Bosna i Hercegovina Federacija Bosne i Hercegovine

KANTON SARAJEVO

PROSTORNI PLAN KANTONA SARAJEVO ZA PERIOD OD 2003. DO 2023. GODINE

1. Ciljevi prostornog razvoja 2. Projekcija prostornog razvoja i prostorni sistemi 3. Odluka o provoenju prostornog plana

Nosilac pripreme: VLADA KANTONA SARAJEVO Nosilac izrade: ZAVOD ZA PLANIRANJE RAZVOJA KANTONA SARAJEVO Sarajevo, avgust/kolovoz 2006. godine

.

2

A Tekstualni dio Plana

.

3

Na osnovu lana 12. stav 1. taka f) i l), lana 18. stav 1. taka b) Ustava Kantona Sarajevo (Slubene novine Kantona Sarajevo broj 1/96, 2/96, 3/96, 16/97, 14/00, 4/01 i 28/04) i lana 47. stav 1. Zakona o prostornom ureenju (Slubene novine Kantona Sarajevo broj 7/05), Skuptina Kantona Sarajevo, na sjednici odranoj 31.08. 2006. godine, donijela je

Prostorni plan Kantona Sarajevo za period od 2003. do 2023. godine

1. CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA 1.1. OPI CILJEVI

Humani razvoj osnovna orjentacija Koncept ciljeva u punoj mjeri je komplementaran i naslanja se na koncepciju humanog razvoja, kao holistikog pristupa razvoju koji u prvi plan stavlja ovjeka, sa njegovim sposobnostima, napredak u blagostanju stanovnitva, odravanje ravnotee u prirodnoj sredini, kao i proces modernizacije institucija te drutveno politikih odnosa. To je razvoj koji ukljuuje sve aspekte (prostorni, ekonomski, okolinski, drutveni i socijalni) i sve aktere razvoja (javni sektor, privatni sektor, civilno drutvo, lokalnu zajednicu, pojedinca); to je stalan proces irenja izbora i mogunosti ljudi da dostignu odreeni nivo blagostanja.

Potivanje ljudskih prava Univerzalna ljudska prava trebaju se ostvariti na harmonino organizovanom prostoru u sveukupnom razvojnom procesu demokratije koja se u drutvu poima kao sloboda.

Promoviranje posebnosti kvaliteta okoline i ouvanje prepoznatljivog ambijenta tititi i valorizirati vrijednosti prirodnih resursa, prirodnog i kulturnog nasljea. U tom smislu promovirati aktivnosti koje su bliske prirodi i ovjeku. Kroz prostorni plan afirmirati posebnost pejzaa, krajolika, tradicije, obiaja, kulturni identitet, kao znaajne faktore razvoja.

Dostupnost materijalnim sredstavima i energiji Obezbijediti svakom stanovniku dostupnost svim izvorima materijalnih dobara, potrebnih za dostojan standard ivota (zaposlenost i drugo) bez ugroavanja okoline, a energetsku infrastrukturu pouzdanu, bezbjednu, obnovljenu i dostupnu novim (alternativnim) izvorima, ukljuujui infrastrukturne sisteme za snabdijevanje vodom, energijom i dr.

Dostupnost kulturi, obrazovanju, znanju, zdravstvu i socijalnoj zatiti Svakom stanovniku, kao i stanovniku sa posebnim potrebama, obezbjediti pristup i koritenje drutvene infrastrukture (kvaliteno obrazovanje, nauno-istraivaki i struni rad, zdravstvenu, socijalanu zatitu itd.).

Ukljuivanje stanovnika u proces planiranja Podsticanje incijativa i inventivnosti pojedinaca od strane autoriteta, borbu za ostvarenje sloboda i prava u participaciji i odluivanju tokom procesa planiranja i provoenja planova razvoja; obavezu ukljuivanja nevladinih organizacija i strunjaka, koji ive i rade u okruenju, kako bi dali doprinos razvoju.

Formiranje novog pristupa strukturi potronje Neophodno je vriti edukaciju graana putem informiranja, upotrebom javnih medija i drugih oblika uticaja na preoblikovanje drutvene i pojedinane svijesti kako bi se promjenio odnos pojedinaca i drutva prema masovnoj potronji. Na taj nain uticati na transformaciju naina

.

4

razmiljanja svakog pojedinca, odnosno na formiranje novog pristupa strukturi potronje u smislu njenog doprinosa rjeavanju okolinskih problema.

Profiliranje prostora Kantona Sarajevo kao ambijenta unosnog (odrivog i visokoprofitabilnog) poslovanja

Rekonstrukcija i jaanje ekonomske osnove kao i dinamiziranje ekonomskog razvoja i poveanje ekonomske sigurnosti stanovnitva u cilju stvaranja preduslova za: odrivu i profitabilnu ekonomiju, kvalitetniju fiskalnu politiku i politiku ekonomike graevinskog zemljita (trini sistem koritenja gradskog zemljita) i jaanje produktivnih sektora i djelatnosti. Posebno mjesto treba dati nauci kao generatoru razvoja koja treba da bude predhodnica euroatlanskih integracija BiH, kao i razvoju naune infrastrukture u mrei evropske naune infrastrukture. U cilju obezbjeenja poveanja ivotnog standarda stanovnitva, breg zapoljavanja, odrivog i humanog razvoja potrebno je aktivnije restruktuiranje i jaanje ekonomske osnove, podizanje njene konkurentnosti, dinamiziranje ekonomskog razvoja, poveanje ukupnog domaeg proizvoda i poveanje ekonomske sigurnosti stanovnitva. Razvijati ekonomiju na bazi prihvatljivih i specifinih mogunosti privrednih grana zasnovanih na nauci (parkovi znanja), visokim tehnologijama u proizvodnji hrane, turizmu, na malim i srednjim preduzeima.

Stvaranje ambijenta ugodnog ivljenja Stvarati ambijent u kome e graani Kantona Sarajevo ivjeti humano, zdravo i kreativno podizanjem kvaliteta i standarda: pravnog sistema (usaglaavanjem i donoenjem adekvatne pravne legislative), naina i nivoa stanovanja, vodosnabdijevanja, tehnoloki kontrolisanim nainom odvoda i tretmana otpadnih voda, snabdijevanja energentima, saobraajne dostupnosti i povezanosti, urbanog zelenila, zatite okoline, socijalne sigurnosti, obrazovanja, zdravstva, kulture i sporta.

Profiliranje Kantona Sarajevo kao regionalne i evropske metropole Obezbjediti kvalitetnu komunikacionu povezanost sa Evropom, regionom jugoistone Evrope i svijetom. Jaati postojee i formirati nove institucije (nauka, obrazovanje, kultura), a time i funkcije metropole. Sredinu uiniti atraktivnom i privlanom za meunarodni kapital. Uiniti ambijent privlanim za mlade strunjake i njihov ostanak u zemlji. Razvijati visokonaune institucije i istraivake aktivnosti kao strateki faktor razvoja. Uzeti u obzir i saobraajni aspekt: avio saobraaj (postojei aerodrom i njegove mogunosti), autoput (koridor na teritoriji Kantona), autobusku stanicu (kapacitet i lokacija), eljezniki saobraaj (osavremenjavanje i njegova uloga u lokalnim i meunarodnim vezama), elektronske komunikacije i dr. Potrebno je razvijati i ire regionalne i evropske funkcije Kantona Sarajevo i u tom smislu prilagoavati njegovu prostornu organizaciju.

Unapreenje razvojnih i integrativnih funkcija Kantona Sarajevo Kanton Sarajevo sredite metropolitanskog podruja, u kome se nalazi glavni grad drave BiH Sarajevo, treba da vri uticaj na ukupan razvoj drave, integriui bosanskohercegovaki prostor u funkcionalnu cjelinu sa kulturolokom i etnikom prepoznatljivou. Integrativne funkcije Sarajeva uskladiti sa decentralizovanom politikom i politikom organizacijom BiH.

Predpostavljanje ubrzanijeg demografskog, kulturno-ekonomskog i socijalnog razvoja ovoga metropolitanskog podruja u odnosu na BiH u cjelini

Uloga Sarajeva kao regionalne i evropske metropole, te revitalizacija njenih razvojnih i integrativnih funkcija u BiH, pretpostavljaju jaanje urbanih, proizvodnih i uslunih funkcija u njemu. Nadprosjean opi razvoj stvara put za ostvarivanje tog cilja. Ovaj cilj se moe definisati i kao tenja Kantona Sarajevo da dostigne dananji nivo razvijenosti mjeren GDP/pc u prosjeku Evropske Unije.

.

5

Usklaivanje politike racionalnog koritenja prostora sa oekivanom izmjenom strukture djelatnosti

Pod uticajem budue uloge metropolitanskog podruja, djelovanja slobodnog trita i stranih ulaganja, doi do izmjene strukture djelatnosti i to u pravcu poveanja udjela produktivnijih sektora i grana. Iz tog razloga je potrebno politiku racionalnog koritenja prostora zasnovati i uskladiti prema navedenim oekivanjima.

Odrivi razvoj bazirati na kompatibilnosti okolia sa ekonomskog, kulturno-socijalnog i prostornog aspekta

Postii ujednaen i odriv prostorni razvoj usmjeravajui ekonomsku, kulturnu i socijalnu politiku usaglaenu sa mogunostima, potrebama ovjeka, interesima sadanjih i buduih stanovnika i drugih korisnika. Za ovo je potrebna odgovarajua okolinska svijest graana i odgovornost sadanjih prema buduim generacijama.

Reduciranje nepovoljnih uticaja u okoliu Reducirati uticaje na prirodnu sredinu zagaenu industrijom, saobraajem i drugim djelatnostima i dejstvima koja su imala direktan uticaj na neposrednu okolinu, u urbanom i vanurbanim podrujima: ratnim razaranjima, devastacijama i destrukcijama na fizikoj strukturi (objektima) i zemljitu, posebno nakon miniranja, granatiranja, stavljanja pod kontrolu postojeih klizita i saniranje podruja u cilju spreavanja dalje erozije, itd. 1.2. POSEBNI CILJEVI PROSTORNOG RAZVOJA Demografski razvoj

Demografsku veliinu Metropolitanskog podruja uravnoteiti s ulogom koju Sarajevo ima kao glavni grad i osnovni razvojni centar;

Pokloniti potrebnu panju obnavljanju stanovnitva Metropolitanskog podruja i stvoriti uslove za normalizaciju ukupnih demografskih procesa;

Obnoviti naseljavanje ruralnih podruja i stvoriti uslove za njihovu demografsku revitalizaciju.

Odrivi prostorni razvoj i ureenje

Optimalna i racionalna organizacija, koritenje i zatita prostora; Bilansiranje podobnih prostornih kapaciteta za urbani i ruralni razvoj; Policentrini sistem razvoja Kantona (disperzna koncentracija); Obezbijediti uslove za kontrolisanu, plansku izgradnju, a ispitati mogunosti saniranja

bespravne i neregulisane izgradnje i utvrivanja mjera za njeno sprijeavanje; Racionalizacija i poboljanje kvaliteta stambene gradnje i druge fizike strukture; Prilagoavanje prirodnim uslovima i specifinostima pejsanog i autentinog

arhitektonskog oblikovanja i izraza u sistemu izgradnje hortikulturnog okruenja uz fizike strukture u Kantonu;

Rekonstrukcija, unapreenje i razvoj transportne, energetske, vodoprivredne i telekomunikacione infrastrukture;

Ouvanje bogatstva i raznolikosti pejzaa u okviru Kantona; Ekonomski efikasnije koritenje zemljita; Razvoj energetskih resursa u skladu sa zatitom okoline; Racionalno koritenje i eksploatacija voda, zatita izvorita, podzemnih i otvorenih

vodnih tokova; Smanjiti tetene uticaje na prirodnu sredinu, na urbanim i vanurbanim podrujima

Kantona Sarajevo;

.

6

Zatita i ureenje graditeljskog i prirodnog naslijea i njegovo ukljuivanje u razvoj Kantona;

Sprijeavati disponiranje industrijskog otpada bez njegovog predhodnog zatitnog tretmana;

Voditi aktivnosti na nivou Kantona i opina u cilju zatite atmosfere i prirodnih resursa;

Zatita ljudi i dobara od elementarnih nepogoda. Odrivi ekonomski razvoj

Profiliranje prostora kao ambijenta pogodnog za odrivu ekonomiju; Profiliranje prostora kao ambijenta profitabilne ekonomije; Uvoenje trinog sistema koritenja zemljita; Definisanje ekonomske kulture kao historijskog atributa samoodrivosti zajednice.

Upravljanje Odredie se osnovni pokazatelji (indikatori) drutveno-ekonomskog razvoja i kvaliteta

okoline, kako bi se moglo pratiti konvergiranje razvoja Kantona ka odrivom, odnosno, provjeravati efikasnost katonalne uprave;

Uspostaviti sistem upravljanja razvojem Kantona koji e, na bazi zateenog pravno-politikog sistema, omoguiti da vlast ostvaruje istinske interese graana, razvijajui pri tome zajedniko opredjeljenje da se razvoj mora zasnivati na primjeni nauke, znanja i informacija.

.

7

2. PROJEKCIJA PROSTORNOG RAZVOJA I PROSTORNI SISTEMI

2.1. PRIRODNI IZVORI I USLOVI Geografski poloaj Kanton Sarajevo je smjeten u planinskom masivu Dinarida, na kontaktu dviju velikih prirodno-geografskih cjelina: Podunavlja i Jadranskog mora. Zauzima povrinu od 1.268,5 km2 to ini 2,5% teritorije BiH. U saobraajno-geografskom smislu ovakav poloaj ima poseban znaaj, presjecaju ga vitalne komunikacijske veze, prije svih pravac sjever-jug. Tim pravcem, koji ide dolinama rijeka Bosne i Neretve, Kanton je povezan sa srednjeevropskom i mediteranskom makroregijom. Kanton Sarajevo se nalazi izmeu 43035' i 4407' sjeverne geografske irine, te izmeu 1800' i 18038' istone geografske duine sa centrom Kantona (u blizini aerodroma) ije su tane geografske koordinate 43049'55''s.g.. i 18020'04'' i.g.d. Rastojanje izmeu najsjevernije take Kantona i najjunije iznosi 62 km, a izmeu zapadne i istone take duina je 52,5 km. Ukupna duina granice Kantona Sarajevo je 303,5 km. Karakteristike reljefa Sa geomorfolokog aspekta Kanton Sarajevo predstavlja izrazitu planinsku oblast gdje se 78% prostora nalazi u rejonu iznad 700 m n.v., brdskom rejonu od 550 do 700 m pripada 13%, dok nizijskom rejonu pripada svega 9% teritorije. Analizom karte nagiba terena, 24% prostora Kantona otpada na nagibe preko 45% to predstavlja limitirajui faktor za izgradnju. Najpovoljniji tereni, sa aspekta nagiba, nalaze se u opinama Novo Sarajevo, Novi grad i Ilida dok se najvei dio teritorija sa nagibima preko 45% nalazi u opinama Vogoa, Centar i Trnovo. Tereni sa nagibom do 10%, zazimaju 15% teritorija Kantona i najvie ih se nalazi u opini Novo Sarajevo (40,7%), a najmanje u opini Stari grad (7,0%). U opini Centar tereni ovog nagiba zauzimaju 12,7%, u Hadiima 11,1%, na Ilidi 37,4%, u Ilijau 14,6%, u Novom gradu 36,5%, u Trnovu 8,1% i Vogoi 9,6% od ukupne povrine opine. Teren Kantona orijentisan prema sjeveru u procentu od 34,1%, a prema jugu 32,7%. Prema istoku je okrenuto 12,5%, a prema zapadu 11,9% terena. Ravni dijelovi Kantona zauzimaju 8,8% povrine. Najpovoljnije june orijentacije ima: opina Centar sa 41,7% teritorija, Vogoa sa 41,3%, Stari grad 40,7%, Novi grad 39,4%, Trnovo 37,4%, Novo Sarajevo 32,4%, Ilija 31,6%, Hadii 27,4% i Ilida 22,1% od ukupne povrine opine. Klimatske karakteristike Prostor Kantona Sarajevo karakterie dva klimatska tipa. Do 600 m nadmorske visine zastupljena je kontinentalna klima, dok se iznad te visine izdvaja kontinentalno-planinski tip i alpski tip klime.

.

8

Unutar klimatske valorizacije pojedini dijelovi Kantona su pogodni za odreene aktivnosti, npr. planinski dijelovi zimsku rekreaciju ili nizijski predjeli za ljetnu rekreaciju, gradsko jezgro za stanovanje, june ekspozicije za saobraaj i proizvodnju hrane itd. Osnovni meteoroloki parametri kontinentalnog tipa klime su da se srednja godinja temperatura zraka kree od 8,60C (Hadii) do 9,80C (Bjelave). Srednja godinja temperatura u nekim dijelovima grada se poveava zbog uticaja toplotnog otoka tako da se kree i do 10,50C (Koevo, Stari Grad, Kovai). Zbog uticaja jezera hladnog zraka i inverzija temperature na prostoru Ilide, Butmira i Hrasnice srednja godinja temperatura se kree oko 9,10C. Najhladniji mjesec je januar sa srednjom godinjom temperaturom od 1,40C (Bjelave) do 2,10C (Ilida), dok je najtopliji mjesec juli sa srednjom godinjom temperaturom od 19,60C (Bjelave) do 17,80C (Hadii). Apsolutna maksimalna temperatura je izmjerena 26.07.1946. na Bjelavama i iznosila je 40,00C dok je maksimala minimalna temperatura u ovom klimatskom tipu izmjerena na Ilidi i iznosila je 31,70C (25.01.1963.). Raspodjela zranih strujanja je u velikoj mjeri uvjetovana reljefom, pa tako na Bjelavama preovladavaju vjetrovi iz istonog i zapadnog kvadranta, dok se u Butmiru smjer preovladavajuih vjetrova mjenja na sjeverozapadni, zapadni i jugoistoni, to je svakako u vezi sa orijentacijom Sarajevskog polja u smjeru sjever-jug. Vrlo jaki vjetrovi su rijetka pojava, a prosjena brzina vjetra se kree od 3,0 m/sec iz sjeveroistonog pravca na Bjelavama do 2,2 m/sec iz junog i sjeverozapadnog pravca u Butmiru. Planinsko podruje se, zbog svoje nadmorske visine, odlikuje planinskom klimom-alpskog tipa. Osnovne karakteristike ove klime su otre zime (apsolutne minimalne temperature od 24,00C do 34,00C) dok su ljeta topla (apsolutna maksimalna temperatura od 30,00C do 36,00C). Prosjena godinja koliina padavina je od 1.000 do 1.200 l/m2. Snijene padavine su obilne, pogotovo na viim kotama. Osnovni meteoroloki parametri za planinsko-alpski tip klime mjereni na stanicama Bjelanica koja se nalazi na 2.067 m.n.v. i Igman-Veliko polje (1.190 m.n.v.) su: srednja godinja temperatura 1,20C-Bjelanica i 5,20C-Igman; apsolutna maksimalna temperatura.na Bjelanici je 24,00C, a na Igmanu je 32,10C: apsolutna minimalna temperatura na Bjelanici je 29,20C, a na Igmanu je 33,20C; srednja godinja relativna vlanost na Bjelanici je 85%, a na Igmanu 84%; srednja godinja suma padavina na Bjelanici je 967 l/m2 , a na Igmanu 1.645 l/m2. Ostali meteoroloki parametri se odnose na stanicu Bjelanica: srednji broj dana sa kiom 98; srednji broj dana sa snijegom je 104; srednji broj vedrih dana je 60; srednji broj oblanih dana je 159; srednji broj dana sa maglom je 263, srednji broj dana sa snijenim pokrivaem preko 10 cm je 191; srednji broj dana sa minimalnom temperaturom je 198, a maksimalna visina snijenog pokrivaa iznosi 303 cm. Geoloke karakteristike Prostor Kantona Sarajevo je brdsko-planinskog karaktera, to stvara prirodne uslove za pojave i razvoj savremenih egzogenih pojava kao to su nestabilnost terena i pojava klizita. Formiranje klizita i nestabilnih terena uzrokuje, pored konfiguracije terena, najveim dijelom neplanska gradnja objekata na uslovno stabilnom i nestabilnom terenu i podzemne vode. Na prostoru Kantona ima 771 klizite od kojih je 497 aktivno. Ona su se formirala uglavnom u eluvijalno-deluvijalnom pokrivau na padinskim dijelovima grada gdje je bila i najintenzivnija neplanska gradnja objekata. Najvei broj klizita se nalazi u opini Vogoa (192), Novi grad (165), Stari grad (119), Centar (115), Novo Sarajevo (109), Ilija (50), Ilida (14), Trnovo (5) i Hadii (2).

.

9

Vea klizita se nalaze na lokalitetima Bua potoka, Huma, Veleia, Hambine Carine, Trebevike ul., Gradaake ul., Gatake ul., ul. Vladimira Preloga, Hotela Grand, Betanije, Novopazarske ul., naselja Svrake, Reljevo, Dobroevii, Bioa, Koevo-Breka, Tihovii itd. Sa aspekta stabilnosti terena prostor Kantona je kategorisan u tri osnovne kategorije: - Stabilni tereni su najvie zastupljeni, 89,3%. U pogledu pogodnosti za graenje ovi

tereni imaju najpovoljnije uvjete, te se na njima stambeni objekti, saobraajnice i sl. mogu graditi bez ikakvih ogranienja.

- Uslovno stabilni tereni zauzimaju 8,6% tertorija i najveim dijelom su locirani na padinskim dijelovima.

- Nestabilni tereni, mada su procentualno najmanje zastupljeni, 2,1%, ipak zahvataju znaajne povrine unutar prostora za potencijalnu izgradnju.

Na osnovu seizmotektonske karte BiH podruje Sarajeva izdvojeno je pod VIIoMCS. Ova vrijednost je raunata za srednje uslove tla, to znai da bi trebalo obratiti panju na prirast seizmikog intenziteta u loim sredinama. Seizmino najstabilniji prostor u Kantonu Sarajevo je podruje emerske planine koji je izdvojen pod VIoMCS, a najtrusniji prostor je planina Treskavica (odakle joj je i naziv) koji je izdvojen pod VIIIoMCS. Mineralna nalazita Podruje Kantona Sarajevo je poznato po nekim prirodnim mineralnim sirovinama i njihovom iskoritavanju jo iz predrimskih vremena. Najvie su se koristili prirodni graevinski materijal (ljunak, pijesak, glina, dolomit, krenjak, kvarcni pjeari), a manjim dijelom mangan, iva, te pitke i mineralne vode za pie i termomineralne vode u banjske svrhe. Sada su u fazi eksploatacije samo leita krenjaka, dolomita i gline koja u narednom planskom periodu treba ograniiti na prostore koji su definisani kao Perspektivna nalazita mineralnih sirovina i na ekoloki najpovoljnijim lokalitetima. Bez toga, budua poveana proizvodnja karbonatnih sirovina, posebno u vezi sa izgradnjom autoputeva, moe osjetno pogorati sadanje stanje okolia. Na podruju Kantona Sarajevo trenutno egzistira 13 kamenoloma koji eksploatiu mineralne sirovine krenjak i dolomit, jedna eksploatacija gline kod Rapajla (opina Ilida). Od metalinih mineralnih sirovina izvjestan ekonomski znaaj mogu imati leita mangana izmeu evljanovia i Ozrena, zatim leite ive Draevii i pojave ruda olova i cinka u podruju Maine-Kitoevii. Meutim, bez dodatnih istraivanja i kompleksne ekonomske evaluacije, za ova leita i pojave nije mogue dati kompetentnu ocjenu. Na desnoj obali rijeke Bosne, sjeverno od Ilijaa i Podlugova, izdvojene su naslage povlatnog ugljenog sloja kojeg eksploatie Rudnik mrkog uglja Breza. Najvaniji i najvrijedniji prirodni resurs Kantona Sarajevo predstavljaju vode za pie Sarajevskog polja. Drugi po vrijednosti su termomineralne vode Ilide i Blauja i termalne vode Butmira, koje treba koristiti bez ugroavanja njihovog kvaliteta. U istom smislu treba koristiti i pitke podzemne vode, vodei rauna o uticaju na termomineralne vode i obratno. Pored izvorita pitkih voda u Sarajevskom polju, utvreno je 25 pojava izvora pitke vode koji mogu predstavljti znaajan potencijal i osnovu za planiranje vodosnabdijevanja pojedinih gradova i naselja u Kantonu Sarajevo. Ukupan potencijal ovih izvora, u odnosu na njihovu prosjenu izdanost, iznosi 7.989 l/s i treba naglasiti da je iskoriten manje od 10%.

.

10

Podruja perspektivna za istraivanje pitke vode su na prostorima Sarajevskog polja, rijeke Zujevine od D.Hadia do Mostarskog Raskra; rijeke Zujevine i Krupe izmeu naselja Hadii i Zovik do naselja Lokve i Kasatii; Faletii Biosko; Nadgaj-Podlipnik-etojevii u Opini Ilija. Mineralne vode su utvrene kod Blauja, Srednjeg i Joanica-Vogoa. Kod Blauja se nalaze 4 pojave kiseljaka gdje je mogue zahvatiti 10-15 l/s mineralne vode odlinog kvaliteta. Trenutno se eksploatie 1-3 l/s mineralne vode pod komercijalnim nazivom Ilidanski dijamant. Kiseljaci kod Srednjeg su utvreni na dva lokaliteta, male su izdanosti i odlinog kvaliteta, ali minimalno istraeni. Mineralna voda kod Joanice se ne koristi, ali i nema znaajniju ekonomsku vrijednost. Termalne vode su utvrene na tri lokaliteta, u Podlipniku kod Srednjeg, Butmiru i Sokolovi Koloniji na Ilidi. Termalne vode Podlipnika imaju izdanost 5-7 l/s, odlinog su kvaliteta, nedovoljno istraene i trenutno se ne koriste. Ukupne rezerve termalnih voda Ilide, utvrene na buotinama, iznose 15-20 l/s i trenutno se neadekvatno ili vrlo malo koriste. Termomineralne vode su utvrene samo na Ilidi, a ukupna izdanost buotina se kree oko 270 l/s vode temperature 26 58oC. Trenutno se koristi samo 10 l/s ovih izuzetno ljekovitih voda i to u funkciji zagrijavanja hotela. Spektar koritenja ovih voda je velik u zavisnosti od njene temperature i kemijskog sastava. Tako one imaju primjenu u medicini, balneo-terapeutici, rekreaciji, sportu, turizmu, prehrambenoj industriji, u proizvodnji hrane pod kontrolisanim uslovima, u hemijskoj industriji, kao komunalna topla voda, kao toplotna energija za zagrijavanje naselja itd. Podruja perspektivna za istraivanje mineralnih, termalnih i termomineralnih voda je prije svega Sarajevsko polje oko rijeke eljeznice, iri prostor naselja Buhotina kod Kobiljae i Podlipnik. 2.2. STANOVNITVO I NASELJA 2.2.1. Stanovnitvo U projekciji stanovnitva do 2023. godine polo se od sljedeeg: - broj stanovnika Kantona Sarajevo e usporeno rasti u odnosu na 2003. godinu, - broj stanovnika 2023. godine nee dostii broj iz 1991. godine, - usporeniji rast prirodnog prirataja, - stopa mortaliteta e se poveavati, - nastavie se proces starenja stanovnitva, - udio mladog stanovnita u ukupnom stanovnitvu e se postepeno smanjivati, - izrazito usporeno doseljavanje na podruje Kantona Sarajevo. Na podruju Kantona Sarajevo, na povrini od 1.268,5 km2, u 2023. godini planira se 442.000 stanovnika. Broj stanovnika e rasti prosjeno godinje po stopi od 0,5%, i poveae se za oko 40.000 u odnosu na 2003. godinu.

.

11

Posmatrajui po opinama blagi porast stanovnitva se planira u gradskim opinama (Stari grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi grad), dok e u ostalim opinama Kantona Sarajevo porast stanovnitva biti intenzivniji, posebno u opinama Trnovo, Ilida, Ilija i Hadii, s obzirom na raspoloive prostorne mogunosti i pravce razvoja: Vogoa-Ilija prema Visokom, te Hadii-Pazari-Tarin prema Mostaru. Najvea koncentracija stanovnitva e i dalje ostati u optini Novi grad, u kojoj e ivjeti oko 28,3% stanovnitva Kantona Sarajevo. Druga, po broju stanovnika, je optina Novo Sarajevo sa 17,4% ukupnog stanovnitva Kantona Sarajevo. Trnovo je optina sa najmanjim brojem stanovnika, 0,7% od ukupnog stanovnitva Kantona, ali sa najveim porastom stanovnitva, 6,6% prosjeno godinje. U gradu Sarajevu e ivjeti 70,8% stanovnitva Kantona Sarajevo. Tabela 1. Broj stanovnika i gustina naseljenosti 2023.

Broj stanovnika 2023 Optina Povrina km2 2003

broj %

Gustina naseljenosti

(st/km2)

Stopa rasta 2003-2023

(%) Stari grad 49,7 38.211 40.000 9,0 804,8 0,2 Centar 32,9 68.067 71.000 16,1 2.158,1 0,2 Novo Sarajevo 9,2 74.402 77.000 17,4 8.369,6 0,2 Novi grad 47,3 116.832 125.000 28,3 2.642,7 0,3

Grad Sarajevo 139,1 297.512 313.000 70,8 2.250,2 0,3 Ilida 136,8 47.924 60.000 13,6 438,6 1,2 Vogoa 71,7 19.966 23.000 5,2 320,8 0,7 Hadii 272,8 20.133 24.000 5,4 88,0 0,9 Ilija 308,6 15.325 19.000 4,3 61,6 1,1 Trnovo 339,5 836 3.000 0,7 8,8 6,6

Kanton Sarajevo 1.268,5 401.696 442.000 100,0 348,4 0,5 Prema projekcijama broja stanovnika u 2023. godini prosjena gustina naseljenosti na podruju Kantona Sarajevo e iznositi 348,4 stanovnika po km2. Najgue je naseljena optina Novo Sarajevo sa 8.369,6 stanovnika po km2 to je oko 24 puta vie od prosjene gustine stanovanja u Kantonu Sarajevo. Najmanja gustina naseljenosti je u optini Trnovo, 8,8 st/km2. Gustina naseljenosti u gradu Sarajevu e biti preko 6 puta vea od gustine naseljenosti u Kantonu Sarajevo. S obzirom na znaaj Sarajeva kao glavnog grada Drave, u kome su smjetene brojne ambasade, konzulati, predstavnitva, OHR, NATO, EUPIM, Svjetska banka, Evropska banka za obnovu i razvoj, ostale inostrane banke, i brojne druge organizacije, evidentna e biti prisutnost privremenih stanovnika.

.

12

Tabela 2. Starosna struktura stanovnitva 2023. 0-14 15-64 65+

ukupno Broj % broj % broj % Stari grad 40.000 7.400 18,5 24.520 61,3 8.080 20,2 Centar 71.000 12.709 17,9 42.600 60,0 15.691 22,1 Novo Sarajevo 77.000 12.956 16,8 46.225 60,0 17.819 23,1 Novi grad 125.000 22.219 17,8 76.932 71,5 25.849 20,7

Sarajevo 313.000 55.284 17,7 190.277 60,8 67.439 21,5 Ilida 60.000 12.141 20,2 36.726 61,2 11.133 18,6 Vogoa 23.000 4.523 19,7 14.143 61,5 4.333 18,8 Hadii 24.000 4.699 19,6 15.168 63,2 4.134 17,2 Ilija 19.000 3.809 20,0 11.865 62,4 3.326 17,5 Trnovo 3.000 571 19,0 1.793 59,8 636 21,2 Kanton Sarajevo 442.000 81.027 18,3 269.972 61,1 91.001 20,6

Oekuje se da e u Kantonu Sarajevo u 2023. godini ivjeti 18,3% stanovnitva od 0-14 godina starosti, 61,1% stanovnitva od 15-64 godine starosti (radni kontingent) i 20,6% stanovnitva starijeg od 65 godina. Najmlae stanovnitvo e ivjeti na Ilidi, Ilijau, Vogoi i Hadiima, a najvee uee stanovnitva starijeg od 65 godina e biti u opinama Novo Sarajevo, Centar, Trnovo, Novi grad i Stari grad. Uee te grupacije stanovnitva u ovim opinama je preko 20%. Za potrebe planiranja kapaciteta drutvene infrastrukture takoe su znaajne starosne grupe djece predkolskog i kolskog uzrasta. Tabela 3. Starosna struktura mladog stanovnitva (0-14 godina) 2023.

0 1 2 3 4 - 6 0 - 6 7 14

0-14 broj % Broj % broj % broj % broj %

Stari grad 7.400 992 13,4 992 13,4 1.458 19,7 3.442 46,6 3.958 53,4 Centar 12.709 1.589 12,5 1.614 12,7 2.478 19,5 5.681 44,6 7.028 55,4 Novo Sarajevo 12.956 1.615 12,5 1.623 12,5 2.452 18,9 5.690 43,9 7.266 56,1 Novi grad 22.219 2.635 11,9 2.661 12,0 4.160 18,7 9.456 42,6 12.763 57,4

Sarajevo 55.284 6.831 12,4 6.890 12,5 10.548 19,1 24.269 43,9 31.015 56,1 Ilida 12.141 1.511 12,4 1.550 12,8 2.424 20,0 5.485 45,2 6.656 54,8 Vogoa 4.523 495 11,0 521 11,5 860 19,0 1.876 41,5 2.647 58,5 Hadii 4.699 592 12,6 604 12,8 933 19,9 2.129 45,3 2.570 54,7 Ilija 3.809 478 12,5 489 12,8 753 19,8 1.720 45,2 2.089 54,8 Trnovo 571 66 11,5 66 11,5 109 19,1 241 42,0 330 58,0 Kanton Sarajevo 81.027 9.973 12,3 10.120 12,5 15.627 19,3 35.720 44,1 45.307 55,9

2.2.2. Mrea i sistem naselja Na osnovu ispoljenih tendencija u dosadanjem razvoju moe se zakljuiti da je u planinskoj zoni naseljavanja nastavljen proces usitnjavanja naselja uz istovremeno smanjenje broja stanovnika, suprotno procesu u dolinskoj zoni naseljavanja gdje uz jake saobraajne tokove raste koncentracija stanovnitva. Prema ukupnoj naseobinskoj strukturi nedostaju naselja veliine 20.000 stanovnika koja bi predstavljala potencijalne polove razvoja urbanog sistema, to bi moglo biti znaajno ogranienje u buduem razvoju.

.

13

U 2023. godini, prema procjenama, na podruju Kantona Sarajevo od ukupnog broja stanovnika 96,8% je gradsko, urbano stanovnitvo, 5,3% ruralno, vanurbano stanovnitvo. Tabela 4. Gradsko i prigradsko stanovnitvo 2023.

Opina gradsko prigradsko ukupno

Stari grad 39.600 400 40.000 Centar 70.100 900 71.000 Novo Sarajevo 77.000 0 77.000 Novi grad 125.000 0 125.000

Grad Sarajevo 311.700 1.300 313.000 Ilida 59.670 330 60.000 Vogoa 21.400 1.600 23.000 Hadii 19.710 4.290 24.000 Ilija 13.700 5.300 19.000 Trnovo 1.690 1.310 3.000

Kanton Sarajevo 427.870 14.130 442.000 Od ukupnog broja stanovnika 2023. godine na podruju Kantona Sarajevo u naseljima preko 50.000 stanovnika (Centar, Novo Sarajevo, Novi grad, Ilida) e ivjeti 75% stanovnitva, u naseljima od 20.000-50.000 (Stari grad, Vogoa) ivi 13,8% stanovnitva. U naseljima od 10.000-20.000 (Hadii, Ilija) ivjee 7,6% stanovnitva. Nema ni jednog naselja od 5.000-10.000 stanovnika. U naselju od 1.000-5.000 stanovnika (Trnovo) ivjee 0,4% stanovnika, u naseljima od 500-1.000 stanovnika (6 naselja) ivjee 0,8% stanovnitva, u naseljima od 100-500 stanovnika (40 naselja) ivjee 1,9% stanovnitva i u naseljima ispod 100 stanovnika (98 naselja) ivjee 0,5% stanovnitva Kantona Sarajevo. Tabela 5. Naselja po veliinskim grupama 2023.

Broj Veliinske grupe naselja stanovnika

>50.000 4 331.570 20.000-50.000 2 61.080 10.000-20.000 2 33.410 5.000-10.000 0

1.000-5.000 1 1.690 500-1.000 6 3.650

100-500 40 8.530

.

14

grad sa 125.000 stanovnika. Sarajevo bi imalo 311.700 stanovnika 2023. godine.

Funkcije centraliteta najvieg reda (funkcije centraliteta glavnog grada Drave, regionalnog centra jugoistone Evrope, centra metropolitanskog podruja i Kantona Sarajevo) nalaze se na podruju etiri gradske opine, u Sarajevu i u urbanom podruju Ilide, a u perspektivi i u urbanom podruju Vogoe. Opinski centri su:

- Ilida sa 59.670 stanovnika, - Vogoa sa 21.400, - Hadii sa 19.710, - Ilija sa 13.700 i - Trnovo sa 1.690 stanovnika.

Opinski centri imaju funkcije centraliteta nieg reda i njima gravitiraju sekundarna naselja. Sekundarna naselja su:

- u opini Centar: Nahorevo sa 700 stanovnika, - u opini Ilija: Srednje sa 500, Ivanii sa 400 i Kamenica sa 750 stanovnika, - u opini Trnovo: Dejii sa 400 stanovnika.

Nivo sekundarnih naselja obezbjeuje funkcije centraliteta koje zadovoljavaju osnovne, svakodnevne potrebe stanujueg i gravitirajueg stanovnitva iz centara zajednice sela, seoskih i ostalih naselja. Moraju biti povezani lokalnim putevima sa naseljima koja im gravitiraju. Centri zajednice sela su:

- u opini Vogoa: Tihovii sa 400 i Gora sa 500 stanovnika, - u opini Hadii: Drozgometva sa 500 i Ratelica donja sa 500 stanovnika, - u opini Ilija: Ljubina sa 200, Vukasovii sa 150 i Sudii sa 250 stanovnika, - u opini Trnovo: Pomenovii sa 160 i abii sa 160 stanovnika.

Centri zajednice sela imaju nivo ponude povremenih funkcija centraliteta koje, u pravilu, nisu locirane u njima (neke od njih mogu biti), nego se obezbjeuju putem kolskog minibusa, zdravstvenog kombibusa, pokretne biblioteke, dolaskom veterinara, agronoma i sl. Gravitiraju sekundarnim naseljima gdje stanovnitvo zadovoljava ostale svakodnevne potrebe. Seoska naselja su:

- u opini Stari grad: Barice sa 100, Donje Biosko sa 100, Moioci sa 50 i Gornje Biosko sa 150 stanovnika,

- u opini Centar: Mrkovii sa 200 stanovnika, - u opini Ilida: Jasen sa 30, Zenik sa 150, Vlakovo sa 100, i Vela sa 50 stanovnika, - u opini Vogoa: Kreme sa 200, Gare sa 80, Budiii sa 20, Vrape sa 50 i

Kamenica sa 350 stanovnika, - u opini Hadii: Bare sa 150, Buturovii sa 90, Grivii sa 700, Kora sa 400,

Lihovci sa 60, Ljubovii sa 300, Medvjedice sa 10, Odak sa 70, Orahovica sa 50, Trzanj sa 400, Vranii sa 400, Buturevii sa 110, Koan sa 30, Mokrine sa 200, Gornja Ratelica sa 130 i Vukovii sa 190 stanovnika,

- u opini Ilija: Banjer sa 10, Gornja Bipa sa 300, Popovii sa 120, Korita sa 200, Luka kod Stublina sa 20, Medojevii sa 220, Visojevica sa 60, Bokii sa 60, Stomorine sa 60, Laevii sa 70, Gojanovii sa 60, Moevii sa 70, Doni evljanovii sa 60, abanci sa 40, Hadii sa 30, Krivajevii sa 100, Duevine sa 20, Niii sa 150, Krevine sa 30, Zlotege sa 10, Buljetovina sa 40, Solakovii sa 200, Kolje sa 20, Tarain do sa 40, Vidotina sa 40, Vinjica sa 10, Han ii sa 30,

.

15

Homar sa 100, Lipnik sa 30, Vili sa 30, Vrutci sa 90, Gornji evljanovii sa 100, Donje selo sa 150, Dragoradi sa 220, Gajine sa 120, Vladajevii sa 100, etojevii sa 20 i Rakova noga sa 20 stanovnika,

- u opini Trnovo: Godinja sa 20, Trebeaj sa 60, Graanica sa 30, Baci sa 20, Govedovii sa 20, Slavljevii sa 10, Boljanovii sa 10, Delija sa 90, Karovii sa 30, Sjeverovii sa 10, Hamzii sa 20, Durakovii sa 10, Donja Presjenica sa 40, Ostojii sa 10, Dujmovii sa 50, Ledii sa 20, Mijanovii sa 20, Umoljani sa 20, Brda sa 20, Lukavac sa 20, Rakitnica sa 20, Kramari sa 20 i Tuila sa 50 stanovnika,

Stanovnitvo seoskih naselja gravitira centrima zajednice sela i sekundarnim naseljima gdje zadovoljava svakodnevne potrebe, i moraju biti dobro povezana lokalnim putevima. Ostala ruralna naselja, koja su danas nenaseljena, ali imaju odreeni graevinski fond, podruja na kojima e se odvijati ruralni razvoj, koja treba da pretrpe transformaciju u vikend naselja, turistika naselja, naselja znaajna za razvoj poljoprivrede, stoarstva, etnozanatstva i td.:

- u opini Centar: Via - u opini Ilida: Zoranovii, - u opini Vogoa: Perca, - u opini Hadii: Crepljani, - u opini Ilija: emernica, Draevii, Duboki potok, Gajevi, Han karaula, Koare,

Kunosii, Ozren, Podlipnik, Rudnik evljanovii, Stubline, Velika njiva i Zakutnica,

- u opini Trnovo: Balbaii, Bistroaj, Bobovica, Brutusi, eruii, esina strana, unii, Divii, Gornja Presjenica (dio), Ilovice, Jelaii, Krsmanii, Lisovii, Madari, Milje, Obla brda, Preani, Rijeka, abanci, iii, Umani, Zagor i Zabojska.

2.3. PRIVREDA 2.3.1. Razvoj privrede i osnovni faktori razvoja Privredni razvoj Kantona Sarajevo bazirae se na vie kvalitativnih elemenata koji e uticati na rast i razvoj uz optimalno koritenje resursa koji stvaraju novu vrijednost, omoguavaju visoku produktivnost, veu elastinost ekonomije, veu efikasnost, vei profit i vee bogatstvo uz uvoenje trinog sistema koritenja zemljita i standarda zatite okoline. Strateka opredjeljenja razvoja Kantona Sarajevo su:

Sarajevo metropola i znaajan centar jugoistone Evrope Sarajevo ambijent unosnog poslovanja Sarajevo ambijent ugodnog ivljenja

Ambijent, unosnog, odnosno visoko profitabilnog poslovanja podrazumijeva:

rekonstrukciju i jaanje ekonomske osnove, dinamiziranje ekonomskog razvoja, optimalnu valorizaciju kompetitivnih pogodnosti Kantona Sarajevo, ekonomsku valorizaciju znanja, nadprosjenu profitabilnost po osnovu koritenja ekonomije obima, ekonomije

prostora,

.

16

razvoj poslovnih inkubatora i tehnolokih parkova, znaajna ulaganja u nove tehnologije, njihovo instaliranje u postojee okvire

(modernizacija potojeih kapaciteta), otvorenost prema razvoju novih grana privrede koje e postati novi generatori razvoja

i finansijskih tokova, uvoenje trinog sistema koritenja zemljita, poveanje ukupnog nacionalnog bogatstva, poveanje ekonomske sigurnosti stanovnitva.

Osnovni faktori razvoja su:

stanovnitvo prirodni resursi stvoreni kapital znanje, informacija i tehnologije

Najvaniji faktor razvoja jedne zemlje je stanovnitvo sa svim karakteristikama: demografskim, ekonomskim, obrazovnim, socijalnim, vitalnim i drugim. Upravo izmeu stanovnitva i ekonomskog razvoja postoji korelacioni odnos obzirom da je stanovnitvo odreenih karakteristika predpostavka ekonomskog razvoja, a isto tako ekonomski razvoj utie na kretanje i strukturu stanovnitva. U Kantonu Sarajevo moe se raunati na mlade obrazovane strunjake, a obrazovani ljudi predstavljaju temelj razvoja. Nauka treba da postane temelj nacionalnog bogatstva i da se bazira na izvrsnosti, to je jedan od principa nove ekonomije. Dananji pristupi razvoju stavljaju akcenat na ljudski faktor i promoviu ovjeka sa svim njegovim sposobnostima (permanentno obrazovanje, motivacija) posebno istiui tehnologiju i znanje. Tehnologija ima presudan znaaj za ekonomski razvoj, gdje naroito dolazi do izraaja brzina primjene naunih dostignua. Ona donosi nova znanja, nauku, tehniku, unaprijeuje menadement, poduzetnitvo itd. Uz ograniene, obnovljive i neobnovljive prirodne resurse, ovjek sa unapreenjem tehnologije predstavlja najbitniji faktor razvoja, resurs za koji ne postoje granice mogunosti. U novoj ekonomiji baziranoj na znanju podrazumjeva se optimalno koritenje svih resursa koji stvaraju vrijednost. Izmeu ostalog nova ekonomija bazira se na otvorenosti, prilagodljivosti, poticaju inovativnog razmiljanja i primjeni savremene tehnologije. Razvoj Kantona Sarajevo, kao metropole, grada unosnog poslovanja i ugodnog ivljenja bazira se, izmeu ostalog, na prirodnim potencijalima i mineralnim resursima. Prirodno bogatstvo odreuje ekonomsku strukturu i utie na brzinu ekonomskog razvoja svakog podruja. Kanton Sarajevo obiluje bogatstvom kulturno-istorijskih i prirodnih vrijednosti: graditeljskim nasljeem, istorijskim urbanim cjelinama, umama i visoravnima, florom, faunom i vodama. Potrebno je istai da je voda (pitka, mineralna, termalna i termomineralna) najznaajniji prirodni resurs Kantona Sarajevo. Poljoprivredna zemljita na podruju Kantona Sarajevo pruaju mogunost za razvoj intenzivne i poluintenzivne poljoprivredne proizvodnje zavisno od boniteta zemljita, kao i za razvoj stoarstva, posebno na brdsko-planinskom podruju u okviru razvoja seoskog eko turizma.

.

17

Integralni pristup razvoju ruralnih podruja treba da bude u sklopu napora breg razvoja ukupne poljoprivredne proizvodnje, turistike ponude i zatite ivotne sredine, kroz donoenje mjera ekonomske politike kojima e se podsticati bre aktiviranje prirodnih i ljudskih resursa. umske povrine su znaajne, odnosno najvee u ukupnoj povrini Kantona. Omoguavaju razvoj umarstva uz racionalno koritenje, ekonomske funkcije, razvoj polivalentnih funkcija uma, razvoja seoskog eko turizma, prikupljanje ljekobilja i umskih plodova, te koritenja biomase za proizvodnju energije, a posebno za razvoj sporta i rekreacije. Bogatstvo kulturno-istorijske i prirodne batine, te kruni zeleni pojas oko Sarajeva upuuju na mogue pravce razvoja Kantona Sarajevo: turizam, sport i rekreacija, proizvodnja zdrave hrane na bazi biotehnologija, nove tehnologije itd. Razvoj turizma uslovljen je i razvojem saobraajne infrastrukture, a posebno izgradnjom koridora Vc. Prostor Kantona Sarajevo ima dobre predispozicije za razvoj svih vidova turizma, a posebno kulturnog, zimskog, zdravstvenog, seoskog, banjskog turizma. Kanton Sarajevo raspolae sa znaajnim stvorenim kapitalom, kako u infrastrukturi tako i suprastrukturi, odnosno sistemima za kontinuirano snabdjevanje energijom, vodom, znaajnim stambenim fondom, izgraen je prvi dio autoputa Vc, kao i druge saobraajnice na podruju Kantona (duina cesta iznosi 2.938,78 km), ureena je sanitarna deponija komunalnog i graevinskog otpada itd. Ukupna vrijednost imovine (tekua i stalna sredstva) po podrujima djelatnosti za pravna lica koja knjigovodstvo vode po kontnom planu preduzea na podruju Kantona Sarajevo u 2005. godini iznosi oko 20 milijardi KM, a od toga ukupna vrijednost imovine kantonalnih javnih komunalnih preduzea za 2005. godinu je preko 1,4 milijarde KM. Takoe, Kanton Sarajevo je i veliki investitor koji ulae u svoj razvoj. Investicije se odnose na sva podruja djelatnosti od obrazovanja, infra i suprastrukture do socijalne sigurnosti. Prema Programu javnih investicija u Kantonu Sarajevo u periodu 2006-2008. godine treba da se realizuje 140 projekata-investicija (tekuih 56, kandidovanih 84) sa ukupnom vrijednosti 697,1 milion KM. Osnovne projekcije drutvenog bruto proizvoda (GDP) U profiliranju privrednog razvoja vano je kreirati i razvijati privredne djelatnosti koje e koristiti postojee lokalne potencijale i predstavljati komparativne i kompetativne prednosti. Na temelju sagledavanja ukupnih kretanja predvia se da e ukupan GDP Kantona Sarajevo u 2023. godini iznosti 8.398 miliona KM. Prema planiranom broju stanovnika, GDP/pc iznosie 19.772 KM, ili 11.406 USD prema kursu USD 2003. godine, odnosno 12.537 USD prema kursu 2004.godine. Tabela 6. Projekcije GDP

Pokazatelji 2003 2004 2010 2015 2023 indeks 2023/2003

Prosjena stopa rasta

2003-2023 (%)

Stanovnitvo 401.696 402.166 415.185 420.082 442.000 1,1003 0,5

Procjena na temelju trenda, R2=0.966

GDP u hilj KM 2.930.406 3.171.107 4.892.956 6.241.166 8.398.301 2,8659 5,4

GDP/pc u KM 7.295 7.885 11.787 14.857 19.772 2,7103 5,1

GDP/pc u USD* 4.208 5.005 5.570 8.570 11.406 2,7105 5,1

GDP/pc u USD* 4.208 5.005 5.728 7.937 12.167 2,8913 5,5

*Vrijednost u USD data na temelju teaja u 2003, a za 2004. na temelju teaja za istu godinu.

.

18

Ova Procjena je uraena na temelju linearnog trenda, sa dijagramom rasturanja R2 = 0,966, to upuuje na pouzdanost ove projekcije. Prema dosadanjim tendencijama prosjena godinja stopa rasta e iznositi 5.4%. To je i u skladu sa meunarodnim predvianjima za Bosnu i Hercegovinu. Predpostavlja se da e u narednom periodu indikator GDP biti zamijenjen sa Indeksom humanog razvoja, koji sa po jednom treinom vrednuje GDP, oekivanu duinu ivota i obuenost stanovnitva, te da e Sarajevo imati visok rang po ovom indeksu. Procjena zaposlenosti, nezaposlenosti i radne snage U sagledavanju realnih i moguih kretanja i uz dato ostvarivanje GDP-a, koji prema modelu razvoja treba generirati zaposlenost, broj zaposlenih 2023. godine iznosie 140.000, te e zaposlenost rasti po prosjenoj godinjoj stopi od 2,5% do 2023.godine. Ova projekcija je uraena na temelju trenda, sa dijagramom rasturanja podataka R2= 0,788, to upuuje na relativnu pouzdanost ove projekcije. Stepen zaposlenosti ukupnog stanovnitva e iznositi 31,7%. (Puna zaposlenost cijeni se danas na oko 40-42%, to je nerealno dostii.) Uz ovakvo kretanje procjenjuje se da e broj nezaposlenih lica iznositi 32.000, odnosno, da e nezaposlenost opadati prosjeno po stopi od 3,1%. To e rezultirati stepenom nezaposlenosti stanovnitva od 7,2% i stopom nezaposlenosti od 18,6%, to se takoe smatra realnom procjenom. Tabela 7. Projekcije zaposlenosti i radne snage

Pokazatelji 2003 2004 2010 2015 2023 indeks 2023/2003

Prosjena stopa rasta

2003-2023 (%) Stanovnitvo 401.696 402.166 415.185 420.082 442.000 1,1003 0,5 Procjena na temelju trenda, R2=0.788

Zaposleni 86.175 92.470 104.953 115.299 140.000 1,6304 2,5 nezaposleni 59.791 63.711 55.000 44.900 32.000 0,5352 -3,1

radna snaga 145.966 156.181 159.953 160.199 172.000 1,1784 0,8 Tabela 8. Projekcije stepena zaposlenosti, nezaposlenosti i stope nezaposlenosti

Pokazatelji 2003 2004 2010 2015 2023 indeks 2023/2003

Prosjena stopa rasta

2003-2023 (%) Stepen zaposlenosti stanovnitva 21,3 23,0 25,3 27,4 31,7 1,4871 2,0 Stepen nezaposlenosti stanovnitva 21,2 22,6 13,2 10,7 7,2 0,3396 -4,5 stopa nezaposlenosti radne snage 41,0 40,8 34,4 28,0 18,6 0,4538 -3,6

Novim zapoljavanjem se direktno utie na ostvarivnje ciljeva ugodnosti rada i ugodnosti ivljenja. Predpostavka budueg privrednog razvoja vezana je za smanjenje nezaposlenosti kroz kreiranje i komercijalizaciju poduzetnikih inicijativa. Mala i srednja preduzea treba da postanu nosioci privrednog rasta i zapoljavanja. Sektori koji pruaju mogunosti za razvoj su:

obrazovanje - Univerzitet kao generator razvoja i permanentne edukacije, nauno-istraivaka i istraivako-razvojna djelatnost

.

19

razvoj malih i srednjih preduzea, posebno u podrujima koja su ekonomski i okolinski prihvatljiva (farmaceutska, prehrambena, elektronska, optika, nekonvencionalna proizvodnja hrane, itd.), te eko biznis (poslovi vezani za poboljanje resursne efikasnosti, okolinskog monitoringa itd.),

bankarstvo, finansijske, projektantske, konsalting i druge sline usluge, trgovina, turizam i komplementarne usluge (sajamski, kongresni, zimski, banjski, sportski,

urbani, kulturni, avanturistiki, meunarodni politiki samiti, sesije JIE i Zapadnog Balkana),

zdravstvo visokodiferencirane zdravstvene usluge, kultura, sport, rekreacija profitabilno atraktivne manifestacije.

2.3.2. Prostorni razmjetaj Prostorni razmjetaj privrede bazira se na: - racionalnom koritenju prostora, - postulatima odrivog razvoja, - minimiziranju nepovoljnog uticaja na okoli, - proirenju lokaliteta na kojima su se razvili jai nukleusi perspektivnih privrednih

djelatnosti potrebnih za razvoj Kantona Sarajevo, - izmjetanju sa postojeih lokaliteta u Gradu onih grana privrede kod kojih su znaci

nepovoljnosti postojee lokacije ve izraeni ili se procjenjuje da e biti izraeni u narednom periodu,

- koritenju rezervi terena u okviru lokaliteta na kojima se nalaze postojee industrijsko-prostorne jedinice,

- transformaciji namjene postojeih proizvodnih zona, lociranih unutar centralnih dijelova urbanog podruja, u kojima se obavljaju djelatnosti sa negativnim uticajem na okolno urbano tkivo, u komercijalne zone ili se preseljavanjem na drugu lokaciju,

- potencijalima nalazita mineralnih sirovina, - povrinama posebne namjene nove povrine koje se u ovom trenutku ne mogu

koristiti iz razloga nedefinisanog vlasnitva ili neizvjesnosti dekontaminizacije kontaminiranih povrina, a predstavljaju povrine sa postojeom infrastrukturnom opremljenou i na koje treba raunati za ovaj ili postplanski period.

Predloeni razmjetaj privrednih zona na podruju Kantona Sarajevo postavljen je: - na osnovu najpovoljnijeg odnosa lokacijskih zahtjeva pojedinih grana privrede i

prostornih mogunosti lokacija, - na bazi povoljnih prostornih mogunosti lokacije kroz povezanost sa osnovnom

saobraajnom i drugom infrastrukturom, - usmjeravanjem razmjetaja pojedinih grana privrede na lokalitete koji po svojim

lokacijskim karakteristikama pruaju povoljne uslove za smjetaj i razvoj, - na lokalitetima koji pruaju mogunost lociranja vie grana privrede gdje prednost

imaju grane sa najveim lokacijskim zahtjevima, odnosno koje imaju najmanje mogunosti da biraju pogodne lokalitete,

- na osnovu interesa i ciljeva pojedinih vrsta industrije i firmi, - na osnovu kontinuiteta dosadanjeg prostornog razvoja privrede.

.

20

Industrija Prostorna osnova razvoja industrije bazira se na: - planiranom poveanju proizvodnih zona na podruju Sarajevskog polja (Reljevo-

Rajlovac-Brijee), u dolini rijeke Zujevine (Mostarsko raskre i Gladno polje), u dolini rijeke Bosne (Ilija) kao i manje izdvojenim povrinama u blizini naselja Vogoa i Semizovac, a u skladu sa opredjeljenjima da se budui lokaliteti nalaze uz primarne saobraajne tokove, da su komunalno opremljeni ili da postoji mogunost prikljuka na infrastrukturne sisteme,

- postepenoj, funkcionalnoj i prostornoj transformaciji postojeih proizvodnih zona (Vaso Miskin Crni, Energoinvest, Famos, eljezara Ilija i dr.), u zone sa okolinski prihvatljivim tehnologijama i zone za poslovne djelatnosti, centralne sadraje,

- prilagoavanju veliine i strukture industrije prema stvarnim potrebama trita sa teitem na prestruktuiranju u manje funkcionalne proizvodne kapacitete, odnosno izgradnju malih i srednjih preduzea u disperziji, posebno u gradskim i prigradskim naseljima,

- koritenju rezervi terena u okviru lokaliteta na kojima se nalaze postojee industrijsko-prostorne jedinice ili u okviru postojeih industrijskih zona,

- ukljuivanje povrina koje su pripadale bivem nosiocu vojne industrije Tehnikom remontnom zavodu Hadii i preduzeu UNIS-Pretis Vogoa.

Graevinarstvo Graevinarstvo je znaajan korisnik prostora. Imajui u vidu specifinosti graevinarstva (betonske, asfaltne baze, obimna mehanizacija, skladita graevinskog materijala itd.) sadanji razmjetaj u prostoru, kao i budue potrebe, smjetaj kapaciteta se usmjerava na prostore novih proizvodnih zona vodei rauna o tehnolokoj i saobraajnoj povezanosti sa pogonima industrije graevinskog materijala. Smjetaj proizvodnih kapaciteta graevinarstva, zbog nivoa ekolokog optereenja, se usmjerava na ivine prostore novih proizvodnih zona, a u skladu sa Zakonom o zatiti okolia. Skladita Za oekivani razvoj robnih, robno-transportnih i distributivnih centara predviene su nove lokacije unutar proizvodnih zona sa lokacionim prednostima i dobrim saobraajnim vezama. Predvia se izmjena postojee strukture ka novim tehnologijama, to podrazumijeva maksimalnu opremljenost saobraajnom i komunalnom infrastrukturom. Mineralna nalazita Podruje Kantona Sarajevo raspolae sa sljedeim mineralnim nalazitima: Kamenolomi: Hadii-Dupovci, Duboki do, Pukovik, Zobov dol, Rudnik Vinjage,

rijeka Raa-Visojevii, M.Pandurice- Ormanj Glina: Rapajla, Zenik i Kobiljaa Mangan i kvarcit: evljanovii iva: Draevii Olovo i cink: Maine-Kitoevii Mrki ugalj: Breza, podruje Ilijaa

.

21

Vode: Pitke vode: Sarajevsko polje, rijeka Zujevina od D.Hadia do Mostarskog Raskra; rijeka Zujevina i Krupa izmeu naselja Hadii i Zovik do naselja Lokve i Kasatii; Faletii-Biosko; Nadgaj-Podlipnik-etojevii u opini Ilija. Mineralne vode: Blauj, Srednje Tremalne vode: Podlipnik, Butmir i Sokolovii Termomineralne vode: Ilida

Uz dodatna istraivanja i kompleksnu ekonomsku evaluaciju, vrie se odobravanje eksploatacije. Svi kamenolomi koji imaju urednu dokumentaciju za rad mogu nastaviti rad do zavretka izgradnje autoputa Vc. Privredne zone Ukupna planirana povrina privrednih zona iznosi 1.558 ha.

Tabela 9. Planirane povrine privrednih zona 2023.g.

Povrina (ha) Opina

Proizvodne zone Privredne zone Stari grad 2,6 Centar 9,3 Novo Sarajevo 12,4 5,6 Novi grad 443,8 119,0

Grad Sarajevo 468,1 124,6 Ilida 471,4 72,0 Vogoa 43,4 92,4 Hadii 116,7 Ilija 169,4 Trnovo

Kanton Sarajevo 1.269,0 289,0 Planirano poveanje za privredne zone ima usmjeravajui, a ne plansko obavezujui karakter i treba ga uzeti kao mogunost raznovrsne ponude lokacija na razliitim lokalitetima i vitalnim saobraajnim pravcima. Unutar pomenute namjene izdvajaju se: - proizvodne zone industrija, graevinarstvo, skladita i proizvodno zanatstvo - privredne zone prodajna skladita robe, graevinskog materijala, robni

terminali, robno-transportni centri, veliki kompleksi trgovine, posebne vrste trnih i uslunih centara sa naglaenim obimom saobraaja, velikom posjetom, znatnijim optereenjem, zatim tehnoloki parkovi, nauno-istraivaki kompleksi, slobodne zone. Osim navedenih namjena, tu mogu biti ukljuene i povrine predviene za sajmita.

U okviru privrednih zona predvia se tehnoloki park, namjenjen istraivanju i razvoju primjerenih tehnologija, sa sjeditem istraivakih instituta koji su u funkciji povezivanja i prenosa znanja i tehnologija izmeu instituta meusobno, izmeu instituta i poduzetnitva i privrednih subjekata. (Nastajanje, djelovanje i razvoj tehnolokog (hi-tech) poduzetnitva,

.

22

koncentracija djelatnosti koje zapoljavaju visokokvalifikovane kadrove, za to su zainteresirani svi nosioci razvoja). Ovaj tehnoloki park bi privlaio institute i poduzetnike iz metroplitanskog podruja, drave, i ire. Poseban podsticaj ukupnom, a posebno, industrijskom razvoju daju slobodne carinske zone. 2.4. STANOVANJE I STAMBENA IZGRADNJA Projekcija prostornog razvoja funkcije stanovanja i djelatnosti stambene izgradnje, zasnovana je na opredjeljenju da se:

- Ostvari kontinuitet u ovoj oblasti i to prvenstveno u segmentima koji su rezultirali pozitivnim efektima na kvalitet ivljenja, racionalno koritenje zemljita i ouvanje okoline;

- Unaprijeenje sistema odravanja postojeeg stambenog fonda kroz unaprijeenje zakonske regulative i edukacije svih uesnika u tom procesu;

- Intenzivnija izgradnja stanova usmjeri na zacrtane osnovne pravce prostornog razvoja, a u skladu sa prihvaenom distribucijom oekivanog broja stanovnika 2023. godine u prostoru;

- Potrebne povrine graevinskog zemljita utvrde na osnovu prostornih mogunosti, pri emu treba uvaavati prirodne karakteristike pojedinih lokaliteta i prostora u cjelini, elemente zatite, ouvanja okoline, potrebe drugih djelatnosti za prostorom kao i mogunosti racionalnog opremanja ovog zemljita saobraajnim povrinama, te komunalnom infrastrukturom;

- to racionalnije iskoriste povrine graevinskog zemljita koje je ve angaovano za potrebe stanovanja i stambene izgradnje;

- Angaovanje novih povrina zemljita za potrebe stanovanja i stambene izgradnje svede na najmanju mjeru, odnosno vaea provedbena prostorno-planska dokumentacija revidira i aktuelizira u skladu sa potrebama broja stanovnika pojedinih opina do 2023. godine;

- Rezidencijalno stanovanje; - Vikend objekti, turistika naselja i svi drugi objekti u funkciji turizma i rekreacije

usmjere na povrine pasivnih graevinskih zemljita, - Poduzmu uinkovite mjere za sprijeavanje dalje bespravne izgradnje.

Budui razvoj stanovanja ne podrazumjeva prostorno irenje, nego razvoj u smislu podizanja kvaliteta stanovanja u svim segmentima i to kako zateenog stambenog fonda, tako i pojedinih naselja u cjelini. Na podruju Grada osnovu za razvoj funkcije stanovanja ine aktivnosti na sanaciji, rekonstrukciji i revitalizaciji najveeg broja postojeih naselja, te podizanja kvaliteta graevinskog fonda, kako u pogledu opremljenosti, prostornog standarda, zamjene neuslovnih stambenih jedinica te stanova iz nude, tako i u pogledu poboljanja termikih, zvunih i drugih karakteristika. U okviru centralne gradske zone mogue je oekivati i postupke transformacije stambenih prostora u korist drutvene infrastrukture. Ve danas vrlo atraktivna zona gradskog jezgra, sa podizanjem kvaliteta stambenog fonda, e i u narednom periodu predstavljati fokus interesa privremenih stanovnika Grada da iznajmljuju ili kupuju stanove i poslovne prostore za svoje potrebe.

.

23

Manji dijelovi opine Novi grad i podruje opine Ilida su danas izloeni najintenzivnijoj izgradnji. Nepovratno se, za potrebe stambenih objekata, uzurpira najkvalitetnije poljoprivredno zemljite, zatitne zone pitke vode, postojee i potencijalne zone eksploatacije termo i termo-mineralnih voda, podruja prirodnog i graditeljskog nasljea, trase vitalnih saobraajnih pravaca i slino. Bez obzira na dananje trendove i oekivani porast broja stanovnika na Ilidi za potrebe stambene izgradnje ne predvia se angaovanje novog zemljita, ve se angauju slobodne postojee povrine unutar ve oformljenih prostornih cjelina naselja. Podruja bespravne stambene izgradnje treba sanirati i rekonstruisati, u saglasnosti sa odredbama Kantonalne odluke o legalizaciji bespravno izgraenih objekata, te posebnim planovima i programima sanacije. Predvia se intenzivnije koritenje zemljita za stambenu izgradnju na podruju Hadia, ukljuujui Tarin i Pazari kao dijelove jedinstvenog urbanog podruja opine Hadii. Projekcija stanovanja na urbanom podruju Ilijaa data u Izmjenama i dopunama Urbanistikog plana za urbano podruje Ilijaa, a ovim Planom se predviaju minimalne izmjene u smislu prostornog obuhvata i dodatnih povrina stanovanja. Podruje opine Vogoa raspolae sa znaajnim povrinama koje se mogu koristiti za potrebe stanogradnje. Dio ovih povrina je angaovan, ureen i opremljen na osnovu donesene odgovarajue prostorno-planske dokumentacije, a dio je rezultat stihijskog i bespravnog koritenja zemljita. Ove povrine je takoer potrebno rekonstruisati i sanirati. Unutar postojeeg graevinskog zemljita u Vogoi postoje rezerve koje omoguuju zadovoljenje stambenih potreba dananjih i buduih stanovnika. U opini Trnovo, u urbanom podruju, predvia se izgradnja stambenih kapaciteta prema potrebama planiranog broja stanovnika, Distribucija stanovnitva u prostoru ukazuje da e do 2023. godine odreeni broj naselja: - biti u stagnaciji, - ostati na zateenom nivou razvoja, - imati intenzivniji razvoj.

Bez obzira na tendencije u razvoju pojedinih naselja, graevinsko zemljite, na kome je do danas stanovnitvo zadovoljavalo svoje potrebe se zadrava u punom obimu. Na taj nain se osiguravaju uslovi da se predvieni stepen razvoja stambene izgradnje ostvari. Najintenzivnija izgradnja u cilju obezbjeenja stambenog prostora se oekuje u okviru urbanih podruja. Poveanje graevinskog zemljita izvreno je sa ciljem: - objedinjavanja manjih grupacija objekata u jednu prostornu cjelinu, - obezbjeenje povrina za izgradnju stambenih objekata u naseljima gdje se oekuje

razvoj prema demografskim pokazateljima, - da se omogui smjetaj manjih privrednih kapaciteta za finalnu preradu produkata sa

poljoprivrednog i umskog zemljita, - da se obezbjedi zemljite za opremanje podruja drutvenom infrastrukturom

potrebnom za zadovoljenje potreba seoskog stanovnitva, - da se obezbijede mogunosti za lociranje objekata u funkciji razvoja raznih vidova

turizma i rekreacije,

.

24

- usmjeravanje izgradnje i koncentracije vikend objekata na podruja koja e biti u odreenom stepenu opremljena komunalnom i drutvenom infrastrukturom,

- omoguavanja formiranja graevinske parcele u skladu sa potrebama seoskog domainstva i drugih dodatnim djelatnostima porodice turizam, ugostiteljstvo, rekreacija, mala privreda i sl.

Izgradnja vikend naselja, turistikih naselja, kapaciteta male privrede i sl. se usmjerava na pasivna graevinska zemljita. S jedne strane pasivno graevinsko zemljite prelazi u aktivno graevinsko zemljite, omoguava relativno kvalitetno opremanje ovih povrina komunalnom infrastrukturom, a vlasnicima obezbjeuje ekonomsku dobit i aktivan odnos prema tim povrinama. S druge strane izbjegava se uzurpiranje negraevinskih zemljita koja u pravilu predstavljaju prirodne vrijednosti ili su zatiena podruja. Prostorni razvoj funkcije stanovanja i djelatnosti stambene izgradnje podrazumjeva najvei obim aktivnosti usmjeren na ureenje, sanaciju, rekonstrukciju i revitalizaciju zateenih vrijednosti. Tabela 10. Bruto povrine graevinskog zemljita namjenjene stambenoj izgradnji, 2023. godine

2.5. DRUTVENA INFRASTRUKTURA Drutvena infrastruktura obraena je u dva osnovna segmenta: drutvene djelatnosti i komercijalne djelatnosti. U oblasti drutvenih djelatnosti obrauje se: predkolsko obrazovanje i vaspitanje, osnovno obrazovanje, srednje obrazovanje, vie i visoko obrazovanje, nauno istraivaka djelatnost, kultura, zdravstvena zatita, socijalna zatita i javna uprava. U oblasti komercijalnih djelatnosti obrauje se: trgovina na malo, ugostiteljstvo, usluno zanatstvo i finansijske, tehnike, poslovne i druge usluge. Polazei od realnih materijalnih mogunosti, sagledanog nivoa razvijenosti drutvene infrastrukture i potreba za daljim razvojem, dugorona orijentacija u izgradnji i distribuciji ovih kapaciteta planira: - razvoj urbanih sistema kao neophodnu osnovu za potpuniji razvoj komercijalnih i

drutvenih djelatnosti,

Ruralno podruje Urbano podruje

Aktivna zemljita Pasivna zemljita

Ukupno aktivna zemljita (urbana + ruralna) Opina

ha st / ha Ha st / ha ha ha st / ha Stari grad 474,94 85,48 70,17 5,7 --- 545,11 75,21 Centar 499,78 142,26 120,98 7,43 2,23 620,76 115,98 Novo Sarajevo 356,07 216,25 --- --- --- 356,07 216,25 Novi grad 1.317,25 94,89 --- --- --- 1.317,25 94,89

Grad Sarajevo 2.648,04 118,46 191,15 6,8 2,23 2.839,19 110,94 Ilida 1.724,73 34,65 55,98 4,1 4,54 1.780,71 33,7 Vogoa 651,95 32,94 158,72 9,57 8,95 810,67 28,4 Hadii 1.157,28 16,81 330,28 13,74 3,46 1.487,56 16,13 Ilija 776,0 18,11 1231,32 4,01 209,4 2.007,32 9,46 Trnovo 29,71 9,76 261,96 10,34 44,84 291,67 10,28

Kanton Sarajevo 6.987,71 61,36 2.229,41 5,94 273,42 9.217,12 47,95

.

25

- uravnoteen razvoj na itavom prostoru Kantona podravanjem procesa decentralizacije poslovnog prostora daljim razvojem gradskih centara,

- uspostavljanje optimalnog standarda opremljenosti sadrajima drutvene infrastrukture uz optimalno koritenje postojeih kapaciteta i korigovanje dosadanjih disproporcija u razvoju i razmjetaju pojedinih kapaciteta na podruju Kantona. Ovo naroito u prvoj etapi planskog perioda i to prije svega u drutvenim djelatnostima,

- koritenje rezervi u kapacitetima drutvene infrastrukture koje prevazilaze potrebe stanovnitva Kantona Sarajevo, i stvaranja mogunosti pruanja usluga stanovnitvu u regiji i ire (zdravstvo, vie i visoko obrazovanje),

- usklaivanje razvoja drutvenih djelatnosti sa potrebama i realnim mogunostima uz intenzivniji razvoj djelatnosti od prioritetnog znaaja za Kanton, kao to su: obrazovanje; nauka; finansijske, poslovne i druge usluge; trgovina; ugostiteljstvo u funkciji turizma; visokodiferencirana zdravstvena zatita i kultura,

- stvaranje uslova za rekonstrukciju i revitalizaciju starog gradskog tkiva, podstiui proces izmjetanja neadekvatnih sadraja iz gradskog jezgra,

- razvijati urbane centre na prioritetnim pravcima razvoja Kantona (prema Hadiima jugozapadni i prema Ilijau sjeverozapadni pravac) i time olakati plansko usmjerenje razvoja stanovanja i radnih zona,

- razvoj i distribuciju sadraja drutvene infrastrukture u kontinuitetu du longitudinalnog pravca razvoja grada, kao i na transverzalnim saobraajnim pravcima, uz postepenu transformaciju odreenih radnih zona u poslovne zone,

- usmjeravati kapacitete urbane opreme prema centrima (Stupu, Ilidi, Hadiima, Ilijau) i time stvarati osnovu za razvoj urbanog sistema koji e omoguiti rastereenje centralne zone i uticati na smanjenje drutvenih trokova izgradnje i funkcionisanja Grada i Kantona.

- u sekundarnim centrima i centrima zajednice sela obezbjediti neophodan obim opremljenosti sadrajima za svakodnevne potrebe stanujueg i gravitirajueg stanovnitva: trgovine, zanatstva, ugostiteljstva, finansija, osnovnog obrazovanja, kulture, primarne zdravstvene zatite, politikih i vjerskih organizacija.

2.5.1. Drutvene djelatnosti Drutvene djelatnosti i nivo zadovoljavanja potreba stanovnitva zahtjeva njihov dalji razvoj u skladu sa materijalnim mogunostima. Najizrazitije potrebe su za kapacitetima pojedinih kategorija kao to su mrea objekata kulture, nauke i odreenih vidova socijalne zatite, zatim osnovnog i srednjeg obrazovanja i drugog. Prema tome, u razvoju Kantona posvetiti e se puna panja izgradnji ovih objekata, kako u naseljima deficitarnim ovim sadrajima, prostorima sporta i rekreacije, tako i u novim naseljima gdje stambenu izgradnju treba paralelno da prati i izgradnja ovih sadraja. Djeija zatita Potrebno je poveati obuhvat djece predkolskog uzrasta djeijom zatitom, obezbijediti prostorne kapacitete u novoizgraenim naseljima deficitarnim ovim sadrajima, u kojima se nalazi najvii procenat mladog stanovnitva, a time i djece predkolskog uzrasta. Posebnu panju posvetiti drugim vaninstitucionalnim oblicima sa skraenim radnim vremenom na programu vaspitanja i obrazovanja predkolske djece. Otvaranje privatnih vrtia jedna je od mogunosti proirenja obuhvata djece oblicima predkolskog odgoja i obrazovanja.

.

26

Od ukupno 35.728 djece predkolskog uzrasta 2023. godine na Kantonu Sarajevo, 40% ili 14.280 djece e biti obuhvaeno neposrednom zatitom i vaspitanjem. Uz standard 4,5-5,5 m2 po djetetu u 2023. godini treba obezbijediti 71.400 m2 prostornih kapaciteta djeije zatite. Osnovno obrazovanje Mrea osnovnih kola ravnomjerno e pokrivati cjelokupnu teritoriju Kantona sa ciljem optimalnog zadovoljenja potreba stanovnitva i ujednaavanja veliine gravitacionog podruja kola po broju stanovnika i teritorijalnom obuhvatu. Osnovne kole e se koristiti i za drutveni ivot, kulturu i zabavu djece, omladine i odraslih na nivou mjesne zajednice. U skladu sa ovim polazitima i uvoenjem devetogodinjeg obrazovanja, uz pretpostavku rada kola u jednoj smjeni, u planskom periodu je potrebno izvriti izmjene na konceptu organizovanja i odvijanja svih buduih aktivnosti u kolama. U cilju poboljanja nastavnog rada, uz izgradnju novih i proirenje postojeih kola, gdje prostorni uslovi dozvoljavaju, vrie se opremanje prostora i nabavka savremene opreme i uila. Za planirani broj od 45.299 uenika u 2023. godini potrebno je obezbjediti 249.146 m2 korisnog prostora uz povean standard od 5,5 m2 po ueniku i sa radom kola u jednoj smjeni. Srednje obrazovanje Uz izgradnju novih kapaciteta srednjeg obrazovanja vrie se rekonstrukcija i proirenje postojeih i nabavka savremenije opreme za izvoenje kvalitetnije nastave. U uslovima brzih promjena u tehniko-tehnolokom razvoju srednje obrazovanje treba da bude usmjereno na proces udruivanja i racionalizaciju, tj. integraciju srednjih kola sa jednakim ili slinim programskim sadrajima, i bolje opremanje radionica i kabineta za praktinu nastavu savremenom nauno-istraivakom i edukacionom opremom. U 2023. godini procjenjuje se da e 5,5 % djece ili 24.310 djece biti obuhvaeno srednjim obrazovanjem. U oblasti srednje usmjerenog obrazovanja do 2023. godine poveae se standard na 0,30 m2/stanovniku, to znai da e biti 145.700 m2 korisnog prostora za potrebe ove obrazovne djelatnosti. U odnosu na postojeu povrinu danas, prostor treba poveati za 33.508 m2 uz normativ od 6 m2 bruto graevinske povrine po jednom ueniku i sa radom kola u jednoj smjeni. aki domovi Prema planiranom prostornom standardu od 0,05 m2 po 1 stanovniku korisnog prostora akih domova u 2023. godini bie potrebno obezbjediti ukupno 22.100 m2 prostora za tu namjenu. To znai, da e se svi postojei prostorni kapaciteti (ukupno pet akih domova) ukupne korisne povrine od 21.572 m2, kroz rekonstrukciju, adaptaciju i dogradnju osposobiti za smjetaj uenika. Usvajajui prostorni standard od 15 m2 po 1 korisniku u 2023. godini u akim domovima e biti obezbjeeno mjesta za 1.473 uenika. Vie i visoko obrazovanje U oblasti vieg i visokog obrazovanja, nastavie se proces prestruktuiranja i usklaivanja obima i strukture studija sa potrebama drutva, a u skladu sa Bolonjskim procesom koji e imati implikacije i na prostor.

.

27

U ovom planskom periodu izvrie se funkcionalna racionalizacija, integracija srodnih visokokolskih organizacija i obezbijediti proirenje kapaciteta. Univerzitet u Sarajevu e rijeiti problem dislokacije objekata izgradnjom Kampusa ukupne zemljine povrine 28,4 ha. Za objekte koji e se nalaziti van Kampusa, odgovarajuim graevinskim i saobraajnim zahvatima e se preurediti u skup od etiri ili pet prepoznatljivih policentrinih cjelina: tehnike nauke, medicinske, biotehnike, drutvene i umjetnike. Neophodno je u planskom periodu fakultete opremiti savremenom nauno-istraivakom i edukacionom opremom, koja bi omoguila studentima organizovan sistematski nauno-istraivaki rad i vee sticanje struno-praktinih znanja i iskustava. Predvieno je da se povrina prostora visoko kolskih ustanova po stanovniku povea na 0,5 m2, te bi ukupna povrina visokokolskih ustanova iznosila 221.000 m2, odnosno za 56.395 m2 vie nego 2003. godine. Studentski domovi U planskom periodu neophodno e biti angaovati sve postojee kapacitete studentskih domova (39.214 m2), tako da bi se sa standardom od 12,0 m2 po 1 korisniku obezbjedio smjetaj za oko 3.270 studenata. Nauno istraivaka djelatnost Pri sagledavanju osnovnih faktora uslova i mogunosti razvoja naunoistraivake djelatnosti u narednom periodu trebalo bi, uspostavljanjem novih drutveno-ekonomskih odnosa, obezbijediti da se nauka ne posmatra kao elemenat drutvene potronje, ve kao proizvodna snaga i bitan faktor razvoja. Inkubatori razvoja nauke i obrazovanja formiraju se u okviru kapaciteta visokog obrazovanja na lokalitetima: (1) Marijin Dvor Univerzitetski kampus (biva kasarna M. Tito), Mainski fakultet i Prirodno-matematski fakultet, i Filozofski fakultet (2) Koevo-Kliniki centar, Medicinski i Stomatoloki fakultet, Arhitektonski i Graevinski fakultet. Podrati formiranje tehnolokih parkova. Kultura Institucije kulture e podrati razvoj Sarajeva kao metropole. Pored toga, razvijae se institucije kulture od znaaja za federalni i dravni nivo i deficitarni sadraji opinskog i lokalnog nivoa. Budua izgradnja i razvoj prostornih kapaciteta kulture zasnivae se i na podmirenju postojeih deficita, naroito u novim naseljima, na adaptaciji i rekonstrukciji postojeih dotrajalih objekata, kako bi se dostigao odgovarajui nivo usluga, te na vraanju funkcije kulture prostorima koji su je izgubili iz bilo kojih razloga. Do kraja 2023. godine treba dati prioritet objektima u kojima bi se odvijao drutveno-vaspitni, obrazovni i kulturno-zabavni ivot mlae populacije stanovnitva, kao i razvoju mree kulturnih institucija vieg nivoa (galerije, pozorita, muzeja i sl.). Na prostoru Jagomir I previen je prostor za smjetaj Filmskog grada. Zdravstvena zatita Strateki ciljevi razvoja zdravstvene zatite na Kantonu Sarajevo su: (1) Jednakost u zdravstvu, (2) Ouvanje i unapreenje zdravlja stanovnitva, (3) Poboljanje i ouvanje uslova ivota, (4) Multisektorski pristup i odgovornost za unapreenje zdravlja, (5) Obezbjeenje kvaliteta zdravstvenih usluga, (6) Reforma i integracija zdravstvenog sektora,

.

28

(7) Finansiranje i alokacija sredstava u sektoru zdravstva, (8) Unapreenje ljudskih resursa: edukacija kadrova i nauno istraivaki rad, (9) Informaciono komunikacioni sistemi, (10) Stvaranje partnerskog odnosa izmeu zdravstvenog sektora i graana. U skladu s tim, u Kantonu Sarajevu e se dati prioritet primarnoj zdravstvenoj zatiti stanovnitva, posebno segmentu porodine medicine. Uz optimalan razmjetaj mree vanbolnikih kapaciteta ostvarie se i vei stepen zadovoljenja potreba stanovnitva za ovim oblikom zdravstvene zatite. U pogledu stacionarne zdravstvene zatite Sarajevo je vaan centar, kako za regiju, tako i za cijelu Dravu. Kliniki centar Univerziteta u Sarajevu pruati e bolniku i kliniko-bolniku zdravstvenu zatitu iz svih disciplina na nivou sekundarne i tercijarne zatite graanima Kantona Sarajevo, te graanima regije i Federacije BiH koji gravitiraju ovoj zdravstvenoj ustanovi. Pored izgradnje CMB-a, postojei devastirani stacionarni kapaciteti zdravstvene zatite staviti e se u funkciju osnovne djelatnosti. Odreeni kapaciteti e se prestruktuirati prema patologiji, te rekonstruisati, adaptirati i opremiti nabavkom savremenije medicinske opreme i dovesti do odgovarajueg zdravstvenog standarda. Uz podizanje konfora bolesnike postelje dostii e se normativ 4 kreveta na 1000 stanovnika. Ukupna povrina kapaciteta zdravstvene zatite e iznositi 274.000 m2, ili 0,62 m2/1.000 stanovnika. Obaveza je da sve opine imaju svoje domove zdravlja koji obezbjeuju kompletnu zdravstvenu zatitu stanovnitva. Obezbijedie se prostorni kapaciteti domova zdravlja u opinama deficitarnim ovim sadrajima kao i adekvatni prostori domova zdravlja gdje postojei kapaciteti nee moi zadovoljiti narasle potrebe stanovnitva. S obzirom na koncentraciju stanovnitva, na cijelom podruju Kantona ravnomjerno e se razvijati ogranci domova zdravlja i apoteka, ija izgradnja treba i vremenski da prati izgradnju stambenih naselja. Prioritet e se dati razvoju mree ambulanti porodine/obiteljske medicine u cilju osiguranja graanima jednakih uvjeta, odnosno mogunosti za koritenje zdravstvenih usluga primarnog nivoa zdravstvene zatite. Prosjena maksimalna udaljenost mjesta stanovanja korisnika od ambulante porodine medicine u urbanim podrujima se kree od 1-3 kilometra, a u ruralnim, zavisno od konfiguracije terena i gustine stanovanja 5-8 kilometara. Socijalna zatita S obzirom na potrebu intenzivnijeg razvoja socijalne zatite, zbog poveanog broja kategorija socijalno ugroenog stanovnitva, te pojave novih kategorija u poslijeratnom periodu, iskazana je potreba za proirenje aktivnosti u osnovnoj djelatnosti socijalne zatite. U skladu s tim, potrebno je proirenjem i novom dogradnjom obezbjediti stacionarne kapacitete ustanova socijalne zatite, i to prije svega objekte za: stara lica, djecu bez roditeljskog staranja, edukaciju i smjetaj retardiranih lica, maloljetna lica sa drutveno negativnim ponaanjem (disciplinski centar za maloljetnike i dr.), te prihvatilita za lica bez smjetaja i socijalne pomoi (beskunici), prihvatilita za majke i djecu-rtve porodinog nasilja, ustanove za rehabilitaciju ovisnika, objekte za smjetaj ena rtava trafikinga, objekte za smjetaj izbjeglih i raseljenih lica i kapacitete za ostale ugroene kategorije graana. Pored razvoja prostornih kapaciteta za rad opinskih i kantonalnih slubi za socijalnu zatitu, obezbijediti i prostorne kapacitete na nivou Kantona za rad porodinih savjetovalita.

.

29

Najvee potrebe su u obezbjeenju smjetaja starih lica, obzirom da e na Kantonu Sarajevo do 2023. godine biti 90.000 lica starijih od 65 godina. Od ovog broja starih lica, za 3% ili 270 starih lica potrebno je u stacionarnim institucijama obezbjediti smjetaj. Javna uprava Djelatnost Javne uprave ine: javna uprava i odbrana i obavezno socijalno osiguranje, ostale javne, drutvene, socijalne i line uslune djelatnosti i eksteritorijalne organizacije i tijela. Obzirom na promjenu statusa Sarajeva, kao glavnog grada Drave, u oblasti javne uprave iskazale su se nove potrebe za smjetaj kapaciteta dravnog, federalnog i kantonalnog nivoa, kao i potrebe za smjetaj diplomatsko-konzularnih predstavnitava (eksteritorijalne organizacije i tijela) i predstavnitava stranih institucija i agencija. U tom smislu planira se izgradnja novih i rekonstrukcija postojeih kapaciteta. Ostale javne, drutvene, socijalne i line uslune djelatnosti U okviru Ostalih javnih, drutvenih, socijalnih i linih uslunih djelatnosti su djelatnosti: poslovnih udruenja i udruenja poslodavaca, strukovnih udruenja, sindikata, vjerskih i politikih i ostalih lanskih organizacija. Predvia se proirenje nedostajuih kapaciteta. 2.5.2. Komercijalne djelatnosti Komercijalne djelatnosti kao najvitalnije urbane funkcije, prilagoavae se potrebama, te kao takve pratiti prostornu distribuciju i koncentraciju stanovnitva. Intenzivirati e se razvoj komercijalnih djelatnosti, a naroito u naseljima deficitarnim elementarnim sadrajima, to e doprinijeti poveanju stepena zadovoljavanja potreba stanovnitva i razvijanju polifunkcionalnih urbanih struktura, koje e omoguiti racionalniju organizaciju naselja. Trgovina na malo Razvoj trgovine na malo kretae se u skladu sa potrebama stanovnitva. Stvaranje jakog trgovinsko-poslovnog i sportsko-turistikog centra meunarodnog znaaja, zahtijeva obezbjeivanje kvalitetnih objekata trgovine na malo i savremeni sistem prodaje. Optimalnim razmjetajem i racionalnom izgradnjom trgovinskih kapaciteta na podruju Kantona obezbjedie se povoljnija organizacija prometa robe i vei stepen zadovoljavanja potreba stanovnitva. Oekuju se bitne promjene u strukturi line potronje, pa samim tim i kvalitetne promjene u strukturi trgovine. Sve znaajnije mjesto u strukturi line potronje zauzimae proizvodi visokog standarda, te e veu ulogu imati specijalizirana trgovina. Takoe se oekuje najsavremeniji nain prodaje i razvoj velikih trgovakih centara na ulaznim pravcima grada i zonama velike koncentracije stanovnitva. Izgradnjom odgovarjauih kapaciteta trgovine na malo u sportsko-rekreacionim podrujima, izletitima i atraktivnim turistikim mjestima, povezae se trgovinska mrea koja e potpunije zadovoljiti zahtjeve ponude i potranje.

.

30

Mrea trgovine na malo razvijae se i iriti, kako u novim naseljima, tako i u postojeim stambenim zonama deficitarnim ovim sadrajima, gdje e se zahtjevati rekonstrukciju i modernizaciju postojeih kapaciteta. Ugostiteljstvo Planirana distribucija ugostiteljskih kapaciteta i usklaivanja njihove strukture sa fizikom strukturom i prostornim karakteristikama Kantona, polazi sa stanovita:

- smjetajne kapacitete treba koncentrisati u poslovno-trgovakim centrima, zatim zonama saobraajnih terminala i sportsko-rekreativnim podrujima,

- izbor i struktuiranje ugostiteljskih sadraja treba prvenstveno uskladiti sa lokacionim uslovima, kulturno-historijskim i ambijentalnim vrijednostima, kao bitan preduslov za pravilno usmjeravanje razvoja i racionalnu organizaciju prostora,

- za potrebe omladinskog turizma i rekreacije, treba odabrati lokalitete koji sadre kompleksnu ponudu sportsko-rekreativnog sadraja,

- koristei prirodne resurse razvijati banjski turizam termalne i vazdune banje (Ilida, Suhodol i Podlipnik),

- restoranske kapacitete treba smjetati u zonama koncentracije stanovnitva i posjetilaca kao to su opti gradski i specijalizirani centri, zatim u turistikim zonama, te u kontaktnim zonama sporta i rekreacije,

Prostorni razmjetaj kapaciteta ugostiteljstva, rezultat je koncepcije koja polazi od povezivanja to veeg broja jedinica u prostorne cjeline gdje je koncentracija turistikih vrijednosti.. Pansioni su vrlo pogodan tip smjetajnog objekta i predvieno je da se razvijaju brim tempom. U okviru razvoja seoskog eko turizma predvia se izgradnja, adaptacija i rekonstrukcija malih smjetajnih kapaciteta. Znaajno poveanje predvieno je za kampove naroito na prilazima gradu, na saobraajnim koridorima, kao vrlo traen tip sezonskih objekata. Pored izgradnje novih objekata, izvrie se i rekonstrukcija, adaptacija ili proirenje postojeih kapaciteta. Usluno zanatstvo Usluno zanatstvo e se razvijati u skladu sa privrednim kretanjima, potrebama stanovnitva i turistike privrede. Razvoj uslunog zanatstva u narednom periodu treba da bude znatno bri. Planiranje razvoja zanatstva bie uslovljeno potrebama za zanatskim uslugama, kako po vrstama, tako i po obimu. Posebna panja bie usmjerena na ouvanje i razvoj tradicionalnih zanata. Finansijske, poslovne i tehnike i druge usluge Finansijske, poslovne i tehnike i druge usluge bie uslovljene razvojem privrede, a posebno tercijarnog sektora i potrebama stanovnitva za uslugama ove vrste. Distribucija kapaciteta ove djelatnosti, manje uslovljena lokacionom povezanosti sa stanovnitvom, e se prvenstveno usklaivati sa lokacionim zahtjevima ovih djelatnosti i lokacionim uslovima

.

31

prostora. Smjetaj ovih sadraja usmjerit e se u poslovne zone sa dobrom saobraajnom povezanou, kao to su poslovne zone na longitudinalnom pravcu prema Ilidi. 2.6. POLJOPRIVREDNA ZEMLJITA Po osnovu proizvodnih vrijednosti i izvrene kategorizacije zemljita ukupne povrine su 36.414,96 ha, unutar namjene poljoprivredno zemljite, razvrstane u sedam bonitetnih kategorija (I-VII). Sa aspekta prostorne distribucije karakterie ih razliita rasprostranjenost i zastupljenost po pojedinim opinama na podruju Kantona Sarajevo. Tabela 11. Bilans poljoprivrednog zemljita po upotrebnoj vrijednosti na podruju Kantona Sarajevo

Bonitetna kategorija

Povrina u ha

i 87,98II 276,45III 1.203,62IV 7.934,64V 13.436,90VI 9.752,31VII 3.723,06

Ukupno 36.414,96 Sa aspekta prikladnosti za kultiviranje, zemljita se grupiu u: - zemljita prikladna za kultiviranje poljoprivredna proizvodna tla (I, II, III, IVa, IVb

kategotija), ukupne povrine 9673,85 ha, najvie skoncentrisana uz doline rijeka, - zemljita neprikladna za kultiviranje zemljita ograniena u upotrebi (V, VI, VII

kategorija), ukupne povrine 27.253,68 ha. Bonitetne vrijednosti zemljita grupisane, ne samo po osnovu proizvodnih potencijala zemljita, nego i po osnovu uslova proizvodnje i naina koritenja, daju novi kvalitet po osnovu kojeg se zemljita grupiu u tri agrozone i to: I agrozona ukljuuje prve etiri bonitetne kategorije i sa aspekta zemljinih

potencijala ova zona se smatra kao najvrijednije podruje Kantona. Zauzima povrinu od 9.455,75 ha. Ovo je zona intenzivne poljoprivredne proizvodnje. Zastupljena je u nizijskom podruju, odnosno rijenim dolinama sa mogunostima potpunog ureenja poljoprivrednog zemljita ukljuujui izgradnju irigacionog sistema na cijeloj povrini. Sa tehnikim mjerama produktivnost zemljita se moe znatno poveati i uz odgovarajue agrotehnike i hidrotehnike zahvate neki prinosi se mogu udvostruiti u odnosu na sadanje stanje. U nizijskom podruju Kantona, u podruju I agrozone, dominira ratarsko-povrtlarska proizvodnja, koja se uglavnom nalazi u rijenim dolinama i u blizini veih naselja. Upravo su to i glavni razlozi koji, osim potencijalnih mogunosti samog zemljita, opredjeljuju ovaj vid proizvodnje koja zahtijeva intenzivnu obradu i savremenu agrotehniku uz mogunost navodnjavanja. Na drugom mjestu je proizvodnja mlijeka i mesa odnosno krme i sijena, a tek na treem mjestu je proizvodnja voa. Zbog ratnih dejstava, odnosno miniranosti terena, raseljenosti stanovnitva i neadekvatnog tretmana, procijenjuje se da oko 10% zemljita ove agrozone ostaje neiskoriteno. Ovakav oblik proizvodnje osim prirodnih

.

32

pogodnosti diktira i blizina trita, te izgraenost komunikacija i mogunost transporta osjetljivih kultura.

II agrozona ukljuuje zemljita osrednjih potencijala, koja posjeduju ogranienja i

uglavnom su manje prikladna za kultiviranje. Zauzima povrinu od 23.176,59 ha. Mogu se koristiti kao oranina tla, a preteno se koriste kao livade i vonjaci. Ova zona ukljuuje zemljita V i VI bonitetne kategorije. Podruje II zone karakterie se heterogenou zemljinog pokrivaa, gdje su uticaji erozionih procesa izraeniji nego na podruju I zone. Ovo je zona poluintenzivne poljoprivrede. Zemljita su zastupljena na nagibima na kojima se u sistemu proizvodnje mogu smjenjivati oranice, vonjaci i travnjaci. Postoji mogunost koritenja i irigacionog sistema za neke vrste konjukturnih proizvoda, inae je preteno zona suhog ratarenja i voarstva. Ova zona zastupljena je u skoro svim opinama Kantona. Glavni ograniavajui faktori njihovog intenzivnijeg koritenja u ratarskoj proizvodnji su: mala dubina soluma, jak nagib terena i oteano koritenje mehanizacije. Prirodni uslovi i tradicionalan oblik proizvodnje hrane favorizuju strukturu proizvodnje u ovoj agrozoni. U ovoj agrozoni najvie su zastupljene proizvodnja mesa i mlijeka, dakle, koritenje zemljita kao livade i panjaci, zatim proizvodnja strnih ita, krompira, povra i voa. Potrebno je istai da se zbog proteklog rata, znaajan dio povrina, oko 15%, ne koriste adekvatno u to spadaju i povrine pod minskim poljima.

III agrozona ukljuuje zemljita najslabijih bonitetnih kategorija (VII bonitet), i

zauzima povrinu od 3.782,62 ha. Sa aspekta zemljinih potencijala ona predstavljaju najslabije podruje Kantona. Zemljita u okviru ove zone karakteriu se vrlo izraenim ogranienjem za ire koritenje u poljoprivredi. To su u prvom redu zemljita velike inkliniranosti terena, vrlo male dubine, viih nadmorskih visina i nepovoljnih klimatskih prilika. U ovoj zoni dominiraju povrine slabijih panjaka. Kod povrina ove agrozone, u planinskom dijelu Kantona, koje se nalaze na takvim formama reljefa sa jako inkliniranim i stjenovitim terenima, teko se moe oekivati njihova promjena i poboljanje stanja. Prema nainu koritenja uglavnom su pod panjacima. Ekstremni uslovi planinskog podruja, te veoma slab kvalitet zemljita, izraen kroz plitkou i nagnutost terena, odredili su oblik proizvodnje hrane u ovom podruju. Zbog nepovoljnih prirodnih uslova planinskog podruja, struktura proizvodnje u ovoj agrozoni se uglavnom bazira na proizvodnji sijena i krme odnosno proizvodnji ovijeg i goveeg mesa i mlijeka. Ujedno bi se trebala iskoristiti i potencijalna mogunost proizvodnje ljekobilja zbog istoe podruja. Potencijalno postoji mogunost da zemljita ove agrozone, a VII bonitetne kategorije, koja predstavljaju vrlo loe panjake smjetene u planinskom rejonu (vrlo otra klima, esti vjetrovi, zemljita na gornjoj granici ume) pruaju mogunost poveanja-proirenja povrina u namjeni ume i umskih zemljita. Smanjenim antropogenim uticajem na tim povrinama moe doi do irenja vegetacije umskog tipa, a koja bi zbog ukupnih orografsko-edafskih uslova i vegetacijskih karakteristika imala karakter prirodne vrijednosti.

Planom utvrena podruja vrijednih tala treba u potpunosti zatititi od neracionalnog iskoritavanja i koritenja u nepoljoprivredne svrhe (izgradnja van planom utvrenih graevinskih podruja). Sve poljoprivredne povrine (posebno vrijedno obradivo tlo, vrijedno obradivo tlo, te ostala obradiva tla) predstavljaju resurs za proizvodnju kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda (zdrave hrane) u cilju poboljanja opskrbe lokalnog stanovnitva, ali i za razvoj poljoprivrede kao privredne djelatnosti. Pri tom treba imati u vidu njihovu vanost za odravanje ekoloke

.

33

ravnotee, krajobrazne, te bioloke raznolikosti i odrivog razvitka prostora. Odabirom kultura i primjenom tehnologija ouvati i oplemenjivati pejsa poljoprivrednog i ukupnog prostora. Razviti programe kojima se uspostavlja ravnotea izmeu proizvodnih usmjerenja (ouvanje zemljita kao resursa), demografskih promjena i interesa lokalnog stanovnitva i metoda (naina) proizvodnje usklaene sa ambijentom (ukupnim ekosistemom), slivnim podrujem, planiranjem krajolika. 2.7. UME I UMSKA ZEMLJITA Povrine u namjeni ume i umska zemljita iskazuju se kao najzastupljenija namjena, 59.725,68 ha u Kantonu. Kategorizacijom povrina zemljita po osnovu proizvodnih vrijednosti unutar ove namjene utvreno je pet bonitetnih kategorija. Zavisno od geoloke podloge i itavog spektra fiziko-hemijsko-biolokih svojstava, pedokartografskih jedinica kao i prisustva pojedinih ograniavajuih faktora-nagib, kamenitost, dubina, klizita, erozioni procesi umska zemljita su kategorisana od III do VII bonitetne kategorije. Prostorna rasprostranjenost i zastupljenost pojedinih bonitetnih kategorija na podruju Kantona je razliita a to se iskazuje i kroz spektar vegetacijskih jedinica koje se javljaju na ovim prostorima sa dijapazonom vrijednosti koji se, kao bioloki kriteriji i parametri, koriste za uspostavu konzervacijskih prioriteta (bogatstvo, rijetkost, reprezentativnost, ugroenost, endeminost, funkcija) i zatite bilo pojedinanih vrijednosti ili integralno iskazanih osobenosti odreenog podruja. Tabela 12. Bilans kategorija umskog zemljita po upotrebnoj vrijednosti na podruju Kantona Sarajevo

Bonitetna kategorija

Povrina u ha

III 144,03IV 5.279,96V 20.714,29VI 20.737,84VII 12.433,26

Ukupno 59.309,40 Povrine uma i umskog zemljita privatnog sektora i drugih fizikih i pravnih lica treba posmatrati iskljuivo kao sastavni dio ukupnih povrina uma i umskog zemljita na koje e se odnositi i sva regulativa za gospodarenje umama. Jaati koristi uma koje nisu trne-jaanje brige o krajoliku, ouvanje prirode, isticanje i jaanje znaaja ume kao zatitnika genofonda, bioloke raznolikosti, povoljnog uticaja na uinak staklenika atmosfere i sl.. Bogatstvo i kompaktnost prirodnog resursa prua velike mogunosti i potencijal i razvoju turizma, lova, ribolova, rekreacije, koritenja i plasmana sporednih umskih proizvoda. Povrine uma mogu biti:

a) ume sa posebnom namjenom - povrine uma u zoni prirodnog nasljea unutar koje se iskazuju kao spektar pojedinanih vrijednosti, manjih grupacija biolokih, denrolokih vrijednosti i/ili kao integralno iskazana vrijednost u kombinaciji sa geolokim, geomorfolokim i sl. vrijednosti kao i vrijednosti istaknute u osnovama odreenog podruja; povrine uma neposredno uz

.

34

objekte i komplekse kojima upravljaju organizacije kojima pripadaju ti objekti i kompleksi a s ciljem ostvarenja funkcija zatite tih objekata i kompleksa.

b) zatitne ume - povrine uma neposredno uz objekte i komplekse kojima

upravljaju organizacije kojima pripadaju ti objekti i kompleksi; ume urbanih podruja-imaju znaaj u pejsanom oblikovanju urbanih podruja, unapreenja ambijenta ivljenja a istovremeno predstavljaju bioloku vezu sa povrinama vanurbanog dijela Kantona; ostale zatitne ume-povrine izdvojene na terenima specifinih orografsko-edafskih uslova, te zatitna uloga im je izuzetno velika