Szentendre, HungariTel: (36-26) 311-199, Faks: (36-26) 311-294, E-mail: [email protected], Website: http://www.rec.org/

Printuar në Hungari nga Typonova

Ky botim dhe të gjitha publikimet e REC printohen në letër të ricikluar ose letër të prodhuarpa përdorimin e klorit apo kimikateve me bazë klori.

P ËRMBAJ T JA

S TRAT EG J I T Ë P ËR R E FORMË 3

Shkurtime 5

Parathënie 7

Mirënjohje 8

Hyrje 9

Kapitulli 1 Vështrim i përgjithshëm i gjendes së Ndërmarrjeve të UjësjellësKanalizimeve në vendet e Europës Jug-Lindore 11

Kapitulli 2 Reforma institucionale 21Hyrje 23

Korporatizimi 26

Pjesëmarrja e sektorit privat 30

Zbatimi i reformës institucionale 36

Kapitulli 3 Reforma Organizative 39Planifikimi strategjik 41

Menaxhimi i burimeve njerëzore 43

Përdorimi i burimeve të jashtme 47

Rajonizimi 49

Investime për zvogëlimin e kostos 51

Matja e konsumit 57

Kapitulli 4 Reformat për tarifat dhe përmirësimi i gjenerimit të të ardhurave 63Kustet aktuale 65

Pasojat e reformave tarifore 68

Nxitja e pagesave 80

Kapitulli 5 Raste studimore 83Rast studimor 1 Reforma në ndërmarrjen e ujësjellës -kanalizimeve Karlovac, Kroaci 85

Rast studimor 2 Procesi i reformës së kompanisë për furnizimin me ujë dhe sistemin e ujërave të zeza,të qytetit të Korçës 91

Rast studimor 3 Informacion për tarifat e ndara të rrjetit të ujit trans-danubian 95

Aneks 97Aneks 1 Programi i furnizimit me ujë dhe sistemin e ujërave të zeza të ish-Republikës Jugosllave

të Maqedonisë 99

Aneks 2 Lista e plotë: Përcaktimi i rreziqeve dhe vështirësitë 100

Aneks 3 Furnizimi me ujë dhe trajtimi i ujërave të zeza në Republikën Çeke -një shembull i dhënies me qera 101

Shënime 102

Referenca 103

PËRMBAJ T JA

S TRAT EG J I T Ë P ËR R E FORMË4

SHKURT IME


ACP Apa Canal PitestiASTEC Simulimi i llogaritjeve për tarifat dhe detyrimet e shkarkimeveBB Banka BotëroreBE Bashkimi EuropianBERZH Banka Evropiane për Rikonstruksion dhe ZhvillimBOT Ndërto – Opero-TransferoCRM Menaxhimi i marrëdhënieve me klientinCSE Ndërnarrjet e Shërbimeve KomunitareDRV Rrjeti Ujor i trans-DanubitEJL Evropa Jug-lindoreEQL Evropa Qëndrore LindoreFBH Federata e Bosnje dhe HercegovinësFOPIP Programi i Përmirësimit të Performancës Fianciare dhe(PPPFO) OperacionaleGIS Sistemi i informacionit gjeografikIBNET Rrjeti Ndërkombëtar i Standartizimit për Ndërmarrjet e Ujësjellës –

KanalizimeveIFN Insitucione Financiare NdërkombëtarëIMIR Sistemi i Kontrollit të Integruar TeknologjikITUZ Impianti i Trajtimit të Ujrave të ZezaKE Komisioni EuropianKPIs Përpunimi i indikatorëve kyç të performancësKPPK Kompani Publike me Përgjegjësi të KufizuarKTA Agjencia Kombëtare e MirëbesimitNSHK Ndërmarrje Shërbimesh KomunaleOJQ Organizata jo-QeveritarePEIP (PIPM) Programi i Investimeve Prioritare MjedisorePNUD Programi Kombeve të Bashkuara për ZhvillimPPP Partneriteti publik-privat

SHKURT IME


PSP Pjesëmarrje e Sektorit PrivatREC Qendra Rajonale e MjedisitRS Republika SerbeUK Ujësjellës Kanalizime


Manuali për reformën në ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve është hartuar nëkuadër të Programit të Investimeve Prioritare Mjedisore për Europën Jug Lindore(PEIP). Një nga qëllimet kryesore të PEIP është të lehtësojë dhe të shpejtojëinvestimet në fushat kryesore si uji, mbetjet dhe ajri. Hartimi i manualit ështënxitur nga autorët me besimin se investimet e qëndrueshmemjedisore në sektorine ujit mund të bëhen tëmundura vetëm nëse zbatohen nga dërmarrje të fuqishme,profesionale dhe të pavarura. Ky këndvështrim është mirëpritur nga nga vendet eEuropës Jug-Lindore dhe ideja për këtëmanual lindi në takimin rajonal të PEIP nëBudva të Malit të Zi, në Qershor 2008.

Supozimi i këtij manuali është se vështirësia kryesore për investimet në infra-strukturën për ujin qëndron tek kapaciteti i ndërmarrjeve për të gjeneruar fonde.Ndërmarrjet më të fuqishme janë dhe do të jenë të afta të tërheqin dhe të përdorinmë shumë fonde nga BEja, donatorët si dhe nga Institucionet NdërkombëtareFinanciare e banka të tjera tregtare.

Hapja e investimeve në furnizimin me ujë dhe trajtimin e ujrave të zeza do tiafrojë vendet më afër përmbushjes së standarteve mjedisore të BEsë, dukepërmbushur detyrimet e direktivës së KEsë që përmban më shumë investime nëtrajtimin e ujrave të zeza urbane dhe ujin e pijshëm. Qëllimi përfundimtar mbetetnjë shërbim më i mirë për popullsinë dhe përfitimet e tjera mjedisore dheshëndetësore.

Marta Szigeti BonifertDrejtoreshë e Përgjithshme

Qendra Rajonale e Mjedisit për Europën Qendrore dhe Lindore

Parathënie


Autorëtdëshirojnë ti shprehin falenderimet e tyre atyreqëkanëmundësuar tëdhënadhe komente të vlefshme dhe kanë ndihmuar në përmirësimin e përmbajtjes sëkëtij manuali:DABLASTask Force, Komisioni EuropianJoanna Fiedler, Komisioni EuropianSohail Hassan, Njësia për Përgatitjen e InfrastrukturësDavid Kramer,Departamenti Federal Zvicerian për Çështjet Ekonomike(FDEA), Sekretariati Shtetëror për Çështjet Ekonomike (SECO)Enkelejda Gjinali,Këshilltare e Kryeministrit të Shqipërisë për çështjet e ujitPetrit Tare, Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve, Korçë, ShqipëriDancoUzunov, Point Pro Consulting, RIJ MaqedonisëDmitar Zakula dheDraganaMilovanovic, Drejtoria e Ujrave,Ministria e Bujqësisë, Pyjeve dhe Asministrimit të Ujrave, SerbiEduart Cani, REC ShqipëriSunita Selak, REC Bosnje dhe HercegovinëZeljkaMedven, REC KroaciAna Petrovska dhe Kornelija Radovanovic, REC RIJ MaqedonisëMira Vasiljevic, REC Mali i ZiIvana Tomasevic, REC SerbiMargarita Hashani, REC Kosovë (si përcaktuar në UNSCR 1244)

Mirënjohje

Investimet në infrastrukturën ujore në vendet e EJL janë të ngutshme, nëmënyrë që ti ofrohet të gjithë banorëve uji i pijshëm, të përmirësohet cilësia e ujitdhe të ulet presioni në mjedis nëpërmjet trajtimit të ujrave të zeza.

Njësitë vendore dhe për më tej ndërmarrjet e ujit, janë aktorët kryesorë nëprojektet për furniziminme ujë, trajtimin e ujrave të zeza, ndaj aftësitë e tyre vlerë-sohen në detaje nga të gjithë financuesit e mundshëm – Komisioni Europian,donatorët bilateralë, dhe IFN. Sot, në rrugën drejt hyrjes në familjen Europiane,sektori i ujësjellës kanalizimeve po has sfida shumë tëmëdha, kërkesa përmë shumëkonsumatorë dhe rënia e përgjithshme ekonomike.

Nga ana tjetër, kërkohet që qeveritë e vendeve ti japin rëndësinë maksimalereformave në sektorin e ndërmarrjeve të ujësjellës kanalizimeve. Disa vende kanënisur ta bëjnë këtë praktikisht, ndërkohë që në vende të tjera reforma është akomanë diskutim. Nga ana tjetër, kjo varet shumë dhe nga vetë ndërmarrjet. Ato do tëjenë të afta ti përballojnë të gjitha këto sfida vetëm nëse përmirësojnë mënyrën sesi punojnë. Ky manual i drejtohet kryesisht atyre që punojnë në këtë sektor dhepushtetit vendor, ndonësemund ta gjejnë të dobishëm edhe politikëbërësit në nivelkombëtar, financuesit, OJF-të dhe konsumatorët.

Programi i Investimeve PrioritareMjedisore u hartua për të lehtësuar financimetnë disa sektorë, duke përfshirë edhe ujin. Ne besojmë se ky manual do të luajë njërol të rëndësishëm si udhërrëfyes për menaxherët e ndërmarrjeve në zbatimin ereformave bashkëkohore të pjesshme apo tërësore. Vetëm pasi të kenë arritur njënivel të caktuarmenaxhimi dhe administrimit të kostove, ndërmarrjet do tëmundtë jenë të gatshme të tërheqin fonde për investime infrastrukturore. Gjendja më emirë organizative dhe financiare e ndërmarrjeve do të shërbejë si garanci, se infra-struktura e re e ndërtuar do të mund të përdoret në mënyrën më të mirë të mund-shme dhe të japë përfimtimet mjedisore të dëshiruara.

Gjatë hartimit të këtij manuali, kriza botërore ekonomike u thellua më tej dhevështirë se gjendet ndonjë fushë e jetës e paprekur prej saj. Si pasojë e krizësfinanciare dhe ekonomike, disa nga problemet të ndeshura nga ndërmarrjet popërshkallëzohen – për shembull, mos pagesa e faturave, vështirësitë për të marrëkredi, si dhe subvencione nga shtetet të cilat po vuajnë nga një deficit më i madhse më parë. Shumë banka dhe investitorë kanë më pak kapital. Gjithashtu, vihet renjë zhvlerësim imonedhave në vendet e EQL, e cila rrit vështirësitë në përballimine kredive. Të gjitha këto arsye bëjnë që financuesit të jenë më pak të prirur për tëndërmarrë rreziqe të mëdha dhe do të preferonin të investonin në ndërmarrje më


Hyrje

të konsoliduara dhe mirëmenaxhuara. Në kushtet e reja, propozimet për reformajanë bërë më të nevojshme sot sesa një vit më parë.

Ekzistojnë disamanualë dhe udhëzues, të cilët fokusohen në aspekte të veçanta tëmasave komplekse, të cilat vihen në pah nga autorët e këtij botimi si pjesë ereformës për ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve. Megjithatë, ajo çka munguar derimë tani ishte një botim, i cili i sjell së bashkumasat emundshme dhemë urgjente përndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve në vendet e EJL. Kymanual aspiron të plotësojëkëtë boshllëk. Ai gjithashtu synon të nxjerrë në pah ndërhyrjet e nevojshme për t’iupërgjigjur kërkesave konkrete në vendet e rajonit të EJL, duke u bazuar kështu në njëvështrim të përgjithshëm të gjendjes në rajon (Kapitulli 1).

Kapitulli 2 trajton cështjet e reformave institucionale të ndërmarrjeve tëujësjellës kanalizimeve. Kapitulli parashtron rrugët për përgatitjen e këtij procesi –nëpërmjet shoqërive aksionere apo korporatave, si një hap i parë në reformën endërmarrjeve; si dhe nëpërmjet pjesëmarrjes së sektorit privat si një mundësi për tëpërmirësuar punën, ulur kostot dhe mundësuar më shumë kapitale.

Sugjerimet janë ndërtuar sipas gjendjes së secilit shtet.Kapitulli 3 fokusohet në reformën organizative në nivelin e ndërmarrjes, duke

nisur nga një planifikim strategjik më i mirë bazuar në cështjet e menaxhimit tëburimeve njerëzore dhe mundësitë për uljen e kostove. Vështirësitë financiare tënjë kompanie, përgjithësisht mund të lehtësohen në një ose dy mënyra: duke ulurshpenzimet ose duke rritur të ardhurat. Për të dyja mënyrat vihet re se ka endeshumë për të bërë. Ky kapitull fokusohet kryesisht në mënyrën e kursimit nëkoston e punës; përfitimin ngamundësitë ekonomike; përdorimin e fuqisë së tregutkonkurues; si dhe uljen e kostove operacionale nëpërmjet investimeve të përsh-tashme. Gjithashtu, ky kapitull paraqet konceptet e reja të punës me etapa dhekontrolleve të pavarura të performancës, si dhe bën lidhjen me zhvillimin esistemeve të informimit si një parakusht për menaxhim më të mirë të ndërmarrjes.

Kapitulli 4 hedh një vështrim në anën tjetër të ekuacionit dhe i kushtohetrritjes së të ardhurave nëpërmjet vendosjes së skemave të tarifave të përshtatshme;vendosjen e tarifave në nivelin e duhur për të siguruar mbulimin e kostove;përmirësimin e mbledhjes së tarifave; dhe mbrojtjen e të varfërve nga ndikiminegativ i faturave më të shtrenjta.

Kapitulli 5 paraqet tre raste studimore nga Kroacia, Shqipëria dhe Hungaria,të cilat ilustrojnë disa aspekte teorike të përmbajtjes.

HYRJ E



Kapitulli 1Vështrim i përgjithshëm i gjendjes së

Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve nëvendet e Europës Jug-Lindore


Informacioni i paraqitur në këtë kapitull është bazuar në një vëzhgim indërmarrë nga autorët gjatë vjeshtës së vitit 2008. Ky vëzhgim është plotësuar ngainformacione të paraqitura në takimet kombëtare në Shqipëri, Kroaci, Mal i Zi dheSerbi, intervistat me personat përgjegjës, si dhe nga raportet e publikuara në nivelvendi dhe rajoni.

Ky kapitull paraqet gjendjen e përgjithshme në rajon, e cila është e përmbledhurnë Tabelën 1, dhe disa karakteristika specifike të vendeve. Në cdo kapitull, janë kryeredhe analiza më të detajuara të aspekteve të veçanta të sektorit të ndërmarrjeve tëujësjellës kanalizimeve, sipas specifikave të ndryshme të vendeve.

Ndërmarrjet e UK në të gjitha vendet e EJL përballen pak a shumë me tënjëjtat probleme, pavarësisht se shkalla e tyre varion nga një vend në tjetrin. Disa ngakëto probleme të përbashkëta janë:• shkallë relativisht e ulët e furnizimit me ujë në zonat rurale;• humbje e madhe e ujit si pasojë e një infrastrukture të amortizuar;• sasi e madhe ujit e pallogaritur, pjesë e madhe së cilës është edhe humbja e

përmendur më sipër;• eficencë e ulët e ndërmarrjeve;• tarifat e ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza në nivele që nuk përballojnë kostot;• një pjesë e madhe e faturave nuk paguhen.

Të gjitha këto probleme çojnë në nivele të ulëta të mirëmbajtjes-zbutjes së kos-tos, e cila është raporti ndërmjet të ardhurave nga tarifat dhe kostos së mirëmbajtjes.

Tabela 2 bazohet në vëzhgimin IBNET i ndërmarrë nga Banka Botërore dhepërmban një përmbledhje të këtij informacioni, i mbështetur me të dhëna ngavende të tjera të Europës Qendrore. Në këtë manual janë vendosur për krahasimedhe disa vende të Europës Qendrore. Të dhënat mungojnë për ato vendet të cilatnuk kanë qenë pjesë e vëzhgimit.

Të dhënat tregojnë që shumë ndërmarrje të UKnë rajon përballen çdo ditemevështirësi financiare, duke rrezikuar edhe dhënien e shërbimit. Për më tepër, nukështë e mjaftueshme që të mbulohen vetëm kostot aktuale të mirëmbajtjes: nëshumë raste paraqitet nevoja për të përmirësuar cilësinë dhe sigurinë e shërbimeve,të cilat kërkojnë burime të tjera shtesë. Rritja e veprimtarisë, duke zhvilluar rrjetetë reja dhe ndërtimin e sistemeve të reja të trajtimit të ujrave të zeza, është ende njëfushë që kërkon fondemë tëmëdha. Ështëmëse e qartë se shumë ndërmarrje duhettë stabilizojnë financat e tyre dhe të rrisin të ardhurat, përndryshe nuk do të jetë ethjeshtë të përballen me sfidat që has ky sektor.

ShqipëriaSipas vëzhgimit të Bankës Botërore, vetëm njëra nga 55 njësitë e marrë në shqyr-

tim, u gjet me një raport mirëmbajtje-mbulim i kostove më shumë se 1,00, ndërkohëqë shiframesatare ishte 0.47.Kjodo të thotë që të ardhurat nga tarifambulojnëmëpakse gjysma e kostove tëmirëmbajtjes, pjesa tjetër e të ardhurave vjen nga subvencionet.Megjithatë, Shqipëria planifikon, që dalë ngadalë të heqë dorë nga subvencionet.

K A P I T U L L I 1VËSHTR IM I P ËRG J I THSHËM I G J ENDES S Ë NDËRMARR J EV E T Ë U J Ë S J E L L Ë S KANAL I Z IMEVE NË VENDET E EUROPËS JUG - L INDORE


Në dy vitet e fundit sektori i furnizimit me ujë dhe ujrave të zeza ka treguar njëpërmirësim të dukshëm në vend, si nga ana teknike ashtu dhe nga ajo financiare.

Megjithë përmirësimet e bëra, vazhdojnë të ekzistojnë shumëmangësi në sektorine ujit, sidomos në zonat rurale.

Në vitin 2007, Qeveria shqiptare prezantoi një reformë të thellë për sektorin efurnizimitmeujë dhe ujrave të zeza.Nismaubazua në procesin e decentralizimit dhekomercializimit, duke përfshirë të gjithaministritë e linjës dhenjësitë e tjera të fushës.Reforma në Shqipëri është një shembull se sa vullneti i fortë politik dhe udhëheqjaindividuale në nivel qeveritar mund të krijojë mundësitë për masa reformuesebashkëkohore dhe konkrete. Përgjegjësitë e qarta për cdo masë do të rrisnin edhemundësitë për zbatimin e tyre.

Gjatë viteve 2007 dhe 2008, pronësia e këtyre ndërmarrjeve u transferua plotë-sisht nga qeverisja qendrore në atë vendore. Kjo reformë synon përcaktimin e një



TABELA 1: Vështrim i përgjithshëm i gjendjes së furnizimit me ujë dhe ujrave të zeza në EJL

SHQIPËRI BOSNJE DHE KROACIA FYROM KOSOVA* MALI I ZI SERBIHERCEGOVINË

Numri i 56 136 98 84 7 21 150Ndërmarrjvetë UK

Numri i 1 8**(4% e 89 (28% e 5* 0 2 28**impianteve popullsisë) popullsisë)të trajtimit tëujrave të zeza

Përqindja e 85% (urbane) 91% (urbane) 80% 72% 44%** 80% 83% (urbane)popullsisë e 65% rurale)* 48% (rurale) 49% (rurale)*furnizuar meujë të pijshëm***

Përqindja e 40% 73% (urbane) 70-75%** 70% (urbane) 28%** 38% 60%**popullsisë e (1% e të cilave (urbane) 15% (rurale)sistemin e është rurale)ujrave të zeza

Humbjet e ujit e madhe 50% 40% 10-60% NA NA 35%

Ujë i pafaturuar 67% NA 67% Deri në 60% 59% 50-75% NA

Fatura të 27% 30% NA 40-80% 43% 25-40% 40%papaguara

Staf për 1.000 13 10 NA NA 7.6 8-12 NA

Burimi: Vëzhgim i REC* Kosova, si përcaktohet në UNSCR 1244** Të dhënat nga raporti i monitorimit të hartuar nga REC “Investimet bashkiake në infrastrukturën ujore dhe të mbetjeve në vendet e EJL 2007”*** Ka një numër zonash të banuara, të cilat kanë sistemin e tyre të vogël të furnizimit me ujë, por që zakonisht mirëmbahen nga popullsisa vendore(p.sh. nuk ka ndërmarrje të ujit që kujdeset).

programi politikash kombëtare për të gjitha ndërmarrjet e UK për tu kthyer nëvetë-qëndrueshme nga ana financiare.

Shembulli i parë, pionier në Shqipëri për rajonalizimin e ndërmarrjeve ështëshkrirja nënjë të vetme e atyre tëBeratit dheKuçovës, e cila upërfunduanë vitin 2008,shtatë vjet më vonë se sa ishte planifikuar në fillim. Një grant prej 6 milionë Eurosh idhënë nga Qeveria Gjermane, ishte nxitja për këtë bashkim dhe do të përdoret përrindërtimin e infrastrukturës së ujit të pijshëm.

(Vëzhgim i REC dhe E. Gjinali dhe S. Olldashi, 2008)

Bosnja dheHercegovinaNë Bosnje dhe Hercegovinë, shërbimet e ujit të pijshëm dhe ujrave të zeza janë

përgjegjësi e më shumë se njëqind ndërmarrjeve, të cilat janë pronë dhe kontrollo-hen nga bashkitë. Gjendja e aktuale e mirëmbajtjes dhe financiare është përgjithë-sisht e dobët. Sipas një studimi të PNUD, asnjë nga ndërmarrjet nuk ështëfitimprurëse apo e aftë të gjenerojë të ardhura të mjaftueshme për të mbuluarshpenzimet. Gjendja e dobët financiare e vendit vështirëson ndjeshëm përpjekjetpër të përmirësuar shërbimet e ujit dhe ujrave të zeza (UNDP/GEF 2004). Rreth56 përqind e popullatës është e lidhur me sistemin e ujit të pijshëm, ndërkohë qëpërqindja në zonën urbane është 91. Shtatëdhjetë e tre përqind e popullsisë nëzonat urbane është e lidhur me sistemin e ujrave të zeza. Në Republikën Serbe të



TABELA 2: Vlerat e Mirëmbajtjes-Mbulimit së kostove për ndërmarrjet e ujit në Evropën Qëndrore.

SHTETI VITI NUMRI I VLERA MESATARE PËRQINDJA ENDËRMARRJEVE TË NDËRMARRJEVE MEPËRFSHIRA NË NJË VLERË NËN 1,00VËZHGIM

Shqipëria 2007 55 0.47 2%

Bosnje dhe Hercegovina 2004 16 1.13 25%

Kroacia 2004 16 1.10 50%

RIJ e Maqedonisë NA NA NA NA

Kosova * 2006 7 1.00 43%

Mali i Zi NA NA NA NA

Serbia NA NA NA NA

Republika Çeke 2005 9 1.39 100%

Hungaria 2004 22 1.18 73%

Rumania 2004 24 1.07 58%

Burimi: www.ib-net.org, përveç Kosovës, si përcaktohet në UNSCR 1244 (WWRO, 2007a)Shënime: Për secilin shtet, jepet viti më i afërt me të dhëna.Në Hungari, të gjitha ndërmarrjet kanë një shkallë të kapjes së kostove të mirëmbajtjes mbi 0,9, e cila tregon për një veprimtari relativisht tëqëndrueshme edhe pse jo të gjitha prej tyre nuk e arrijnë nivelin 1,00. Në Rumani, dy kompani u gjenden me një vlerë nën 0,90* Kosova, si përcaktohet në UNSCR 1244

Bosnjes, 48 përqind e popullsisë është e lidhur me sistemin e ujit të pijshëm. Dyentitetet e shtetit, Federata e Bosnjes dhe Hercegovinës (FBH) dhe Republika Serbe(RS) kanë ligjet e tyre, të cilat diktojnë shpërndarjen e shërbimit të ujit të pijshëmdheujrave të zeza, duke ndikuar aspektet teknike, administrative dhe financiare.

Në FBH ekzistojnë dy kompani publike për zonat ujëmbledhëse, ndërkohë qënë RS administrimi është shumë i centralizuar. Në Bosnje dhe Hercegovinë nukekziston asnjë organizëm kombëtar që rregullon tarifat. Përsa i përket reformave përkëtë sektor, asnjë e tillë nuk është ndërmarrë si në FBH ashtu dhe në RS. Ligji përUjin, në nivel shtetëtor, është kaluar në vitin 2006 dhe është në fuqi që nga Janari2008. Procesi i transpozimit është në rrugë e sipër dhe strategjitë për menaxhimine ujit për FBH dhe RS do të përfundohen brenda vitit 2009. Në legjislacionin e riparashikohen disa reforma të veçuara, të tilla si shkrirja e ndërmarrjeve publike përzonën ujëmbledhëse të lumit Sava dhe detit Adriatik në Agjencitë për ZonatUjoretë Lumit Sava dhe Detit Adriatik. Transformimi i Drejtorisë së Republikës përUjrat në RS është parashikuar në ligjin për ujin. Megjithatë, ky transformim do tëndërmerret pas përfundimit të reformës në ministritë e RS. Pjesëmarrja private nësektorin e ujit nuk është zhvilluar akoma, megjithëse rritja e kapitalit të sektoritprivat është marrë në konsideratë. (Vëzhgim i REC dhe PNUD 2004).

KroaciaSipas vëzhgimit IBNET të Bankës Botërore, vlera e kostove tëmirëmbajtjes për

16 ndërmarrjet e ujësjellës kanalizimeve në Kroaci, si vendi me PPP më të lartë nërajon, ishte 1,10 në vitin 2004. Gjysma e këtyre kompanive nuk e kanë arritur vlerëne pragut prej 1,00, që tregon se qëndrueshmëria financiare afat shkurtër e këtyrekompanive është në rrezik.

Ndërkohë, asnjë reformë sistematike nuk është ndërmarrë për ndërmarrjet eujit në Koraci. Përgjegjësia për menaxhimin e ujit është e centralizuar nga institu-cioni shtetëror, “Ujrat Kroate”.

Kroacia ka një traditë të gjatë me kompanitë komunitare në sektorin e ujit dheçdo reformë në të ardhmen duhet të përpiqet të zvogëlojë numrin e tyre dherritjen e efiçencës për secilën.

Deri më tani janë ndërmarrë reforma vetëm në nivelin e ndërmarrjes. Kom-panitë komunale në shkallë të mesme dhe qytetet e mëdha kanë arritur nivelin embulimit të kostos së mirëmbajtjes, megjitëse në shumë raste çmimi i shërbimevenuk reflekton koston reale tëmirëmbajtjes. Vendosja e tarifavemë të ulta çon në njëgjendje në të cilën sistemet nuk mirëmbahen si duhet; pajisjet janë të vjetra dhe tëamortizuara dhe disa prej tyre nuk funksionojnë; ndërhyrjet bëhen vetëm nëpikat dhe momentet kritike; si dhe ka një humbje të madhe të ujit. Performancateknike e ndërmarrjeve në Kroaci vlerësohet si më e mirë se mesatarja e rajonit.(Vëzhgim i REC).

RIJ eMaqedonisëNë RIJ të Maqedonisë, ndërmarrjet e shërbimeve komunitare (CSE) janë

ndërmarrje publike të themeluara dhe pronë e qeverisjes vendore. Me qëllim



forcimin e shërbimeve komunitare për territorin e një ose më shumë bashkive,bashkitë mund të ngrenë CSE të përbashkëta. Ndërmarrjet e ujit përgjithësishtjanë të organizuara dobët dhe vuajnë nga kapacitete të dobëta mirëmbajtjeje.CSE-të punojnë në kufijtë e efiçensës së kostos, që do të thotë se kanë aq pak tëardhura sa nukmunden të bëjnë asnjë investim tëmadh. Tarifat përgjithësisht janëshumë të ulta, duke çuar në burime të pamjaftueshme për mirëmbajtje, lënë mën-janë investimet në infrastrukturë. Tarifat e ulëta të kombinuara me mungesën evullnetit për të reformuar ndërmarrjet bashkiake ka çuar në mungesë financimeshnga fondet e BEsë për trajtimin e ujrave të zeza. Lidhur me shtrirjen e rrjeteve tëujrave të zeza në vendbanime dhe impiantet e urbane të trajtimit të ujrave të zeza,vendi mbetet pas krahasuar me rrjetet e ujit të pijshëm. Mbledhja e pagesave ështëpërmirësuar, por përsëri mbetet e pamjaftueshme.

Rrjeti i ujit të pijshëm është përgjithësisht i zhvilluar dhe arrin 72% të popull-sisë së vendit, megjithëse mbeten probleme të vazhdueshme, të tilla si sasi e madhee ujit të patarifuar. Në vend ekzistojnë shtatë impiante të trajtimit të ujrave të zeza,të cilat mbulojnë 12 përqind të popullsisë. Disa projekte të financuara nga Institu-cionet Financiare Ndërkombëtare (FN) dhe donatorët, po përgatisin kushtet përreforma në sektorin e ujit në RIJ Maqedonisë. Strategjitë kombëtare përcaktojnëdetyrime specifike për shërbimet e ujit. Duhet të vendoset një standart minimalshërbimi për llogaritur kostot e shërbimeve, rritur nivelin e granteve dhe arritjen enjë stabilizimi efektiv fiskal. (Vëzhgim i REC).

Mali i ZiNë Malin e Zi, qeverisjet vendore formojnë ndërmarrje publike të ujit të

pijshëm dhe ujrave të zeza (PUC).Megjithatë, asetet e këtyre ndërmarrjevembetennë duart e qeverisjes qendrore.

Bashkitë janë përgjegjëse për mundësimin e shërbimeve dhe qeverija ështëpërgjegjëse për riparimin kapital dhe ndërrimin e aseteve që amortizohen.Megjithëse në letër PUC-të janë entitete ligjërisht të pavaruara, ato kanë pakautonomi dhe kontroll të kufizuar, si për shembull mbi tarifat, marrjen dhepushimin e stafit dhe investimet. Mali i Zi ka një sistem furnizimi me ujë tëpijshëm, relativisht të zhvilluarmirë, i cili mbulon 80% të popullsisë. Sistemi i ujravetë zeza është më pak i zhvilluar (lidh rreth 38 përqind të popullsisë). Në Podgoricëdhe Niksic veprojnë dy impiante të trajtimit të ujrave të zeza. Ndërprerjet e ujitjanë të shpeshta dhe niveli i ujit të pa tarifuar është i lartë.

Plani për Reformimin e Ndërmarrjeve të Ujit, i miratuar nga Qeveria e Malittë Zi nëKorrik 2007, fokusohet në strukturën, pronësinë, drejtimin, performancëndhe qëndrueshmërinë financiare të sektorit të ujit të pijshëm, ndonëse nuk ështëndërmarrë ende asnjë reformë. Sipas planit të reformimit, asetet dhe pronësia duhettë transferohen tek qeverisja vendore, e cila do të jetë plotësisht përgjegjëse përpërmbushjen e të gjitha kërkesave ligjore dhe regulloreve të lidhura me standartete shërbimeve, kategoritë e tarifave dhe çmimin, mbledhjen e tyre, trajtimin dhedepozitimin e mbetjeve bashkiake.



Ministria e Turizimit dhe Mbrojtjes së Mjedisit po kërkon donatorë të mund-shëm për të mbështetur më tej Planin për Reformimin e Ndërmarrjeve të Ujit.

Shembuj të rajonalizimit ekzistojnë në rajonin bregdetar, të tilla si kompania eshërbimit të bashkuar dhe kordinuar VODACOM, e cila është themeluar nërajonin e Tivatit. (Vëzhgim i REC).

SerbiaNë Serbi PUC-të janë pronë e njësive të qeverisjes vendore. Çdo qytet dhe

bashki ka ndërmarrjen e saj. Performanca teknike e PUC-ve vlerësohet si e dobët.Humbja e ujit është nivelin e 35 përqind, ndërkohë që në disa bashkia ajo arrin

në 50 përqind.Shumë nga PUC-të nuk janë të ndara sipas sektorëve (mbetje/ujë/hapësira

publike) dhe llogarimbajtja është jo transparente. Kështu, është shumë e vështirë tëndash të ardhurat nga sektorë dhe shërbime të ndryshme, duke lënë mënjanëkostot përkatëse për tarifat. Të ardhurat nga shërbimi nuk janë tëmjaftueshme përtë mbuluar kostot e mirëmbajtjes. Pranohet nga të gjithë se tarifat në kompanitëbashkiake të shërbimit publik janë shumë të ulëta dhe kjo përbën probleminkryesor. Tarifat vendosen në nivel bashkie, zakonisht si një vendim politik, indjeshëm ndaj votave të popullit. Situata rezulton të jetë e papërshtatshme dhepërkeqësuese për infrastrukturën ujore, e cila në për pasojë çon në rritjen e kostovetë mirëmbajtjes.

Për momentin nuk ekzistojnë ndërmarrjet private dhe sipas ligjeve në fuqi,asetet e PUC-ve nuk mund të privatizohen. Partneritetet publik-privat janë tëmundshme sipas ligjit, por për momentin një praktikë e tillë nuk ka zënë vend, aqmë pak pritet të ndodhë në të ardhmen e afërt. Megjithatë, qeveria po konsideronpër të ardhmen privatizimin e sektorit të ujit, megjithëse për momentin kjo nukpërcaktohet nga asnjë strategji, politikë apo plan. Përgatitjet për një reformë tëPUC-ve janë në hapat fillestare.

Nga Ministria e Financave po përgatitet një reformë.

Kosova (si përcaktohet në UNSCR 1244)Në Kosovë (siç përcaktohet në UNSCR 1244), sektorët e ujit dhe të mbetjeve

kanë kaluar një proces konsolidimi nën supervizimin e Agjencisë Kosovare tëMirëbesimit (KTA), përmes së cilës njësitë e veçuara të ujit dhe të mbetjeve, sipaskomunave respektive janë kombinuar në shtatë njësi të mëdha rajonale të ujit dhetë grumbullimit tëmbetjeve. Procesi i integrimit për sektorët e ujit dhe tëmbetjevefilloi në Shkurt 2007, nën menaxhimin e KTA. KTA-ja, e cila administrontekompanitë rajonale të ujit, ndërpreu veprimtarinë në Qershor 2008, kohë prej sëcilës pronësia e PCU-ve nuk është përcaktuar akoma. Tashmë është koha qëqeverisja vendore të marrë përgjegjësitë e saj për furnizim me ujë të pijshëm ngakompanitë rajonale të ujit nëpërmjet nënshkrimit të kontratave, të cilat mbulojnënjë shkallë të gjërë të të drejtave dhe detyrimeve.

Ligji për Ndërmarrjet Publike është draftuar, por ende nuk është miratuar.Pritet që legjislacioni shtesë tu mundësojë komunave pronësinë në formën epërgjegjësive me aksione për kompanitë e ujit. Gjendja për ofruesit e shërbimit




tregon se ato janë në gjendje të mbulojnë vetëm kostot direkte dhe nuk kanëkapacitete për të financuar investime kapitale, duke përfshirë edhe mirëmbajtjenkapitale. Që të arrihen standartet e BE dhe të përmbushen kushtet e shërbimit,duhet të rriten të ardhurat nëmënyrë të konsiderueshme, kjo duke rritur eficensëne mbledhjes së tarifave, duke i rritur ato, apo një kombinim i të dyjave. Kushtetteknike të sistemit të ujit dhe ujrave të zeza në Kosovë mund të konsiderohen tëdobëta. Ndër problemet më të mëdha është mungesa e ujit: ndërprerjet e ujitndikojnë popullsinë si dhe sektorët industrialë dhe bujqësorë. (Vëzhgim i REC).


Kapitulli 2Reforma institucionale



HyrjeGjendja në Evropën Juglindore

Shërbimetpër furniziminmeujë të pijshëmdhepër ujërat e përdorura, nëEvropënJuglindore, janë, në përgjithësi, përgjegjësi e njësive vendore. Gjatë reformave më tëfundit, pronësiambi këto ndërmarrje është transferuar tek njësitë vendore. Pjesamë emadhe e operacioneve të këtyre ndërmarrjeve, në rajon, janë integruar në admin-istrimin vendor dhe, për pasojë, gjendja financiare dhe operacionale e këtyre ndër-marrjeve tenton të mos jetë shumë transparente. Njësitë vendore kanë mangësi në tëdhënatpër të ardhurat, shpenzimet, nevojat për investimedhepër cilësinë e shërbimevetë ofruara. Për më tepër, vendimmarrja në lidhje me cilësinë e shërbimeve dheinvestimet e reja është bërë mjaft politike.

Reforma institucionale mund të kontribuojë në efiçencën e ndërmarrjeve tëujësjellës-kanalizimeve duke qartësuar çështjet e pronësisë dhe përgjegjësitë emenaxhimit. Për më tepër, duke rritur autonominë e ndërmarrjeve krijohetmundësia për operacione me efiçente, rritjen e performancës dhe përfshirjen në

K A P I T U L L I 2RE FORMA INS T I TUC IONAL E


KUTIA 1: Reforma e sektorit të ujësjellës-kanalizimeve në Shqipëri

Në Shqipëri, një reformë rrënjësore filloi në vitin 2007.Në vijim të transferimit të pronësisë së ndërmarrjevenga shteti tek njësitë vendore, synimi i reformës kaqenë komercializimi i mëtejshëm të sistemeve të

ujësjellës-kanalizimeve dhe për t’i bërë ndërmarrjet tëqëndrueshme, në bazë të planeve afatgjata për tëpërmirësuar treguesit e përformancës dhe për të përm-bushur detyrimet kundrejt klientëve.

KUTIA 2: Reforma e sektorit të ujit në Rumani

Në Rumani, Komisioni Evropian dhe Banka Europianepër Rindërtim dhe Zhvillim, në 1990, ofruan mbështetjefinanciare për zgjerimin dhe rehabilitimin e sektorit të ujitdhe ujërave të zeza, por, në shkëmbim, kërkuan refor-mën e ndërmarrjeve përkatëse për të përmirësuar qën-drueshmërinë operative dhe financiare. Bashkë measistencën financiare për zhvillimin e infrastrukturës, usigurua dhe asistencë për zhvillimin e kapaciteteve, mesynimin për të transformuar ndërmarrjet në varësi tënjësive vendore në ndërmarrje publike autonome meperformancë operacionale të përmirësuar, efiçente dhetë afta për mbulimin e kostove. Bashkive të vogla iukërkua të rajonalizonin operacionet, me synimin për tërritur shkallën dhe për pasojë dhe mundësitë për fi-nancime. Në këtë mënyrë, ndërmarrja e ujësjellës-kanal-izimeve e Kluzhit u kthye në një kompani rajonale të ujit,

që siguronte furnizimin me ujë për Kluzhin, Salajn dheshtatë fshatra të vegjël në rrethet e Kluzhit dhe Salajt.Fondet e dhëna u përdorën për përmirësimin e sistemittë ujësjellësit dhe kanalizimeve në Kluzh dhe qytetet dhefshatra më të vegjël. Për qytete më të mëdha, u zbatuanjë strategji reformash, disa nga të cilat synonin edhepjesëmarrjen e sektorit privat. Qëllimi kryesor ishte tëtërhiqnin kapitalin privat në investimet e nevojshme përpërmirësimin dhe zgjerimin, duke rritur njëkohësishtefiçencën dhe qëndrueshmërinë financiare. Në këtëmënyrë, BE dhe BERZH siguruan asistencë për procesine reformave nëpërmjet konsultimeve, kredive dhegranteve, me synimin për t’i përgatitur ndërmarrjet përprivatizim. Për shembull, operatori privat Veolia përfitoidy koncesionet në Bukuresht dhe Ploesht, pas njëprocedure tenderimi konkuruese.

tregun e kapitaleve. Kjo është ajo çka kuptohet me korporatizim. Format më tëpërparuara të reformave institucionale përfshijnë partneritete publike-private dheprivatizime, ku secili model mnd të sjellë ekspertizën dhe kapitalet e nevojshmepër të arritur cilësinë e dëshiruar të shërbimit.

Programet për investimet në infrastrukturën e ujit, të Institucioneve FinanciareNdërkombëtare (IFI), të tilla si Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim(BERZH), Komisioni Evropian (KE), Banka Botërore (BB) dhe Banka gjermaneKfW (Kredtianstalt für Wiederaufbau), shpesh, janë të shoqëruara me kërkesënpër reforma institucionale, që synojnë zvogëlimin e riskut operacional dhe finan-ciar duke përmirësuar jo vetëm transparencën dhe llogaridhënien, por edhe dukepërmirësuar operacionet teknike, cilësinë e shërbimit dhe efiçencën organizative.

Hartimi i politikës kuadërNdërmarrjet individuale kanë ndikimmjaft të kufizuar në hartimin e kuadrit të

politikave dhe atë rregullator, ndonëse ato funksionojnë sipas tij dhe të gjithaaspektet e menaxhimit dhe operacionet e tyre varen drejtpërdrejt prej këtij kuadri.Prandaj një politikë dhe kuadër rregullator i mirë për sektorin e ujit dhe ujit tëpërdorur është thelbësor për performancën më të mirë të ndërmarrjeve të ujit dhepër reformimin e tyre.

Qeveria duhet të përcaktojë kuadrin dhe ta mbështesë atë duke amenduarstrategjinë dhe politikat e saj sipas nevojës, duke përfshirë vendimet dhe ligjet për



KUTIA 3: Vendosja e standardeve në Republikën ish Jugosllave të Maqedonisë

Në Republikën ish Jugosllave të Maqedonisë, bankagjermane KfW ka futur mënyrën e vendosjes së stan-dardeve, përpara financimit të projekteve në ndër-marrjet e ujërave. Programi i KfW futi dhe mënyrën emenaxhimit të cilësisë, nëpërmjet një konsulenti përforcimin e institucioneve, i cili do të mbështesë njësitë

vendore në përmbushjen e standardeve në fazën eparë. Programi mbulon bashkitë e Gostivarit, Tetovës,Kavadarçit, Negotino, Bitola, Kocani, Gevgelisë dheRadovisë. Për më tepër, nëpërmjet një granti të KfW,do të jepet asistencë teknike për përgatitjen e projek-teve. Për shembuj të standardeve, shikoni Shtojcën 1.

KUTIA 4: Përgatitja e planeve të reformave në EJL

Planet e reformave janë përgatitur ose po përgatitennga disa qeveri të vendeve të Evropës Juglindore, siShqipëria, Republika ishJugosllave e Maqedonisë dheMali i Zi. Në këtë të fundit, strategjia e reformës u har-tua duke përdorur një qasje me pjesëmarrje, duke përf-shirë qeverinë qendrore e vendore, si dhe ndërmarrjetqë do të ndikohen nga reforma. Shërbimet e furnizimitme ujë dhe ato të kanalizimeve shikohen si pika kyçepër rritjen ekonomike, veçanërisht në lidhje me indus-

trinë e turizmit në Mal të Zi. Me anë të reformës, sek-tori mund të përmirësojë efiçencën, efektivitetin e kos-tove dhe performancën. Reformat duhet të sho-qërohen me hartimin e ligjeve të reja dhe amendimine atyre ekzistuese, ngritjen e një funksioni rregullator,përgatitjen e kontratave për dhënien e shërbimeve mefurnizuesit me ujë dhe ngritjen e kapaciteteve tënjësive të qeverisjes vendore dhe ndërmarrjeve të ujit.

pjesëmarrjen e sektorit privat, liberalizimin, asistencën rregullative dhe sociale(financiare).

Për më tepër, një sistem institucional i fortë për rregullimin e sektorit është i njërëndësie të veçantë për zbatueshmërinë dhe përmbushjen e detyrimeve të kuadrit tëpolitikave.Më shumë informacionmbi përgatitjen e reformave institucionale në poli-tika, ligje dhe funksionet e tjera rregullatore mund të gjendet në materialin“Approaches to private participation in water services – A Toolkit” (Qasje për pjesëma-rrjenprivatenëShërbimet eujërave–Udhëzues) i hartuarngaBBdhePPIAF(vizitoniwww.worldbank.org për trajnimet on-line, lidhur me këtë temë).

Mundësitë e reformave institucionaleNë pjesën më poshtë, shpjegohen në detaje mundësitë për reforma institu-

cionale dhe jepen udhëzime për përgatitjen e një procesi të tillë. Këtu përshkruhendy tipe reformash: korporatizimi dhe pjesëmarrja e sektorit pivat (PSP). Në thelb,korporatizimi mbulon të gjithë spektrin e reformës së menaxhimit, që kërkohetpër të siguruar autonominë e ndërmarrjes në veprimtarinë e vet; PSP dhe partner-iteti publik – privat (PPP) parashikon një kombinim tëmundësive për reforma përmenaxhimin dhe pronësinë.

Edhe pse korporatizimi mund të jetë ndalesa përfundimtare në procesin ereformës institucionale të ndërmarrjes, mund të shërbejë, njëkohësisht, dhe si bazëpër forma të përparuara të PSP. Operatorët privatë janë më të interesuar për ndër-marrjet që veprojnë në një mjedis transparent me ndarje të qarta të përgjegjësive dhe



FIGURA 1: Mundësitë për reforma institucionale – korporatizimi dhe përfshirja e sektorit privat

MANAXHIMI

Publik

Publik

PrivatPRONËSIA

Kompani publikeVendet e ulëta, Gjermani, Cluj (RU)

CorporatisedFYR Macedonia

Ndërmarrje bashkiakeKroaci

Privatizim i plotëMbretëria e Bashkuara, Pragë (ÇK), pronësie përbashkët në qytetet e tjera çeke

KonçensionQytetet hyngareze dhe rajonet, Franca, Sofie (BU),Elbasan (ShQ), Bukuresht dhe qytetet rumune (Rumani)

BOT/PBOTITUZ në Hagë (HO), ITUZ Zagreb (KR),ITUZ Maribor (SLO)Qera

Francë

Kontratë menaxhimiGjakovë 02-04 (KO), Kavajë 02-06 (ShQ)

Kontratë shërbimiTiranë 01-05

roleve. Një ndërmarrje autonome e korporatizuar, që punon nëmënyrë transparente,duke treguar përgjegjësi për të gjitha operacionet dhe financat e saj, redukton pasigu-ritë për operatorët privatë. Kjo shtron rrugën për forma më shumë të përparuara tëreformave institucionale.

Figura 1 tregon një sërë mundësish për reforma institucionale. Përgjatë boshtit tëy-ve paraqiten mënyra të ndryshme të reformave të menaxhimit ose korporatizimit,duke përfshirë dhe disa shembuj. Mundësitë e përfshirjes së sektorit privat kombino-jnë reformat emenaxhimit dhepronësisë.Këtudallohendisa kategori dhe janë listuardisa shembuj.

KorporatizimiFormat e korporatizimit

Korporatizimi i referohet reformave tëmenaxhimit të një ndërmarrjeje shërbimi,ndërkohë që siguron pronësinë shtetërore mbi asetet dhe drejtimin strategjik.

Korporatizimi mbulon të gjitha strukturat e mundshme mes një ndërmarrjejebashkiake dhe një kompanie publike të ujit, në kuadër të ligjit për veprimtaritëprivate (shih Figurën 1).

Korporatizimi shihet si një mjet për të rritur efiçencën, arritur mbulimin ekostove dhe vendosur një parime të njëmenaxhimi tëmirë.Mekorporatizimin, ndër-marrjet bëhen ndërmarrje me menaxhim autonom. Në bazë të ligjit osemarrëveshjes zyrtare ndërmjet njësive vendore dhe ndërmarrjeve, kërkohet që ndër-marrjet të bëhen të qëndrueshme dhe të kontrollueshme. Kjo është një nxitje shumëe fortë për të vënë në praktikë parimet e menaxhimit financiar dhe tregtar. Me refor-mat organizative dhe financiare, ndërmarrjet mund të përmirësojnë efiçencën e tyre,shërbimin dhe mbulimin e kostove/qëndrueshmërinë financiare.

Korporatizimi ështënjëmjet drejt përmirësimit të përformancës.Megjithatë, ështëvetë ndërmarrja që duhet të gjejë një shteg për të përmirësuar qëndrueshmërinëoperacionale dhe financiare. Kapitujt në vijim paraqesin një sërë programesh përreformat organizative dhe japin udhëzime se si të planifikohen dhe të zbatohen këtoaktivitete. Siç shihet nëFigurën1, korporatizimi fillonme reformën enjë ndërmarrjejebashkiake (shtetërore). Këtu dallohen tre forma themelore:• ndërmarrje bashkiake, departament i mbyllur;• ndërmarrje e korporatizuar;• kompani publike e ujit

Pjesa në vijim, i paraqet të tre format kryesore shkurtimisht.



KUTIA 5: Shërbimet e ujit të [ijshëm dhe ujrave të zeza në Kroaci

Në Kroaci, shërbimet e ujësjellës-kanalizimeve janëpërgjegjësi e qeverisjes vendore dhe mbulohen kryesishtnga kompani publike bashkiake. Vendimet për buxhetin

vjetor, investimet kapitale dhe politikat merren nga bor-det e menaxhimit të kompanisë, në të cilin marrin pjesëtitullarët përkatës të njësive vendore.



TABELA 3: Reforma institucionale: korporatizimi

Aktorët kryesorë Ndërmarrja e ujit, njësia vendore

Ndikimet kryesore • Ndërmarrja bëhet autonome, e kontrollueshme dhe e qëndrueshme;

• Baza për programme përmirësimi të operacioneve financiare dhe cilësisë së shërbimit;

• Më pak përfshirje dhe ndikime nga politika dhe institucionet qeverisëse;

• Rritje e mundshme e tarifave dhe përpjekjeve për grumbullimin e tyre;

• Ristrukturime të mundshme në burimet njerëzore.

Koha e nevojshme 1 deri në 3 vjet, në varësi të madhësisë

Niveli i kostove • Investime mesatare, në varësi të objektivave të reformës;

• Mundësi për rritjen e të ardhurave ose synim për mbulim total të kostove;

• Përmirësim i ndikimit në mjedis nëpërmjet programeve për përmirësimin e performancës dhe cilësisë;

• Ka mundësi për kosto sociale, nëse reforma shoqërohet me ristrukturime të burimeve njerëzore,pavarësisht përfitimeve për ata që do të jenë pjesë e planit të zhvillimit të burimeve njerëzore

KUTIA 6: Ndërmarrjet e shërbimeve komunale në RIJ të Maqedonisë

Republika ish Jugosllave e Maqedonisë i ka shërbimete ujësjellësit dhe kanalizimeve në ndërmarrje komu-nale shërbimesh (NKSh) me sisteme menaxhimi dhefinanciare të ndara. Këto NKSh realizojnë funksionet

e operacioneve dhe mirëmbajtjes, rehabilitimit dhezgjerimit të sistemit; faturimin; grumbullimin e page-

save; dhe menaxhimin e klientëve. Megjithatë nuk kakontrata shërbimi ndërmjet bashkive dhe NShK. Përmë tepër, bashkitë emërojnë dy të tretat e anëtarëve tëbordit të menaxhimit, si dhe drejtorin.

Kjo strukturë mund të çojë në ndikime të forta politikenë menaxhimin e përditshëm të ndërmarrjes komunale.

Ndërmarrja Bashkiake, departament i mbyllurModeli tradicional është ndërmarrja bashkiake, në të cilën furnizimimeujë, ujërat

e zeza ose mbetjet e ngurta mbulohen nga bashkia si pjesë e administrimit tëpërgjithshëm të njësisë vendore.Të ardhurat dhe shpenzimet përfshihennë buxhetinepërgjithshëmvendor.Mekrijimin edepartamenteve tëndara–dukendarë sigurimine shërbimeve në një njësi më vete – qeveria mund të përfitojë ndërkohë, në një niveltë caktuar, nga autonomia e dhënë.Nëdepartamentin embyllur, shërbimi ende i nën-shtrohet politikave të caktuara, procedurave dhe buxhetit të qeverisë, por ka llogari tëveçanta dhe një nivel autonomie për menaxhimin e përditshëm. Në përgjithësi,departamentet e ndara funksionojnënëmënyrëmë efiçente, por ende janë të ndikuarandjeshëm nga procedurat administrative të njësisë vendore dhe mund të jenë subjekti ndërhyrjeve politike.

Ndërmarrjet e korporatizuaraNjë ndërmarrje e korporatizuar është një agjenci bashkiake gjysëm autonome, ku

shërbimi kryhet nga njësia vendore nën një njësi të ndarë me menaxhim të pavarurdhe e kontrollueshme në kuadër të legjislacionit përkatës. Në këtë formë, pronësia enjësisë vendorembi asetet është qartësisht e ndarë nga sigurimi i shërbimevengandër-marrja e korporatizuar.Këtondërmarrje janë autonomenga administrata vendore.Nëvarësi të kuadrit rregullator, këto ndërmarrje të veçanta të ujit, mund të përmirësojnëefiçencën e tyre, duke zëvendësuar praktikat administrative qeveritare me parimet emenaxhimit tregtar dhe sistemet e kontabilitetit, si dhe duke përdorur objektiva përperformancën operacionale dhe financiare. Nëse pranohet, këto ndërmarrje mund tëveprojnë si njësi të kontrollueshmedhemembulim të kostove.Madje është emundurqë të tërheqin kapital privat (me garanci qeveritare) për shkak të transparencës dhenivelit të përmirësuar të kontrollit.

Kompanitë publike të ujitNjë ndërmarrje publike uji është një ndërmarrje e njësisë vendore, që vepron në

bazë të ligjit të biznesit. Kjo është formamë e avancuar e korporatizimit. Pronësia (nëformën e aksioneve) është vetëmnëduart e qeverisë,megjithëse ndërmarrja bashkiakevepron si një kompani komerciale, subjekt i rregullave të sektorit privat.Një kompanipublike e ujit ka futur tërësisht parimet e menaxhimit komercial dhe kushtet epunësimit. Në këtë formë, organizata mund të punësojë të njëjtët njerëz (menaxherëdhe punonjës), por është e lirë të vendosë kushtet e punës dhe mund të stimulojëemotivojë fuqinë punëtore nëmënyrëmë efiçente dhe efektive. Në thelb, kompanitëpublike të ujit duhet të mbulojnë plotësisht kostot e tyre nëpërmjet zbatimit të tari-fave me struktura për mbulimin e kostove, megjithëse, sipas interesit publik, qeveriamund të vendosë të subvencionojë ndërmarrjen, për të siguruar që tarifat mbeten nënivele të përballueshme. Një aspekt tjetër i rëndësishëm është që kompania publikee ujit është përgjegjëse për programet e investimit dhe financimin (kapitale private) e



KUTIA 7: Kompanitë publike sh.p.k. të ujit në Holandë

Në Holandë, furnizimi me ujë trajtohet si një aktivitetekonomik, edhe pse pjesëmarrja e sektorit privat nësektorin e ujit është e ndaluar. Ndërmarrjet e ujit janëorganizuar si kompani publike me përgjegjësi të ku-fizuar (KPPK), në kuadër të legjislacionit për aktiviteteprivate dhe, si të tilla, ato janë subjekt i rregullave qërregullojnë biznesin tregtar. Kjo kërkon që ndërmarrjete ujit të jenë plotësisht transparente nga ana financiaredhe të japin llogari para publikut. Ndërmarrjet e ujitKPPK janë në pronësi të njësive vendore, sipas zonëssë tyre të shërbimit, e cila mund të mbulojë një qytet(siç është Waternet në Amsterdam) ose një rajontë tërë që përfshin tre provinca (si kompania e ujitVitens). Zotëruesit e aksioneve janë anëtarë të bordit

mbikqyrës, monitorojnë menaxhimin e kompanisë dhevendosin për investimet dhe tarifat.Pjesa më e madhe e KPPK në Holandë veprojnë në bazëtë marrëveshjeve të shërbimit ose lejet për kompaninë, tëdhëna nga pronarët për një afat 30 vjeçar. Marrëveshjae koncesionit përcakton të drejtat dhe përgjegjësitë,përfshirë lejen ekskluzive për të punuar në zonën e shër-bimit, përgjegjësinë për të siguruar ujin e pijshëm dheshërbimet e tjera, sipas ligjit dhe termave të dhënë nganjësia vendore, vendosjen e tarifave dhe zbatimin e tyre,si dhe kërkesat për tërheqjen e pronësisë së kompanisënga autoritetet në fund të koncesionit.

tyre. Që një formë e tillë organizimi të jetë efektive, kuadri rregullator duhet tëpërcaktohet shumë mirë për të përjashtuar oportunizmin e biznesit dhe të nxisinperformancën e vazhdueshme dhe përmirësimin e cilësisë së shërbimit.

Ndikimet e korporatizimitObjektivat e reformës, në shkallë të gjerë, përcakton shkallën e korporatizimit.

Duke ndarë një departament, mund të përfitohet vetëm më shumë transparencëdhe dhënie llogarie. Duke korporatizuar një ndërmarrje, në bazë të ligjit mbiveprimtaritë publike, mund të arrihet marrëveshje për efiçencë më të madhe dhemasa për përmirësimin e performancës. Nëse kërkojmë përmirësim total të perfor-mancës atëherë duhet të zgjedhim një kompani publike uji, që vepron në bazë tëligjit mbi aktivitetet private. Një panoramë e përgjithshme e përfitimeve ngamundësitë e ndryshme paraqitet në Tabelën 4.



TABELA 4: Përfitimet nga reforma për korporatizim

OBJEKTIVAT E REFORMËS DEPARTAMENTET E NDARA NDËRMARRJA E KOMPANITËPËR KORPORATIZIM KORPORATIZUAR PUBLIKE SH.P.K

Efiçenca Nuk ndryshon Jo domosdoshmërisht E Përmirësuar (komerciale)

Cilësia e Shërbimit Nuk ndryshon Jo domosdoshmërisht E përmirësuar (komerciale)

Transparenca E përmirësuar Transparente Transparencë e plotë

Përgjegjësia E përmirësuar Me përgjegjësi Përgjegjësi e plotë

Mbulim total i kostove Nuk ndryshon Jo domosdoshmërisht E domosdoshme

Qëndrueshmëria financiare Nuk ndryshon Jo domosdoshmërisht E domosdoshme

TABELA 5: Reforma institucionale: përfshirja e sektorit privat

Aktorët kryesorë Ndërmarrja e ujit, njësia vendore, operatorët privatë, konsumatorët

Ndikimet kryesore • Ndërmarrjet e prapambetura bëhen më efiçente

• Menaxhim dhe cilësi shërbimi më të mira

• Mundësi më të mira për sigurim kapitalesh

• Rritje e mundshme e tarifave dhe përpjekjeve për grumbullimin e pagesave

• Ristrukturime të mundshme të burimeve njerëzore

Koha e nevojshme 1-2 vjet, në varësi të llojit të kontratës

Niveli i kostove • Investime të mesme, në varësi të objektivave të reformës

• Mundësi për rritjen e të ardhurave ose synimi për mbulimin e plotë të kostove

• Përmirësimi i ndikimit në mjedis me anë të programeve të përmirësimit të performancës dhe cilësisë

• Kosto sociale të mundshme, nëse reforma shoqërohet me plan ristrukturimi të burimeve njerëzore,pavarësisht përfitimeve për ata që do të përfshihen në programet e zhvillimit të burimeve njerëzore.

Pjesëmarrja e sektorit privatKëtu nuk po marrim si të vërtetë që pjesëmarrja e sektorit privat (PSP) është

jetike për të përmirësuar veprimtarinë e ndërmarrjeve të ujit. Ky është vetëm njënga mundësitë e shumta të reformës së ndërmarrjeve, të cilat janë në vështirësi,që për fat të keq, është mëse e zakonshme në EJL. Megjithatë, shkallët e ndryshmetë përfshirjes së sektorit privat duhet të konsiderohen së bashku me të gjithamundësitë e tjera për reforma.

Ky kapitull nuk është përshkrues, as nuk rekomandon në mënyrë të veçantëndonjë nga format e PSP (shih Tabelën 5). Synimi ynë është të sigurojë njëpanoramë të gjendjes në EJL, si dhe të paraqesë disa përvoja nga Evropa Qendroree Lindore.

Duhet, gjithashtu, të shënohet që dhe kriza më e fundit financiare dheekonomike ka ndikimet e veta në PSP. Sipas specialistëve të fushës, gjatë periudhës2005-2008me rritje ekonomike dhe likuiditet financiar të lartë, janë financuar njënumër i madh investimesh të sektorit privat, të cilat sot kërkojnë rifinancim.Megjithëse kjo është më pak e vërtetë për EJL, ndonëse ka raste të tilla aplikimi.Për sa kohë që fluksi i tregut të borxhit tregtar fillon të bjerë për shkak të krizës,ky burim financimesh do të zvogëlohet. Projektet ekzistuese po fillojë të përballenme probleme të rrjedhjes së fondeve, si rezultat i mospagesave nga konsumatorët.Kjo, ndoshta, do të thotë që, nëse kriza zgjat, më pak projekte të reja PPP do tëfinancohen dhe çdo projekt PPP potencial do të jetë subjekt i një vlerësimi mëtë kujdesshëm.

Pjesëmarrja e sektorit privat në Evropën JuglindoreNëEJL, sektori privat nuk ka traditë të përfshirjes në shërbimet e furnizimitme

ujë dhe trajtimin e ujërave të përdorura. Në kuadër të efiçencës së ulët të ndërmar-rjeve të ujit dhe cilësisë të pakënaqshme të shërbimeve, do të ketë një trysni më tëmadhembi qeveritë, qendore e vendore, për t’u pëfshirë në reforma serioze. Në këtëgjendje të ndërmarrjeve, tërheqja e pjesëmarrjes së sektorit privat për operimin endërmarrjeve është një nga mënyrat e mundshme për të rritur efiçencën dhe përtë përmirësuar mbulimin e kostove. Përfitime të tjera mund të vijnë në formën emenaxhimit të përmirësuar, vlerë më e lartë për konsumatorët dhe mundësimë të mëdha për të siguruar kapital.

Pjesëmarrja e Sektorit Privat në rajon është pothuaj joekzistente,me përjashtimeshumë të vogla. Në Shqipëri, ka disa shembuj të PSP në ndërmarrjet e ujit:• Kontratat e menaxhimit financohen nëpërmjet kredive të Bankës Botërore për

katër qytete: Durrës, Lezhë, Fier dhe Sarandë. Kjo kontratë ka përfunduar nëkorrik 2008.

• Kontrata e menaxhimit financohet nga KfW për Kavajën. Kjo kontratë kapërfunduar në Maj 2008.

• Kontrata e koncesionit financohet nëpërmjet KfW për Elbasanin. Kjokontratë është pezulluar në Dhjetor 2006.

Në Bosnje-Hercegovinë,Mal të Zi dhe Serbi nuk ka patur përfshirje të sektoritprivat në ndërmarrjet e ujit.





KUTIA 9: Marrëveshja Ndërto-Opero-Transfero për impiantin e trajtimit të ujërave të zeza të Zagrebit

Në Kroaci, qyteti i Zagrebit ka një kontratë Ndërto –Opero – Transfero (Build – Operate – Transfer: BOT)për impiantin e trajtimit të ujërave të zeza. KontrataBOT është për 28 vjet. Projekti, gjithashtu përfshinndërtimin e infrastrukturës mbështetëse. Një kompanispecifike – Zagrebacke Otpadne Vode d.o.o. – u ngritposaçërisht për projektin. Kompania është në pronësitë një konsorciumi, që përfshin RWE AQUA GmbH (di-rekt në pronësi të RWE AG) dhe SHWHolter-Wassertechnik GmbH (një kompani e zotëruar ngaBerlinwasser Holding Aktiengesellschaft).BERZh siguroi rreth 55 milionë EUR nga kostot totaleprej 270 milionë EUR.Bashkëfinancimi prej 115 milionë EUR u sigurua ngabanka gjermane KfW. Duke i dhënë kredi drejtpërdrejtkoncesionarit, BERZh i ka lejuar qytetit të përdorë ka-pacitetet e veta për të marrë kredi për projekte të tjeratë rëndësishme.

Qyteti do të kontrollojë kompaninë private me anë tënjë kontrate koncesioni afatgjatë, që përcakton stan-dardet e shkarkimeve që duhet të plotësojë uji i për-dorur. Projekti është një shembull se si punonpartneriteti publik – privatKonsorciumi privat ka rënë dakord të ndërtojë njëimpiant në përputhje me standardet mjedisore të BE, taverë në punë dhe ta kalojë në pronësi të qytetit në fundtë periudhës së koncesionit. Qyteti i Zagrebit merr për-sipër riskun në lidhje me vëllimin e ujit të përdorur dheatë për mbledhjen e tarifës së ujit të përdorur.Marrja përsipër e riskut në këtë mënyrë, siguron që op-eratori privat do të ndërtojë impiantin dhe do ta verënë punë në mënyrë efiçente, në mënyrë që të plotë-sojë standardet mjedisore evropiane, ndërkohë qëqyteti ka nxitje të mbledhë pagesat që t’i paguajë njëshumë të caktuar operatorit.(faqja e internetit e BERZh)

TABELA 6: Mundësitë kryesore të pjesëmarrjes së sektorit privat dhe ndarja e përgjegjësive

MUNDESITE KONTRATA KONTRATA DHËNIE NË BOT KONCESION SHITJA ESHËRBIMI MENAXHIMI PËRDORIM ASETEVE

Pronësia Publike Publike Publike Publike dhe Publike Publike osembi asetet private private dhe

publikeOperacionet Publike dhe Private Private Private Private Private

dhe mirëmbajtja privateInvestimet Private Publike Publike Publike Private Privat

kapitaleRisku Publike Publike I ndarë Private Private Privat

komercialRisku i Publik/privat Publik/privat Private Publike Private Privat

grumbullimittë tarifave

Risku i Asnjë Asnjë Asnjë/ i ulët I lartë I ulët Shumë e ulëtndërtimit

Kohëzgjatja 1-2 vjet 3-5 vjet 8-15 vjet 20-30 vjet 25-30 vjet E papërcaktuar(mund tëkufizohet

nga licenca)

Burimi: Një kombinim tabelash nga Udhëzuesi i BB për pjesëmarrjen private në sektorin e ujit dhe higjenës (Toolkit for Private Participation in Waterand Sanitation)

Mënyrat kryesore të pjesëmarrjes së sektorit privatJanë gjashtë format kryesore të PSPnë ndërmarrjet e ujit,me shkallë të ndryshme

të pjesëmarrjes në pronësinë e aseteve fizike, si rrjeti; pjesëmarrja në operacionet dhemirëmbajtje; investime kapitale si zëvendësimi i tubacioneve; shpërndarja e riskutkomercial; dhe kohëzgjatja e kontratës.

Përvoja mbarëbotërore ka treguar që në praktikë mund të jenë forma të kombi-nuara të PSP ose që ndërmarrjet mund të fillojnë me një formë të caktuar dhe më teje kalojnë PSP në forma të tjera. Natyrisht, koha dhe burimet e nevojshme përpërgatitjen e PSP varen nga lloji i saj. Kontratat e shërbimit dhe ato të menaxhimitjanë relativisht të thjeshta për t’u përdorur dhe administruar, për sa kohë që nuk katransferim të pronësisë së aseteve – megjithëse zbatimi i suksesshëm i tyre, përsëri,kërkon kujdes të madh dhe përgatitje të kujdesshme, duke përdorur njohuri të thelladhe përvoja të shumta.

Formatmë të qarta të PSP-ve përshkruhen nëTabelën 6.Në praktikë, kontratat eshërbimit është formamëe thjeshtë ePSPdhe është enjohurndryshe si transferim.Kjoështëmënyra për të organizuar disa operacione dhe zvogëluar kostot duke transferuardetyra si punët publike, leximin e matësave, menaxhimin e shërbimit për klientët,etj. Kjo është forma më e përdorur e PSP. Kontratat e shërbimit duhet të monitoro-hen siç duhet që të jenë efiçente. Më shumë informacion mbi kontratat e shërbimitjepet në pjesën mbi transferimet në Kapitullin 3.

Kontratat emenaxhimi është një formë ePSPnë të cilën, pronësia e gjithë aseteve,përgjegjësia për riskun dhe investimet mbeten publike, ndërsa vetëm menaxhimi,operacionet dhe mirëmbajtja e ndërmarrjes i besohet një kompanie menaxhimiprofesionale për një pagesë të përcaktuar.Kamënyra, që nëpërmjet kontratës, të futennxitësa të tjerë për kompaninë që të realizojë përfitime të tjera në drejtim të efiçencës.Kontratat e menaxhimit sjellin përfitime të shpejta për kapacitetet teknike.

Nënnjë kontratë përdorimi (leasing) kompania privatemerr në përdorim asetet endërmarrjes së ujit dhe merr përgjegjësinë për t’i menaxhuar. Dhënia në përdorimpritet që të optimizojë faturimin dhe nivelin e grumbullimit të pagesave, si dhe tëzvogëlojë kostot operacionale. Kështu duhet që të zvogëlohet rreziku i dështimit përgrumbullimin e tarifave përkatëse. Një pjesë e përgjegjësisë sëmenaxhimit dhe riskuttregtar i transferohet kompanisë private. Sipas Udhëzuesit të Bankës Botërore përpjesëmarrjen e sektorit privat në sektorin e ujit dhehigjenës, dhënia nëpërdorimështëmë e përshtatshme kur ka hapësira për përfitime tëmëdha në efiçencën operative, pornevoja ose hapësira të kufizuara për investime të reja. Republika Çeke (shih Shtojcën3) është i vetmi vend në Evropën Qendrore e Lindore që e përdor këtë mundësi nëshkallë të gjerë. Ndërkohë që Kontratë Dhënie në Përdorim (lease) ofron nxitje përpartnerin privat për të rritur efiçencën operacionale, ajo mund të negociohet në njëmënyrë të tillë që si njësia vendore (me anë të pagesave të ndryshueshme të dhënies nëpërdorim) ose klientët (me anë të rritjeve të vogla të tarifave) të përfitojnë pjesërishtnga efiçenca e përmirësuar.

Kontratat BOT përdoret, zakonisht, për ndërtimin e infrastrukturës së re, siimpiante të trajtimit të ujërave (shih shembullin e Zagrebit në Kutia 9). Impiantiështë ndërtuar nga një kompani private dhe përdoret nga ajo për një periudhëkohore (20 deri 30 vjet), pas të cilës ai i transferohet qeverisë përkatëse. Sipas kësajmundësie, sektori privat ka përgjegjësinë e sigurimit të kapitaleve dhe investimeve.



Dhënia e koncesionit një ndërmarrjeje uji është një hap i madh drejt privatizimittë plotë të saj. Kjo e bën kompaninë private përgjegjëse për investimet.

Kompania private merr përsipër menaxhimin e plotë të ndërmarrjes dhe, zakon-isht është përgjegjëse për të gjithë sistemin e furnizimitmeujë.Kamjaft potencial përpërfitimenë efiçencënoperacionale.Koncesionet jepen zakonisht në qytetet emëdhamenjë numër tëmadhkonsumatorëshdhemenevoja tëmëdhapër investimedhepërpërfitime.Duhetmbajtur parasyshqëpërgatitja dhe administrimi i një koncesioninkamjaft sfida.

Shitja eAseteve është një opsionku asetet janë tërësisht ose pjesërisht të shitura njëkompanie private. Në mënyrë të ngjashme me koncesionin, i jep sektorit privatpërgjegjësi të plotë për operacionet, mirëmbajtjen dhe investimet. Kjo mënyrëekziston vetëmnëAngli dheUells dhe nënkuptonmarrëdhënie komplekse ndërmjetpronarëve dhe ligjvënësve. Në Evropën kontinentale qeveritë nuk kanë dëshirë tëhumbasin kontrollin mbi infrastrukturën strategjikisht të rëndësishme të ujit.

Argumentet pro dhe kundër përfshirjes së sektorit privat nëndërmarrjet e ujit

Pjesëmarrja e sektorit privat nëndërmarrjet e ujit nuk ështënjë zgjidhje në vetvete,megjithësemund të sjellë përfitime, veçanërisht në rastet kur ka efiçencë operacionaleshumë të ulët. Tabela 7 paraqet disa argumente tipike pro dhe kundër PSP, që duhettë merren në konsideratë kur planifikohen reformat.

Avantazhet e PSP mund të jenë më të larta në EJL, meqenëse diferenca ndërmjetoperatorëve ndërkombëtarë dhe atyre kombëtarë të ndërmarrjeve të ujit është më emadhe.Mundësia më emadhe për sigurimin e kapitalit është një nga argumentet mëtë forta për PSP në vendet në zhvillim. Vendimmarrësit në nivel qendror e vendor,janë të rezervuar për të aplikuar PSP, kryesisht, sepse nuk janë të sigurt për mundë-sinë e përballimit të saj dhe kanë dëshirë për të patur disa përfitime direkte në lidhjeme efiçencën në nivel vendor.

Ndarja e riskut dhe zgjedhja e formës së PSPSuksesi i projektit PSP varet shumë nga ndarja dhe menaxhimin e riskut. Kur

zgjidhet forma e PSP, autoritetet, praktikisht, transferojnë lloje të ndryshme tëriskut (dhe përfitimet përkatëse) tek operatorët privatë. Lloji i PSP së përzgjedhurvaret nga risku specifik që autoritetet duan të transferojnë. Ka, gjithashtu risqe tëpërgjithshme – financiar, ligjor dhe politik – që ndikojnë të gjitha format e PSP.

Lloje të tjera risku përfshijnë:• Kushtet e aseteve – kur gjendja ndryshon nga informacioni fillestar. Ky mund

të jetë rasti kur dokumentacioni teknik është i vjetër.• Mbledhja e pagesave – e lidhur me nivelet e mospagimit, që është ngushtësisht

e lidhur me gjendjen ekonomike. Për shembull, në krizën aktuale ekonomikedhe financiare, risku është më i lartë.

• Ndërtimi – i lidhur me kostot e punës, lejet, administrimin, etj.



Risqet janë ngushtësisht të lidhur me përgjegjësitë dhe, kur zgjidhet modeli iPSP, është e dobishme të mendohet për përgjegjësitë (listuar në Tabelën 6) dherisqet së bashku.

Synimi i PSP është të shpërndajë shkallën e duhur të riskut tek pala që ështëmë mirë e përgatitur për ta përballuar ose kontrolluar (për shembull, një operatorprivat mund të kontrollojë mospagesat në mënyrë më efiçente). Qeveria duhet tëhedhë hapa të balancuar për të shpërndarë risqet tek operatorët privatë potencialë,për sa kohë që risqe më të mëdha kanë çmim më të lartë.

Shtojca 2 paraqet një listë kontrolli për shpërndarjen e risqeve dhe përgjegjësive.

Zbatimi i mundësive të PSPPjesëmarrja e sektorit privat në ndërmarrjet e ujit varet nga mjaft kushte dhe

faktorë. Samë i lartë niveli i PSP, aqmë i varur është në secilin prej këtyre kushtevedhe faktorëve.

Disa faktorë janë identifikuar për suksesin e zbatimit të PSP në mjaft raste anëe mbanë botës:• Kuadër ligjor të përshtatshëm;• Përkushtim politik i fuqishëm;• Alternativa të përzgjedhura me kujdes bazuar në konsideratat e mësipërme;• Mundësi e përzgjedhura kanë kuptim në aspektin teknik, financiar dhe politik;• Komunikim i kujdesshëmmedhe sigurimi imbështetjes nga aktorë të ndryshëm;• Vendosja emarrëdhënieve tëmira ndërmjet sektorit publik dhe operatorit privat;• Process i hapur konkurrues për të përzgjedhur operatorin privat;• Kohë e mjaftueshme e shpenzuar përpara kontratës për të provuar mundësinë

e preferuar.



TABELA 7: Argumentet Pro dhe Kundër për PSP në ndërmarrjet e ujit

ARGUMENTET PRO ARGUMENTET KUNDËR

Performancë e përmirësuar teknike, Synimi për përfitime tejkalon përfitimet nga efiçencaoperacionale dhe manaxheriale.

• Mundësi mbulim (të plotë) të kostove; Ndikim negativ tek tarifat dhe përballueshmërinë financiare• Mundësi e përmirësuar për sigurimin e kapitalit

Efiçencë operative e përmirësuar Zvogëlimi i stafit ndikon negativisht punonjësit, familjet e tyredhe komunitetin

Ndikim politik I zvogëluar Hezitim nga qeveria/njësia vendore për humbjen e kontrollitdhe pushtetit

Prania e furnizuesve privatë të ujit, të pavarur dhe të Menaxhimi i ujit duhet të jetë një shërbim publik, meqë ujimotivuar nga përfitimi ndikon politikat qeveritare drejt është një nevojë bazëshërbimeve të ujit dhe mënyrës së zbatimit të tyre.

Megjithëse udhëzuesi në fjalë nuk fokusohet në këtë aspekt, duhet të për-mendet që organizimi për PSP, veçanërisht për ata më komplekse, duhet të vihetnë zbatim me anë të një sistemi institucional të projektuar me kujdes, që përf-shin të gjithë aktorët në mënyrë të përshtatshme dhe të qartë. Në disa raste janëngritur institucione tërësisht të reja për të monitoruar zbatimin e marrëveshjevekomplekse (për shembull, një kompani speciale e bashkisë – Omonit – u ngritpër të monitoruar koncesionin për kompaninë e ujësjellës-kanalizimeve në Sofje,Bullgari). Institucione të tjera, që përfshihen në proces, mund të jenë ministritëe linjës, bordet e ndërmarrjeve, njësia për monitorimin e kontratës, rregullatorine pavarur, operatorin dhe autoritetin kontraktues.

Detyrat potenciale përfshijnë monitorimin dhe kërkesën për performancë tëoperatorit; zgjidhjen e mosmarrëveshjeve; rregullimin e tarifave; rregullimin estandardeve të shërbimeve; dhe ruajtja e marrëdhënieve të mira.

Për një analizë më të detajuar të ndarjes së riskut dhe kuadrin institucionalpër monitorimin dhe zbatimin, mund të konsultoni Udhëzuesin e BankësBotërore për mënyrat e Pjesëmarrjes private në shërbimet e ujit.



TABELA 8: Format e PSP dhe risqet e lidhura me to

FORMA PSP TRANSFERIMI I RISKUT NË FORMËN PSP RISQE TË PËRGJITHSHME

Kontratat e shërbimeve • Shumë pak risk transferohet: pjesa më e madhe • Risqet e kursit të këmbimit (në rastin edhe menaxhimit madhe e riskut i mbetet qeverisë (p.sh. kur monedhave monedhave të lëvizshme)

ndërmarrja nuk mund të mbulojë kostot, është mund të ndikojnë kostot operative,qeveria që mbulon humbjet) kostot e mirëmbajtjes dhe ndërtimit, si

• Risku që i kalon operatorit varet nga shpërblimi dhe kostot financiare;për performancën. Nëse nuk ka performancë, • Risqet e mbledhjes së pagesave (aftësiaoperatori mbart riskun që nuk do të paguhet ndërmarrjes për të mbledhur e detyrimetnga autoriteti kontraktues, por mban më për të)pak risqe se biznesi i ujit. • Risqet politike (ndryshimet në rregullat

e lojës)

Dhënia në përdorim • Transferohet risk thelbësor: operatori privatështë përgjegjës për gjithçka përveçinvestimeve të reja.

• Risku varet se si është përcaktuar pagesa përoperatorin.

• Risku për operatorin është që tarifat mund tësjellin të ardhura të mjaftueshme për të paguarpër investimet, ose që qeveria pasuese mund tëmos i përmbahet marrëveshjeve fillestare

Koncesionet dhe shitja • Transferohet risk thelbësor: risku tërësishte aseteve transferohet tek operatori, por varet gjithashtu nga

rregullat për të rregulluar tarifat e konsumatorit.• Operatori ka të drejtë të grumbullojë gjithë të

ardhurat.

Burimi: Banka Botërore, Udhëzuesi për mënyrat e pjesëmarrjes private në shërbimet e ujit, 2006

Zbatimi i reformës institucionaleReforma institucionale në nivelin e ndërmarrjeve

Nëvarësi të llojit të reformës institucionale proceset emëposhtme të ndryshimevejanë të aplikueshme në shkallë më të madhe apo më të vogël.

Ngritja e strukturës dhe hartimi i kontrataveZbatimi i reformës përfshin ndarjen e pronësisë dhe (pjesë e) përgjegjësive të

shërbimit,me anë të krijimit dhe regjistrimit të strukturave tëndërmarrjevepublikeosepublike-private. Ndërmjet qeverisë dhe entit duhet të vendoset një marrëveshje shër-bimi që përcakton standardet dhe siguron bazën për hartimin e kuadrit rregullatornga qeveria. Një marrëveshje shërbimi mund të ketë disa forma dhe mund të apliko-het në procese të ndryshme të reformave institucionale: mund të jetë një statut medokumente nënligjore ose njëmarrëveshje koncesionaremë shumë si kontratë. Lloji i



TABELA 9: Kushtet për zbatimin e suksesshëm të opsioneve të sektorit privat

KUSHTET E KONTRATA E KONTRATA E DHËNIA NË BOT KONCESION SHITJEOPSIONIT SHËRBIMIT MENAXHIMIT PËRDORIM (RISHITJE) ASETESH

Mbështetja I parëndësishëm I nevojshëm në I nevojshëm në I nevojshëm në I nevojshëm I nevojshëme aktorëve nivel të ulët ose nivel të moderuar nivel të në nivel të në nivel tëdhe angazhimi të moderuar ose të lartë moderuar lartë lartëpolitik ose të lartë

Tarifat për E panevojshëm E preferuar, E nevojshme E preferuar E nevojshme E nevojshmembulimin e e në terma por jo ekostove afatshkurtër nevojshme

në termaafatshkurtër

Autonomia E parëndësishme E rëndësishme Shumë e E parëndësis Shumë e Shumë ee ndërmarrjes rëndësishme hme rëndësisshme rëndësisshme

Informacion E mundur Kërkohet Kërkohet Kërkohen Kërkohet Kërkoheti mirë për që të informacion i informacion i mirë kapacitete informacion informacionsistemin procedohet me mjaftueshëm të mira për i mirë i mirë

informacion për të vendosur rregullimintë kufizuar incentivat dhe koordinimin

Kuadri Kërkohen Kërkohen Kërkohen Kërkohen Kërkohen Kërkohenligjor kapacitete kapacitete kapacitete kapacitete kapacitete të kapaciteti përgatitur monitorimi monitorimi të mira për të mira për mira e të mira

minimale minimale rregullimin rregullatore rregullatoredhe koordinimin

Shkallë e mirë Jo e Jo e Jo e Shkallë e Shkallë e Shkallë ekreditimi në nevojshme nevojshme nevojshme lartë do të lartë do të lartë do tënivel vendi (rëndësi e ulë kostot ulë kostot ulë kostot

kufizuar)

Burimi: Udhëzuesi për pjesëmarrjen private në sektorin e ujit dhe higjenës, Banka Botërore, 2000 (i rishikuar)

marrëveshjes së shërbimit mund të zgjidhet në bazë të opsionit të reformës. Cilidoopsion të zgjidhet, marrëveshja duhet të japë qartë rolet dhe përgjegjësitë e aktorëvetë ndryshëmdheduhet të përcaktojë performancën e kërkuar dhe standardet e cilësisënënivelet operacionale, financiare,mjedisore dhe sociale.Një referencë emirë për har-timin enjëmarrëveshjeje të tillë ështëDokumentiTeknik399, 1998, iBankësBotërore“koncesionet për infrastrukturën: Udhëzues për hartimin dhe dhënien e tyre”. Kydokument synon të ndihmojë politikëbërësit të kuptojnë çështjet që lidhen me har-timin dhe zbatimin e marrëveshjeve të koncesioneve (si dhe çështje të tjera që lidhenme dhënien e koncesioneve sektorit privat). Udhëzuesi, që ofron një shembull të njëmarrëveshjeje të tillë koncesioni, mund të shkarkkohet nga interneti në adresënwww.worldbank.org.Njëmodel i provuar për njëmarrëveshje shërbimi (3) për ndër-marrjet e ujit mund të gjendet nëpërmjet Komisionit Evropian (KE).

Përmë tepër, duhet të ngrihet struktura qeverisëse, që përfshin aksionerët, bordine mbikqyrjes dhe bordin e drejtorëve. Normalisht, është përgjegjësi e ndërmarrjes sëreformuar për të hartuar dhe zhvilluarmë tej strukturënorganizative. Entet qeveritareqë zotërojnë asetet janë aksionerët. Ligji përcakton si informohen dhe si kryhenkonsultimet me aksionerët. Shpesh aksionerët emërojnë një bord mbikqyrës për tëkontrolluar performancën e kompanisë.

Udhëzime specifike për hartimin dhe zbatimin e partneriteteve publik-privatmund të gjenden në udhëzuesit e KE (4), përfshirë strategjitë dhe faktorët e suksesit.

Konsultimi dhe komunikimiKonsultimi dhe komunikimi me publikun janë thelbësore gjatë gjithë procesit të

reformës.Që të dyja, qeveria dhe ndërmarrja duhet të sigurojnë informacion, të rrisinndërgjegjësimindhe të vendosinbazat për besim tëdyanshëmpër reformën.Kjoduhettë shoqërohetmenjë plan komunikimi që siguron transparencë dhe llogaridhënie tekpunonjësit, konsumatorët dhe aktorët e tjerëmbi reformën endërmarrjes.Një strategjikomunikimi zakonisht përmban:• Një program komunikimi të brendshëm, të orientuar drejt punonjësve;• Mundësitë për pjesëmarrjen e publikut;• Një program komunikimi të jashtëm, që përfshin program për marrëdhëniet me

median, fushata informative, dhe një plan edukimi për çështje të ujit dhepërdorimit/kursimit të tij.

Në hartimin e kësaj strategjie, mund të jetë i dobishëm Udhëzuesi i BankësBotërore “të komunikojmë reformën ekonomike” (5).

Reforma në nivel ndërmarrjejeNë varësi të marrëveshjeve të bëra mes qeverisë dhe operatorëve të ndërmarrjeve,

kjo e funditmund tëhartojë dhe zbatojë reformaorganizative dhe reforma tarifore,mesyniminpër të përmirësuar transparencëndhe llogaridhënien, si dhepër të përmbushurstandardet për performancënoperacionale dhe financiare.Më shumë informaciondheudhëzime për këto lloj reformash mund të gjenden në Kapitujt 3 dhe 4.





Kapitulli 3Reforma Organizative

Koncepti i reformës organizative mbulon një sërë ndryshimesh brenda ndërmar-rjes së ujit.Ky kapitull trajtonmasat që përmirësojnë performancën e organizatës dhe,drejtpërsëdrejti ose tërthorazi, kontribuojnë për uljen e kostove operacionale, ose nëpërmirësimin e shërbimeve pa rritje respektive të kostove. Secila prej këtyre çështjevemund të jetë tema e një libri të tërë.Megjithatë, për shkak të kufizimeve, është dhënëvetëmnjë përmbledhje 1-2 faqe për secilën çështje, ndërkohëqë janë sugjeruar burimeinformacioni shtesë (kryesisht në internet).

Planifikimi strategjikPlanifikimi strategjik ështënjë proces gjatë të cilit ndërmarrja përcakton strategjinë

e saj, ose drejtimin kryesor, për një periudhë disavjeçare, dhemerr vendime përmasatkryesore që duhet të merren. Strategjia që del, përmban qëllime specifike që duhenpërmbushur; kërkesat për burime, si kapitali dheburimetnjerëzore; dhe afatet kohore.Plani strategjik siguron materialin bazë për planet që mbulojnë periudha kohore mëtë shkurtra, veçanërisht për planet vjetore, si dhe planet e departamenteve dhe planetfunksionale. Përvec përcaktimit të pozicionit të ardhshëm të dëshiruar, termave tëtregut, zonave të shërbimit, shkrirjeve dhe blerjeve të njësive të tjera, plani strategjikmund të mbulojë zona funksionale të operacioneve, si shitjet, prodhimin, financat,kërkimin dhe zhvillimin, teknologjinë e informacionit, kontrollin e cilësisë, mar-ketingun dhe burimet njerëzore.

WNdërmarrjet e ujit në vendet e EJL përballen me mjaft sfida. Zgjidhja e këtyresfidave kërkon një hark kohor më të madh se një vit. Mjaft nga investimet eparashikuara kërkojnë tre ose katër vjet. Nevojat për burime për të adresuar masat ekombinuara janë massive, çka përsëri kërkon më shumë kohë se një vit. Disa ngandryshimet organizative ose të tarifave kërkojnë zbatimgradual shumëvjeçar. Politikatkombëtare dhe përafrimi i rregulloreve të BE, gjithashtu kanë një horizont kohor qështrihet në disa vite.Të gjithë këta faktorë tregojnë që planet strategjike shumëvjeçarejanë thelbësore për ndërmarrjet e ujit në rajon.

Pak a shumë të gjitha ndërmarrjet e ujit në Evropën Perëndimore hartojnë planete tyre strategjike. Kjo praktikë zbatohet dhe ne vendet e reja anëtare të BE-së.

K A P I T U L L I 3RE FORMA ORGAN IZAT I V E


TABELA 10: Reforma — hyrje për planifikimin strategjik brenda ndërmarrjes

Aktorët kryesorë Kryesisht strukturat menaxhuese të ndërmarrjeve të ujit, dhe, në një shkallë më të ulët,vendimmarrësit dhe pronarët e ndërmarrjes

Ndikimet kryesore • Prioritete të qarta

• Përputhja e nevojave me burimet

• Zhvillim më i lehtë, për sa kohë që planet vjetore nuk janë të izoluar por lidhen me anë të planitstrategjik

• Në fund të fundit, zvogëlim të kostove dhe shërbime të përmirësuara

Koha e kërkuar Disa ditë në vit

Niveli i kostove Relativisht i ulët. Kërkohet kohë menaxhimi dhe mundësisht, por jo domosdoshmërisht konsulencë.

Rajoni i Evropës Juglindore përdor planet strategjike, ndërsa në rajonet e tjerapunohet në bazë të planeve vjetore. Disa ndërmarrje tashmë kanë filluar të kenëplanet e tyre, ku formalisht nga qeverisja qendrore janë përcaktuar disa objektivastategjike, që përfshijnë dhe skemat e investimeve. Gjithashtu ka dhe Ndërmarrjetë Ujësjellës Kanalizime në të cilat mungon planifikimi dhe që punojnë bazuar nëvendime ditore pa pasur ndonjë referencë në lidhje me objektivat për të ardhmen.Në raste të tilla mungon planifikimi përmirëmbajtjen dhe riparimet kryhen vetëmnë raste emergjencash.

Vihet re që politikëbërësit kanë filluar të promovojnë idenë e planifikimitstrategjik. Qeveria Shqiptare me mbështetjen e Bankës Botërore, jep asistencëteknike për Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve që veprojnë në vend për tëpërgatitur plane biznesi 5 - vjeçare. Bazuar në planin dy vjeçar për reformimin esektorit të menaxhimit të ujit, (Patozi Olldashi, 2008), kjo praktikë ka filluar tëzbatohet me sukses në 5 ndërmarrje, ndërsa një pjesë tjetër e kompanive do tëfillojë së shpejti me këtë praktikë. Qeveria e Malit të Zi, ka konsideruar si pjesë tëplanit të saj refomues përgatitjen e planeve strategjike nga vetë Ndërmarrja eUjësjellës Kanalizimeve. Gjendja ekzistuese e rrjetit të shpërndarjes së ujit duhet tëmerret në konsideratë sidomos kur të vendosen prioritetet e zhvillimit të këtijsektori. Në disa pjesë të rajonit, uji i çezmës nuk plotëson standartet për ujë të pi-jshëm dhe ndonjëherë ndotja e tij është shkaktar për sëmundje të shëndetit publikapo dhe rritjen e sëmundshmërisë në moshat më të reja të popullatës siç janë fëmi-jët. Në disa qytete apo fshatra ka më pak se 10 orë ujë të rrjedhshëm në çesma,ndërsa në disa zona të tjeramë pak se gjysma e popullsisë nuk kanëmundësi të ma-rrin ujë nga rrjeti i shpërndarjes. Kështu që Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimevesë pari duhet të përmirësojnë shërbimin në lidhje me plotësimin e nevojave për ujëtë rrjedhshëm - cilësinë e tij, rehabilitimin e rrjetit të shpërndarjes si dhe zgjerimine këtij rrjeti, dhe më pas të vazhdojnë me grumbullimin e ujërave të ndotura, dhesë fundi me trajnimin e ujërave të zeza të grumbulluara. Ky proces korespondonme plotësimin e kërkesave të konsumatorit, i cili, do të paguajë ndërmarrjen përshërbimin e ofruar prej saj. Përmirësimi i shërbimit në lidhje me pasjen e ujit tërrjedhshëm në shtëpi do të mund të gjenerojë të ardhura të qëndrueshme, dhe ky



TABELA 11: Reforma në punë, trajnimi dhe motivimi ipersonelit

Aktorët kryesorë Ndërmarja e Ujësjellës Kanalizimeve, punonjësit e këtyre ndërmarrjeve

Ndikimi kryesor • Reduktim i kostove

• Rritja e produktivitetit të fuqisë punëtore

• Përmirësim në shërbime

• Ndoshta, mund të çojë në shkurtim stafi

Koha e nevojshme Afërsisht një vit. Zbatimi i reformës në një ndërmarrje varet nga vetë nevojat e ndërmarrjes.

Trajnimi i vetë personelit duhet të planifikohet për periudha afat gjata

Niveli i kostove Kërkon kosto menaxhimi dhe, ndoshta, kosto për konsulentë

përmirësim i të ardhurave do të jetë i dobishëm dhe i domosdodhëm për të kryerinvestime të mëtejshme dhe në zona të tjera ku është i nevojshëm ky shërbim.

Ndonëse, ne i konsiderojmë planet strategjike shumë të rëndësishëm përNdër-marrjet e Ujësjellës -Kanalizimeve, nuk do të përshkruajmë me hollësi tërë fazat eprocesit të këtij planifikimi.Nëkëtë fushë ka literaturë shumë të pasur dhe shumëkon-sulentë menaxhimi me përvojë. Udhëzues të dobishëm në lidhje me planifikimine biznesit mund të gjenden në faqen e internetit: www.waterbusinessplanning.com.

Megjithatë në këtë botim mund të gjendet informacion i nevojshëm në lidhjeme disa teknika të cilat përbëjnë një informacion të dobishëm në përgatitjen eplaneve strategjike

Menaxhimi i burimeve njerëzoreShumë prejNdërmarrjeve tëUjësjellës - Kanalizimeve në rajonin e Evropës Lin-

doreQëndrore kanëmangësi në lidhjeme praktikat emenaxhimit për planifikimin,komunikimin me klientët dhe procesin e kontrollit. Këto probleme ndikojnë nëgrumbullimin e vogël të të ardhurave, në normat e ulëta të mbulimit të shpen-zimeve dhe kanë ndikim të drejtpërdrejt në marrdhëniet me sektorin bankar apodhe vetë investimet e këtyre ndërmarrjeve. Zakonisht Ndërmarrjet e Ujësjellës -Kanalizimeve që varen nga bashkitë punësojnë një numërmë tëmadh punonjësishnga sa është e nevojshme, që çon në rendiment të ulët të punës së tyre dhe sigurishtrrit kostot finaciare të fuqisë punëtore. Forcimi dhe mirëmenaxhimi i burimevenjerëzore është një nga sfidat kryesore me të cilat duhet të përballen këto ndër-marrje për të përmirësuar rendimentin e punës dhe për të rritur standartet eshërbimeve që ofrojnë.

Përcaktimi i objektivaveRistrukturimin i fuqisë punëtore nëNdërmarrjet eUjësjellës -Kanalizimeve është

shumë i ndjeshëm për zhvillimet politike, shoqërore dhe ekonomike, prandajpërcaktimi i objektivave strategjike duhet të bëhet dhe komunikohenmekujdes.Nëseobjektivat e ndërmarrjes nuk janë të besueshme, ose janë të paqarta apo të artikuluarakeq, atëherë stafimenaxherial do ta ketë shumë të vështirë të sigurojëmbështetjendheburimet e nevojshme për ndryshimet e duhura të fuqisë punëtore. Një mjet për tëndihmuar në përcaktimin e qartë të objektivave është planifikimi strategjik (shih mëlart), i cili përshkruan me kujdes rezultatet e dëshiruara dhe përdor këto rezultate sibazë për përcaktimin e vetë objektivave. Një vëmendje e veçantë duhet kushtohetpërfshirjes së aktorëve dhe komunikimit me ta. (shih gjithashtu Kapitullin 2).

Vlerësimi i qëllimit dhe përmasave të ristrukturimit të fuqisëpunëtore

Një nga hapat e parë në zhvillimin e një programi pune është vlerësimi i shkallëssë ristrukturimit të fuqisë punëtore përsa i përket numrit, aftësive dhe praktikavetë punës së personelit. Kjo zakonisht përfshin kryerjen e një vlerësimi sistematik në



lidhje me personelin, e cila mundëson menaxherët të përcaktojnë saktë qëllimindhe përmasat e çdo ristrukturimi të fuqisë punëtore, duke synuar zvogëlimin enumrit të saj. Tre janë mjetet që mund të përdoret kur kryhet vlerësimi i personelitdhe përcaktohet madhësia dhe qëllimi për të cilin po kryhet ristrukturimi i fuqisëpunëtore të ndërmarrjes:• Auditim i stafit dhe inventari i personelit• Standartizimi• Analiza e fuqisë punëtore

Në praktikë, shpesh këto mjete janë të lidhura dhe përdoren kur kryhen analizatë detajuara.

Auditimi i Stafit ose inventari i personelitAuditimi i stafit është një hap thelbësor në vlerësimin e punës në një ndërmar-

rje shërbimi. Auditimi i stafi ofron një analizë të përditësuar të fuqisë punëtore dheështë baza për standartizimin dhe të gjitha analizat pasuese lidhur me fuqinëpunëtore. Gjithashtu, kjo kërkon të krijohet një bazën të dhënash të nevojshmepër analizat e kostove për çdo ndarje alternative dhe strategjitë e pensioneve.

StandartizimiKostot e stafit janë ndër elementët kryesorë të shpenzimeve operative.

Standartizimi është i dobishëm për kuptuar nivelet e ndryshme të punonjësve,dhe për të llogaritur çdo rritje të tij përtej nivelit të caktuar. Procesi i standar-tizimit ndihmon në identifikimin e fushës më problematike në ndërmarrje, dukepërfshirë konkurrencën ndërmjet niveleve të personelit dhe rendimentin e punës.Standartet e punës përdoren edhe si mjet monitorimi për përmirësimin e per-formancës dhe rritjen e konkurrencës. Shembuj janë dhënë në Kutinë 11.

Një tregues i rëndësishëm për të llogaritur kërkesat për staf dhe për reduk-timin fuqisë punëtore të tepërt është numri i stafit përgjegjës për 1,000 lidhje.Shumë ndërmarrje që funksionojnë në rajonin e Evropës Lindore dhe Qëndroreraportojnë një numër të madh personeli për 1000 lidhje, krahasuar kjo me tënjëjtat nivele në vendet e zhvilluara (i cili është midis 4-7). Për shembull, në



KUTIA 10: Hapat e reformës së fuqisë punëtore

• Përcakto objektivat

• Vlerëso qëllimin dhe përmasat e ristrukturimit të fuqisë punëtore

• Përcakto/zhvillo strategjitë dhe mundësitë për të kryer ristrukturimit të fuqisë punëtore

• Përcakto/zhvillo elementët kyç të programit të punës, duke përfshirë trajnimin e personelit dhe motivimin e stafitmenaxherial dhe punonjësve

Shqipëri ka 13 të punësuar / 1000 lidhje; në Malin e Zi ky raport është 8-12.punonjës; dhe në Bosnje Hercegovinë 10 të punësuar. Megjithatë, duhet theksuarse, përveç efikasitetit të brendshëm të punës, ndër faktorët e tjerë që ndikojnë nëvlerën e këtij treguesi është kualifikimi i stafit, i cili renditet ndërmë të rëndësishmit.Për më tepër, kur vlerësohet performanca relative e ndërmarrjeve, duhet të mbahetparasysh se sa prej këtyre aktiviteteve janë kryerme burime jashtë ndërmarrjes.Ndër-marrja mund të ketë vlerë të ulët të treguesit për shkak se operacionet e brendshmejanë të efektshme, shumë prej aktiviteve të saj realizohen me burime që gjendenjashtë ndërmarrjes ose dhe një kombinim i të dyve. Po kështu, ndërmarjet pa ndonjëburim të jashtëm domethënës duket sikur kanë efikasitet të ulët, por kjo mund tëmos jetë e vërtetë.

Analiza të fuqisë punëtoreQëllimi i kryerjes së analizave të fuqisë punëtore është që të identifikohen kërke-

sat e personelit për njësi apo nivel operacional. Analiza të fuqisë punëtore do tëndihmojë menaxherët e ndërmarrjeve për të:• Identifikuar nivelin e stafit dhe llojet e kërkesave të tij për të ardhmen.• Marrë vendime më të drejta në lidhje me organizimin dhe ndarjen e punës.• Shmangur humbjen e aftësive kritike (për të mos bërë zgjedhje të gabuara).

Strategjitë dhe mundësitë për ristrukturimin e punësBanka Botërore ka përgatitur një Udhëzues me titullin “ Çështjet e Punës g jatë

një reforme infrastrukturore” që tregon se, me një planifikim të kujdesshëm dhe mepërfshirjen e aktorëve, çështjet e punësmund të trajtohen nëmënyrën e duhur gjatëprocesit të reformës së infrastrukturimit.

Udhëzuesi ofron një sërë rekomandimesh/udhëzimesh mbi mundësitë ezbatimit/kryerjen së reformave të punës. Tabela 12 paraqet disa nga këtomundësi.



KUTIA 11: Shembuj standartizimesh në punë

• Të ardhurat neto ose bruto për punonjës

• Kostoja e listëpagesave (totali i shpenzimeve për të gjithë punonjësit)

• Kosto totale e punës si përqindje e shitjeve

• Niveli i pagave sipas funksionit (përshtatur për të lejuar krahasimet)

• Norma e pagave për orë pune (standarte dhe jashtë orarit)

• Mesatarja e orëve të punës në javë për çdo punëtor

• Njësitë e prodhuara për orë pune (njësi produktivitetit/ rendimenti)

• Të ardhurat për çdo linjë produkti / shërbimi për orë pune të stafit/punonjës me orar pune të plotë

• Trajnimi për person (ditë/vit)

Trajnimi dhe motivimiTrajnimi

Trajnimi është një aspekt i rëndësishëm i zhvillimit të burimeve njerëzore dheështë i lidhur ngushtë me zhvillimin organizativ. Mangësitë ekzistuese tëpersonelit në lidhje me njohuritë dhe afësitë janë rezultat i nivelit arsimor të vetëindividit, por edhe i mungesës së politikave dhe strategjive për personelin, për tëtërhequr dhe mbajtur në punë një personel më të kualifikuar. Trajnimi duhet tëmarrë në konsideratë zhvillimin e kapaciteteve të nevojshme, plotësimin e bosh-llëqeve dhe dobësive në lidhje me njohuritë ekzistuese. Sektorët që mund tëkërkojnë trajnim dhe ngritje kapacitetesh në mënyrë urgjente janë: menaxhimi ibiznesit, ekspertiza teknike, ndërgjegjësimi i konsumatorit, me që kanë nevojëpër proçese vlerësimi në lidhje me teknikat dhe për lehtësimin e dialogut dhe tëbashkëpunimit midis Ndërmarrjes së Ujësjellës Kanalizimeve dhe publikut. Nëshumë prej vendeve të Evropës Juglindore, ku janë realizuar programe tëasistencës teknike, është vënë re një mungesë kapacitetesh të personelit në këtondërmarrje. Për shembull, trajnimi në lidhje me ndihmën teknike për stafin e kë-tyre ndërmarrjeve nga ekipe me ekspertë ndërkombëtarë është një element irëndësishëm i programeve të KfWsë në rajon. Nismat të tilla do vazhdojnë edhenë të ardhmen. Për shembull, në Shqipëri gjatë vitit 2009 ka nisur një programtrajnimi për stafin e 56 Ndërmarjeve të Ujësjellës Kanalizimeve. Megjithatë,menaxhimi i Ndërmarjeve të Ujësjellës Kanalizime nuk duhet të mbështetetvetëm në trajnimet ad hoc që kryen me burime ose kapacitete të jashtme, porduhen analizuar nevojat për trajnime dhe strategji për zhvillimin e trajnimeve nëbazë të dobësive specifike të burimet e tyre njerëzore, në përputhje me zhvillimine përgjithshëm organizativ.



TABELA 12: Mundësi për reformëm e punës

LLOJI KARAKTERISTIKAT

Mundësi të “Buta” Aplikimi dhe zbatimi i rregulloreve ekzistuese të punës. Masat përfshijnë: punësim të ngrirë,menaxhimin e listëpagesave, si dhe transferimin e personelit në departamente të tjera.

Pension i hershëm • Mundësi për largim vullnetar që ofrojnë stimuj për njerëzit që të largohen vullnetarisht, osedhe shkurtime nëpërmjet një programi për dalje të parakoshme në pension ose ofrimin e paketave të shërbimeve

• Mundësi për shkurtime të detyrueshme, pagat e paketave të shërbimeve, paketa për rikualifikimindhe ripozicionimin e punonjësve.

Ristrukturimi i Pėrfshin masa të tilla si leja administrative, ndarjen e punës, punë me kohë të pjesëshme dhe, në disafuqisë punëtore raste, shpërndarje në biznese jo-thelbësore. Reduktimi i stafit dhe rritja e efikasitetit operacional mund

të shpejtohet nga realizimi i aktiviteteve përmes kontratave të shërbimit. Realizimi i aktiviteteve meburime jashtë ndërmarrjes duhet të realizohet nëpërmjet ofertave konkurruese dhe duhet të mbulojnë,për shembull, leximin e matësave të ujit, faturimin, analizat laboratorike, dhe mirëmbajtjen eautomjeteve, dhe teknologjinë e informacionit (shih seksionin mbi Përdorimin e burimeve të jashtmemë poshtë).

MotivimiPerformanca në punë nuk varet vetëm nga aftësitë e stafit: ajo ndikohet

gjithashtu nga motivimi në punë i punonjësve. Zhvillimi i aftësive profesionalepërmes trajnimeve është thelbësore për të pasur një staf të motivuar në punë.Motivimi i stafi mund të përmirësohet nga një varg i stimujsh, të tillë si pagesashtesë, mundësitë për të bërë karrierë etj. Paketat stimuluesemund të hartohen ngamenaxherët që janë përgjegjës për zbatimin e reformave në ndërmarrje.

Përdorimi i burimeve të jashtmePërdorimi i burimeve të jashtme është procesi i nënkontraktimit i një pale të

tretë në lidhje me realizimin e një procesi apo aktiviteti, i cili zakonisht përzgji-dhet nëpërmjet procedurave tenderuese konkuruese. Pala e tretë që ofron burimete jashtme vepron sipas kontratave të shërbimit të lidhura me ndërmarrjen. Arsyejae kryerjes së këtij aktiviteti/shërbimi nga një palë e tretë është se kostoja e aktivitetitështë më të ulët, se sa kostoja kur i njëjti aktivitet kryhet nga vetë ndërmarrja meburimet e saj të bredshme. Ndonjëherë përdorimi i burimeve të jashtme është ishtyrë nga dëshira që vetë ndërrmarja të përqëndrohet në aktivitetet thelbësore,ndërsa ato aktivitete që janë/kërkojnë më pak të specializim mund të kryhen, nëmënyrë të barabartë ose edhemë tëmirë nga burime që gjenden jashtë këtyre ndër-marrjeve. Zakonisht kontratat në lidhje me realizimin e aktiviteteve me burimevenga jashtë ndërmarrjeve zgjasin për më shumë se një vit, në disa raste për disa vjet.Sipas opinionit tonë përdorimi i burimeve të jashtme ka një kursim kostosh përvetë Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimit në rajon, megjithëse kjo praktikë pozbatohet vetëm në disa nivele të vogla.

Lexim i matësave të ujit; shpërndarja e faturave dhe mbledhja e pagesave;mirëmbajtjen dhe riparimi i sistemit të shpërndarjes së ujit apo i atij të grumbullimittë ujërave të zeza; trajtimi i llumrave qëmbesin pas pastrimit të ujërave të ndotura;operacionet që kanë lidhje me infrastrukturën e IT; mirëmbajtjen e parkut tëautomjeteve; analizat laboratorike; aktivitete marketingu; shërbimet e sigurisë së



KUTIA 12: Shembull i ristrukturimit të punës: Kompania e ujit Apa Nova , Bukuresht, Rumani

Firma franceze Veolia fitoi tenderin me konçesion nëlidhje me shërbimet e ujit në vitin 2000 në bashkinë eBukureshtit. Si rezultat i kësaj, Veolia zotëron 84% tëKompanisë së ujit Apa Nova, ndërsa Bashkia eBukureshtit zotëron 16 % të kësaj kompanie. Synimi iVeolia ishte ristrukturimi i kompanisë dhe reduktimi në60 % i numrit të punonjësve, konkretisht nga 4900 në1900 punonjës. Në bashkëpunim me Bashkinë eBukureshtit, me angazhimin e të punësuarve dhe

sindikatat e punës, konçesioneri ra dakord për të kryerprocesin e ristrukturimit në një periudhë më të gjatë,në mënyrë që këshilli i qytetit të mund të merrte masanë lidhje me punëtorët që do të shkurtoheshin. Në vitin2007, Apa Nova punësonte një staf prej rreth 2000 per-sonash, të cilët u përfshinë në një programi përzhvillimin e burimeve njerëzore, bazuar në aftësitë etrajnimit, përmirësimin e kushteve të punës dhe tësigurisë.

ndërtesave dhe aseteveme vlerë; menaxhimin e pasurive të patundshme; shërbimenë lidhje me aktivitete ndërtimi; si dhe operacione të mbajtjes së kontabilitetit.Në disa raste, menaxhimi i vetë kompanisë mund të realizohet nga palë të tretanëpërmjet një kontrate menaxhimi, e cila është një nga format e pjesëmarrjesprivate (shih seksionin mbi pjesëmarrjen private në Kapitullin 2).

Kutia 13 përshkruan çështjet kyçe që duhen mbajtur parasysh përpara se njëdetyrë të jepet për tu kryer nga burime jashtë ndërmarrjes.

Realizimi i aktiviteteve me burime jashtë ndërmarrjes shpesh çon në pushimine njerëzve nga puna. Kjo pasojë ëhtë e pritshme për sa kohë disa nga detyrat, që mëparë realizoheshin brenda ndërmarrjes, tashmë do të kryhen nga njësi jashtë saj.Kjo është një çështje të ndjeshme, por mund të ketë ndikimin më të vogël mbipunonjësit, nëse menaxhohet mirë. Zakonisht, departamenti ose njësia, detyra e tëcilit do të kryhet nga burime të jashtme organizohet si një ndërmarrje e vogël ejashtme, e cila më vonë kontraktohet për të realizuar këtë detyrë për një periudhëtë caktuar si për shembull për tre vjet. Pas kësaj periudhe, aktiviteti jepet përmes njëprocesi konkurrimi të ofertave. Ky department mund të paraqesë ofertën e tijtenderuese për kryerjen e aktivitetit, ndonëse këtë herë nuk ka garanci që do tëpërzgjidhet dhe do të jetë fituesi i kësaj kontrate.



TABELA 13: Reforma — Një ose disa aktivitete që realizohen me burime jashtë ndërmarrjes

Aktorët kryesorë Sektori i menaxhimit të Ndërmarrjes së Ujësjellës Kanalizimeve, punonjësit e saj

Ndikimi kryesor Reduktimi i kostove

Shkurtim personeli, i cili kishte kosto të tepërta

Cilësia e realizimit të aktivitetit/shërbimit ndryshon. Pritet që ndryshimi të jetë për mirë, porgjithmonë ekziston edhe rreziku për një cilësie më të dobët

Koha e nevojshme Nga disa muaj deri në një vit

Kostot Kostoja në fillim mund të jetë mesatare, por zakonisht në periudha afat mesme, aktivitetet qërealizohen me burime të jashtme gjenerojnë të ardhura neto

KUTIA 13: Çështjet kyçe që duhen mbajtur parasysh përpara se një detyrë të jepet për realizim nga burime jashtë ndërmarrjes.

• A do të sjellë fitime të mjaftueshme që do të justifikojnë gjithë procesin dhënia e këtij aktiviteti/shërbimi për të kryernga burime jashtë ndërmarrjes?

• A do të çojë realizimi i kësaj detyre nga burime jashtë ndërmarrjes në përmirësim të aktiviteteve/operacionet ebrendshme duke çuar dhe në zvogëlimin e kostove?

• A ekziston, jashtë Ndërmarrjes së Ujësjellës Kanalizimeve, ekspertiza e nevojshme dhe përvoja lokale për realizimine kësaj detyre?

• Cila do të jetë strategjia që do të ndiqet për punonjësit që do të shkurtohen si rezultat i dhënies së kësaj detyre jashtëNdërmarjes së Ujësjellës Kanalizimeve?

RajonizimiPas vitit 1990, ka disa shembuj të qeverive të e vendeve të EvropësQëndrore që

e kanë kaluarmenaxhimin eNdërmarrjeve tëUjësjellës Kanalizimeve tek bashkivepërkatëse. Pas vitit 1990, këto kompani filluan të vepronin më vete, dhe disa prejtyre u ndanë në njësi më të vogla operacionale (shiko Kutinë 14). Shpesh, Ndër-marrjet e vogla tëUjësjellës Kanalizimeve përballenme situata të pafavorshme si pa-sojë e mungesës së përvojës dhe pajisjeve ose specialistëve duke pasur kostorelativisht të larta. Një nga mënyrat e përballimit të këtyre situatave jo komodeështë "rajonizimi", i cili që do të thotë shkrirje apo bashkëpunim më të ngushtëndërmjet ndërmarrjeve në një rajon të caktuar. Në këtë seksion, së pari do tëtrajtojmë nevojën për procesin e rajonizimit, dhe më pas do të diskutohet për forcatqë e drejtojnë këtë proces.

Për Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve ka një sërë faktorësh që mbështesinshprehjen "Sa më e madhe aq më e mirë".• Argumenti më i përdorur gjerësisht në favor të rajonalizimit është prania e

ekonomisë së shkallës, që lidhet me avantazhin e kostos së një firme, e cila ka mëshumë fitime kur e zgjeron prodhimin e saj deri në njëmasë të studiuar. Në rastineNdërmarrjes sëUjësjellësKanalizimeve,meqenëse rrjeti i shpërndarjes ose grum-bullimit të ujrave është i ngritur për një numër të caktuar konsumatorësh, atëherëai mund të zgjerohet ose mund të rritet numri i lidhjeve në rrjetin ekzistuese përtë njëjtën zonë ku jepet shërbimi, ose mund të bëhet zgjerimi i zonës ku ofrohetshërbimi nëpërmjet procesit të blerjes së shërbimit apo shkrirjes së disa ndërmar-rjeve. Avantazhi i kostos rrjedh nga fakti që tashmë ky rrjet iu shërben më shumëkonsumatorëve dhe nuk kërkon proporcionalisht më shumë burime. Për shem-bull, administrimi i centralizuar i ndërmarrjes nuk ka nevojë të zgjerohetmeqë aipërfshin menaxherët, juristët dhe shumë specialistë; laboratoret, disa pjesë të pa-jisjeve,mjetet qëpërdorenpërndërtim shpeshkanëkërkojnë vetëmpjesëndërrimi,ndaj nukkanevojë për blerje shtesë; apo edhe vetë faqet e internetit dheprogrametkompjuterike (software) e faturimi tyre nuk ka nevojë të dyfishohen. Studimet e



TABELA 14: Reforma — Zgjerimi zonës së shërbimit, nëpërmjet shkrirjes së ndërmarrjeve apo blerjes së shërbimit

Aktorët kyç Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve, punonjësit dhe pronarët e ndërmarrjes, politikëbërësit

Ndikimi kryesor • Reduktimi i shpenzimeve për një periudhë afatmesme apo afatgjatë kohe

• Rritja e kostove në periudhë afatshkurtër për shkak të rritjes së shpenzimeve lidhur meristrukturimin e operacioneve

• Shkurtimi i mundshëm i disa punonjësve dhe menaxherëve për shkak të mbivendosjes nëaktivitetet gjatë shkrirjes së disa ndërmarrjeve

• Përmirësimi në koordinimin e përdorimit të burimeve ujore

Koha e nevojshme Një ose më shumë vjet

Kostoja Shpenzimet fillestare mund të jenë të konsiderueshme, deri në disa përqind të të ardhurave vjetore

standartizuara tregojnë që kompanitë më të mëdha, mesatarisht, kanë njësi kos-toje më të ulët për çdo konsumatori që përfiton shërbimin. Megjithatë, disastudime sugjerojnë qënëdisa raste ekonomia e shkallës është e kufizuar. Për shem-bull, Mizutani dhe Urakami (2001) kanë gjetur se në Japoni, Ndërmarrja eUjësjellës Kanalizimeve ka madhësi optimale kur iu shërben një numri prej700.000 - 800.000 banorësh.Nëse numri i banorëve ështëmë imadh atëherë nukka përfitime nga e ashtuquajtura “ekonomi e shkallës”.

• Në rastin kur burimet e kufizuara ujore përdoren nga disa Ndërmarrje të Ujësje-llës Kanalizimeve, mund të jetë e vështirë për të arritur një marrëveshje mbipërdorimin e tyre, e tillë që të jetë e kënaqshme për të gjitha palët, duke mos imbishfrytëzuar burimet.Nëse të njëjtat ndërmarrje janë shkrirë dhemenaxhohennga një organ, atëherë ekziston një shans i mirë që të zgjidhen konfliktet e intere-sit. E njëjta vlen edhe për rastin kur një komunitet jeton në rrjedhën e sipërme tëlumit dhe ndot burimin e ujit që shërben si burim uji i pijshëmpër një komunitettjetër jeton në rrjedhën e poshtme të lumit.

• Për një ndërmarrje tëmadhe rajonale, brenda të njëjtës zonë shërbimimund të jetëi mundur edhe ofrimi i shërbimeve me të njëjtin nivel tarifor për dy zona tëndryshme, ku njëra ka kosto të ulët dhe tjetrame kosto të lartë. Këto forma ndër-financimi mund të jenë tërheqëse nga pikëpamja sociale, por ato kanë gjithësesidisa mangësi të karakterit ekonomik (shih Kapitullin 4).



KUTIA 14: Fragmentarizimi i sektorit të ujësjellës - kanalizimeve në Hungari

Në vitet 1980 në Hungari me një popullsi prej 10 milion banorë, kishte 33 kompani që menaxhonin sektorin e ujit dheujërave të zeza. Të gjitha kompanitë ishin në pronësi të shtetit dhe qeveriseshin në mënyrë të centralizuar. Në fillimtë viteve 1990, periudha e tranzicionit ekonomik, pasuria/asetet e 28 kompanive u transferuan tek bashkikë, së bashkume detyrimin për të realizuar të gjitha shërbimet që lidheshin me menaxhimin e ujërave dhe ujërat e zeza në territorinqë mbulonin. Në ndryshim nga pronësia shtetërore dhe procesi i kordinuar vendimmarrjes, u kalua tek një numër imadh pronarësh lokale të vegjël bashkish që solli vështirësi në marrjen e vendimeve të rëndësishme. Si pasojë, kom-panitë e mëdha filluan të ndahen në më të vogla. Bashkitë që kishin një infrastrukturë të zhvilluar mirë, me pasuri ujoretë një cilësie të mirë dhe e realizonin shërbimin me një kosto të ulët, ishin të parat që u bënë të pavarura nga kom-panitë e mëdha rajonale, duke krijuar kompani të reja bazuar në pasuritë/asetet që ndodheshin brenda territorit tëtyre. Pjesa tjetër u përball me kosto më të larta se mesatarja dhe një mjedis pune më pak tërheqës, gjë e cila çoi nëbraktisjen e kompanive prej specialistëve më të mirë. Si rezultat, filloi një reaksion zinxhir, i cili rezultoi në disa raun-deve ndarjesh. Sot në Hungari, ka rreth 300 Ndërmarrje të Ujësjellës - Kanalizimeve, dhe shumë prej tyre shërbejnëvetëm në territorin e një bashkie të vetme. Disa prej këtyre ndërmarrjeve të vogla nuk kanë burimet e tyre ujore: atoblejnë sasi të mëdha uji nga kompani të tjera ose e kalojnë në proceset e trajtimit dhe ofrojnë shërbimin e tyre vetëmbrenda një rrjeti lokal. Kohët e fundit, vërehet se procesi i shpërbërjes që ka ndodhur disa vjet më parë, të kthehet nëkahun e kundërt: çdo vit një numër bashkish kontraktojnë ndërmarrjet më të mëdha për të ofruar shërbimet në ujës-jellës kanalizime për rajonet që ato mbulojnë. Këto bashki të vogla janë të vetëdijshme se ju mungon ekspertiza e nevo-jshme dhe pajisjet e duhura për realizimin e shërbimeve. Nga ana tjetër, ata presin që kostoja dhe çmimi i këtyreshërbimeve të mbulohen nga ndërmarrjet e mëdha të cilat do të kryejnë këto shërbime. Në fakt, kjo marrëveshje mundtë konsiderohet si një kontratë menaxhimi, në të cilën, në vend të një partneri privat, ndërmarrja bashkiake ose njënga kompanitë rajonale ish – shtetërore, të kryejë disa prej shërbimeve të një kompanie, ndërmarrje ose ofruesi mëtë vogël shërbimesh.

• Skemat e investimevenë formëgranti preferojnë projekte tëmëdha, të cilat janëmëtë realizueshmepërnjëNdërmarrjeRajonale tëUjësjellësKanalizimeve sesa përnjënumër kompanish të vogla, të marra së bashku. Një sërë shembujsh nga rajonitregojnë, se ka një tendencë që ndërmarrjet e vogla të Ujësjellës Kanalizimeve tikalojnë shërbimet e tyre për qëllime operacionale tek ndërmarrje më të mëdha,ndërsa shkrirja ose bashkimi i disa ndërmarrjeve të vogla me përmasa të përafërtaështë një fenomenmë pak i ndeshur. Edhe nëse rajonizimi ka kuptim, kompanitëmë tëmëdha ngurrojnë të bashkojnë forcat, nga frika se humbja e pavarësisë do tëçojë në një humbje e kontrollit, apo thjesht për shkak se procesi ka procedura tëbezdisshme. Shembujt e disa vendeve tregojnë se procesi i rajonizimin promovo-het atje ku qeveria qendrore ka ende rol në këtë proces.

Në Shqipëri, në përputhje me Strategjinë Kombëtare të Ujësjellës Kanalizimeve(Patozi dheOlldashi, 2008), rajonizimi iNdërmarjeve tëUjësjellës -Kanalizimeve ak-tualisht shihetme përparësi, pasi qeveria shpreson se kjo do të çojë në kosto shërbimimë të ulët. Studim mendohej të përfundonte deri në fund të vitit 2008. Vetë shtetisynon të japë stimuj për të shpejtuar procesin e rajonizimit. Tashmë ka ndodhurbashkimi i parë i Ndërmarrjeve të Ujësjellës - Kanalizimeve të Beratit dhe Kucovës, indihmuar prej grantit 6 milion Euro dhënë nga qeveria gjermane, i përdorur përrindërtimin e rrjetit të furnizimit me ujë për të dy qytetet.

Në përgjithësi, Qeveria e Malit të Zi preferon një model të decentralizuar përsektorin e shërbimeve të ujit dhe atij të ujërave të zeza, por përkrah rajoniziminbazuarnëpërfitimetqë vijnënga ekonomia e shkallës (WURPWG,2007). Plani i qeverisë përreformën në Ndërmarrjet e Ujësjellës - Kanalizimeve propozon dhënien e grantevepër të financuar një pjesë të shpenzimeve që lidhen me bashkimin e ndërmarrjeve,duke përfshirë kostot dhe shpenzimet ligjore në lidhje me ristrukturimin e fuqisëpunëtore.

Investime për zvogëlimin e kostosKryerja e investimeve në një Ndërmarrje të Ujësjellës - Kanalizimeve mund të

bëhet për qëllime të ndryshme. Shumica e investimeve të reja mund të jetë përzgjerimin e zonës që mbulon shërbimi ose për përmirësimin e teknologjiveekzistuese, siç mund të jetë në rastin e trajtimit të ujërave të zeza. Investimet nëinfrastrukturën ekzistuese zakonisht kontribuojnë në përmirësimin e cilësisë sëshërbimit, siç është vazhdimësia e shërbimit, ose cilësia e ujit të pijshëm.Megjithatë,disa investime çojnë edhe në uljen e shpenzimeve operative të kompanisë. Ky ështëqëllimi kryesor veçanërisht kur bëhen ndërhyrje për të zvogëluar humbjet në rrjetdhe kur investohet për teknologji që përdorin energjinë me efikasitet.

Para se të trajtojmë disa prej investimeve të mundshme, po paraqesim rëndë-sinë e analizës kosto-përfitim.Duke supozuar se qëllimi i vetëm i një investimi ështëzvogëlimi i kostove operacionale, është logjike të mendojmë që përfitimet(kursimet e shpenzimeve operative) duhet të jenë më të mëdha se vetë shpenzimet(kostoja e investimit). Zakonisht, investimet janë shpenzime që kryhen një herë,ndërsa ndryshimet në kostot operacionale janë të përvitshme. Në përgjithësi, këto



kategori shpenzimesh tëmjeteve financiare krahasohen sipas vlera aktuale e tyre, sishumë e zbritur prej sasisë që do të shpenzohet në të ardhmen. Ka shumë burimenë Internet që shpjegojnë se si kryhet llogaritja e vlerës aktuale, duke zgjedhurnormën e duhur të zbritjes (si pikënisje shih, për shembull, faqen e internetit:http://en.wikipedia.org/wiki/Net_present_value)

Kur vlera aktuale e përfitimeve (për shembull: kursimet) është më e ulët se savlera aktuale e shpenzimit, atëherë nuk ka kuptim të bëhen investime ngandërmarrja - përveç faktit kur ato justifikohen nga qëllime të tjera, jo domosdosh-mërisht monetare. Në rastin e kryerjes së disa investimeve, secili nga investimetduhet të llogaritet më vete. Kryerja e investimeve duhet të fillojë me atë investimqë është më efektiv, investimi që sjell dhe përfitimin neto më të madh për çdo njësitë investimit orgjinal, apo nga ai investim që ka periudhënmë të shkurtër të kthimitnëse financohet nëpërmjet një huaje/kredije .

Më poshtë janë të listuara disa nga investimet që mund të çojnë në zvogëlime tëkonsiderueshme të kostos.

Reduktimi i humbjeve të ujitNjë nga investimet që çon në zvogëlimin e kostove, dhe ndoshta nga inves-

timet më të aplikuara në Evropën Qendrore, është zvogëlimi i humbjeve të ujitnë rrjetin e shpërndarjes nëpërmjet riparimit dhe rehabilitimit të pjesëve të këtijrrjeti. Ky investim, si një ndërhyrje e rekomanduar edhe Banka Botërore (2006),rrit me shpejtësi qarkullimin e parave.

Arsyeja është e qartë sepse këto janë sasi uji e pallogaritur, sasi uji i konsumuarpor i pafaturuar, ose që pjesa më e madhe humbet në rrjet për arsye teknike, sirezultat i gjendjes së keqe të rrjetit të shpërndarjes së ujit. Figura 2 tregon ele-mentet që përbëjnë të ardhurat që sigurohen nga uji dhe ato që humbasin në rrjet.Kolona D tregon humbjet për arsye teknike dhe të ardhurat që humbasin si rezul-tat i mos faturimit të kësaj sasie uji për shkak të mosllogaritjes së saj.

Tabela 16 tregon nivelin e sasisë së ujit që humbet në rrjet për vendet e marranë studim nga ky manual. Për referencë, në vendet më të zhvilluara konsiderohete pranueshme nëse sasia e ujit që nuk llogaritet është nën nivelin e 25 %,megjithatë pragu i “praktikave të mira” është më i vogël. Disa nga shifrat në tabelë



TABELA 15: Reforma — Investime me një periudhë ripagimi/kthimi të kënaqshme

Aktorët kyç Menaxhimi i Ndërmarrjeve të Ujësjellës - Kanalizimeve

Ndikimi kryesor • Zvogëlim të shpenzimeve për periudha afat mesme ose afatgjata

• Rritja e kostove për periudha afatshkurtëra për shkak të investimeve, përveç nëse atyre tëfinancuara nga grante apo hua

• Disa investime do të përmirësojnë besueshmërinë dhe / ose cilësinë e shërbimit

Koha e nevojshme Së paku një vit

Kostoja Shpenzimet fillestare do të jenë të larta, deri në disa përqind të të ardhurave vjetore

tregojnë vlerat mesatare për vendin, megjithëse në këto vende ka edhe kompaniqë kanë performacë më të keqe. Megjithatë ka edhe raste ekstreme ku niveli ihumbjeve shkon deri në 80 %. Cilat janë përfitimet e zvogëlimit të humbjeve tëujit në rrjet? Më pak energji, më pak punë dhe kosto shtesë që lidhen me nxjer-rjen e ujit, pastrimin dhe shpërndarjen e tij, më pak kimikate për ta pastruar dhetrajtuar ujin që do të përdoret për tu pirë. Gjendja e përgjithshme e rrjetit do tëpërmirësohet, kështu që do të zvogëlohet ndjeshëm numri i nyjeve në tubacionqë do të prishen, ndaj do të zvogëlohen të gjitha kostot që lidhen me to.

Në rastin e sasive të pamjaftueshme të ujit – qoftë edhe stinore – apo përshkak të problemeve me infrastukturën të ujit të pijshëm, investimet ekushtueshme duhen shmangur duke u fokusuar së pari në humbjet e ujit.

Teknologjitë e rejaShumica e Ndërmarrjeve të Ujësjellës – Kanalizimeve kanë pajisje të vjetra

dhe të pasigurta nga ana teknike. Zëvendësimi i këtyre pajisjeve mund të jetëtepër i kushtueshëm. Por disa teknologji të reja cojnë në zvogëlim të kon-siderueshëm të shpenzimeve operative. Blerja e disa paisjeve mund të japë fitimneto – kursimet janë më të mëdha se kostoja.

Disa prej teknologjive që çojnë në kursim të kostove janë të shënuara mëposhtë. Inventari nuk është i plotë, por jep një ide mbi llojin e veprimeve qëndërmarrja mund të marrë për të zvogëluar shpenzimet.

Zëvendësimi i teknologjive ekzistuese:• Pajisjet elektrike. Kostot për energji elektrike përbëjnë 15 % të të gjitha

shpenzimeve operative në një Ndërmarrje të Ujësjellës - Kanalizimesh. Vleraaktuale sigurisht që varet nga kushtet e punës (p.sh thellësia e puseve ku mer-ret uji, struktura hapësinore e rrjetit), çmimi në tregun e energjisë, dhe më erëndësishmja, efikasiteti i vetë pajisjeve që përdoren. Pompat dhe pajisjetavancuara të trajtimit të ujërave të zeza konsumojnë pjesën më të madhe tëenergjisë. Zëvendësimi i pompave të vjetra është një mënyrë e mirë për tëkursyer energji. Një përfitim tjetër shtesë është që pompat e reja kërkojnë mëpak të kosto për mirëmbajtje dhe janë më të sigurta. Sipas Bankës Botërore,përmirësimet që lidhen me përdorimin me efikasitetit të energjisë (së bashkume menaxhimin e kërkesës) përfaqësojnë "frutat më të arritshëm" përsa ipërket zvogëlimit të kostos në rajon. (Nuamah, 2008)

• Mjetet dhe makinat që punojnë me lëndë djegëse të lëngshme. Zëvendësimii tyre kursen energji dhe shpenzime mirëmbajtje, sikundërse dhe pajisjetelektrike.

• Godina e ndërtesa zyrash. Modernizimi i ndriçimit, ngrohjes, ajrit të kondi-cionuar dhe pajisjeve të zyrës mund të rezultojë në kursime të konsiderueshmetë kostos së energjisë dhe të mirëmbajtjes, por jo në të njëjtën shkallë sizëvendësimin i teknologjisë që përdoret për trajtimin e ujit të pijshëm dheujërave të zeza.





FIGURE 2: Elemente që lidhen me shërbimin e ujit përfshirë faktorët që ndikojnë në mosllogaritjen e ujit të konsumuarnë kolonën D

A B C D

Volumi i ujithedhur në rrjet

(m3/vit)

Konsumi i maturdhe faturuar

(përfshirë ujin eeksportuar m3/vit)

Konsumi i pamaturi faturuar(m3/vit)

Konsumi i maturmatur i pafaturuar

(m3/vit)

Konsumi i pamaturi pafaturuar

(m3/vit)

Konsum i paautorizuar(m3/vit)

Pasaktësi në matje(m3/vit)

Humbje reale e ujit gjatëtrajtimit të tij

(nëse aplikohet)(m3/year)

Humbje uji nga pikimi itubacioneve të rrjetit të

shpërndarjes(m3/vit)

Derdhje e ujit dhe humbjedhe pikimi tek depozitat e

shpërndarjes(m3/vit)

Humbje uji në pikat e lidhjessë tubacioneve të rrjetitderi tek pika e matjes

(m3/vit)

Konsum i autorizuari faturuar(m3/vit)

Konsum i autorizuari pafaturuar

(m3/vit)

“Të ashtuquajtura”humbje(m3/vit)

Humbje realetë ujit

(m3/vit)

Konsum iautorizuar

(m3/vit)

Humbje uji(m3/vit)

Burimi: Indikatorët e performacës së Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve, Shoqata Ndërkombëtare e Ujit (2006)

Futja e teknologjive të reja:• Trajtimi i llumit të ujërave të zeza. Kur Ndërmarrja e Ujësjellës - Kanalizimeve

përdor pajisje teknologjike për trajtimin e ujërave të zeza, prej tij dalin sasi tëmëdha llumi. Për shkak të ndotjeve të shumta që ka llumi është e papranueshmeqë ai të përfundojë në fushën e grumbullimit të mbeturinave. Për më tepër,rregulloret e BEsë kërkojnë që mbeturinat që përfundojnë në fushën e grum-bullimit tëmbetjeve (landfill) të jenë të biodegradueshme. Aktivitetet bujqësoreqë përdorin llumin i ujërave të zeza si pleh përbëjnë problem, sidomos në atovende ku llumi është i ndotur edhe nga ujërat industriale. Sot, në shumë prejimpianteve të trajtimit të ujërave të zeza, llumrat që dalin në fund të procesitpërdoren për të prodhuar gaz, i cili më pas përdoret për prodhim energjie përtë ngrohur ndërtesat, ose burim energjie për vetë proceset teknologjike të punësnë impiant, ose shitet në rrjetin elektrik. Ky trajtim ul në mënyrë të kon-siderueshme volumin e llumit dhe përmbajtjen e tij organike, si dhe ka avan-tazhin se zvogëlon shpenzimet që duhen për të trajtuar këto llumra të ndotura.

• Aparat ujë matës të “mençur”. Këto aparate matës uji ofrojnë mundësinë qëleximi i sasisë së ujit të harxhuar të bëhet edhe pas një periudhe të gjatë kohe,kështu që çojnë në kursimin e kostos së punës së lexuesit. Këto aparate matësejanë diskutuar më gjërësisht më poshtë.

• Procesi i optimizimit. Shumë fonde mund të kursehen nga puna më eficente einfrastrukturës ekzistuese. Procesi i optimizimit nuk kërkon investime tëashtuquajturat "asete të rëndë", të tilla si pajisjet e trajtimit të ujit, tubacionet,stacionet e pompave apo dhe impiantet e trajtimit të ujërave të zeza. Në këtërast, fokusi është është tek teknologjitë e “zgjuara”, përfshirë teknologjinë einformacionit, shkencat natyrore, bioteknologjinë, zbatimet e të cilave rezul-



TABELA 16: Sasia e pallogaritur e ujit të humbur për vendet e ELQ

SHTETI NORMA MË E AFËRT OSE BURIMI I INFORMACIONITNIVELI MESATAR I SASISË TË DHE KOMENTEUJIT QË NDËRMARRJA EUJËSJELLËS KANALIZIME LLOGARIT

Shqipëria 67% programi i standartizimit tëSektorit te Ujit

Bosnja dhe Hercegovina 50% Studim i REC

Kroacia 40% Studim i REC

Kosova 59% Studim i REC Vlera e Bashkisë46% - 75%.

RIJ e Maqedonisë 50% Studim i REC

Mali i Zi 50-75% Studim i REC

Serbia 30% MAWËM (2006)



KUTIA 15: Sistemi SCADA në Karlovac

Në vitet 2001 dhe 2004, Ndërmarrja e Ujësjellës – Kanalizimeve në Karlovac, Kroaci instaloi një system (të quajtursistemi SCADA), i cili do të maste në mënyrë automatike sasinë e ujit që hidhej në rrjetin e shpërndarjes si dhe do tëbënte të mundur kontrollin dhe grumbullimin e të dhënave të nevojshme për fitimet e ndërmarrjes. Kostoja e sistemitSCADA ishte përafërsisht 130.000 EUR, e financuar tërësisht nga burimet e brendshme të kompanisë. Ndërmarja eUjësjellës – Kanalizimeve të Karlovac e nxirrte ujin nga sistemi i puseve, të cilët ushqenin të gjithë rrjetin e shpërndarjes.Me këtë sistem u lidhën disa depozita uji, si rezervë. Kështu kompania përdori puset dhe depozitat e saj për tëfurnizuar rrjetin. Kostoja e furnizimit me ujë ndryshonte në lidhje me marrjen e ujit, nëse ai futej në system nga pusetapo nga depozitat, si dhe nga çmimi i energjisë elektrike i cili varionte gjatë ditës. Sistemi SCADA mblidhte informa-cion mbi presionin e ujit, rrjedhën e tij në pjesë të caktuara të rrjetit, dhe ky informacion ndihmonte në zgjedhjen eburimeve ujore që siguronin një kosto të ulët për çdo periudhë të ditës. Sistemi SCADA përmbushi edhe disa detyraqë kërkonin punë manuale, duke ndihmuar kështu në zvogëlimin e shpenzimeve për punonjës shtesë. Sektori i menax-himit të ndërmarrjes Karlovac beson se Sistemi SCADA është i dobishëm për zvogëlimin e kostove. Fatkeqësisht,niveli i kursimeve të përfituara nga ky sistem nuk u vlerësua ndonjëherë.

KUTIA 16: Optimizimi i kostove të energjisë në Nyirsegviz

Rrjeti i energjisë elektrike të një vend mund të operojë në mënyrë efektive në qoftë se kemi një parashikim të mirëtë konsumit të energjisë dhe prodhimin e saj. Kështu, eksporti dhe importi mund të përshtaten për të përmbushurkërkesën për energji elektrike. Meqënëse energjia elektrike është një mall që nuk mund të magazinohet, furnizimi dhekërkesa duhet të jetë gjithmonë pak a shumë në balancë në mënyrë që të shmangen problemet me cilësinë e shër-bimit. Ndaj ndërmarrjet që bëjnë furnizimin me energji elektrike përpiqen të krijojnë struktura tarifimi që nxisin kon-sumatorët e mëdhenj që të zbatojnë një skenar oraresh të paracaktur në lidhje me konsumin e energjisë elektrike gjatëditës. Zakonisht, konsumatorët e mëdhenj duhet të dorëzojnë çdo ditë, deri në mesditë, orarin e planifikuar për ditëne nesërme, të ndarë në periudha kohe 15 minutshe. Ky skenar oraresh për konsumin e energjisë elektrike gjatë ditësduhet të jetë parashikuar në mënyrën më të saktë të mundshme, pasi kapacieti rezervë ka kosto, ndërsa konsumishtesë përtej kapacitetit të rezervuar është subjekt i një tarifimi më të kushtueshëm se sa mesatarja.Nyirsegviz, është një Ndërmarrje Ujësjellës - Kanalizimesh, në lindje të Hungarisë, e cila bën blerjen e energjisëelektrike në bazë të metodës të përshkruar më sipër, duke u mbështetur në një skenar oraresh të paracaktuar për çdoditë. Kompania përdor një sistem të sofistikuar për kontrollin e këtij procesi, i cili i siguron asaj të bëjë parashikime tësakta në lidhje me planin e konsumit të energjisë elektrike që do ti duhet çdo ditë. Sistemi i kontrollit të integruarteknologjik (IMIR) mbledh vazhdimisht informacion në lidhje me funksionimin e sistemit të ujit dhe të kanalizimit,kapacitetin dhe përdorimin e pajisjeve teknologjike, rrjedhjen e ujit dhe grumbullimin e ujërave të zeza. Bazuar në këtotë dhëna, sistemi IMIR bën parashikimin për konsumimin e energjisë për kompanisë për çdo periudhë 15-minutëshe.Nëse kjo vlerë është mbi atë çka është planifikuar, atëherë sistemi IMIR automatikisht përshkallëzon punën e proce-seve teknologjike (siç mund të jetë futja e ajrit në depozitat e trajtimit të ujërave të zeza) ku faktori kohë nuk ështëçështje kritike apo vonesa në realizimin e proceseve të brendshme që shkaktojnë probleme për vetë ndërmarrjen.(Csurka, 2008)Çmimi i energjisë elektrike nuk varet vetëm nga planifikimi: ai varet nga periudha e konsumit gjatë ditës. Energjiaelektrike është më të shtrenjtë gjatë ditës dhe më e lirë gjatë natës dhe mbasdites së vonë. Sikundërse shumica eNdërmarrjeve të Ujësjellës - Kanalizimeve në Hungari, Nyirsegviz përpiqet ta përdorë sa më mirë në favor të saj këtëndryshim të çmimit të energjisë në periudha të ndryshme të ditës. Për shembull, ata përdorin të gjitha kapacitetetdepozituese dhe mjediset e magazinimit gjatë natës kur kostoja është e ulët, duke e zvogëluar kështu konsumin eenergjisë gjatë ditës kur çmimi i energjisë është më i lartë.

tojëme kostomë të ulëta operacionesh infrastrukturore. Shembuj të optimizimittë këtyre proceseve janë dhënë në Kutitë 15 dhe 16, ku secila prej tyre tregon sesi këto teknologji të “mençura” mund të përdoret duke kursyer energji elektrike.

Matja e konsumitQëllimi kryesor i matjes së sasive të ujit të konsumuar është që faturimi i tij të

bëhet në bazë të sasisë së ujit që është konsumuar realisht. Sistemi i faturimit jovetëm që duhet të jetë një sistem i drejtë por ai duhet të shërbejë si nxitës i mirë përkonsumatorin për të kursyer ujin. Në rajonin e Evropës Lindore dhe Qendrore,shumica e banesave, ndërmarrjeve tregëtare dhe industriale janë të pajisur mematësa për ujin që ata konsumojnë, megjithatë në disa raste siç janë ndërtesat e vje-tra të apartamenteve ata mungojnë.

Përsa i përket nivelit kombëtar të mbulimit me matës uji mund të themi që kjopërqindje është shumë poshtë 100%, llogaritja e saj bëhët në bazë të numrit tëaparateve të lidhura në rrjet ndaj numrit të përgjithshëm të lidhjeve ekzistuese qëka rrjeti. Ne kemi të dhëna vetëm për Shqipërinë dhe Kosovën, për të cilat janëkëto norma janë respektivisht 40 % dhe 83 %. Vlerat për pjesën tjetër të vendevejanë ndërmjet 40 % - 90 %.

Mungesa e matësave në çdo ndërtese banimi është një çështje e rëndësishme nëlidhje me matjen e sasisë së harxhuar të ujit dhe faturimin e tij. Kjo çështje do tëtrajtohet në seksionin pasues, përpara rishikimit të reformave që lidhen me pro-cesin e matjes së ujit të konsumuar.

Matja e ujit të konsumuar për çdo apartamentNë ndërtesat ku apartamentet nuk janë të pajisura me matësa individualë,

konsumi i tij matet zakonisht nga një aparat që vendoset në tubacionin hyrës dheshuma e faturës ndahet për ëdo apartamente individualisht sipas një algoritmi (p.sh.në përpjestim me numrin e njerëzve që jetojnë në çdo apartament, apo madhësisësë sipërfaqes së banesës). Kjo marrëveshje është e përshtatshme për Ndërmarrjen eUjësjellës Kanalizimeve nëse ka vetëm një konsumator, zakonisht banorët grupo-jnë kontributet e secilit dhe caktojnë një përfaqësues, i cili do të jetë përgjegjës përpagesën e faturës për të gjithë.

Ka edhe ndërtesa ku apartamentet që nuk kanë matësa për ujin paguajnë fatu-rat e tyre të ujit direkt tek Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve. Në mungesë tëmatësave individualë, familjet nuk kanë ndonjë stimul për të kufizuar konsumin eujit, përderisa ai nuk matet dhe nuk faturohet në bazë të konsumit. Kjo çon nëharxhimin e sasive të ujit mbi mesataren dhe kosto e ndërmarrjes. Ndërmarrja eUjësjellës Kanalizimeve mund të përballet me probleme serioze si rezultat imungesës së matësave për çdo apartament. Familjet me të ardhura të ulëta, shpeshpreferojnë të konsumojnëmë pak dhe për këtë arsye paguajnëmë pak, pormungesae zgjedhjes mund të çojë nëmos pagimin e faturave. Kur rritjen tarifat, këta banorëjanë veçanërisht të zhgënjyer nga pamundësia e tyre për të kontrolluar faturat e ujit



dhe shpesh kundërshtojnë rritjen e çmimit. Ka raste kur ata ushtrojnë presion mbivendim-marrësit në bashki për të kufizuar rritjen e tarifave.

Kur tarifat e ujit nuk ndikojnë drejtpërdrejt tek kërkesa për ujë, kërkesa e tepruardo të krijojë vështirësi për funksionimin e sistemit/infrastrukturës ose sigurimin esasisë së duhur gjatë periudhave kur burimet janë të pamjaftueshme. Ndërmarrja eUjësjellës Kanalizimeve do të ketë shpenzime shtesë për të siguruar vëllim më tëmadh uji dhe për të grumbulluar më shumë ujëra të zeza.

Çdo bashki duhet të vlerësojë anët pozitive dhe negative që lidhen me pajisjenose jo të matësave sepse nuk ka zgjidhje të përcaktuar për këtë çështje. Në shumëraste, opsioni më i mirë nga ana strategjike për Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanaliz-imeve është instalimi/vendosja e matësave, dhe kjo shpesh përputhet me interesine vetë banorëve. Megjithatë, procesi ka vështirësi të nivelit teknik, financiar dheligjor.

Vështirësitë kryesore teknike ndeshen në shtrirjen e rrjetit vertikal të tuba-cioneve brenda çdo banese, të cilat duhet të hyjnë në çdo apartament të paktën dyherë. Më pas, duhet llogaritur instalimi i çdo matësi, mirëmbajtja dhe leximi i rre-gullt. Shpesh rrjeti i shpërndarjes së ujit brenda ndërtesave të banimit duhej riske-matizuar, i cili është një proces jashtëzakonisht i kushtueshëm.



TABELA 17: Reforma — Instalimi/vendosja e matësave të ujit për çdo apartament.

KUTIA 17: Matja konsumit të ujit në Mbretërinë e Bashkuar

Në Mbretërinë e Bashkuar, vetëm rreth 30 % e ujit që konsumohet nga familjet matet, shifër kjo shumë e ulëtkrahasuar me Bashkimin Evropian. Kohët e fundit, i gjithë grupi i Partive Parlamentare që mbrojnë çështjet e ujitrekomandojnë fuqimisht pajisjen me matësa univesal uji në të gjithë vendin, si një mjet për të përmirësuarshërbimet që lidhen me ujin, për të krijuar një sistem të drejtë bazuar në konsumin e ndryshëm në familje, metarifim për metër kub, si dhe për të ndihmuar ruajtjen e burimeve ujore. (APPWG, 2008)

Aktorët kyç Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve, bashkia, banorët e apartamenteve

Ndikimet kryesore • Konsum më i vogël i ujit

• Zvogëlim i shkarkimeve të ujërave të zeza

• Të ardhura më të pakta për ndërmarrjen në periudha afat shkurtëra për shkak të konsumit më të vogël

• Kosto variable më të ulëta për shkak të zvogëlimit të ujit në rrjetin e shpërndarjes dhe tëgrumbullimit të ujërave të zeza

• Shanse më të mira për mbledhjen e të ardhurave nga faturat

• Rritja e tarifave mund të zbatohet më me lehtësi

• Përmirëson më mirë kërkesat e konsumatorit

Koha e nevojshme 1 deri 5 vjet, në vartësi nga shkalla e zbatimit të programit

Niveli i Kostos 100 - 500 EUR për lidhje, në varësi të gjatësisë së shtrirjes së tubacioneve në ndërtesë

Çështja e dytë ka natyrë ligjore. Blloqet e apartamenteve, dhe sistemi i shpërn-darjes së ujit në to, janë pronë private, që zotërohen nga vetë banorët ose nga agjensitë ndryshme të pasurive të paluajtshme. Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeveinstalon vetëmmatësat e ujit tek tubat e rrjetit të shpërndarjes së ujit që janë pronësie saj, duke pasur kontroll të plotë mbi procesin e matjes së ujit. Nga ana ligjore,matësit e ujit janë në pronësi të vetë ndërmarrjes ndaj mund të mos lejohen tëvendosen në bllokun e apartamenteve. Një mënyrë është që vetë banorët e banesëstë paguajnë për vendosjen ematësit të ujit duke lehtësuar shpërndarjen e drejtë dhefaturimin e saktë të ujit të konsumuar.

Problemi tjetër që ngrihet është se kush do të paguajnë matësin dhe punën përvendosjen e tij. Në shumë qytete, banorët e apartamenteve në ndërtesat e vjetërajanë kryesisht familjet me të ardhura të ulëta që nuk janë në gjendje për të paguar.Për këtë arsye vetë Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve apo dhe bashkia duhet tëkenë një skemë e financimi që të përfshijë mbulimin financiar të pjesshëm nga vetëbashkia apo ndërmarrja, marrjen e kredive për banorët, dhe ndoshta përdorimin efondeve shtesë nga shteti. Meqënëse pritet që të ulet konsumi do të bie pas vendos-jes së matësave, financimi i pjesshëm i matësave mund të bëhet nga një skemë evecantë prej kursimeve nga faturat më të vogla, skemë kjo e ngjashme me modern-izimin e ndriçimit të rrugëve, ku kostot që do të kurseheshin nga ndricim mëefektiv, shërbejnë për instalimin e vetë sistemit të ri të ndriçimit. Në Shqipëri, vendi cili në vitin 2007 kishte vetëm 34 për qind të rrjetit me matës uji, qeveria spon-sorizoi programet bashkiake për instalimin ematësave, ndërsa vetë familjeve nuk iudesh të paguanin për to.

Reformat e tjera në fushën e matjes së ujit të konsumuarPërveç vendosjes sëmatësave, i rëndësishëmështë edhekalibrimi i rregullt,mirëm-

bajtja dhe zëvendësimi i matësave ekzistues, meqë matësat e vjetër mund të bëjnëgabime të konsiderueshme gjatë matjeve. Nëse matësat e ujit tregojnë më pak se sakonsumohet realisht Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve do të kenë humbje tëardhurash, në rastin kurmatësi tregonmë shumë se sa konsumohet, konsumatori nukështë i kënaqur dhe do të paraqesë ankesa. Në shumë vende, kërkohet të nxirrenrregullore për kalibrimin periodik të matësave të ujit, për çdo pesë vjet në rastin e njëmatësimediametër të vogël. Së fundi, disa shpenzimemund të kursehennësematësatlexohen jo shumë shpesh.



KUTIA 18: Instalimi i matësave të ujit për çdo apartament në Piteshti, Rumani

Në vitin 2004, Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve, Apa Canal Piteshti nisi një program eksperimental për tëinstaluar matësa për çdo aparament. Qyteti Piteshti ka mbi 50.000 apartamente në blloqe, prej të cilave vetëm rreth2000 kishin matësa individual uji të vendosura para vitit 2004. Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve financoi gjysmëne shpenzimeve që duheshin për matësit e ujit dhe instalimin e tyre në 800 apartamente. Pjesa tjetër e kostove u mbu-lua nga vetë banorët e këtyre apartamenteve. Kostoja totale ishte rreth 130.000 Euro. Pas instalimit të matësave,përdorimi i ujit nga ana e familjeve u ul, mesatarisht nga 130 m3/vit në 100 m3/vit, e cila sigurisht që çoi në zvogëliminproporcional të faturave për ujin e pijshëm apo trajtimin e ujërave të zeza. (Morris et al., 2007a)

Tradicionalisht, matësat lexohen një herë në muaj ose një herë në dy muaj.Leximi i tyre shpesh shërben si një mundësi për grumbullimin e pagesave në formëtë hollash cash, megjithatë kjo metodë pagese është gjithmonë e më pak e zbat-ueshme. Së fundi, shumica e Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve bëjnë leximinematësave të konsumit të ujit për familje vetëmnjë herë ose dy herë në vit, ndërsa përkonsumatorët emëdhenj të ujit leximi i tyre bëhet rreth 6 -12 herë në vit. Dukemosu lexuar shpeshmatësat, është emundur të reduktohen kosto që lidhenme pagesat epersonelit që kryen këtë detyrë, ndërsa përsa iu përket faturave ato lëshohen çdomuajose çdo dy muaj mbi një vlerësim konsumi paraprak dhe sasitë e faturuara mund tëpërputhen me konsumin pas leximit të matësave. Nëse konsumatori beson sekonsumi i tij ka ndryshuar nëmënyrë domethënëse (mbi apo poshtë vlerës) krahasuarme një periudhë të mëparëshme, ai mund të kërkojë verifikimin e vlerave të faturu-ara për të.

Zhvillimi i sistemit të informacionitNjë bazë e mirë të dhënash është shumë e nevojshme për të bërë një vlerësim

korrekt në lidhje me performancën teknike dhe financiare si dhe për të marrëvendimeve të sakta mbi ecurinë e tyre. Megjithatë, shumica e Ndërmarrjeve tëUjësjellës Kanalizimeve në rajon, ende nuk kanë hequr dorë nga metodat e vjetëratë mbledhjes së të dhënave dhe menaxhimit, dhe nuk kanë sisteme moderneinformacioni. Kjo gjendje i bën të dhënat e tyre të jenë të paplota dhe tëpabesueshme. Zhvillimi dhe përmirësimi i sistemeve të informacionit të Ndër-marrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve do të rritë cilësinë e operacioneve dhe vendimmarrjes dhe do ti ndihmojë ato për të arritur objektivat e vendosura.

Sistemet e informacionit, manual ose elektronik, shërbejnë për arritjen e treqëllimeve:• Mbështetja e proceseve funksionale të biznesit dhe operacioneve: Këtu përf-

shihen mbledhja, regjistrimi, depozitimi dhe përpunimi bazë i të dhënave.• Mbështetja e vendimmarrjes: Kjo përfshin përdorimin dhe transformimin e të

dhënave të mbledhura për informacionin e nevojshëm që duhet gjatë procesit tëvendim-marrjes, duke përfshirë raportet (vlerësimet financiare për fitimet apohumbjet, listat e konsumatorëveqënukpaguajnë etj.)Gjithashtu, përfshin raportetinformative mbi menaxhimin, të dhënat e monitorimit të performancës për tëdiskutuar masat që duhen marrë në përmirësim të e gjendjes.



KUTIA 19: Ndryshimi i matësave me matësa më të saktë - Karlovac

Në Karlovac, Kroaci, matja e konsumi i ujit bëhej me aparate matës të vjetër, me diametër të madh. Ata masninkonsumin e ujit për të gjithë godinën dhe apartamentet që ndodheshin në të. U vërejt se këta matës nukregjistronin konsumin real, por sasira më të vogla konsumi sidomos natën apo dhe gjatë ditëve të javës, kur nukkishte periudha piku. Gabimi ishte deri në disa përqind të konsumit totali në këto objekte. Për të korrigjuar këtëproblem, Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve të Karlovac filloi të zëvendësonte këta matësa me aparate matësemodernë që kishin diametra më të ulët të tubit hyrës. Për më tepër ata fikeshin dhe ndizeshin në mënyrëautomatike dhe bënin matje më të saktë dhe reale të konsumit të ujit gjatë rrjedhjeve të vogla.

• Roli në monitorimin e performancës: Përpunimi i indikatorëve kyç të perfor-mancës (KPIs) duke përdorur sistemin e menaxhimit të informacionit të lejonmonitorimin e performancës , standartizimin dhe auditimin. Këto mjetendihmojnë në përmirësimin e performancës.

Sistemet e mëposhtme të informacionit janë vendimtare për të veprimtarinë eNdërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve.

Sistemet financiare të informacionit, sipas kërkesave të ligjit, këto sisteme nukjanë thjesht llogarimbajtje por ofrojnë shumë informacion kompleks. Zakonisht, këtosisteme përfshijnë mjete për llogarimbajtjet e zakonshme, raportimet financiare,planifikimin e rrjedhjes së parave dhe opsione për veprimet e kontabilitetit. Për shem-bull, qendra e shpenzimeve të kontabilitetit ndihmon për të identifikuar kostot sidhe të ardhurat nga aktiviteti (p.sh. uji, ujërat e zeza, fusha të tjera të veprimit), tëcilat janë shumë të rëndësishmepër ndjekjen e performancës financiare të degëve dhethelbësore në dizenjimin/përcaktimin e tarifave për mbulimin e kostos (shih Kapi-tullin 4mbi reformat tarifore).Megjithatë, përmomentin, shumë prej kompanive tëshërbimeve komunale nuk kanë libra financiarë të bazuara në aktivitetet që kryejnë,dhe është e vështirë të nxirret se cili prej aktiviteteve sjell fitim ose humbje.Në shumëqytete serbemendohet që të ardhurat që vijnë nga tarifat e parkimit dhemenaxhimii varrezave subvencionojnë aktivitete të tjera, veçanërisht shërbime që lidhenmeujindhe ngrohjen qendrore të banesave. (Dax, 2008)

Sistemet e administrimit të aseteve, të cilat listojnë dhe vlerësojnë të gjithaasetet për qëllime financiare, administrative, mirëmbajtje dhe prodhimi. Në rastetkur këto pasuri nukmbahen në librat e vetëNdërmarrjes sëUjësjellës Kanalizimeve,por nga bashkia apo shteti, ndërmarrjes i duhet të marrë informacionin të përditë-suar rregullisht mbi statusin e këtyre asseteve dhe vlerën e tyre bruto dhe neto, dhetë llogarisë dhe koston e zëvendësimit për to (që zakonisht nuk është e njëjtë mevlerën e librit). Sistemi financiar i informacionit ndihmon në planifikimin e inves-timeve për të ardhmen kur ai bashkëlidhet me sistemin e informacionit gjeografik(GIS).

Sistemi informativ gjeografik duhet të shtrihet për të gjithë rrjetin e shpërn-darjes të ujit dhe grumbullimit të ujërave të zeza. Ai është njëmjet shumë i dobishëmpër operimin dhe mirëmbajtjen e sistemit, sepse zbulon lehtësisht humbjet e ujit,



TABELA 18: Krijimi i një sistemi të ri informacioni, ose zhvillimi i sistemit ekzistues në një korporatatë

Aktorët kyç Sektori i menaxhimit të Ndërmarrjes së Ujësjellës Kanalizimeve dhe departamentet e tjera të tij

Ndikimet kryesore • Të dhënat më të sakta dhe të përditësuara në lidhje me operacionet e ndërmarrjes

• Përmirësimi i cilësisë së vendimmarrjes

Koha e nevojshme Disa javë deri në disa muaj për ngritjen e sistemit

Niveli i Kostos Kosto e ulët deri në të mesme. Përfshin koston e sistemit, konsultimit dhe trajnimit. Sistemet ethjeshta mund të kushtojë disa mijëra euro, ndërsa sistemet më të sofistikuara që shiten ngakorporatat shumëkombëshe mund të kushtojnë disa dhjetra mijëra Euro

duke hetuar gjendjen e rrjetit, zbuluar lidhjet e paligjshmeqë bëhennë rrjet dhe iden-tifikon riparimet emergjente që duhet të kryhen.

Menaxhimi i marrëdhënieve me klientin (CRM) siguron nga sistemet finan-ciare të informacionit të dhëna të sakta për konsumatorët, konsumin, faturimin dhepagesat e faturave, gjithashtu bashkëpunimi midis këtyre dy sistemeve është merëndësi jetike për të mbështetur në kohë dhe me efektivitet mbledhjen e të ardhu-rave (shih Kapitullin 4 mbi reformat tarifore).

Baza e të dhënave për punonjësit luan rol të rëndësishëm në menaxhimin esuksesshëm të burimeve njerëzore (shih më sipër diskutimin mbi menaxhimit tëburimeve njerëzore) dhe lidhja e tij me sistemin financiar të informacionit lehtësonkryerjen e listëpagesave të punonjësve.

StandartizimiStandartizimi është procesi i krahasimit të aspekteve të ndryshme të performancës

ndërmjet ndërmarrjeve të ndryshme, me qëllim përcaktimin e pozicionit relativ tëperformacës, identifikimin e praktikave më të mira, dhe të mësuarit nga të tjerët përtë përmirësuar performancën.

Gjatë 10 viteve të fundit, bashkëpunimi për standartizimin është përhapurgjërësisht në sektorin e ujësjellës kanalizimit, si brenda dhe jashtë vendit. Disa ngaskemat e standartizimit janë përcaktuar me rregullore në mënyrë që të gjenerojnëtë dhëna për procesin e përcaktimit të tarifave, për të vendosur standardet e shër-bimit, dhe hartimin e politikave sektoriale (psh në Mbretërinë e Bashkuar,Hollandë,gjithashtu kohët e fundit dhe në Kosovë), por më shpesh janë vetëshoqatat e ujësjellës kanalizimeve apo kompanitë që nxisin bashkëpunimin.

Metodologjia tipike e standartizimit përfshin hapat e mëposhtëm:

• Vendos mbi fushat e investigimit/hetimit (p.sh. shërbimi i ujit të pijshëm,shërbime që lidhen me ujërat e zeza, performanca financiare)

• Identifikimi i partnerëve



TABELA 19: Reforma – Pjesëmarrja në bashkëpunimin mbi strandartizimin

Aktorët kyç Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve, nganjëherë organet rregullative

Ndikimet kryesore • Të kuptuarit më të mirë të pikave të dobta dhe arsyeve që lidhen me to

• Objektiva realë performance

• Monitorimi i arritjes së objektivave

Koha e nevojshme 1 vit, por mund të jetë një proces i vazhdueshëm

Niveli i Kostos I ulët. Bashkimi në një program të vazhdueshëm si IBNET kërkon vetëm kohë pune. Ngritjae një programi të standartizuar me të gjitha ndërmarrjet e tjera mund të kërkojë kosto që varionnga 1000 - 3000 EUR në vit për çdo ndërmarrje, në varësi të fushës.



• Përcaktimi i burimeve të të dhënave dhe të dhënat e mbledhura• Mbledhja, verifikimi dhe korrektimi i të dhënave• Njehsimi i treguesve të performancëes• Përcaktimi i pozitave të performancës relative si dhe shkaqet për të• Përcaktimi i objektivave të performancës• Marrja e masave të veprimit për arritjen e objektivave të vendosur• Fillim nga e para

Edhe pse ekziston një standart bashkëpunimi, veçanërisht për fusha të veçantatë nisheve të përcaktuar, në shumicën e Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimevebashkëpunimi për standartizimin ka qenë një proces bazë i vazhdueshëm, i cilizakonisht ndjek një cikël vjetor. Programet shumë vjecare të standartizuara jovetëm ushqejnë planifikimin strategjik, por janë shumë të dobishme në procesine monitorimit dhe arritjen e objektivave të performancës.

Vlera e disa treguesve standartë ndikohet nga efikasiteti i brendshëm i kom-panisë si nga kushtet e saj operative. Për të marrë një shembull, harxhimi i vogëli energjisë elektrike për njësi prodhimi në Ndërmarrjen e Ujësjellës Kanalizimeve(kWh/m3) mund të jetë tregues se rrjeti është i mirëmbajtur dhe pompat puno-jnë me efikasitet, por kjo mund të jetë dhe si rezultat i kushteve të favorshmeoperative, siç mund të jetë terreni i rafshët, një numër i madh konsumatorësh,ose një zonë shërbimi e përqëndruar. Prandaj, krahasimi i treguesve të perfor-mancës midis kompanive duhet bërë vazhdimisht, së bashku me një shqyrtim tëkujdesshëm të veçorive dhe kushteve ku ato veprojnë. Nëse numri i pjesëmarrësvenë bashkëpunimin mbi standartizimin është i lartë, mund të njehsohen vlerat etreguesve/indikatorëve për grupe kompanish mbi bazën e madhësisë apotë kushteve operative të tyre. Mbi ka arritur Klubi i Standartizimit të Shoqatës sëUjësjellës Kanalizimeve të Hungarisë (shih Kutinë 22).

KUTIA 20: Programi i standartizimit për Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve në Shqipëri

Në vitin 2005, qeveria shqiptare, me ndihmën e Bankës Botërore, filloi një program standartizimi për Ndërmarrjet eUjësjellës Kanalizimeve. Programi menaxhohej nga Njësia e Standartizimit dhe Monitorimit të Performancës në Drej-torinë e Përgjithshme të Ujësjellës Kanalizimeve në Ministrinë e Punëve Publike, Transportit dhe Telekomunikacionit.Njësia punësoi tre profesionistë të cilët mblodhën, analizuan dhe përpunuan të dhënat mujore nga Ndërmarrjet e Ujës-jellës Kanalizimeve, bënë vizita pune tek kompanitë dhe zhvilluan programe trainimi për mbledhjen e të dhënave. Stafipërgatiti raporte mbi ecurinë e Ndërmarrjeve të Ujësjellës Kanalizimeve dhe sektorin e shërbimeve publike si një tëtërë. Bazuar në rezultatet e një ushtrimi mbi standartizimin, u vendosën objektivat e performancës për kompanitë, ubë ndarja e subvencioneve operative dhe granteve e investimeve nga qeveria, si dhe u bazuan pjesërisht nëpërparimin e bërë për arritjen e këtyre objektivave. Ky rast nuk ishte vetëm një përdorimi i mirë i standartizimit, poredhe një motivim për vetë Ndërmarrjet e Ujësjellës Kanalizimeve për të marrë pjesë në programe të këtij lloji. Aktu-alisht, në këtë program marrin pjesë 54 Ndërmarrje të Ujësjellës Kanalizimeve, duke mbuluar rreth 78 % tëpopullsisë së Shqipërisë me shërbimin e tyre.

Auditim i pavarur i performancësNë kundërshtim me auditimin e pasqyrave financiare - të cilat, në shumicën e

vendeve, janëkërkesë ligjore që vërteton saktësinëdhebesueshmërinë finaciare të kom-panisë – qëllimi i auditimit të performacës është për të dhënë rekomandime se si tëpërmirësohet performanca, bazuar në vlerësimet e mëparshme operacionale. Subjek-tet e auditimit të performancës mund të jetë të gjerë, duke përfshirë Institucionetqeveritare, OJF-të, proceset, programet dhe projektet.

Idealisht, auditimi i performancës duhet të kryehet nga ekspertët e pavarur, qëmund të jetë – konsulentë menaxhimi, të cilët kanë përvojë në kompanive të tjera tëngjashme, ngaNdërmarrja eUjësjellësKanalizime - të cilët janënë gjendje të sjellinnjëprespektivë të re dhe nuk paraqesin interes në ruajtjen e praktikave tradicionale.Kryerja e auditimit mund të kërkohet nga rregullorja e ndërmarrjes, pronari i saj, osevetë sektori i administrimit të kompanisë, në kërkim të mënyrave për tu përmirësuar.Ndonjëherë Institucionet Financiare Ndërkombëtare kërkojnë që një njësi huamar-rëse të kalojë nëpërmjet një auditimi performace dhe tëmiratojë rekomandime speci-fike për të kontribuar në performancën më të mirë.

Edhe pse një auditim performace nuk është vetëm i natyrës financiare, aimund tëketë një komponent të rëndësishëm financiar. Auditorët, ndërsa vlerësojnë perfor-mancën e kompanisë, dukeparë zërat e ndryshëm të kostos dhe sugjeruar nëse ka vendpër reduktimin e tyre. Disa nga vlerësimet mund të jenë më shumë teknike sesafinanciare, duke u fokusuar tek aktivitetet rutinë (të tilla si mirëmbajtja, shërbimi për



KUTIA 21: Standardizimi i Ndërmarrjeve të Ujësjellës-Kanalizimeve në pesë kontinente: IBNET

Banka Botërore, në vitet 1990-të, nisi Programin për Standardizimin e Ndërmarrjeve të Ujësjellës-Kanalizimeve, RrjetinNdërkombëtar të Standardizimit për Ndërmarrjet e Ujësjellës-Kanalizimeve dhe Higjienës (IBNET). Ekspertët e IBNETzhvilluan një metodologji studimi me pyetësorë për mbledhjen e të dhënave dhe treguesit për të gjitha aspektetkryesore të veprimit, si dhe krijuan një faqe interneti (www.ib-net.org) me informacion të detajuar në anglisht,spanjisht dhe rusisht. Nëse një kompani zgjedh të bëhet pjesë e IBNET, ajo duhet të plotësojë pyetësorin dhe t’iaparaqesë atë ekspertëve të IBNET. Pasi verifikohen të dhënat, ato futen në adresar. Kompania pjesëmarrëse mund tëgjenerojë përmes faqes së internetit raporte standardizimi dhe mund të krahasojë ecurinë e saj me ndërmarrjet e tjera,si brenda vendit të saj dhe jashtë. Që nga tetori 2008, adresari i IBNET përmban të dhëna për më shumë se 2000ndërmarrje nga 85 shtete.

KUTIA 22: Klubi i Standardizimit të Shoqatës Hungareze të Ujërave

Shoqata Hungareze e Ujërave krijoi Klubin e saj të Standardizimit në vitin 2007. Anëtarësimi në klub për ndërmarrjetanëtare të shoqatës është opsional. Aktualisht, 23 kompani janë anëtare të klubit, ku 60% prej të cilave mbulojnëshërbimin për ujërat dhe 30% për ujërat e zeza në Hungari. Klubi ka punësuar ekspertë të pavarur për të hartuarmetodologjinë e standardizimit, për të grumbulluar dhe verifikuar të dhëna nga kompanitë dhe për të nxjerrë rezul-tate të përcaktuara për çdo ndërmarrje. Të dhënat individuale të kompanive janë konfidenciale, por anëtarët mundtë identifikojnë lehtësisht performancën e tyre përkatëse përmes diagramave që përmbajnë të gjitha vlerat tregueseanonime, ku indikatori i vetë kompanisë është i shënuar specifikisht. Një shembull i kësaj tabele jepet në Figurën 3.

klientin) dhe teknologjitë (p.sh. trajtimi i ujit të pijshëm). Madjemund të auditohenedhe procedurat, të tilla si metoda e përcaktimit të tarifës.

Nësemenaxhuesit e kompanisë janë të hapurpër tëmësuarnga të tjerët, programete shkëmbimit për praktikatmë tëmirë apoprocesin e standardizimitmund të jenë poaq të mirë, madje ndonjëherë dhe më të mirë, sesa vlerësimet e pavarura të perfor-mancës. Pjesëmarrja në programet e standardizimit kërkon më pak fonde, por mëshumë kohë dhe vëmendje nga ana e menaxhuesve.



FIGURA 3: Kostoja e veprimit të njësisë për shërbimin e ujit (HUF/m3)

Burimi: Klubi i Standardizimit të Shoqatës Hungareze të UjëraveNjë nga qëllimet e klubit është rritja e anëtarëve të saj, pasi një vetëm një kampion më i madh mundëson analizimin statistikor të marrëdhënies midisvlerave treguese dhe kushteve të veprimit.

TABELA 20: Vlerësimi i ndërmarrjes nga ekspertët e pavarur dhe dhënia e këshillave për reformat

Aktorët kryesorë Menaxuesit e Ndërmarrjes së Ujësjellës Kanalizimeve, ekspertët e pavarur

Ndikimet kryesore • Vlerësim i saktë

• Kuptim më i mirë i problemeve dhe zgjidhjeve të mundshme brenda ndërmarrjes

• Përmirësim i cilësisë së shërbimeve, kosto më të ulët dhe të ardhura më të larta

Koha e nevojshme disa javë në disa muaj

Niveli i Kostos I ulët deri në të mesëm. Ekspertët kushtojnë nga 200 EUR në 1000 EUR për cdo ditë pune,plus shpenzimet shtesë.

0

400

300

200

100

200


Kapitulli 4Reformat për tarifat dhe përmirësimi i

gjenerimit të të ardhurave



Vështirësitë financiare të kompanive, nisur nga perspektiva e qarkullimit të parasë,mund të zbutennëdy rrugë kryesore: përmes reduktimit të kostove dhepërmes gjene-rimit të më shumë të ardhurave. Strategjitë dhe masat për reduktimin e kostove janëdiskutuar tashmë në Kapitullin 3. Kapitulli aktual i kushtohet rritjes së gjenerimit tëtë ardhurave. Së pari, do të përshkruajmë situatën aktuale për sa i përket të ardhurave.Më pas, do të paraqesim strategjitë reformuese për të rritur të ardhurat, përfshirëhartimin e tarifave të reja, dhe mbledhjen më efektive të faturave. Gjithashtu, do tëprekim edhemënyrat për të zbutur detyrimin e tarifave të larta për familjet e varfra.

Kushtet aktualeEkzistojnë shumë shpjegime lidhur me të ardhurat e pamjaftueshme të ndërma-

rrjeve të ujësjellës-kanalizimeve në rajon:• Uji që konsumohet dhe ujërat e zeza që shkarkohen nuk maten, për rrjedhim,nuk paguhet për to.

• Tarifat për ujin dhe ujërat e zeza janë të ulta, nën nivelin e mbulimit të kostos.• Ndërmarrjet hasin vështirësi në mbledhjen e faturave.

Këto çështje janë diskutuar më në detaje më poshtë.Për sa kohë që lidhjet ilegale përbëjnë një problem thelbësor në të gjithë rajonin,

nuk ka të dhëna konkrete mbi numrin e tyre. Në disa zona, lidhja në vetvete nukështë ilegale, por nuk tarifohet asnjëherë, për shkak të sistemeve të dobta të tëdhënave menaxheriale dhe të faturimit. Shkalla e këtij konsumi vlerësohet në rreth6.5% nëMaqedoni.Matësit e vjetër të ujit nukmatin rrjedhjen reale të ujit. Besueshmëria ematësave

të ujit është më e madhe në Kroaci dhe Shqipëri, ndërkohë që ka informacione tëndryshme për vendet e tjera të Evropës Juglindore.


KAP I TU L L I 4RE FORMAT P ËR TAR I FAT DHE P ËRM IR Ë S IM I I G J ENER IM I T T Ë T Ë ARDHURAVE

TABELA 21: Ripërcaktimi i tarifave, ndryshimet në strukturën dhe nivelin e tarifimit, mbledhja e përmirësuar e faturave

Aktorët kryesorë Ndërmarrja e Ujësjellës-Kanalizimeve, bashkia, entet rregullatore, konsumatorët

Ndikimet kryesore Ndikimet varen nga shkalla e ndryshimit që pritet të ndodhë. Shpesh këto vërehen pas një rezultatitë suksesshëm:

• Të ardhura më të larta

• Përmirësim i likuiditeteve të kompanisë

• Rritje e peshës së detyrimeve në disa konsumatorë, ndërkohë që mund të mos ketë ndryshimenë konsumatorët e tjerë ose edhe mund të lehtësojë detyrimin e tyre

• Zvogëlojë konsumin e ujit dhe nivelin e shkarkimeve, për rrjedhojë të ulë edhe kostot operative

Koha e nevojshme Reforma e tarifave mund të zbatohet brenda vitit, por ndryshimi i niveleve të tarifave mund tëzgjasë më shumë, nëse zgjidhet rruga e rritjes graduale të tyre

Niveli i kostos Relativisht i ulët: kërkon kohë të personelit dhe ndoshta konsulentë jashtë ndërmarrjes

Shkalla embulimit të shpenzimeve operacionale prej tarifave të ujit të pijshëmdheujërat e zeza varion nga shteti në shtet, madje dhemidis ndërmarrjeve brenda vendit.Situata paraqitet në mënyrë të përmbledhur në Tabelën 22, ndërsa të dhënat statis-tikore jepen në Tabelën 1.Mbulimi i kostove të investimeve është edhemë i dobët sei kostove operacionale.Ndonëse tarifamesatare e përcaktuarnganjëNdërmarrje eUjësjellës-Kanalizimeve

në rajon, në përgjithësi nuk është mjaftueshmërisht e lartë, shpesh lloje të ndryshmetarifash variojnë lidhur me nivelin e mbulimit të kostove. Tarifat tregtare apo indus-triale shpesh janë më të larta se tarifat familjare, ndonëse kjo diferencë nuk është ejustifikuar nga kostot për shërbimin tregtar kundrejt klientëve familjarë. Justifikimiështë politik ose social: polikëbërësit dëshirojnë të tarifojnëmë shumëkompanitë pasimendohet se ato janëmënë gjendje të përballojnë çmimet e larta krahasuarme famil-jet, meqë nuk marrin (drejtpërdrejt) pjesë në zgjedhjet politike. Në Figurën 4 janëparaqitur në mënyrë të përmbledhur të dhëna mbi raportin e tarifave tregtarekundrejt atyre familjare. Për Kosovën (e përcaktuar në bazë të UNSCR1244)



TABELA 22: Niveli i mbulimit të kostos në vendet e Evropës Juglindore

SHTETI NIVELI I MBULIMIT TË KOSTOS

Shqipëria Vetëm pak ndërmarrje kanë tarifa mjaftueshmërisht të larta për të mbuluar kostot operacionale.Ndërmarrjet marrin një subvencion operacional nga qeveria, por skema e subvencionit duhet të dalë jashtëfunksionit në vitin 2012. Gjithsesi, kalimi i plotë i subvencionit të paracaktuar kushtëzohet nga përmirësimi iperformancës, e matur nga disa tregues të njehsuar si pjesë e programit të standardizimit: ndërmarrjet kanënevojë të zvogëlojnë humbjet e ujit, të rrisin mbledhjen e faturave, dhe të reduktojnë kostot për të pasur tëdrejtën për subvencionim të plotë.

Bosnje- Niveli i mbulimit të kostos varion midis ndërmarrjeve, por në shumicën e rasteve nuk është i mjaftueshëm,Hercegovina p.sh. kostot operacionale nuk mbulohen nga të ardhurat tarifore. Qeveria siguron një shumë prej rreth

30 milion KM/vit si subvencion operacional për sektorin.

Kroacia Mbulimi i kostove operacionale është më i zakonshëm në qytetet e mëdha dhe ato të mesme. Amortizimi,gjithsesi, nuk mbulohet nga të ardhurat tarifore. Në shumë kompani lokale, shërbimet për ujin dhe ujërat ezeza kanë financim të ndërthurur nga aktivitete të tjera.

Kosova Kostot operacionale me zor mbulohen nga të ardhurat: gjendja buxhetore në ndërmarrjet e ujësjellës-(e përcaktuar kanalizimeve është shumë e shtrënguarnë bazë tëUNSCR 1244)

Ish Republika Kostot operacionale rrallë mbulohen nga të ardhurat tarifore. Përcaktimi i tarifës drejtohet më shumë ngaJugosllave e ambiciet politike, sesa nga arsyetimi financiar dhe dëshira për qëndrueshmëri financiare.Maqedonisë

Mali i Zi Kostot operacionale zakonisht nuk mbulohen nga të ardhurat tarifore. Subvencionet nga qeveria dhebashkia ekuilibrojnë gjendjen.

Serbia Tarifat për ujin vendosen në nivel bashkiak dhe janë subjekt i vlerësimeve politike. Si rezultat, ato nukmjaftojnë për të mbuluar kostot operacionale. Gjithsesi, që nga viti 2005 qeveria ka kufizuar rritjen e tarifësderi në nivelin e inflacionit, dhe si rrjedhojë tarifat e mëparshme të pamjaftueshme mbeten përsëri nënivele të pamjaftueshme. Së fundi, kompanitë publike të ujësjellës-kanalizimeve zbatojnë një sërëshërbimesh (p.sh. mirëmbajtje parqesh, uji, ujërash të zeza), ndërkohë që llogaritë mbahen së bashku panjë ndarje të kostove qendrore. Ndaj është e vështirë të njihet niveli i saktë i mbulimit të kostove.

dhe Serbinë nuk disponohen të dhëna, por në bashkitë serbe ekziston financimi indërthurur.Ndërkohë që njihen arsyet për tarifat e larta tregtare, duhet të theksojmë se

financimi i ndërthurur ka rreziqet e veta. Tarifat e ulta familjare nuk janë stimul përkursimin e ujit, çka përbën problemveçanërisht kur furnizimimeujë të pijshëmështëi shtrenjtë dhe kur kapacitetet e burimeve ujore janë të kufizuara. Tarifat e larta ulinkonkurrencën e industrisë lokale, veçanërisht të industrisë që përdor shumë gjatë ujinepijshëm, çkamund të rezultojënëprodhimmë tëulët, të ardhuramë tëpaktanga tak-sat dhe rritje të papunësisë tek popullsia lokale. Klientët emëdhenj industrialëmundtë kërkojnë burime alternative furnizimi, duke hapur puset e tyre dhe duke pastruarujin për përdorim vetjak, çka çon së fundmi në reduktimin e të ardhurave për ndër-marrjet e ujësjellës-kanalizimeve.Financimi i ndërthurur midis shërbimeve për ujin dhe ujërat e zeza është i

zakonshëm,megjithëse ndryshondrejtimi i këtyre shërbimeve.Kompanitë bashkiakendonjëherë sigurojnë para nga aktivitete të tjera fitimprurëse (p.sh. nga tregtia epasurive të paluajtshme, menaxhimi i mbetjeve të ngurta) për shërbimet e ujit tëpijshëmdheujërat e zeza.Kurnjë ndërmarrje e ujësjellës-kanalizimeve shërbennëdisazona, si në qytet dhe në fshatrat përreth apo ndonjëherë në të gjithë rajonin, dhekostoja individuale e shërbimit ndryshon, atëhere financimi i ndërthurur realizohetnëpërmjet një tarife uniforme në të gjithë zonën e shërbimit.



FIGURA 4: Niveli i financimit të ndërthurur midis klientëve tregtarë dhe familjarë

0

3.5

3.0

2.5

2.0

1.5

1.0

0.5

ShqipëriUji

ShqipëriKanlizimet e

ujërave e zeza

Bosnja dheHercegovina

Të dyjashërbimet

KroaciUji

KroaciKanlizimet e

ujërave e zeza

RIJ eMaqedonisë

Uji

RIJ eMaqedonisëUjërat e zeza

Mal i ZiUji

Burimi: Përllogaritur nga autorët bazuar në adresarin e IBNET

Kjo praktikë, në disa raste zbatohet si rezultat i faktorëve12 lokalë, dhe në disa të tjerasi rezultat imungesës të të dhënave për koston specifike të vendndodhjes,mbi të cilënmund të bazohen tarifat që reflektojnë koston sipas zonës (WWRO, 2007b)Kur tarifat nuk vendosen aq të larta sa për të mbuluar koston, krijohen prob-

leme serioze edhe në mbledhjen e pagesave, detajuar në Tabelën 23.

Pasojat e reformave tariforeNdryshimet e mëdha në tarifat për ujin dhe ujërat e zeza mund të ndikojnë

ndjeshëmnënivelin e konsumit (si rezultat dhenë kostot), në derdhjen e të ardhuravedhe kënaqjen e klientitme shërbime te ofruara. Për këtë arsye duhet të ndërmerret njëproces strikt konceptimi dhe hulumtimi, diskutimi dhe konsultimimbi një sërë pyet-jesh të ngritura përpara se tëmerren vendimembi strukturën dhe nivelin e tarifës. Nëkëtë seksion është paraqitur një listë sugjeruese, e detajuar, e këtyre kërkesave.Gjatë gjithë procesit të konceptimit duhet të mbahen parasysh një sërë

principesh të përgjithshme. E krijuar mbi rekomandimet e një dokumenti (2006)të Task Force13 të EUDABLAS, lista në thelb përmban:• Tarifat duhet të jenë relativisht të thjeshta dhe të lehta për t’u kuptuar.• Tarifat duhet të prodhojnë të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar kostot eshërbimeve në mënyrë të qëndrueshme. Të kihet parasysh se ekzistojnë disanivele kostosh, që nga operacionet bazë prej përtëritjes së infrastrukturësekzistuese deri tek kostot burimore dhe mjedisore.



TABELA 23: Praktika aktuale e mbledhjes së pagesave për ujin dhe ujërat e zeza

SHTETI NIVELI MESATAR I PËRLLOGARITUR NË NIVEL KOMBËTAR I MBLEDHJES SË PAGESAVE

Shqipëria 73%

Bosnje-Hercegovina 70%

Kroacia Nuk ka informacion

Kosova (e përcaktuar Të dhënat mesatare në vitin 2006 ishin 57%, por niveli i mbledhjes ishte më i ulët për familjetUNSCR 1244) (rreth 48%) dhe më i lartë për industrinë. Niveli i mbledhjes së pagesave nga ndërmarrjet

individuale varionte midis 45% dhe 67%

Republika Një studim i Bankës Botërore nxorri nivelin e mbledhjes në 50 – 60%, ndërkohë që një studimIsh-Jugosllave e kombëtar në 10 qytete tregoi nivelin 75% (i deklaruar nga vendasit). Vlerat individuale të bashkiveMaqedonisë varionin nga 52% në 90%. Duket se familjet i paguajnë më shumë faturat sesa klientët industrialë.

Mbledhja e pagesave është përmirësuar së fundi, si rezultat i masave më të rrepta, të tilla si paralaj-mërime për klientët që nuk paguajnë, procese gjyqësore dhe shkëputje nga rrjeti

Mali i Zi 60% – 75%

Serbia Nuk ka informacion

Shënim: Jemi përpjekur të garantojmë se të dhënat për faturat e papaguara janë bazuar mbi të njëjtin përcaktim për të gjitha shtetet, p.sh. që ato përfaqë-sojnë një raport të faturave të papaguara asnjëherë, ndërsa faturat e paguara me vonesë nuk janë përfshirë. Gjithsesi, në disa shtete ka patur mungesëqartësie lidhur me kuptimin e vërtetë të këtij treguesi, kështu që nuk jemi të sigurt mbi përputhshmërinë dhe krahasueshmërinë e këtyre të dhënave.

• Tarifat duhet të pasqyrojnë kostot e ndryshme të shërbimeve për grupe tëndryshme klientësh.

• Tarifat nuk janë vetëm një instrumet të ardhurash, ato gjithashtu, janë njëtregues për çmimin, si mjet i drejtpërdrejtë në mbrojtjen e burimeve ujore.

• Gjatë procesit të konceptimit duhet të kihen parasysh dhe detyrimet e mund-shme të grupeve të veçanta të klientëve.

Objektivat e reformësNdryshimet në tarifa mund të udhëhiqen nga një sërë qëllimesh prandaj, çështja

e parë që duhet qartësuar është përcaktimi i saktë i tyre. Qëllimet emundshme janë:• Gjenerimi i të ardhurave. Kjo përbën arsyen kryesore të ekzistencës së tarifave.Nisur nga ky qëllim, është e kuptueshme që të përcaktohet një plan realist,shumëvjeçar, mbi nevojat për të ardhurat dhe burimet alternative të tyre(grante, subvencione, të ardhura nga aktivitete dytësore) dhe të përcaktohetsasia që do të mbulohet përmes të ardhurave nga tarifat. Është thelbësore që,gjatë këtij procesi të merren në konsideratë jo vetëm kostot operacionale, pordhe kostot kapitale (zhvlerësimi, amortizimi, fondi i investimeve) të infra-strukturës ekzistuese dhe asaj të planifikuar në të ardhmen, kosto të cilat do tëpaguhen drejtpërdrejt nga ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve.

• Barazia midis tarifave të bazuara në kosto. Edhe atëhere kur tarifat, të gjitha sëbashku gjenerojnë të ardhura të mjaftueshme për të mbuluar kostot, mund tëketë vend për financimin e ndërthurur midis grupeve të ndryshme të klientëve– në fakt ky është rasti më i shpeshtë, siç u diskutua në Kapitullin 3. Në plani-fikimet afatgjata, është thelbësore që vendimmarrësit të përcaktojnë nivelin sederi kumund të shtrihet financimi i ndërthurur. Kjo është promovuar edhe ngadisa Organizma Financiare Ndërkombëtarë, dhe prej atyre që sigurojnëfinancimet. Gjithsesi, mund tëmerren parasysh edhe elementë të tjerë si dëshiradhe mundësia për të paguar, por dhe në këtë rast vendimmarrësit duhet të ven-dosin një ekuilibërmidis tyre. Financimi i ndërthururmund të nxirret jashtë lojeose të zvogëlohet gradualisht, brenda disa viteve.

• Asistencë për familjet me të ardhura të ulta. Pagesa nga familjet me të ardhuratë ulta për shërbimet e ujit dhe ujërat e zezamund të lehtësohet në disa mënyra(shiko diskutimin mbi aftësitë përballuese më poshtë), dhe pikërisht tarifa epërshtatur është njëra prej tyre. Nëse familjet marrin sasitë e para të ujit me njëçmim të ulët, ndërkohë që paguajnë më shumë për konsumin në vazhdim –e njohur kjo si tarifë e rritur në grup – atëhere familjet me të ardhura të ultamund të përballojnë tarifën e ujit që plotëson nevojat e tyre bazë, ndërsa famil-jet e pasuara do të gjenerojnë më shumë të ardhura për një tarifë mesatare mëtë lartë. Ky rregjim tarifor është në kundërshtimme nocionin e barazisë, paraqi-tur më sipër, megjithëse është tipik në konceptimin e tarifave: për të harmo-nizuar në mënyrën më të mirë të mundshme disa qëllime, ndonjëherëkonfliktuale.



• Menaxhimi i kërkesës.Mjeti më efektiv përmenaxhimin e kërkesës është çmimii shërbimit. Klientët i përgjigjen tarifave të larta duke reduktuar konsumin etyre, me supozimin se ekziston një lidhje reciproke midis konsumit të tyre dhefaturave të ujit, çka do të thotë se atamatin veten e tyre individualisht. Në rastine klientëve që kanë lidhje si për ujin e pijshëm ashtu dhe për ujërat e zeza, duhettëmerret në konsideratë shuma e të dyja tarifave.Menaxhimi i kërkesës ështëmëi përshtatshëm kur kostoja operacionale e shërbimit të ujit është e lartë, kur kavështirësi teknike në infrastrukturë, ose kur kapaciteti i burimeve ujore tëpërdorura nga ndërmarrja është i kufizuar, madje dhe kur ky i fundit është vetëmfenomen sezonal.

• Qëndrueshmëria afatgjatë e të ardhurave. Kemi parë raste në rajon kur klientëtë mëdhenj industrialë mendojnë të shkëputen nga ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve dhe kalojnë në vet-furnizim, pasi nuk duan të vazhdojnë mefinancimin e ndërthurur në shkallë të gjerë të klientëve të tjerë. Nëse ekzistonnjë rrezik i tillë, ndërmarrja mund të konsiderojë përfshirjen në një kontratëafatgjatë me klientët më tëmëdhenj, mundësisht duke përfshirë një planifikimtë tarifave të reduktuara apo tarifave jo të rritura. Një kontratë e tillë do tëeleminonte rrezikun e madh nga të dyja palët: për ndërmarrjen rrezikun sepërdorimi i shërbimit do të ndërpritej papritur; dhe për impiantin industrialrrezikun e rritjes së vazhdueshme të tarifave të ujit në të ardhmen.

• Reduktimi i ndotjes. Kjo përdoret kryesisht për impiante industriale që der-dhin ujërat teknologjike në kanalizime, çka e bënmë të vështirë/të kushtueshmepër ndërmarrjen trajtimin e ujërave të zeza, duke u bërë subjekt i gjobave apopagesave për derdhje vendosur nga qeveria. Ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimevemund të vendosë një pagesë të veçantë për ujërat teknologjike, që reflektondetyrimin e saj shtesë si pasojë e detyrimeve për shkarkimet.

Sqarimi i qëllimeve të reformës së tarifave dhe i konceptimit të regjimit tëtarifave bazuar në këto qëllime, ka rëndësi të veçantë pasi, rregullatorët (lokalë apokombëtarë) janë të prirur të marrin vendime tarifore ad-hoc bazuar në ndikimetafatshkurtra.

Konceptimi i tarifësNë kundërshtim të rregullimeve të thjeshta vjetore në çmimin e shërbimeve për

ujin dhe ujërat e zeza, reformat tarifore janë thelbësore në natyrë, pasi atomund tëndryshojnë dhe strukturën e tarifave. Në këtë pjesë do të njihemi me kategoritëkryesore të konceptimit të tarifave, si dhe avantazhet dhe disavantazhet e tyre.Duhet theksuar se –me përjashtim të tarifës së sheshtë mujore – të gjitha koncep-timet e tjera kërkojnë që të matet konsumi individual i klientit. Gjatë zhvillimit tëkonceptimit të një tarife të re, duhen bërë përpjekje për të ruajtur ekuilibrin midisthjeshtësisë, kuptueshmërisë, lehtësisë së administrimit, gjenerimit të të ardhuravedhe eficiencës ekonomike. Ndërkohë që kjo nuk është aspak e lehtë, fatmirësishtka alternativa të mira me të cilat mund të punohet për konceptimin e tarifavetë ndryshme.



Tarifa e sheshtë mujoreNën këtë skemë, klientët paguajnë një tarifë mujore të sheshtë, pavarësisht

konsumit të tyre aktual. Tarifamund të jetë e njëjtë për të gjitha familjet, osemundtë variojë në bazë të kritereve të veçanta, si numri i banorëve apo numri i dhomave.Kjo është e vetmja lloj tarife qëmund të aplikohet për familjet që nuk iumatet kon-sumi. Ajo nuk përdoret, pothuajse asnjëherë, në zonat ku matet konsumi.Shembull: 10 euro/muaj/lidhjeAvantazhi:

• Matja e sasisë së ujit të konsumuar nuk kërkohet

Disavantazhet:• Mungon nxitja për të kursyer ujin• Klientët nuk mund të ndikojnë në faturat e tyre të ujit• Rritja e tarifave has në rezistencë më të madhe sesa rritja në kuadër të koncep-timeve të tarifave të tjera

Tarifa e thjeshtë variabëlKlientët paguajnë një tarifë konstante për çdo metër kub ujë që konsumojnë.

Kjo skemë shpesh referohet si pagesë volumetrike. Tarifa për ujërat e zeza ështëtipike e përcaktuar si tarifë variabël dhe ujërat e zeza të derdhura përllogariten sipërqindje e konsumit të ujit – në shumë raste 100%, por në disa raste të tjera dhemë pak, duke supozuar se një pjesë e ujit përdoret jashtë ndërtesës, për shembull përtë vaditur kopshtin apo për të larë makinën.Example: EUR 0.8/m3Avantazhet:

• Tarifa variabël shërben si një nxitje për të kursyer ujin.• Klientët mund të reagojnë për të ndryshuar çmimin.

Tarifa e dyanshmeTarifa e dyanshme është kombinimi i tarifës së sheshtëmujore dhe asaj variabël.

Ndërsa klienti duhet të paguajë pas çdo metri kub ujë të konsumuar, ata janësubjekt dhe i pagesës së sheshtëmujore. Gjithsesi, kjo nuk është njëlloj si të paguashpër të njëjtin shërbim dy herë. Tarifa e sheshtë zakonisht kompenson një përqindjerelativisht të vogël të faturës totale (deri në 20 ose 30%14), si dhe bën tëmundur qëtë aplikohet një tarifë variabël disi më e vogël nga ç’mund të vendosej, po të ishterasti i sistemit të thjeshtë të tarifës variabël.Shembull: 3 euro/muaj/lidhje + 0.6 euro/m3Justifikimi kryesor për skemën e tarifës së dyanshme është se pjesa më e madhe

e kostove të ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizime janë kosto fikse, çka do të thotë sekostot nuk janë në përpjestimme konsumin, dhe këto kosto duhet të mbulohen samë shumë që të jetë emundur, pavarësisht volumit aktual të ujit që konsumohet dhe



ujërave të zeza që derdhen. Kostot fikse të sistemeve të ujit (amortizimi, sistemi iinformacionit, mirëmbajtja, rregullimet, leximi i matësave, faturimi etj.) në tëvërtetë përbëjnë rreth 60% deri në 80% të të gjitha kostove15. Në praktikë, gjithsesi,komponenti i tarifës fikse gjeneron zakonishtmë pak se një të tretën e të ardhuravetotale nga tarifat, pasi një tarifë e lartë fikse do të ishte një detyrim i papërbal-lueshëm për klientët e vegjël. Gjithashtu, ajo do të zvogëlonte nxitjen për të kursyerujin, pasi një tarifë e lartë fikse do të përkthehej në një tarifë variabël të vogël – pasinga tarifa variabël do të gjeneroheshin më pak të ardhura – kështu që efekti nxitësi tarifës variabël do të zvogëlohej.Hartuesit e politikave në disa shtete të Evropës Juglindore (Shqipëri, Kroaci,

Kosovë [e përcaktuar nën UNSCR 1244]) kanë mundësuar për ndërmarrjet e ujës-jellës-kanalizimeve futjen e tarifave të dyanshme. Megjithatë, kjo praktikë nuk ështëgjerësisht e përhapur. Ne jemi në dijeni vetëm të një rasti, ndërmarrja Karlovac nëKroaci, e cila ishte nismëtare e futjes së kësaj tarife në vitin 2007, ndërkohë që të tjerëtmund të ndjekin tashmë procesin.NëHungari, numri i ndërmarrjeve që përdorin ta-rifën e dyanshme ka ardhur në rritje nga viti në vit. Ky sistem tarife po përdoret gjerë-sisht dhenë vendetme të ardhura të larta.Tarifat e dyanshme janë relativisht të reja nësektorin e ujit në vendet e EvropësQendrore dheLindore, por ato kanë ekzistuar prejshumë vitesh në sektorët e tjerë të shërbimeve, veçanërisht në telekomunikacion.

Avantazhet:• Komponenti fiks i tarifës ndihmonmbulimin e nivelit të të ardhurave përgjatëvitit. Kjo është e vlefshme në vendetme konsum sezonal variabël, për shembullnë zonat turistike ku konsumi më i madh ndodh gjatë verës.

• Kyështënjëkonceptim idrejtëdhe asnjanës tarifor,meqënëse të ardhurat e gjeneru-ara janë shumë afër kostove të shërbimit përkatës (të paktën nëse tarifat janëpërcaktuar në nivelet embulimit të kostos).

Disavantazhet:• Komponenti i tarifës fikse mund të përbëjë një detyrim të madh për familjetme të ardhura të ulta. Kjo mund të ndryshohet përmes sigurimit “falas” të disametrave kub ujë të pijshëm, në shkëmbim të komponentit të tarifës fikse.

• Futja e tarifës së dyanshme kërkon komunikim të gjerë meklientët, nëmënyrë që ata të kuptojnë dhe pranojnë arsyetiminpër vendosjen e tarifës.

Tarifat në grupNë kuadër të skemës së tarifës në grup, komponentja

variabël e tarifës ndryshon në varësi të konsumit. Grupe të para-caktuara konsumi kanë çmime të ndryshme, dhe çmimi aktualqë i vendoset një klienti varet nga konsumi në grupin ku aipërfshihet.Ekzistojnë tarifa në grup si në rritje dhe në ulje. Në kuadër

të tarifës në grup në rritje (Figura 5), konsumi fillestar, për



FIGURA 5: Tarifa në grup në rritje

Tarifa (Euro/m3)

Konsumi (m3/muaj)

shembull mbi 5 m3/muaj, faturohet me çmimmë të ulët, ndërsa konsumi i mëtej-shëm faturohet me një çmim më të lartë. Kështu, mund të ketë dy ose më shumëgrupe. Tarifa brenda grupit të parë është zakonisht më poshtë kostos reale tëfurnizimit, dhe kjo tarifë e ulët justifikohet nga nevoja për të furnizuarme ujë famil-jet me të ardhura të ulta me një çmimmë të ulët. Familjet me të ardhura mesataredhe të larta, të cilat mund të përballojnë blerjen e sasive më të mëdha uji, dhe tëpaguajnë më shumë për të, pasi një pjesë e konsumit të tyre do të përfshihet nëkategoritë e tarifave të larta. Duke qenë se familjet me konsum të lartë paguajnëmë shumë për cdo metër kub ujë, në fakt ata financojnë, në mënyrë të ndërthurur,përdorimin e ujit për familjet me të ardhura të ulta.Nuk jemi në dijeni të aplikimeve për tarifat në grup në rritje në Evropën

Qendrore16, megjithëse ka shumë raste nga vendet në zhvillim, disa prej të cilavejanë paraqitur në Figurën 6

Avantazhet e rritjes së tarifës në grup:• Familjet me të ardhura të ulta mund të përdorin ujin me çmim të ulët, në për-puthje me mundësinë e tyre për të paguar.

• Kjo skemë tarife ështëmë e lirë për t’u administruar sesa tarifat sociale për ujin,ku familjetme të ardhura të ulta duhet të identifikohen dhe të trajtohen veçmas.



FIGURA 6: SHEMBUJ TË RRITJES SË TARIFAVE NË GRUP NË AZINË JUGLINDORE

0

0.8

0.6

0.4

0.2

10 20 30 40 50

1.0Cebu (Filipine)

Singapor

Xhakartë (Indonezi)

Çiang Mai (Tailandë)

Kolombo (Srilankë)

Dehli (Indi)

m³/muaj

USD/m³

Burimi:Whittington (2001)

Disavantazhet e rritjes së tarifave në grup:• Financimi i ndërthurur ndodh midis klientëve, të cilët reagojnë keq ndajçmimit dhe reduktojnë eficiencën ekonomike të “tregut” të ujit të pijshëm.

• Eksperiencat lidhur me funksionimin e skemave të tarifave në grup në rritjetregojnë se grupet e aktorëve vazhdimisht tentojnë të rrisin madhësinë egrupit të parë për të mbuluar konsumin e lartë mujor. Zgjerimi i grupit tëparë, gjithsesi, do të shtrembëronte efektivitetin e këtij sistemi tarifor.

• Në rastin e lidhjeve të përbashkëta, kur disa familje me të ardhura të ulta janënë një lidhje (e zakonshme në disa vende me të ardhura të ulta), konsumibie një kategori me tarifë më të lartë. Si rezultat, qëllimi fillestar i tarifës përmbësghtetje sociale nuk plotësohet.

• Nëse grupet janë përcaktuar më së miri, tarifat në grup në rritje mund të jenëefektive në arritjen e qëllimeve, si sociale dhe të kursimit së ujit. Megjithëseblloqet e keqpërcaktuara të sasive të konsumuara mund të shkaktojnë dëmetë rënda ekonomike.

• Familjet e mëdha, të cilat shpesh kanë një fuqi relativisht më të ulët blerjeje,janë mbështetje për familjet e vogla që konsumojnë mesatarisht më pak.

Në kuadër të konceptit të zbritjes së tarifës në grup (Figura 7), konsumifillestar, për shembull 5m3/muaj, tarifohet me një çmim më të lartë, ndërsakonsumi i mëtejshëm tarifohet me çmim më të ulët, dhe numri i grupeve mundtë jetë dy ose më shumë. Tarifa brenda grupit të parë mendohet të përfshijë disakosto fikse që shoqërohen me furnizimin e ujit; si rezultat kjo skemë tarifimiështë e ngjashme me konceptin e tarifës së dyanshme, që konsiston në kompo-nentin fiks dhe variabël, diskutuar më sipër. Gjithsesi, ka një ndryshim thelbësor:zbritja e tarifës në grup mund të përfshijë një grup me tarifë të ulët për nivele tëlarta konsumi, çka siguron ujë më të lirë për konsumatorët e mëdhenj si impiantetindustriale, duke manifestuar ekonomitë e shkallës në çmimin e ujit. Duhettheksuar se, kjo është e logjikshme kur sistemi i ujit ka ujë të bollshëm dhe meçmim të ulët.

Avantazhet e kësaj tarife:• Çmimi i lartë i grupit të parë përcakton të ardhurat për sis-temin e ujit dhe e bën më të lehtë mbulimin e kostove opera-cionale fikse. Kjo është veçanërisht e dobishme në zonat ku kakonsumatorë të vegjël, si shtëpitë që përdoren në fundjavë.• Ekonomitë e shkallës, që do të thotë kosto mesatarisht mëtë ulta për shërbim ndaj konsumatorëve të mëdhenj, reflekto-hen nga konceptimi i tarifës.

Disavantazhet e kësaj tarife:• Ky sistem vendos një detyrim më të madh për familjet metë ardhura të ulta, çka mund të duhet të kompensohet në disamënyra të tjera.



FIGURA 7: Konceptimi i tarifës zbritëse në grup

Tarifa (EUR/m3)

Konsumi (m3/muaj)

• Klientët e mëdhenj nuk kanë nxitje për të kursyer ujin.• Sistemi funksionon vetëm nëse matësit e ujit lexohen rregullisht për çdoperiudhë faturimi (mujore).

Mbishpenzime të veçantaKur bëhet fjalë për të faturuar shpërndarjen e ujit dhe mbledhjen e ujërave të

zeza, ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve ka shumë zgjedhje, të sqaruara në faqetnë vazhdim. Gjithsesi, ndërmarrja mund të faturojë edhe për shërbime shtesë tëzakonshme, kryesisht për krijimin e lidhjeve të ujit dhe të ujërave të zeza dhetrajtimin e sistemit të ujërave të zeza veçanërisht të ndotura.Realizimi i lidhjeve të reja kërkon burime nga ana e ndërmarrjes së ujësjellës-

kanalizimeve në formën e krahut të punës, materialeve, mjeteve etj., si rrjedhimështë e kuptueshme që klientët e rinj do të tarifohen për këto kosto. Kjo praktikëështë gjerësisht e përhapur në Bashkimin Evropian dhe po bëhet e zakonshme edhenë rajonin e Evropës Juglindore. Lidhja e klientëve në tubacionet ekzistuese ështëmë pak e kushtueshme, ndërkohë që zgjerimi i rrjetit në lagjet e reja dhe vendosjae lidhjeve në rrjet është më e shtrenjtë. Në varësi të financimit për pjesën e re tërrjetit, qoftë grant, hua apo burime të vetë ndërmarrjes, kompania mund të tari-fojë (shumë) më tepër për pjesët e reja të rrjetit. Në këto raste, duhet të merretparasysh dhe të vlerësohet edhe dëshira e klientëve për të paguar për lidhjen nërrjet.Derdhja e ujërave teknologjike në kanalizime zakonisht paguhet sipas sasisë për

metër kub, bazuar në konsumin e ujit të matur ose në derdhjen ematur apo të vlerë-suar të ujërave të zeza. Gjithsesi, disa sisteme të ujëra teknologjike industriale përm-bajnë shkarkime që gjenerojnë kosto për ndërmarrjen përtej kostove të zakonshme tëgrumbullimit dhe trajtimit të ujërave të zeza. Këto kostomund të lidhenme nevojatplotësuese për teknologji ose burime për trajtimin e derdhjeve industriale, ose mepagesën tarifore të derdhjeve të veçanta ndaj qeverisë, bazuar në shkarkimin endotësve në ujë. Këto kosto shtesë mund të përcaktohen si tarifë ndotëse për indus-



KUTIA 23: Çmimi shtesë për trajtimin e shkarkimeve në Pitesti, Rumani

Në gusht 2004, ApaCanal Pitesti (ACP), kompania për shërbimin e ujit dhe të ujërave të zeza në qytetin e Pitestit dhezonat e vogla fqinje, vendosën një çmim shtesë për shkarkimet e ndotjeve nga industria në kanalizimet e ujërave tëzeza. Uji i ndotur grumbullohet dhe trajtohet nga ACP, dhe përmbajtja ndotëse ka një ndikim mbi koston e trajtimittë ujërave të zeza. Departamenti i monitorimit në ACP merr rregullisht mostra të ujërave teknologjike të shkarkuaranga impianti industrial, të cilit i shërben ACP. Kur përqëndrimi i ndotësve në mostra i kalon standardet e përcaktuaratë shkarkimeve, vendoset një tarifë shtesëmbi tarifën e rregullt për ujërat e zeza. Të gjitha ujërat që shkarkohen gjatëperiudhës në fjalë janë subjekt i kësaj tarife shtesë. Tarifa shtesë në vetvete është në përpjestimme nivelin e ngarkesësndotësembi limitin e përcaktuar. Në vitin 2006 të ardhurat nga çmimi shtesë përbënin rreth 4.45% të të gjithë të ard-hurave nga ujërat e shkarkuara, paguar nga impiantet industriale. Nëse një ndotës industrial planifikon të investojë nëimpiantet para-trajtuese të ujërave teknologjike, ACP është e gatshme për të biseduar për një reduktim të përkohshëmtë çmimit shtesë gjatë fazës kontraktore. (Morris et al., 2007a)

tritë që derdhin në sistemin e ujërave të zeza. Idealisht, ky tarifim duhet të bazohetnë ngarkesën ndotëse aktuale, ose ematur vazhdimisht për industritë e rënda ndotëseose vlerësuar në bazë tëmostrave vjetore të shkarkimeve në sistemin e ujërave të zezapër impiantet e vogla. Tarifimi i lartë për ndotjen në vend do të jetë një shtysë përindustrinë ndotëse për të paratrajtuar ujërat shkarkuara prej tyre.

Aftësisitë përballuese financiareSiç tregohet në Tabelën 23, niveli i mbledhjes së faturave është i pamjaftueshëm

në shumë shtete të Evropës Juglindore. Ka shumë arsye për këtë, por më e zakon-shmja është se shumë familjeme të ardhura të ulta nukmund të përballojnë pagesëne faturave për ujin dhe ujërat e zeza. Duke qenë se në vitet e ardhshme parashiko-het rritje e vazhdueshme e tarifave, çështja e mundësisë për të përballuar pagesatmund të bëhet edhe më e rëndësishme. Nga ana tjetër, çdo rritje në nivelin e tëardhurave të përgjithshme të popullatës do të ndihmojë në sigurimin e pagesavepër faturat e larta të ujit.Ekziston një parim i pranuar ndërkombëtarisht se shpenzimet për ujin dhe

ujërat e zeza nuk duhet të kalojnë 4.5% të të ardhurave familjare (Banka Botërore),përfshirë dhe grupin me të ardhura nën 10% si dhe pensionistët.Nëse vlerësohet se detyrimi i vendosur nga tarifat për ujin dhe ujërat e zeza për

familjet me të ardhura të ulta është tepër i lartë, mund të zbatohen disa strategjipër ta lehtësuar atë. Disa nga këtomasa janë specifike për familjet me të ardhura tëulta, ndërkohë që të tjerat janë më të përgjithshme por, gjithashtu, do të ndihmo-jnë të varfërit.• Rritja e madhe e tarifave duhet të ndodhë gradualisht, gjatë një periudhe tëgjatë kohe – nëse është e mundur.

• Tarifat e rritjes në grup (siç u diskutua më sipër) janë një lehtësi për familjet mekonsum të ulët, pasi, në përgjithësi, tarifamesatare që ata paguajnë do të jetëmëe ulët se tarifamesatare e faturuar nga ndërmarrja e ujësjellës-kanalizime. Si rezul-tat, familjet me të ardhura të ulta mund të gëzojnë një tarifë preferenciale përujin, për sa kohë që ata reduktojnë konsumin e tyre të ujit. Koncepti i tarifës nëvetvete duhet të jetë universal për të gjithë klientët: nuk është diçka e përshtaturspecifikisht për nevojat e familjeve me të ardhura të ulta.

• Tarifat më të ulta se tarifat mesatare sociale, të cilat janë vetëm për familjet metë ardhura të ulta, do të lehtësojnë detyrimin mbi këta klientë, megjithëseadministrimi i tyre mund të jetë më i kushtueshëm.

• Financimi i vazhdueshëm i ndërthurur i tarifave familjare nga të ardhurat e tari-fave të larta tregtare do të kufizojë rritjen e tarifave familjare, megjithëse kjopraktikë ka disavantazhe të shumëfishta, siç u diskutuamë sipër. Përmomentinkjo është një praktikë e zakonshme, por ka plane për ta zvogëluar atë. Autoritetirregullator i sektorit të ujit në Kosovë (e përcaktuar nën UNSCR 1244), përshembull, deklaron se “klientët familjarë mund të vuajnë nga detyrimet epapërballueshme që nuk i përjetojnë klientët jo familjarë”. Si rezultat, në peri-



udhave kohore afatshkurtra, praktika e tarifave të larta tregtare dhe atyre të ultafamiljare mund të ruhet, megjithëse tarifat duhet të barazohen në termaafatmesëm, dhe tarifat që reflektojnë koston (p.sh. tarifat më të larta për famil-jet dhe ato më të ulta për industrinë që përdor intensivisht ujin) duhet të jenëobjekt i periudhave kohore afatgjatë. (WWRO, 2007b)

• Në disa shtete, iu ofrohen subvencione nga shteti zonave ku kostoja e shërbimitështë e lartë si rezultat i kushteve të papërshtatshme operative, si psh burime tëthella ujore apo cilësi e dobët e ujit të papërpunuar që ka nevojë për një trajtimmë të zgjeruar. Ky është rasti në Hungari, ku bashkitë mund të aplikojnë përsubvencion vjetor, që mund të përdoret për të ulur tarifat familjare, por jo atotregtare. Gjithsesi, kjo skemë mbështet edhe familjet me të ardhura të larta nëzonë.

• Ndihma sociale është një asistencë e përgjithshme, jo e dedikuar për faturat eujit apo qëllime të tjera specifike, por që rrit të ardhurat e familjeve të varfëra.Në përgjithësi, ajo nuk ka të bëjë me shërbimet për ujin, por mund të përmirë-sojë pagesën e faturave të ujit nga familjet e varfra. Gjithsesi, ka shumë nevojapër tu plotësuar prej të ardhurave të pakta të këtyre familjeve, dhe në mungesëtë rregullave të forta, ndihma sociale kamundësi të shpenzohet për gjëra të tjeranë vend të pagesës së faturës për ujin.

• Zgjatja e tepërt e investimeve të shtrenjta do të lejonte vonesa në rritjen e tarifave.• Futja e matësave do të mundësonte që familjet të reduktojnë konsumin e tyre,me qëllim që faturat e tyre të jenë në nivele të përballueshme.

• Një strategji, ekonomikisht e arsyeshme, megjithëse jo shumë e përdorur, ështëofrimi i shërbimitme kosto të ulët për familjetme të ardhura të ulta. Kjomund tëmarrë formën e çezmave të përbashkëta në oborre apo në rrugë, ose shpërndarjene ujit me shishe, por joujë nga rrjeti. Të dyja metodat sigurojnë përdorimin e ujittë pijshëm me një kosto të moderuar, duke kufizuar detyrimin financiar si përndërmarrjen e ujësjellës-kanalizimeve dhe për klientin.

Së fundi, duhetmbajtur parasysh se të ardhurat e ulta nuk janë gjithmonë arsyejae vetme e problemeve për mbledhjen e faturave. Ndërkohë që hetohet çështja epërballimit të faturave, duhet të merren parasysh aspekte të tjera të pagesës, si rrep-tësia e zbatimit dhe lehtësia e pagesës, diskutuar më sipër. Dëshira për të paguar përshërbimet e ujit mund të varet, gjithashtu, nga cilësia e perceptuar e shërbimit dhecilësia e vetë ujit.

Modelimi tariforKur realizohen njëkohësisht një sërë ndryshimesh tarifore, mund të jetë e

vështirë të parashikohet rezultati i përgjithshëm. Tarifat e bazuara në përdorimine lartë të ujit për metër kub do të rezultojnë me konsummë të ulët në familjet mematje individuale, pormund tëmos ndikojnë në konsumin e ndërtesaveme aparta-



mente ku hyrjet individuale nuk maten. Çmimet më të larta mund të çojnë nëndryshim të raportit të faturës së lidhjes.Kur instalimi imatësave është pjesë e paketëssë reformës, konsumi, si rezultat edhe të ardhurat,mund tëulen, pornë tënjëjtënkohë,shumë fatura mund të paguhen në afatin e duhur. Nëse konsumohet më pak ujë,atëhere kostot operacionale do të jenë të ulta gjithashtu, dhenë rastin e tarifës sëmbu-limit të kostove, kostot më të ulta do të kërkojnë tarifa më të ulta nga ç’ishte plani-fikuar. Ekzistojnë disa lidhje reciproke bazë. Por, gjurmimi i këtyre lidhjeve reciprokepër kategoritë e shumëfishta të konsumatorëve është i vështirë.Gjithsesi, modelet kompjuterike mund të jenë të dobishme në përllogaritjet e

nevojshme për vendimmarrësit. Pasi ndërtohetmodeli financiar i një ndërmarrjejetë ujësjellës-kanalizimeve, është i lehtë testimi i variacioneve të supozuara, ruajtja erezultateve të skenarit dhe krahasimi midis tyre. Këto modele mund të programo-hen, për shembull, për të llogaritur tarifën që do të mbulojë kostot e ardhshme tëshërbimit, ndërkohë që gradualisht ulet financimi i ndërthurur ekzistues midiskategorive të klientëve dhe futet një tarifë e veçantë mujore fikse për ujin.Eshtë e qartë se dobia e një modeli varet nga serioziteti i të dhënave që ai për-

dor. Marrja e vendimeve bazuar në rezultatet e një modeli që mbështetet në tëdhëna të dobta mund të jetë tepër i dëmshëm. Sistemet e informacionit të ndër-marrjeve të ujësjellës-kanalizimeve janë thelbësore për shumë qëllime, një prej tëcilave është edhemodelimi i duhur i reformës tarifore.Më shumë informacionmbimodelimin tariformund të gjeni në adresën e internetit dhënë në fund tëKutisë 24.

Zbatimi i reformës tariforePas përzgjedhjes së konceptit tarifor dhe përcaktimit të planifikimit tarifor, tarifa

e re duhet të zbatohet në praktikë.Nga ana administrative kjo është e thjeshtë: kërkondisa ndryshime në mbajtjen e të dhënave dhe në programin e faturimit. Megjithatë,është e kuptueshme që duhet të zhvillohen programe të tjerë shoqërues të masave që



KUTIA 24: Modeli ASTEC

Një model i mundshëm, pa pagesë, për ndërmarrjet e ujësjellës-kanalizimeve që janë të interesuara, është modeliASTEC, i zhvilluar nga projekti i UNDP/GEF për Rajonin e Danubit. ASTEC (Simulimi i llogaritjeve për tarifat dhedetyrimet e shkarkimeve) është një model në Excel në gjendje për të ekzaminuar gjerësisht lidhjen midis tarifave tësistemit të ujit dhe strategjive investuese në të, strukturës së kostos, sjelljes së klientëve dhe kushteve fizike, siprodhimi i ujit dhembledhja e ujërave të zeza. ASTEC është zbatuar dhe përdorur nga disa sisteme të ujit në EvropënQendrore, që me daljen e versionit të tij të parë në vitin 2004. Një zbatim i rëndësishëm i ASTEC është të ndihmojëndërmarrjet e ujësjellës-kanalizimeve të përgatiten për investime të mëdha nga Bashkimi Evropian, përmes kuptimitmë të mirë të përfshirjes financiare, përfshirë ndryshimet e pritura në rrjedhën e fondeve dhe tarifa.

Ndërsa modeli ASTEC vetë është pa pagesë, përvoja tregon se përdorimi i modelit në mënyrë korrekte dhe efektivekërkon një angazhim të konsiderueshëm nga stafi, kohë pune, zotërim të anglishtes, njohje të Excel dhe njohuri bazëfinanciare apo ekonomike, si dhe të dhëna cilësore mbi veprimtarinë e kompanisë. Modeli dhe materialet ndihmësemund të merren në faqen e internetit:

http://www.undp-drp.org/drp/en/activities_1-6_-7_tariffs_and_charges_fr_phase2.html

do të ndërmerren, nëmënyrë që klientët që preken të kuptojnë arsyet për ndryshimetnë tarifa dhe të pranojnë tarifat e reja.Elementi më i rëndësishëm është komunikimi i mirë. Reformat tarifore të

ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve në Evropën Qendrore dhe Linore, pothuajsegjithmonë çojnënë rritje të çmimitmesatar për shërbimet.Nëse jepet një shpjegimpërkëtë, klientët ka gjasa ta miratojnë rritjen. Mund të përdoren shumë kanale komu-nikimi, përfshirë këtu takimet me aktorët e interesuar, gazetat, artikuj të ndryshëm,intervista nëpër emisionememenaxherët e ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve dhefaqe interneti me informacion. Është thelbësore që njerëzit të kuptojnë pasojat eruajtjes së status quo-s – që do të thotë, lloji i problemeve që ndërmarrja e ujësjellës-kanalizimeve dhe klientët, do të ndeshin nëse nuk vendosen tarifat17 më të larta.Mesazhi është më efektiv nëse disa nga përmirësimet janë në zbatim e sipër – nësebanorët lokalë shohin se ka filluar ndërtimi, janë zëvendësuar matësat apo ështëzhdukur era e keqe nga rruga etj., ata do të jenëmë të hapur ndaj rritjes së çmimit.Zbatimi i reformës tarifore së bashku me refomat për reduktimin e kostove ka të

paktën dy avantazhe të dallueshme. Nëse reformat, që synojnë reduktimin e kostove,transmetohen sa më mirë te publiku, kjo mund të përmirësojë, përsëri, imazhin ekompanisë, pasi klientët do tëmendojnë që ndërmarrja nuk do tëmbledhë vetëmmëshumë të ardhura, por gjithashtu, pondërmerr nismame iniciativën e saj. Përmë tepër,procesi i reformës do të ketë disa faza.Nëse reforma tarifore nuk funksionon ashtu siçpritej, të paktën kostot do të reduktoheshin: reduktimi i kostove, së bashku me tëardhura disi më të larta, mund të sigurojnë për planet e reformës të kompanisë.Një pjesë e rritjes së tarifave mund t’i kushtohet investimeve të ardhshme, si

pasojë disa të ardhuramund të lihenmënjanë për një periudhëmë të largët.Kjomundtë bëhet përmes një fondi të veçantë,mundësisht që ruhet nga bashkia, përndryshe tëardhurat e fitimit të ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve mund të jenë subjekt itatimit mbi të ardhurat e korporatës, në varësi të rregullave tatimore kombëtare.Mbledhja e një “takse zhvillimi” në vend të rritjes së tarifës mund të jetë e leverdis-shme nëse kjo taksë nuk është subjekt i TVSH-së, dhe si pasojë rritja e tarifave famil-jare ështëmë pak dramatike.Pasi reforma tarifore është zbatuar, performanca e saj aktuale duhet të monitoro-

het nga afër dhe, nëse është e nevojshme, të bëhen rregullimet e duhura.

Mbledhja e përmirësuar e të ardhuraveNëse problemi i mbledhjes së faturave mbetet i pazgjidhur, zhvillimi dhe futja

e reformave të shkëlqyera tariforemund të jetë e kufizuar, apo të veprojë në drejtimtë kundërt. Kjo pjesë i kushtohet metodave për përmirësimin e mbledhjes të tëardhurave.Ne japimnjë “inventar” tëmasave tëmundshme,megjithëse zbatueshmëriae tyre aktuale varet nga mjedisi ligjor, institucional dhe kulturor në nivel lokal dhekombëtar. Disa masa do të funksionojnë më mirë në një shtet, por janë ilegale ose tëpadëshirueshmenënjë shtet tjetër.NëEvropën Juglindore shkalla aktuale embledhjessë faturave të ujit dhe të ujërave të zeza është rreth 70% (shiko Tabelën 23). Nësemerren masa për përmirësimin e mbledhjes të të ardhurave, ndërmarrjet mund tëpërmirësojnë të ardhurat me 20-25%.



Faturimi i përshtatshëm dhe regjistrimi i pagesaveNjë kusht paraprak për çdo metodë për përmirësimin e mbledhjes së faturave

është informimi i saktë dhe i freskët mbi gjendjen e faturave dhe pagesave. Ekzis-tojnë programe të përshtatura për këtë qëllim me një kosto relativisht të ulët: ajoqë mungon në disa kompani është përcaktimi për futjen e programeve të reja dhendryshimi i disa punëve rutinë.Në disa raste, detyrat për faturimin dhe mbledhjen e tyre zbatohen nga kom-

pani të jashtme në vend të ndërmarrjes së ujësjellës-kanalizimeve. Rasti më tipik,është ekzistenca e një kompanie bashkiake e specializuar në faturimin dhe mble-dhjen e faturave për të gjitha shërbimet bashkiake, përfshirë dhembledhjen embet-jeve të ngurta dhe ngrohjen. Duke qenë se këto kompani, zakonisht, gëzojnë njëmonopol lokal prej bashkisë për të tilla detyra, atyre iumungon nisma për të patursukses në atë që bëjnë. Si pasojë, disa ndërmarrje të ujësjellës-kanalizimeve marrinvetëm të dhëna të vonuara dheme cilësi të dobët mbi pagesat për shërbimet e tyre,çka e bën grumbullimin e pagesave edhe më të vështirë. Meqënëse këtu nuk poflasim për bashkëpunimin vullnetar të kompanive tregtare, por kryesisht mbi njëmarrëdhënie të drejtuar nga tradita dhe konsideratat politike lokale, ndërmarrja eujësjellës-kanalizimeve e ka të vështirë të ndërpresë kontratënme kompaninë tjetër.Në fakt, shpesh, duhet kaluar përmes një procesi të gjatë dhe të lodhshëm bise-dimesh. Përpjekja mund t’ia vlejë në varësi të perfomancës së këtij departamentibashkiak.

Nxitja e pagesaveTradicionalisht, ndërmarrjet ndjekin një procedurë ligjore administrative për

përmirësimin e mbledhjes së tarifave në rastet e mos pagesave. Kjo përfshinparalajmërimin apo kujtesën për një apo më shumë pagesa dhe gjoba, shpesh nëformën e pagesave të mëvonshmeme interes. Fatkeqësisht eficienca e këtyre meto-dave vihet në pikëpyetje: shumë klientë nuk harrojnë thjesht të paguajnë, por nukpaguajnë si rezultat i vështirësive financiare apo mungesës së dëshirës.Borxhet që janë të vështira për t’umbledhur, gjithashtu,mund të shiten –me një

zbritje të konsiderueshme - tek kompanitë që mbledhin borxhe. Marrëveshjet mekëto kompanimund të rezultojnë të paleverdisshme, pasi fakti i shitjes së borxhevemund të nxisë klientët të paguajnë faturat. Në disa vende, kjo rrugë nuk është emundur nga ana ligjoreKur një klient ka dëshirë të paguajë faturat e prapambetura, por nuk kamundësi

ta bëjë këtë me një herë të vetme, mund të bjerë dakort me ndërmarrjen për njëplan amortizimi pagese – për shembull 24 pagesa të njëjta përgjatë një periudhe2 vjeçare. Zbritjet mund të përdoren si një shtysë për të paguar faturat e prapam-betura. Në këtë rast, menaxherët e sistemit të ujit janë të shqetësuar me të drejtë,sepse kështu dërgojnë sinjale të gabuara tek klientët e mesëm, kjo pasi ndërmarrjanuk vepron në mënyrë të drejtë, kur ajo i bën zbritje klientëve që nuk paguajnë,ndërkohë që ata që paguajnë në kohë nuk përfitojnë asnjë lëshim. Pra duket sikurtë paguash në kohë nuk është një gjë e mençur, meqë pagesat e vonuara përfitojnë



ulje çmimi. Megjithatë, kjo mund të jetë një nxitje e efektshme, kur kryhet vetëmnjë herë për zbutjen e borxhit me kushtin që, pas reformave financiare, klientët tëpërkrahin tarifat më të rrepta dhe procedurat e reja të pagesës.

Procedurat ligjoreNormalisht, klientët që nuk paguajnë, mund të paditen në gjykatë. Për fat të

keq, procedurat ligjore, në shumë vende të Evropës, Qendrore dhe Lindore janëmjaft të ngadalta dhemarrja e një vendimimund të kërkojëmë shumë se një vit, përshkak të mbingarkesës dhe personelit të kufizuar në gjykatë. Në këto rrethana,varianti ligjor mbetet shpesh mundësia e fundit. Megjithatë, për ndërmarrjen eujësjellës kanalizimeve, fitimi i një çështje gjyqësore ka vlerë shumë më tepër sevlera financiare - ndërmarrja demonstron efektivitetin e procedurave ligjore dhedo të bindë klientët të fillojnë të paguajnë faturat e tyre të pashlyera.

Masat teknikeMasa teknike më e përdorshme, është ndërprerja e furnizimit me ujë të klien-

tëve që nuk paguajnë. Zbatimi i kësaj mase varet nga ligji në fuqi: kjo është njëalternativë ligjore në disa vende, por është e ndaluar në vende të tjera për shkak tëndikimit në shëndetin publik. Sondazhi i REC për vendet e EQL tregon se nëShqipëri dhe Bosnje -Herzegovinë nuk ekziston ligji, për ndërprerjen e furnizimitme ujë të klientëve që nuk paguajnë, ndërkohë që për Kroacinë, ish - RepublikënJugosllave tëMaqedonisë dhe Serbisë megjithëse ekziston kuadri ligjor, rrallë zba-tohet për klientët familjarë. Në disa raste, Bashkia nuk e lejon ndërprerjen efurnizimit me ujë, edhe pse nga pikëpamja ligjore, ajo është një prej alternativave.Ndërprerja e furnizimit me ujë të apartamenteve private, brenda një bllokubanesash, shpesh nuk është teknikisht e realizueshme, pasi i njëjti tubacion furni-zon disa apartamente. Në vendet ku, ndërprerja e furnizimit me ujë është e lejuardhe teknikisht e mundur, kjo përbën metodën më efektive për përmirësimin epagesave.Një alternativë për ndërprerjen e furnizimitme ujë, është instalimi i një valvule

me presion të ulët, në mënyrë që të reduktojë presionin e ujit, përpara se tubacionitë hyjë në banesën e klientit. Në këtë mënyrë klienti do të ketë furnizim tëvazhdueshëm me ujë (i mjaftueshëm për ruajtur shëndetin publik), por niveli ishërbimit do të bjerë, pasi uji me zor rrjedh nga rubinetat.Një tjetër metodë, kërkon teknologji të përparuar, dhe si rrjedhim disa inves-

time, por në këmbim ajo premton përmirësime në rrjedhjen e parave të kompanisë.Matësit dhe valvulat e lidhura, bëjnë tëmundur futjen e shërbimeveme parapagim,për shfrytëzimin e ujit. Logjika është e njëjtë si dhe për shërbimet telefonike meparapagim: klientët do të paguajnë paraprakisht, dhe më pas do të përdorin sasinëe parapaguar të ujit. Ka dy variante kryesore të kësaj teknike. Uji mund të blihetnëpërmjet një kartë të parapaguar, ose nëpërmjet pajisjeve të lidhura për pagesë(matësit). Kur shuma në kartën e bilancit për konsumin e ujit është shpenzuar,karta duhet të rimbushet përsëri, ose të blihet një e re. Kjo metodë është tepër e






përhapur në vendet në zhvillim, me një infrastrukturë burimesh ujore pjesërisht tëzhvilluar, dhe shpesh është zbatuar në çezmat e rrugëve, psh në Afrikën e Jugut,Brazil dhe Filipine.Nga ana tjetër, uji i shpërndarë në shtëpi, rregjistrohet prej një matësi i cili

tregon konsumin dhe koston e lidhur me të në një kohë reale, dhe transmeton tëdhënat në qëndrën e ndërmarrjes së ujit. Pasi buxheti i parapaguar është shpenzuar,një program kompjuterik qendror, udhëzon kontatorin (matësin) tëmbyll valvulën.Klientëtmund të rimbushin llogarinë e tyre dhe rifitojnë përsëri furniziminme

ujë. Ky është një sistem pak i përhapur, i përdorur kryesisht në disa vende në Shtetete Bashkuara të Amerikës.Së fundi, hetimi i lidhjeve të paligjshme të ujit dhe ujërave të zeza do të identi-

fikojë klientët e pandershëm dhe kjo çon në rritjen e të ardhurave, për ndërmar-rjen. Kjo punë ka kosto, dhe kërkon pajisje të specializuara, të cilat mund tëmerrenme qera, ose të blihen nga ndërmarrja.

Kapitulli 5Raste studimore



Rast studimor 1Reforma në ndërmarrjen e ujësjellës –kanalizimeve Karlovac, KroaciKarlovac është një qytet me rreth 60.000 banorë, që ndodhet rreth 40 kilome-

tra në perëndim të Zagrebit, kryeqyteti i Kroacisë. Ndërmjet vitit 2005 dhe 2007,kompania lokale e shërbimeve të ujit, Vodovod i Kanalizacija d.o.o (ViKKarlovac),ishte subjekti i një projekti demonstrimi, pjesë e projektit rajonal të Danubit tëUNDP / GEF. Ky kapitull është i bazuar në raportin e kësaj marrëveshje (Morrisdhe Kis, 2007b), si dhe një interviste personale me Z. Veble Kresimir, manaxher ingarkuar për vazhdimësinë e projektit ISPA. (Veble, 2008)

Situata aktualeViK Karlovac është një kompani shërbimesh në pronësi të Bashkisë Karlovac,

që shërben në qytetin e Karlovacit dhe mjediset përreth. Karlovac ka një pozitëgjeografike të favorshme: përmes qytetit kalojnë katër lumenj dhe ndërmarrjapërdor ujrat nëntokësore me cilësi të lartë, duke hapur puse me kosto të ulët. Ujiështë i shpërndarë në të gjitha familjet dhe qyteti ka një rrjet kanalesh të ujërave tëzeza. Megjithatë, cilësia e rrjetit ndryshon. Disa seksione janë dëmtuar gjatë luftësnë vitet 1990 dhe mirëmbajtja e rregullt është lënë pas dore për periudha të gjata.Si rezultat i kësaj, një pjesë e rrjetit të ujësjellësit ka shumë humbje nga rrjedhjet,deri në mbi 50%. Gjithashtu, ka çarje në tubacione, për shkak të gjendjes sëvjetëruar. Ujërat e zeza të grumbulluara shkarkohen në lumenj pa asnjë trajtim.Në vitet e fundit, ViKKarlovac ka dalë pa humbje financiare si rezultat i një sërë

faktorësh:• Kosto të ulët të furnizimit me ujë.• Mungesa e trajtimit të ujërave të zeza, e cila është një aktivitet i kushtueshëm.• Financimi i pjesës më të madhe të investimeve për të dyja, rehabilitimin dheinfrastrukturën e re, kryesisht nga grantet e dhëna nga qeveria dhe Bashkia eKarlovacit, dhe pjesërisht nga vetë burimet e ViK Karlovac.

• Shkurtimin e shpenzimeve duke vonuar realizimin e projekteve të mirëmbajt-jes. Në fakt, vlera neto e bilancit financiar është përdorur brenda cdo vit përinvestime, duke siguruar një gjendje rentabël.

• Tarifat komerciale janë afërsisht dyfish i tarifave familjare, ndaj klientët indus-triale dhe tregëtarë gjenerojnë më shumë të ardhura se sa ju takon për kostot eshërbimit. Meqenëse ViK Karlovac synon të përmirësojë punën, ajo ka nevojëpër më shumë burime në të ardhmen, dhe për këtë arsye i duhet të përmirësojëgjendjen financiare.

Ndërmarrja dëshiron të zgjerojë rrjetin e saj, veçanërisht rrjetin e kanalizimit tëujërave të zeza (10 km rrjet i ri dhe 8 stacione pompash të reja) dhe për të ndërtuarnjë impiant për trajtimin e avancuar të ujërave të zeza, në vend që të shpenzojë më


KAP I TU L L I 5RAS T E S TUD IMORE

shumë përmirëmbajtjen dhe zëvendësimin e të infrastrukturës ekzistuese. Si pasojë,janë parashikuar që shpenzimet vjetore të rriten nga 34 milion kuna në vitin 2006në 60milion kuna deri në vitin 2011, pavarësisht se pjesamë emadhe e investimevetë reja do të financohen nga grantet e BE-së, dhe kontributit të qeverisë kroate.Rritja thelbësore në shpenzimet vjetore vjen nga investimet e vetë-financuara,përmes një huaje nga BERZH; dhe rritja e kostove operacionale, sidomos përvënien në funksionim të impiantit të trajtimit të ujërave të zeza. ViK Karlovac dotë jetë në gjendje për të financuar nivelin e rritur të shpenzimeve të saj, vetëmatëherë kur mund të gjenerojë më shumë të ardhura, parralelisht mez vogëlimin eshpenzimeve. Masat e ndërmarra paraqiten në detaje më poshtë. Shifrat janë tëbazuara nëmodelimin kompjuterik të reformave, duke përdorurmodelin eASTEC(shih Kutinë 24 në faqen 78).

Zvogëlimi i kostosNë vitet e fundit, ViK Karlovac ka zbatuar disa reforma për zvogëlimin e

kostos. Futja e sistemit SCADA (shih kutinë 15 në faqen 52) ndihmon për tëeleminuar disa prej kostove të saj për energjisë elektrike. Tre vjet më parë ndër-marrja, filloi të përdorte burime të jashtme për mirëmbajtjen dhe shërbimetriparuese, në mënyrë që të reduktonte kostot. Në anën tjetër, fuqia punëtore nukështë prekur, ndonëse është e qartë se kompania ka më shumë punonjës se sanevojitet. Duke qenë se niveli i pallogaritur i sasisë së ujit ështëmbi 50%, zvogëlimii rrjedhjeve është një strategji e mirë për të kursyer kostot. Ndikimi i këtyremasaveu shqyrtua duke përdorur modelin e ASTEC.U gjet se, për ViKKarlovac kjo nukështë një strategji e përshtatshme, për shkak të kostos të ulët të sigurimit të ujit tëpijshëm. Kursimet në shpenzimet operative do të ishin më të ulëta se shpenzimete investimeve bashkëlidhur. Megjithatë, mund të ketë pjesë të caktuara të rrjetit,reduktimi i rrjedhjeve ku rëndësi financiare, ndak duhet bërë një vlerësim tëkujdesshëm i kostove dhe përfitimeve në secilin segment kryesor të rrjetit.Përveç zgjerimit të rrjetit të ujërave të zeza brenda zonës së shërbimit të ViK

Karlovac, së fundi është ndërtuar kolektori jugor në një pjesë të këtij rrjeti, i cililidhet me komunitetin fqinj të Duga Resa, një qytet më i vogël se Karlovac dhenjëkohësisht vend për zhvillimin e disa aktiviteteve industriale. Duga Resa ka ndër-marrjen e vetë të ujësjellësit, duke furnizuarme ujë të pijshëm, dhe dukembledhurujërat e zeza nga banesat brenda qytetit. Ujërat e zeza të grumbulluara që der-dheshin në lumë, tani janë transferuar në ViK Karlovac përmes kolektorit Jugor.Aktualisht, ujërat e zeza të Duga Resa nuk trajtohen, por sapo impianti përtrajtimin e ujërave të zeza të ketë përfunduar, ViKKarlovac do t'i trajtojë këto ujëratë zeza dhe do ti kërkojë ndërmarrjes së ujësjellësit të Duga Resa të paguajë përtrajtimin e tyre. Ky bashkëpunim është i logjikshëm si nga perspektiva ekonomikedhe ajo teknike. Impianti i trajtimit të ujërave të zeza është dizenjuar të ketëkapacitet të mjaftueshëm për trajtimin e ujrave të zeza nga Duga Resa, dhe përshkak të madhësisë së kostos njësi, pritet që ajo të jetë më e ulët se kostoja nëseKarlovac dhe Duga Resa të ndërtonin impiante të veçanta. Si pararendës të huasësë BERZH, BERZH-i dheQeveria italiane financuan Programin e Përmirësimit të



Performancës Financiare dhe Operacionale (FOPIP) (PPPFO), një programpër asistencën teknike, për të ndihmuar në menaxhimin e ViK Karlovac përpërmirësimin e shërbimeve, ndërkohë që zvogëlon shpenzimet (SGI, 2008). PPPFOpërmbajnë një varg rekomandimesh, në tema të tilla si manaxhim i të ardhurave, tëkontabilitetit, të ardhurat e administratës, rregullimet e tarifave, planifikimi strategjik,standartizimi, kontrollin e rrjedhjes, strukturën organizative të brendshme, shërbimindaj klientit, trajtimit të posaçëm të klientëve kryesorë, menaxhimin e sistemeve tëinformacionit, qeverisjes së ndërmarrjes dhe të burimeve njerëzore.

Reforma në tarifaEdhe në se potenciali për kursimin e shpenzimeve në ViKKarlovac është shfry-

tëzuar plotësisht, tarifat ende do të kenë rritje të konsiderueshme, me afërsisht 60%, në periudhën 2006 deri në 2010. Objektivi i vendosur për të ardhurat mund tëpërmbushet përmes kombinimeve në ndryshimin e tarifave. NëKarlovac, rritje mëe madhe në tarifat për ujërat e zeza, është e justifikuar lidhur me mbulimin e



FIGURA 8: Nivelet tarifore, në skenaret e modelimit bazë në ViK Karlovac

0

14.00

12.00

10.00

8.00

6.00

4.00

2.00

Industriale2010

16.00

18.00

20.00

Industriale2008

Industriale2006

Familjare2010

Familjare 2008Familjare2006

Pagesa për ujrate zeza, për UjratKroate

Pagesa për ujine pijshëm, përUjrat Kroate

TVSH Tarifa për ujrate zeza, përUjrat Kroate

Tarifa për ujine pijshëm, përUjrat Kroate

Burimi:Morris dhe Kis (2007b).CW: Ujërat kroate, agjencia shtetërore mbledh taksat për ujin dhe ujërat e zeza. TVSHja për industrinë është lënë jashtë, meqë impiantet industrialee mbajnë TVSH-në për shërbimet e ujit dhe ujërave të zeza nga shpenzimet e tyre.

kostove, meqë pjesa më e madhe e shpenzimeve plotësuese kryhen në shërbimin eujërave të zeza. Shërbimi i ujit i pijshëm sjell më shumë të ardhura, meqë shitet njësasi më emadhe uji, sesa sasia e grumbulluar e ujërave të zeza (5milion në krahasimme 3milionm3/year). Duke qenë se tarifat e ujërave industriale dhe ujërave të zezajanë shumëmë të larta se tarifat familjare, mund të përdoren rritjet emëtejshme përtë rregulluar deri diku këtë mungesë ekuilibri. Në fakt, një nga parakushtet ekredisë së BERZH, është se diferencamidis tarifave familjare dhe atyre industrialeduhet të zbehet derisa të zhduket përfundimisht.Modeli ASTEC u përdor për të provuar pasojat e kombinimeve të ndryshme

mbi të ardhurat nga tarifat, detyrimin e klientit, konsumin dhe prodhimin. Rezul-tatet emodelimit iu paraqiten vendim-marrësve, për të zgjedhur një skemë tariforetë barabartë me atë të pritshme, që mund të gjenerojë të ardhura të mjaftueshme.Figura 8 paraqet një grup të tillë tarifash tëmodeluara për një periudhë tre -vjeçare.Në këtë skenar, tarifat familjare do të pësojnë një rritje thelbësore me nga 8 kuna/m3 deri në 17 kuna /m3 për ujërave të zeza dhe ujin e pijshëm së bashku, ndërsatarifat e kombinuara industriale do të rritenmë pak se 15 për qind, gjë që i atribuo-het kryesisht ndryshimit në çmimin për shërbimin për ujërat e zeza. Një nga efek-tet e çmimeve më të larta do të jetë konsumi më i ulët, siç shihet në Figurën 9.



FIGURA 9: Nivelet e konsumit të ujit, në skenaret e modelimit bazë në ViK Karlovac

0

200,000

Pjesa tjetër e industrisëIndustria e madheFamiljare vetëmme shërbimin e ujit

të pijshëm

Familjare me tëdyja shërbimet

400,000

600,000

800,000

1,000,000

1,200,000

1,400,000

1,600,000

1,800,000

2006 2008 2010

2,000,000

Burimi:Morris, Kis dhe Dumitru, 2007



TABELA 24: Skenari i tarifës për klientët familjarë

TABELA 25: Skenari i tarifave industriale

TARIFAT E NDRYSHUESHME DHE PAGESAT PËRKATËSE (KUNA/m3)

Data e Tarifa TVSH e Tarifa TVSH për Pagesa për Tarifa për Tarifa për Tarifa nëndrysh për ujin Tarifës për për ujrat tarifën e mirëmbajtjen përdorimin mbrojtjen total, përshimit të ujin e zeza ujrave e rrjetit e ujit, tek nga ujrat ujin dhetarifës të zeza autoriteti e zeza tek ujërat e

i Ujrave të autoriteti i zezaKroacisë Ujrave

të Kroacisë

1998.08.01 4.3 0.95 1.15 0.25 - 0.8 0.9 8.35

1999.05.01 5.41 1.19 1.45 0.32 - 0.8 0.9 10.07

2000.02.01 6.5 1.43 1.75 0.39 - 0.8 0.9 11.77

2004.06.01 7.83 1.72 2.11 0.46 - 0.8 0.9 13.83

2006.03.01 8.63 1.90 4.15 0.91 - 0.8 0.9 17.29

2008.04.01 8.63 1.90 4.15 0.91 - 0.8 0.9 17.29

2008.06.01 8.63 1.90 4.15 0.91 0.97 0.8 0.9 18.26

Tarifa fikse për mirëmbajtjen e rrjetit (Kuna/muaj/lidhje) 14.19 + 3.13 VAT** Ky nivel i pagesës, aplikohet në matësit e ujit me diametër nga 13 mm deri 20 mm. Për matësit me diametër më të madh aplikohen tarifa më tëlarta. Për shembull, 44.85 Kuna/muaj për matësit me diametër 150 mm.

TARIFAT E NDRYSHUESHME DHE PAGESAT PËRKATËSE (KUNA/M3)

Data e Tarifa TVSH e Tarifa TVSH për Pagesa për Tarifa për Tarifa për Tarifa nëndrysh për ujin Tarifës për për ujrat tarifën e mirëmbajtjen përdorimin mbrojtjen total, përshimit të ujin e zeza ujrave e rrjetit e ujit, tek nga ujrat ujin dhetarifës të zeza autoriteti e zeza tek ujërat e

i Ujrave të autoriteti i zezaKroacisë Ujrave

të Kroacisë

1998.08.01 1.45 0.32 0.68 0.15 - 0.80 0.90 4.30

1999.05.01 1.83 0.40 0.86 0.19 - 0.80 0.90 4.98

2000.02.01 2.00 0.44 0.95 0.21 - 0.80 0.90 5.30

2004.06.01 2.41 0.53 1.14 0.25 - 0.80 0.90 6.03

2006.03.01 2.75 0.61 2.25 0.50 - 0.80 0.90 7.80

2008.04.01 2.88 0.63 2.36 0.52 - 0.80 0.90 8.09

2008.06.01 2.88 0.63 2.36 0.52 0.97 0.80 0.90 9.06

Tarifa fikse për mirëmbajtjen e rrjetit (Kuna/muaj/lidhje) 14.19 + 3.13 TVSH

Meqënëse çmimet për familjet e këtyre skenareve, janë rritur më shumë se çmimetindustriale, pritet që edhe ndryshimi korrespondues i konsumit të jetëmë imadh përfamiljet.Gjatë detyrës përmodelimin tarifor, vëmendje të veçantë iu kushtua faktorëvetë jashtëm, qëmund të ndikojnë në nivelin embulimit të kostos tarifore. Një faktor itillë, i lënë shpesh pas dore, është i barasvlershëm me vlerën në Kuna të amortizimitvjetor të kredisë sëBERZH.Dukeqenë se kredia eBERZHështë vendosurnëEURO,pagesat e bëra me kuna do të shoqërohen me kurs të këmbimit valutor EUR/Kuna.Interesimund tëndryshojë dukepasqyruarndryshimetditorendër-bankare të tij.Këtafaktorë janë vlerësuar sic duhet, ndërkohë që paqëndrueshmëria e fundit e tregjevefinanciare ndërkombëtare, paraqet rreziqe të dukshme.Gjithashtu është analizuar ndikimi i futjes së tarifave dy pjesore. Ekzistenca e

komponentes së tarifës fikse, parandalon rritjen e mundshme të komponentes sëndryshueshme të tarifës. E bazuar pjesërisht në rezultatet e modelimit, ViKKarlovac, paraqiti një tarifë fikse në 1 Prill 2008, e cila u fut për herë të parë nga njëndërmarrje uji kroate. Futja e tarifës fikse është gjenerimi i të ardhurave të vazh-dueshme për mirëmbajtjen e rrjetit të ujësjellësit. Niveli i saj është i njëjtë për të



FIGURA 10: Tarifat e ndryshueshme familjare dhe industriale

0

14.00

12.00

10.00

8.00

6.00

4.00

2.00

16.00

18.00

20.00

Gus

ht98

Familjarë Industria

Shku

rt99

Gus

ht99

Shku

rt00

Gus

ht00

Shku

rt01

Gus

ht01

Shku

rt02

Gus

ht02

Shku

rt03

Gus

ht03

Shku

rt04

Gus

ht04

Shku

rt05

Gus

ht05

Shku

rt06

Gus

ht06

Shku

rt07

Gus

ht07

Shku

rt08

■●

Uji i pijshëm dhe ujrat e zeza, duke përfshirë të gjitha pagesat dhe taksat (HRK/m3)

gjitha familjet, por varet nga madhësia e matësit të ujit për klientët industriale.Përveç kësaj, në 1 qershor, 2008, u fut një taksë e investimeve, e cila u transferua ngaViKKarlovac në një llogari të posaçme, që mbahet nga qyteti i Karlovac. Fondet embledhura për këtë llogari përdoren për financimin investimeve të ardhshme përujin dhe ujërat e zeza. Tabela 24 dhe 25 tregojnë respektivisht, ndryshimet nëtarifa nga gushti 1998 për klientët familjarë dhe ata industrialë. Ndryshimet nëtarifat e ndryshueshme janë përshkruar në figurën 10. Këto rregullime të nivelit tëtarifës së ndryshueshme, futjen e tarifës fikse dhe pagesës për investimet, jo vetëmqë gjenerojnë të ardhura më të larta, por gjithashtu kanë filluar të ulin diferencënndërmjet tarifave industriale dhe familjare. Kohët e fundit është nënshkruar njëmarrëveshje për shërbimin publik, midis ViKKarlovac dhe qytetit të Karlovac. Kjomarrëveshje, ndër të tjera, përcakton kushtet dhe mënyrën e llogaritjes së tarifavepër shërbimet e ujit dhe të ujërave të zeza, duke lënë pak vend për ndryshime arbi-trare të tarifave, bazuar në preferencat politike apo interesa të tjera. Përmirësimi imbledhjes së faturave në të ardhmen, është qëllim specifik për rritjen e të ardhurave,ndonëse ka pak vend për përmirësim duke qenë se ViK Karlovac ishte tashmë eaftë të mbledhë rreth 95% në vitin 2006, krahasuar me 90 % në 10 vjet më parë.Përmirësimet në grumbullimin e tyre, vijnë nga ndërprerja e furnizimit me ujë tëklientëve që nuk paguajnë, duke ndjekur njëkohësisht edhe procedurat ligjore.

Rast studimor 2Procesi i reformës së kompanisë për furniziminme ujë dhe sistemin e ujërave të zeza, të qytetittë KorçësNdërmarrjet e ujit dhe e ujërave të zeza në Shqipëri përballenme sfida të jashtë-

zakonshme. Periudha e gjatë e neglizhimit, financimi i pamjaftueshëm dhe ritmi ingadaltë, me të cilin ndryshojnë praktikat e vjetra e kanë lëne këtë sektor në një si-tuatë e të vështirë. Përdorimi i çezmave kolektive për ujë të pijshëm, shpesh janëshoqëruar me shpërthime të sëmundjeve; koha mesatare e shërbimit është më pakse 10 orë në ditë, dhe raporti i ujit të patarifuar është mbi 60%. Lidhur me gjend-jen financiare të ndërmarrjeve, të ardhurat e tarifave në përgjithësi, nuk i mbulojnëkostot operacionale dhe subvencionet shtetërore, mjaftojnë vetëm për të mbajturndërmarrjet në punë, por jo të bëjnë investime të reja. Ndonëse Qeveria e Shqipë-risë është e etur për të kryer ndryshime të mëdha, në mënyrën se si punon ky sek-tor, përmirësimi i konsiderueshëm kërkon përkushtim dhe përpjekje nga ana epersonelit, menaxherët e ndërmarrjes, si dhe vendimmarrësit komunale.Për fat të mirë, kjo është e mundur, falë shembullit të ndërmarrjes në Korçë.Gjatë 10 viteve të fundit, furnizimi ditor me ujë është përmirësuar nga katër

deri në gjashtë orë në ditë. Uji është bërë i sigurt për t’u pirë, dhe humbja e ujit karënë nga 78%në 20%.Në terma absolute, sasia e të ujit të faturuar ka ndryshuar farepak, ndërsa përmirësimet në rrjet dhe praktikat administrative e kanë bërë tëmundur që të reduktojnë prodhimin e ujit nga 9mln/m3 në vitin 2000me rreth 3.5mln/m3 në 2007, siç është përshkruar në figurën 11.



Ndërmarrja është në një pozitë të qëndrueshme financiare, duke mbuluar jovetëm shpenzimet operative të saj në kuptimin e ngushtë, por është në gjendje tëshlyejë edhe kredinë e marrë. Si është e mundur të arrihet një ndryshim i tillëbefasues? Pergjigja është ndihma e huaj e shoqëruar me këmbënguljen lokale. Nëvitin 1997, Korça mori financime nga Banka Gjermane e Zhvillimit KfW, nëformën e një kombinimi të një huaje të butë prej 10 milion EURO, me një peri-udhë të shlyerjes 40 vjet dhe një normë interesi preferenciale 0,75%; dhe një grantiprej 14milion EURO. Shuma prej 24milion euro janë investuar në disa aktivitete:• Janë shpuar katër puse të thellë të rinj, për të siguruar një furnizim të sigurt tëujit të pijshëm.

• Eshtë ndërtuar një linjë kryesore ndërmjet puseve të reja dhe rezervuarve ujëm-bledhës.

• Undërtua një stacion i ri pompash duke përfshirë një gjenerator emergjence, i ciliështë i domosdoshëm, për shkak të paparashikueshmërisë së furnizimit meenergji elektrike.

• Është modernizuar rrjeti i ujit, duke përfshirë dy linja të reja kryesore uji, dyrezervuarë të rinj dhe rehabilitimin e rezervuarit ekzistues.



FIGURA 11: Uji i prodhuar dhe i faturuar në Korçë

0

5,000

4,000

3,000

2,000

1,000

Faturimi (m3)

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

■●

6,000

7,000

8,000

9,000

10,000

Prodhimi (m3)

• Rehabilitimi i rrjetit të tubacioneve.• Janë blerë dhe vendosur në funksion pajisje për zbulimin e rrjedhjeve në rrjet.• Janë bërë investime në ndërtesën administrative, duke përfshirë repartin,magazinën e materialeve të ndërtimit, garazhin e automjeteve dhe vendrojën.

• Është futur një sistem i ri i kompjuterizuar faturimi.

Projekti i KfW jo vetëm siguroi fonde, por ofroi edhe një gamë të gjerë tëasistencës teknike dhe institucionale gjatë gjithë periudhës së zbatimit. Ndihmainstitucionale u përqendrua nëmarrëdhëniet publike, përdorimin e sistemit të ri tëfaturimit, praktikat moderne të llogaritjes, riorganizimin e brendshëm dhe njëprogram vlerësimi për ecurinë e punonjësve.E gjithë kjo u bë e mundur falë një menaxhimi largpamës, i gatshëm për sakri-

fica afat-shkurtra në mënyrë që të sigurohej një e ardhme më e mirë. Sistemi ifaturimit, i nisur në vitin 1999, bëri të mundur të krijuar një baze të dhënash përtë gjithë llojet e klientëve, duke ruajtur të dhëna për faturat aktuale dhe ato të vjetra,faturat e papaguara dhe ato të grumbulluara, e ndarë sipas shërbimeve për ujin epijshëm dhe ujërat e zeza. Ky sistem bën të mundur nxjerrjen e konsumatorëve



FIGURA 12: Tarifat e ujit për klientët në ndërmarrjen e ujësjellësit Korçë, për 2002-2007

0.40

0.30

0.20

0.10

0.00

Familjarë

2002

2004

2005

2006

2007

■●

0.50

0.60

0.70

0.80

0.90

Institucione Biznese private

Burimi: Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve Korçë

problematikë për të gjeneruar shpejt statistika të ndryshme mbi konsumin, faturi-min dhe pagesat. Kjo ka kontribuar në rritjen embledhjes së faturave. Ka ndryshuaredhe sistemi financiar i llogaritjes. Llogaritarët janë trajnuar, për të mbajtur tëdhënat duke përdorur programe kompjuterikë, mëmirë se librat tradicionalë të llo-garive, për të gjeneruar të dhëna, dhe për të marrin pjesë në llogaritjen e tarifave.Numri i punonjësve u zvogëlua nga 132 në vitin 1998 në 88 në 2007. Në 2007,fuqia punëtore ishte mëmirë e trajnuar dhe u krijua programi për vlerësimin e pu-nonjësve, për të siguruar që një punë e mirë shpërblehet. Në të njëjtën kohë, disanga aktivitetet u shpërndanë, me qëllim zvogëlimin e shpenzimeve. Këto përfshinëruajtjen e objekteve si stacioni i pompave, puset, rezervuarët dhe zyrat administra-tive; dhe disa detyra të mirëmbajtjes së sistemit të ujit të pijshëm dhe ujërave tëzeza, vendosjen e lidhjeve të reja, dhe furniziminme karburant dhe kimikate (klor).Instalimi i matësave të ujit ka filluar në korrik të vitit 2001, ndërsa është gati për

të nisur një program dy-vjeçar për zëvendësimin e matësave të vjetër. Ky programdo të financohet nga burimet e vetë ndërmarrjes. Gjatë 10 viteve të fundit, tarifatjanë ngritur, në mënyrë që jo vetëm të nxjerrin shpenzimet operative, por edhe përtë siguruar shlyerjen e kredive të marra në të shkuarën për investime, dhe grum-bulluar kursime për investime në të ardhmen. Është planifikuar programi i mirëm-bajtjes së rrjetit të ujit të pijshëm për të minimizuar ndërprerjet aksidentale.



FIGURA 13: Tarifat e sistemit të ujërave të zeza për klientët, në ndërmarrjen e ujit Korçë 2002-2007

0.10

0.05

0.00

Familjarë

2002

2004

2005

2006

2007

■●

0.15

0.20

Institucione Biznese private

0.25

Burimi: Ndërmarrja e Ujësjellës Kanalizimeve Korçë

Gjithashtu do të ketë një program periodik për zbulimin e rrjedhjeve, në mënyrëqë të mbahen nën kontroll humbjet e ujit. Fokusi i investimeve do të jetë në infra-strukturën e ujërave të zeza, duke përfshirë një impiant trajtimi të ujërave të zeza sidhe rehabilitimin e kanalit ekzistues. Ky investim ndihmon për tëmbrojtur burimete ujit të Korçës. Në ndryshim nga investimet e shkuara për shërbimin e ujit, planiështë për të financuar pjesën më të madhe të investimeve të ardhshme, nëpërmjetkredive, me vetëm rreth 20 % financim granti.

Rast studimor 3Informacion për tarifat e ndara të rrjetit të ujittrans-danubianNjë ndër shërbimetmë tëmëdha rajonale të ujit nëHungari, rrjeti ujor i Trans-

Danubit (Dunantuli Regionalis Vizmuvek, DRV) futi skemën e tarifave të ndaranë 1 Jan, 2005. Rregullator i çmimit për DRV, si dhe për katër ndërmarrje rajonaletë tjera në Hungari, është Ministria e Mjedisit dhe Ujit, ndërsa miratimi i tarifavetë propozuara kërkon një proces të gjatë paraprak, negociimi dhe konsultimi, midisrregullatorit dhe ndërmarrjeve rajonale. Ka pasur shumë arsye që DRV të kalontenë tarifën e ndarë.Zona e ndërmarrjes përfshin zonën e pushimit më të kërkuar në Hungari,

liqenin Balaton. Për shkak të numrit të madh të shtëpizave verore dhe e “infra-strukturës” sëmadhe turistike, pjesamë emadhe e përdorimit të ujit dhe shkarkimii ujërave të zeza të lidhurame të, është sezonale duke u dyfishuar gjatë verës.Me njëtarife të thjeshtë të ndryshueshme, të ardhurat e kompanisë do të ndjekin njëmodeltë tillë sezonal. Megjithatë, shpenzimet janë të shpërndara më tepër në mënyrë tërregullt gjatë vitit. Ndërsa përdorimi i energjisë elektrike dhe kimikateve, deri në njëfarë mase, janë në përpjesëtim me përdorimin e ujit, pjesa më e madhe e shpen-zimeve, duke përfshirë amortizimin, mirëmbajtjen, riparimet, fuqinë punëtore dhemonitorimin e cilësisë janë të vazhdueshme. Komponenti fiks i tarifës me dy pjesë,ndihmon në zbutjen e të ardhurave, kështu që ato gjenerohen nëmënyrë të tillë qëkorrespondon më afër me modelin e shpenzimeve. Në Tabelën 26 jepet përbërja elidhjeve brenda zonës së shërbimit DRV në vitin 2005, në kohën kur u fut tarifa endarë në dy pjesë, Numri i lidhjeve sezonale ishte më i lartë se numri i lidhjeve tëpërhershme. Një konsideratë tjetër për DRV ishte paanësia. Meqenëse shumica ekostove të bëra në shërbimin e sigurimit, janë të pavarura nga sasia e konsumuar nëmetra kub, është e drejtë që kjo të reflektohej në komponentin fiks të tarifës, kështuqë konsumatorët e përhershëm nuk do të paguanin pjesën më të madhe të shpen-zimeve të përgjithshme. Së fundi, konsumi i përgjithshëm në fushën e shërbimitDRV ka shënuar një rënie prej më shumë se 30% që nga fillimi i viteve 1990. Kjoështë pjesërisht pasqyrim i ristrukturimit ekonomik, dhe pjesërisht reagim ndajrritjes së tarifave, për të rregulluar kostot e fryra. Rënia e konsumit në mënyrë gra-duale ka dobësuar bazën e të ardhurave të ndërmarrjes, ndaj vetëm vendosja e njëtarife të ndryshueshme do të kërkonte rritje të vazhdueshme të konsiderueshme në



çmim përmetër kub. Tarifa fikse duhet për të vendosur balancën. Kur tarifa e ndarëme dy pjesë u miratua nga enti rregullator, ajo filloi të aplikohet nga ndërmarrjetrajonale në 1 Jan, 2005. Vlera e tarifës mujore fikse varet nga diametri i matësit tëujit, duke supozuar sematësat me diametërmë tëmadh i korrespondojnë klientëveme kërkesa për kapacitet më të madh, i cili, nga ana e tij, kërkon shpenzimet më tëlarta fikse. Tabela 27 tregon tarifat fikse në fuqi në vitin 2008. Në shtesë të tarifësfikse, klientët paguajnë një vlerë të ndryshueshme të tarifës së ujit mesatarisht337/m3 Forinta dhe tarifën e ujërave të zeza prej 480/m3 Forinta.Në përgjithësi, tarifat fikse përbëjnë rreth 9% të të ardhurave prej tarifave. Futja

e skemës së re të tarifave është komunikuar klientëve, nëpërmjet disa kanaleve, njënga të cilat ishte revista tremujore e ndërmarrjes, e cila është botuar në formë tështypur dhe faqen e internetit të kësaj ndërmarrjeje. Çdo vit buletini përmban njëartikull kushtuar tarifave. Në numrin e botuar në fund të 2004 dhe në fillim të vitit2005, artikulli për tarifat përshkruante projektin e ri dhe nivelet tarifore, shpjegiminpërkatës pas modifikimit të tarifave dhe ndryshimet në kostot dhe subvencionetshtetërore.Gjithashtu përfshihen edhe shembuj praktik të zbatimit, të tilla simetodae përdorur për të llogaritur tarifat fikse në rastin e godinave shumëkatëshe. BuletiniDRV është rreth 20-30 faqe: ndërmjet shumë temave të ndryshme, trajtohen edheplanet strategjike vjetore të kompanisë, investimet në vazhdimësi, metodat përpagesën e faturave, puna e departamenteve dhe disa nga reformat e brendshmeoperacionale, të gjitha në formë të thjeshtë për t’u lexuar në formën e intervistavedhe artikujve.



TABELA 26: Numri i lidhjeve të ujit DRV në 2005

KONSUMATORË TË PËRHERSHËM KONSUMATORË SEZONALË

Shtëpiakë 77,350 84,587

Biznese tregëtimi 8,859 3,392

Total 86,209 87,979

TABELA 27: Tarifat fikse për DRV në 2008 (Forinta/muaj, TVSH jo e përfshirë

DIAMETRI I MATËSIT TË UJIT (mm) UJI I PIJSHËM UJËRA TË ZEZA

13-20 181 322

25-32 916 1,620

40-50 2,780 4,840

65-100 9,530 16,390

150-200 28,950 47,910

Shënim: Në Nëntor 2008, 1 Euro ishtë e barabartë me rreth 260 Forinta

Aneks




Aneks 1Programi furnizimit me ujë dhe sistemin eujërave të zeza të ish-Republikës Jugosllavetë MaqedonisëNë ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë, banka gjermane KfW kryen një

studim mbi standartet, përpara financimit të projekteve të furnizimit me ujë nëndërmarrje të ndryshme. Programi i KfW fut principet e menaxhimit të cilësisëduke përfshirë një konsulent të forcimit institucional, që ndihmon komunat nëpërmbushjen e standarteve. Ky program mbulon komunat e Gostivarit, Tetovës,Kavadarcit, Negotinos, Manastirit, Kocanit, Gjevgjelit dhe Radovisë. Përveç kësaj,jepet asistencë teknike për përgatitjen e projektit, nëpërmjet një granti të KfW.Kutitë 25 dhe 26 tregojnë objektivat që duhen arritur nga ndërmarrjet komunale

dhe bashkitë, para fazës së parë dmth, tre muaj para pjesëmarrjes në program.

KUTIA 25: Objektiva që duhen arritur para fazës 1: Ndërmarrja komunale

100% e të gjithë klientëve marrin faturat e ujit

Të ardhurat mujore në kesh (duke përjashtuar zhdëmtimin), të gjeneruara nga shitjet e ujit, janë >60% e shumës sëfaturave brenda të njëjtit muaj

Tarifat e ujit mundësojnë ndërmarrjet në bashki të mbulojnë të paktën:• Kostot operacionale (personelin, energjinë, kimikate, administratën)• Kostot e mirëmbajtjes/riinvestimit: 5 Euro/lidhje/vit• Borxhet aktuale te shërbimit, nëse janë të aplikueshme, dhe parashikojë borxhin e shërbimit për Fazën I• Çdo shpenzim tjetër të mbulohet, nga keshi i gjeneruar nga shitjet e ujit psh, pastrimi i rrugëve dhe parqeve.

Të ardhurat mujore në kesh, të gjeneruara nga aktivitete të tjera, mbulojnë shpenzimet e këtyre aktiviteteve

Ndërmarrja e bashkisë, vërteton se është akoma në gjendje të• Paraqesë llogaritë e ndara, sipas aktiviteteve të ndryshme, brenda ndërmarrjes së bashkisë dhe të përpiqet përdepartamente të pavarura, kostot e të cilave mbulohen nga të ardhurat e saj

• Reduktojë konsumin e ujit dhe humbjet, përpara rritjes së prodhimit të tij• Parashikojë/mundësojë mbulimin e kostos së fuqisë punëtore• Kordinojë shkallën e investimit, nëse është financuar nga burime të tjera

KUTIA 26: Objektiva që duhen arritur para fazës 1: Bashkia

Bashkia paguan për furnizimin me ujë dhe shërbimet për ujërat e zeza, të ndërmarrjes së bashkisë

Bashkia vërteton se:• Ndërmarrja e bashkisë ka të drejtën të:

- ndërpresë lidhjen klientëve që nuk paguajnë;

- të ndërhyjë në matësit e ujit.

• Të kordinojë investimet e ndryshme, nëse financohen prej burimeve të tjera.


ANEK S

Aneks 2Lista e plotë: Përcaktimi i rreziqeve dhevështirësitë� Të përcaktojë fushat kryesore të përgjegjësisë (menaxhimi, operacionevedhe mirëmbajtjes, investime të reja)

� Të përcaktojë përgjegjësitë specifike për çdo fushë

� Të identifikojë rreziqet lidhur me çdo përgjegjësi.

� Të paraqesë marrëdhëniet e drejtpërdrejta dhe të tërthorta, ndërmjetrreziqeve dhe përgjegjësive

� Të tregojë si rreziqet janë të ndërlidhura

� Për çdo rrezik, të identifikojë cili grup (operatori, autoriteti kontraktues, oseklientët) është në gjendje më të mirë të përballojë rrezikun, dhe në mënyrë tëveçantë kush mund:

� Të parashikojë rrezikun

� Të ndikojë në rrezik

� Të kontrollojë ndikimin e rrezikut

� Të shpërndajë ose përthith rreziqet e mbetura

� Të vendosë nëse rreziku duhet të jetë plotësisht i përcaktuar për të, një grupapo i ndarë midis tyre.

� Të kontrollojë për ndonjë kufizim në aftësinë e grupeve për të mbarturrrezikun (të tilla si probleme me informacionin apo mosdashjen e autoritetitkontraktues apo operatorit për të mbartur apo menaxhuar rreziqet)

� Në bazë të analizës së rreziqeve, të caktojë një grup të:

� Të marrë përsipër çdo përgjegjësi

� Të mbartë çdo rrezik

Burimi: Banka Botërore, Rrugët për pjesëmarrjen në shërbimet private të ujit.Një Set, 2006.


Aneks 3Furnizimi me ujë dhe trajtimi i ujërave të zezanë Republikën Çeke – një shembull i dhëniesme qeraNë Republikën Çeke, të gjitha sistemet e ujit kanë patur një nivel të caktuar të

pjesëmarrjes së sektorit privat, që nga procesi i privatizimit në fillim të viteve 1990.Në shumicën e rasteve, drejtimi i sistemeve të ujit bëhet nga një operator i veçantë,me disa përjashtime kur këta operatorë kanë kaluar tek një pronar tjetër. Të gjithakontratat janë kontrata pune/qeraje, ku operatori paguan një qera për sistemin e ujitkomunal të marrë në pronësi, me të drejtën ekskluzive për të vepruar dhe për tëmbledhur tarifat nga klientët. Pika më e dobët e këtyre kontratave të qerasë, ështëse kanë mungesë kriteresh për punën e operatorëve dhe, si pasojë, dispozitat mbiecurinë emonitorimit dhe sanksionet emundshme të lidhurame të, janë relativishttë dobëta. Kjo ndodh se kontratat janë bazuar mbi një supozim se legjislacioni çekpër ujin, do të dëmshpërblejë për këto mangësi kontraktuale. Një hetim nëaktivitetet mbikqyrëse nga autoritetet rajonale të ujit, konfirmon se kjo është evërtetë. Sektori i ujit në Republikën Çeke, me sa duket nuk është i ndërgjegjshëmse performanca është një çështje që duhet paraqitet e rregullohet në këto kontratadhe nuk mjafton vetëm referenca në legjislacionit ekzistues. Në disa raste, katendencë drejt krijimit të strukturave të reja private, të ngjashme me ato që kanëekzistuar më parë në të cilën njësia përbëhet nga pronari dhe operatori. Në këtoraste, konflikti i interesave, i zakonshëm në marrëdhëniet kontraktuale, nuk ështëi pranishëm.Treguesit financiarë, tregojnë se likuiditeti i operatorëve është shumë i lartë

dhe përfitueshmëria është e mirë. Pozicioni financiar i operatorit, në mungesë tëndonjë investimi të rëndësishëm dhe pasurive e saj, është kryesisht i përcaktuar ngakostot e funksionimit të sistemit (nga të cilat pagesa e qerasë është më e rëndë-sishme dhe fikse) dhe një kombinim i kërkesës dhe tarifave.Në rastin e Pilzen, pagesa e qerasë llogaritetmbi bazën e vlerës së dhënë të qerasë

të pasurive (aseteve të ngarkuara) dhe financimit (principal dhe kostot) blerjen easeteve dhe zgjerimin e programit. Qyteti ka hartuar një program afatgjatë përzgjerimin e sistemit, duke përfshirë dhe tejkaluar projektin e impiantit të trajtimittë ujërave të zeza. Kjo con në rritjen e vazhdueshme të vlerës së asesteve, që do tëçojë në rritje konstante të qeradhënies.Liberec ka qera " të negociuar", ndërsa Karlovy Vari ka qera të bazuar në

rekuperimin e kostove operative dhe kapitalet e aseteve zotëruese. Në të dyja rastet,vlera maksimumi e tarifave është e pamjaftueshëm për të siguruar fondet e nevo-jshme për të zbatimin e direktivat e BEsë deri në vitin 2010.Formula "kosto plus" për llogaritjen e tarifave është e përshkruar nga ligjet dhe

rregulloret përkatëse, të lëshuara nga Qeveria e Çekisë. Duke kapur nivel tariforpërfundimtar, dhe shtuar pjesën e fitimit si përqindje të qeradhënies dhe shpen-zimeve të operatorit, është hequr cdo nxitje për kontroll efektiv të kostove tëinvestimeve dhe operacioneve.

Shënime1 UNDP / GEF, Qendra Mjedisore Hungareze, Insituti Hidro-inxhinierik, Sarajevë, Projekti rajonal

i Danubit. Vlerësimi dhe zhvillimi i tarifave të ujit dhe të ujërave të zeza komunalë dheshkarkimeve në basenin e Danubit, Volume 2: " Çështjet specifike të vendit, tarifat e propozuaradhe reformat në pagesa: Bosnje dhe Hercegovinë - Profili kombëtar". 2004.

2 Trajtimi i pjesëmarrjes private në shërbimet e ujit, Banka Botërore, Infrastruktura publike-private,Këshilla lehtësuese 2006

3 http://ec.europa.eu/environment/enlarg/dablas/downloads/psa_water_en.pdf

4 http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/guides/ppp_en.pdf

5 http://www.ppiaf.org/documents/toolkits/LaborToolkit/Toolkit/pdf/reference/Caberno_Verzosa_Mit_854BA.pdf

6 http://www.ppiaf.org/documents/toolkits/LaborToolkit/toolkit.html

7 Ka edhe qëllime të tjera, të tilla si përmirësimi / qëndrueshmëria e cilësisë së shërbimit,të pajtueshmërisë me rregullat, dhe mbrojtjen e ujit. Këto duhet marrë parasysh gjatë procesittë vendim-marrjes. Supozimi ynë se kursimi është qëllimi i vetëm i investimeve është hipotetik,në mënyrë për të ilustruar më mirë rëndësinë e matjes së shpenzimeve dhe përfitimeve.

8 Përfitimi neto është dallimi ndërmjet përfitimit dhe kostos.

9 Numri i furnizuesve varet nga shkalla në të cilën fuqia e tregut të një vendi është liberalizuar.Në Hungari, e cila ka një treg pjesërisht të liberalizuar, ka një numër operatorësh private "tëenergjisë ", që blejnë energjinë direkt nga termocentralet ose jashtë vendit, dhe e shesin atëdrejtpërdrejt konsumatorëve më të mëdhenj.

10 Kjo varet nga kushtet ekzistuese në tregun e energjisë elektrike - në disa periudha, Nyirsegvizzgjedh për blerjet e planifikuara, ndërsa herë të tjera, ajo blen në tarifën e rregullt pa e plani-fikuar më parë.

11 Autoriteti rregullator përgjegjës për sektorin e ujit në Kosovë (siç përcaktohet sipas RKSKB1244) (WWRO) i mbledh të dhënat për performancën nga kompanitë e ujit, treguesitkompjuterike që përdorin këto të dhëna, dhe vendos objektiva të tilla "të arritshme, pormegjithatë sfiduese", përmbushja e të cilave monitorohet çdo vit. (WWRO, 2007)

12 P.sh, duke shërbyer me kosto të lartë në zonat me tarifa më të larta do të krijonte detyrim mëtë madh për popullsinë që jeton atje.

13 DABLAS - Danubi dhe Detit të Zi

14 Sa më e madhe fatura aq më i vogël, pjesa e komponentes fikse. Megjithatë, për familjet mekonsum veçanërisht të ulët, tarifa fikse mund të përbëë pjesën më të madhe të faturës.

15 Rregullatori i ujit të Kosovës (siç përcaktohet sipas RKSKB 1244) lejon një tarife fikse mujore,por niveli i saj, nuk lejohet të tejkalojë shpenzimet direkte të veprimtarive të shërbimit të klien-tëve, si p.sh. leximi i matësit dhe zëvendësimi i matësit.

16 Rregullatori i ujit në Kosovë (siç përcaktohet sipas RKSKB 1244) deklaron se nuk mbështesinrritjen e tarifave të grupuara, kryesisht për shkak të mosaplikimit në praktikë të një skeme të tillë,për blloqe apartamentesh, që kanë vetëm një matës qendror (WWRO, 2007b).

17 Shumë klientë janë të gatshëm për të paguar, në mënyrë që të shmangin përkeqësimin eshërbimit ose rënien e cilësisë së ujit, siç vërehet nga një studim i bërë në 2002 nga NdihmaDaneze për Mjedisin e Evropës Lindore (DANCEE).

18 Në të njëjtën kohë, ViK Karlovac, si dhe ndërmarrjet e tjera të ujit në Kroaci, paguajnë tarifa tëkonsiderueshme e ujit dhe ujërave të zeza për Qeverinë e Kroacisë. Megjithatë, kjo balancohetsepse kush paguan më shumë taksat, merr grante nga shtetit.



ReferencaAPPWG. Mbretëria e Bashkuar Grupet pjesëmarrëse parlamentare për ujin: E ardhmja e sektorit tëujit për Mbretërinë e Bashkuar 2008.

Blokland, Braadbaart & Schwartz (ed.). Biznesi privat, Pronarë Publikë, Aksionet e shtetit në kom-panitë e ujit. Hagë VROM, 1999.

Burwell, Keith. Raporti final mbi gadishmërinë dhe përballueshmërinë për të paguar. Kosovë, 2007.

Csurka, Peter. Intervistë nëpërmjet telefonit, 22 Tetor 2008.

DABLAS. Praktikat më të mira në vendosjen e tarifave të ujit dhe ujërave të zeza: Mësime për sis-temet e ujit në ekonomitë në tranzicion. 2006.

DANCEE. Çmimet e ujit në vendet e Evropës QJL dhe ish-Bashkimit Sovjetik. Një set për vlerësimin egatishmërisë për të paguar, përballuar, pranueshmërinë politike, 2002.

Dax, Paul. “Hartimi i një drafti për tarifat e ndërmarrjeve publike të ujit në Serbi”, 2008.

Dinar, Ariel dhe Ashok Subramanian. “Experiencat me çmimet e ujit. Një perspektivë ndërkom-bëtare.” Banka Botërore, Dokument teknik 356, 1997.

Dinar, Ariel. Politikat ekonomike për Reformat në çmimet e ujit. Banka Botërore/Gazeta e Univer-sitetit të Oksfordit 2000

ECA Ltd. et al. “Republika e Maqedonisë: Strategjia dhe plani i veprimit për reformën në ndërmar-rjet e shërbimeve komunale me fokus në manaxhimin e ujit, ujrave të zeza dhe mbeturinave tëngurta.” Raport i vlerësimit diagnostik dhe strategjik. Qershor 2007.

GTZ. Regullimi i infrastrukturës. Një hyrje në konceptet themelore dhe çështjet kyçe.” Fletë puneNr. 10, Gjermani, 2003.

Irwin, Timothy. Politikat publike për sektorin privat: Struktura çmimi, subvencionim nga disa burimedhe konkurenca në infrastrukturë. Grupi i Bankës Botërore, 1997

Maguire, J.Marrëveshja për shërbimin publik (Uji): Model. Komiteti i përgatitjes së projektit, 2005.

Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Menaxhimit të Ujit (MAFWM), Drejtoria e ujit, Republika eSerbisë. Instrumente për zhvillimin e sektorit të ujit në Republikën e Serbisë, 2006.

Mizutani, Fumitoshi dhe Takuya Urakami. "Identifikimi i rrjetit dendësia dhe ekonomia e shkallëspër ndërmarrjet japoneze të furnizimin me ujë." Dokumentat në shkencat rajonale, 2001.

Morris, Glenn dhe Andras Kis. Vlerësimi dhe zhvillimi i tarifave komunale të ujit dhe ujërave të zezadhe shkarkimeve në basenin e lumit Danub. UNPD / GEF. Projekti rajonal i Danubit, 2004

Morris, Glenn, Andras Kis dhe Magda Dumitru. Tarifat e ujit dhe menaxhimi i reformave që lidhenme të, në Piteshti, Rumani Ndërmarrja e ujit në Rumani: Historia e kohëve të fundit dhe perspektivate ardhshme. UNDP / GEF Projekti rajonal i Danubit, 2007a.

Morris, Glenn, Andras Kis dhe Magda Dumitru. Tarifat e ujit dhe menaxhimi i reformave që lidhenme të në Karlovac, Ndërmarrje e ujit në Kroaci: Historia e kohëve të fundit dhe perspektivat eardhshme. UNDP / GEF Projekti rajonal i Danubit, 2007b.

Nuamah, Camille. Prezantim në Seminarin Kombëtar PEIP në Tiranë, Shqipëri, 25 shtator, 2008.

OECD. "Përmirësimi i menaxhimit të ujit: Përvoja e kohëve të fundit të OECD." Përmbledhje eshkurtër e politikave, shkurt 2006.

Patozi Enkelejda, dhe Olldashi Sokol. "Reforma në sektorit e furnizimit me ujë dhe sistemit të ujëravetë zeza, pas procesit të transferimit kompanive të furnizimit me ujë dhe sistemit të ujërave të zeza,autoriteteve të pushtetit lokal." Plan dy vjeçar, Shqipëri, 2008.

Qendra Rajonale e Mjedisit për Evropën Qendrore dhe Lindore. Investimet komunale në infra-strukturën e ujit dhe mbetjeve në Evropën Jug-Lindore, 2007.

UNDP / GEF, Qendra Mjedisore Hungareze, Instituti hidro-inxhinierik, Sarajevë, Projekti rajonal iDanubit. Vlerësimi dhe zhvillimi i tarifave komunale të ujit dhe shkarkimet në basenin e lumit DanubVolumi 2: "Çështje specike për vendin dhe tarifat e propozuara dhe reformat në pagesa: Bosnjedhe Hercegovinë - Profili kombëtar." 2004.


RE F ER ENCA

Zyra Rregullatore për Ujin e pijshëm dhe Ujrat e përdorur në Kosovë. Raporti Vjetor 2007.

Zyra Rregullatore për Ujin e pijshëm dhe Ujrat e përdorur në Kosovë. Politika e Tarifave të Furnizimitme Ujë 2007.

Strategjia e Menaxhimit të Ujit (e Kroacisë), OG 91/08.

Grupi i Punës për Programin e Reformës së Ndërmarrjeve të Ujit (WURPWG). Plani për Reformimine Ndërmarrjeve të Ujit i Qeverisë së Republikës së Malit të Zi, 2007.

Whittington, Dave dhe John Boland. “Reflektime mbi Çmimin e Ujit dhe Modelimi i Tarifave.”Prezantim, 3 Prill 2001. (web.mit.edu/urbanupgrading/waterandsanitation/resources/power-point/DaleWhittington-MumbaiApril3.ppt)

Banka Botërore. Ndihmesa në Pjesëmarrjen Private në Shërbimet për Ujin. Një paketë, 2006.

Banka Botërore dhe Bordi i Sektorit për Ujin e Pijshëm dhe Sanitetin. “Roli i Sektorëve Publikë dhePrivatë në Shërbimet për Furnizimin me Ujë të Pijshëm dhe Sanitetin”. Udhëzues zbatimi për stafine Bankës Botërore, SHBA, 2004

Banka Botërore. “Koncesionet për Infrastrukturën: Një Udhëzues për Modelimin dhe Përfitiminprej tyre.” Dokument Teknik i Bankës Botërore 399, USA, 1998.

Referencat për Rastin Studimor të Karlovac-it:Veble, Kresimir, Menaxher i ViK Karlovac. Intervistë telefonike, 7 Nëntor 2008.

Morris, Glen, Andras Kis dhe Magda Dumitru. Tarfiat e ujit dhe reformat menaxheriale në Karlovac,Ndërmarrja e Ujit në kroaci: Historia dhe e Ardhmja. UNDP/GEF Projekti Rajonal për Danubin.(2007b)

Studio Galli Ingegneria S.p.A. “Programi për Përmirësimin Financiar dhe Operacional (FOPIP)”.Vodovod i kanalizacija d.o.o., Karlovac, 2008.

QENDRA RAJONALE E MJEDISIT (REC) për Evropën Qendrore dhe Lindore është një organizatë

ndërkombëtare jopartizane, joavokate, jofitimprurëse që mbështet zgjidhjen e problemeve mjedisore në

Evropën Qendrore e Lindore (EQL), duke nxitur bashkëpunimin ndërmjet organizatave joqeveritare,

qeverive, bizneseve e aktorëve të tjerë mjedisorë, si dhe duke mbështetur shkëmbimin e lirë të

informacionit dhe pjesëmarrjen e publikut në vendimmarrjen mjedisore.

REC është krijuar në 1990 nga ShBA, Komisioni Evropian dhe Hungaria. Sot REC, bazohet ligjërisht në

Kartën e tij, nënshkruar nga 29 vende dhe Komisioni Evropian, dhe në një marrëveshje ndërkombëtare me

qeverinë hungareze. REC ka zyrën qendrore në Szentendre, Hungari dhe zyrat e vendeve në secilin prej

17 vendeve përfituese: Shqipëri, Bosnje dhe Hercegovinë, Bullgari, Kroaci, Republikën Çeke, Estoni,

Hungari, Letoni, Lituani, RIJ Maqedonisë, Mal i Zi, Poloni, Rumani, Serbi, Sllovaki, Slloveni dhe Turqi.

Donatorëtmë të fundit janë Komisioni Europian dhe qeveritë e Shqipërisë, Austrisë, Bosnjes dheHercegovinës,

Kanadasë, Kroacisë, Republikës Çeke, Estonisë, Finlandës, Gjermanisë, Hungarisë, Italisë, Japonisë, Letonisë,

Lituanisë, Luksemburgut, RIJ Maqedonisë, Malit të Zi, Vendeve të Ulëta, Norvegjisë, Polonisë, Rumanisë,

Serbisë, Sllovakisë, Sllovenisë, Spanjës, Suedisë, Zvicrës, Turqisë, Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të

Bashkuara të Amerikës, si dhe institucione të tjera ndër-qeveritare dhe private.

Documents

ProgramiiInvestimevePrioritareMjedisorepërEuropënJuglindore(PEIP ...documents.rec.org/publications/PEIPWaterAlbanian.pdf · 2010-04-16 · CRM Menaxhimi i marrëdhënieve me klientin