25070Public

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

edP

ublic

Dis

clos

ure

Aut

horiz

ed

Quyïìn àûúåc noái:Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

Ngûúâi dõch: NGUYÏÎN THÕ HOÂATÖN THU HUYÏÌN

NGUYÏÎN THAÅC PHÛÚNG

Hiïåu àñnh: VUÄ CÛÚNG

NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TINHAÂ NÖÅI - 2006

THE RIGHT TO TELLThe Role of Mass Media in Economic Development

QUYÏÌN ÀÛÚÅC NOÁI

Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

© 2005 The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank 1818 H Street, NWWashington, DC 20433 USA

All rights reserved.First printing

1 2 3 4 5 03 02

Nhûäng phaát hiïån, kiïën giaãi, vaâ kïët luêån àûúåc thïí hiïån trong cuöën saách naây laâ cuãa caáctaác giaã vaâkhöng nhêët thiïët phaãn aánh nhûäng quan àiïím cuãa Höåi àöìng Giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Ngên haângThïë giúái hay caác chñnh phuã maâ hoå àaåi diïån.

Ngên haâng Thïë giúái khöng àaãm baão tñnh chñnh xaác cuãa nhûäng dûä liïåu trong cuöën saách naây.Àûúâng biïn giúái, maâu sùæc, viïåc goåi tïn vaâ nhûäng thöng tin khaác àûúåc thïí hiïån trïn bêët cûá baãn àöìnaâo trong cuöën saách naây khöng haâm yá möåt sûå xaác nhêån hay thûâa nhêån naâo àöëi vúái caác àûúângbiïn giúái, hoùåc võ thïë phaáp lyá cuãa bêët cûá laänh thöí naâo tûâ phña Ngên haâng Thïë giúái.

Quyïìn vaâ giêëy pheáp

Têët caã caác tû liïåu trong baãn phêím naây àïìu coá baãn quyïìn. Viïåc sao cheáp hoùåc chuyïín taãi tûâng phêìnhoùåc toaân böå êën phêím naây maâ khöng àûúåc pheáp laâ vi phaåm phaáp luêåt hiïån haânh. Ngên haâng Taái thiïëtvaâ Phaát triïín quöëc tïë / Ngên haâng Thïë giúái khuyïën khñch viïåc truyïìn baá caác taác phêím cuãa Ngên haângvaâ cho pheáp taái baãn tûâng phêìn cuãa cuöën saách naây àûúåc kõp thúâi.

Àïí àûúåc pheáp sao cheáp vaâ in laåi bêët cûá phêìn naâo cuãa cuöën saách naây haäy gûãi àïì nghõ vúái thöng tin àêìyàuã àïën Copyright Clearance Center Inc., 222 Rosewood Drive, Danver, MA 01923, USA;telephone: 978-750-8400; fax: 978-750-4470; Internet:www.copyright.com.

Moåi cêu hoãi khaác vïì quyïìn vaâ giêëy pheáp kïí caã quyïìn àûúåc múã chi nhaánh phaãi gûãi vïì: Office of thePublisher, The World Bank, 1818 H Street, NW, Washington, DC 20433, USA; fax: 202-522-2422;e-mail: pubrights@worldbank.org.

Lúâi nhaâ xuêët baãn vii

Lúâi noái àêìu ix

Vïì caác taác giaã xi

1 Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan 1Roumeen Islam

PHÊÌN I. TRUYÏÌN THÖNG HÖÎ TRÚÅ THÕ TRÛÚÂNG NHÛ THÏË NAÂO? 31

2 Sûå minh baåch trong chñnh phuã 33Joseph Stiglitz

3 Truyïìn thöng àaåi chuáng vaâ traách nhiïåm chñnh trõ 57Timothy Besley, Robin Burgess, vaâ Andrea Prat

4 Truyïìn thöng vaâ caác thõ trûúâng úã Myä 79Edward S. Herman

5 Sûå hùng haái phi lyá trong truyïìn thöng 109Robert J. Shiller

iii

Muåc luåc

6 Phên phöëi tin tûác vaâ aãnh hûúãng chñnh trõ 125David Strömberg

7 Vai troâ quaãn trõ doanh nghiïåp cuãa truyïìn thöng 141Alexander Dyck vaâ Luigi Zingales

PHÊÌN II . ÀIÏÌU GÒ TAÅO THUÊÅN LÚÅI CHO TRUYÏÌN THÖNG? 183

8 Quyïìn súã hûäu trong ngaânh truyïìn thöng vaâ sûå thõnh vûúång 185Simeon Djankov, Caralee McLiesh, Tatiana Nenova, vaâ Andrei Shleifer

9 Truyïìn thöng vúái tû caách laâ möåt ngaânh: Cú súã kinh tïë cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng 219Bruce M.Owen

10 Möi trûúâng phaáp lyá cho truyïìn thöng tin tûác 245Peter Krug vaâ Monroe E. Price

11 Luêåt vïì lùng maå 269Ruth Walden

12 Truyïìn thöng trong sûå chuyïín àöíi: Quyïìn laänh àaåo cuãa kinh tïë hoåc 293Tim Carrington vaâ Mark Nelson

PHÊÌN III. TRUYÏÌN THÖNG NOÁI GÒ VÏÌ TRUYÏÌN THÖNG? 321

13 Nghïì nghiïåp töët nhêët trïn thïë giúái 323Gabriel Garcña Maárquez

14 Truyïìn thöng vaâ Tiïëp cêån thöng tin úã Thaái Lan 333Roumeen Islam

iv Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

15 Truyïìn thöng vaâ Phaát triïín úã Bùnglaàeát 347Mahfuz Anam

16 Túâ Thúâi baáo Cairo àûúåc xuêët baãn tûâ Àaão Sñp nhû thïë naâo 357Hisham Kassem

17 Vai troâ cuãa truyïìn thöng úã Dimbabuï 365Mark G. Chavunduka

18 Baáo chñ hêåu chuã nghôa cöång saãn: Mûúâi àiïìu rùn cho möåt nhaâ baáo chên chñnh 377Adam Michnik

19 Sûå töìn taåi cuãa möåt àaâi truyïìn hònh cêëp tónh trong thúâi kyâ diïîn ra nhiïìu àöíi thay to lúán 389Viktor Muchnik and Yulia Muchnik

Phuå luåc

vSoi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

Trong “Baáo caáo phaát triïín thïë giúái nùm 2002: Xêy dûång thïí chïë cho thõtrûúâng” àaä daânh möåt chûúng viïët vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng àöëi vúái phaát triïín.

Cuöën “Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinhtïë” laâ sûå nöëi tiïëp cöng viïåc cuãa Baáo caáo trïn nhùçm baân röång hún vêën àïì naây.

Cuöën saách, ngoaâi phêìn töíng quan noái vïì nöåi dung vaâ yá nghôa cuãa truyïìnthöng, coá ba phêìn:

Phêìn I: Truyïìn thöng höî trúå thõ trûúâng nhû thïë naâo? göìm 6 chûúng.Phêìn II: Caái gò taåo thuêån lúåi cho truyïìn thöng? göìm 5 chûúng.Phêìn III: Truyïìn thöng noái gò vïì truyïìn thöng? göìm 7 chûúng.Caác chûúng trong cuöën saách àaä goáp phêìn vaâo nhêån thûác cuãa ngûúâi àoåc vïì

aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën kïët quaã phaát triïín trong nhûäng böëi caãnh khaácnhau; àûa ra nhûäng bùçng chûáng vïì hoaåt àöång cuãa ngaânh truyïìn thöng vaâ caácquy àõnh vïì truyïìn thöng úã möåt söë nûúác trïn thïë giúái; àöìng thúâi chó ra àiïìu kiïånkinh tïë vaâ möi trûúâng chñnh saách naâo laâ cêìn thiïët àïí giuáp cho truyïìn thöng coáthïí höî trúå cho phaát triïín kinh tïë.

Cuöën saách laâ möåt êën phêím cuãa Ngên haâng Thïë giúái nhùçm goáp phêìn vaâo viïåcxêy dûång möåt thïë giúái minh baåch vaâ quaãn trõ nhaâ nûúác coá traách nhiïåm vaâ hiïåuquaã hún.

Nhaâ xuêët baãn xin giúái thiïåu cuöën saách àïí baån àoåc tham khaão.Thaáng 8 nùm 2006

NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN

vii

Lúâi nhaâ xuêët baãn

Hiïån nay, coá trïn 1,2 tyã ngûúâi àang söëng dûúái mûác möåt àöla möåt ngaây. Vaâ trongsöë nhûäng ngûúâi ngheâo naây, nhiïìu ngûúâi khöng nhûäng chõu caãnh bêìn cuâng vïìvêåt chêët vaâ thïí chêët, maâ coân khöng coá quyïìn lïn tiïëng trong nhûäng quyïët àõnhaãnh hûúãng àïën cuöåc söëng cuãa hoå. Hún thïë nûäa, tham nhuäng cuâng cöng taác quaãntrõ nhaâ nûúác loãng leão àaä laâm xoái moân tñnh hiïåu quaã cuãa viïån trúå. Roä raâng laâ àaäcoá nhûäng tiïën böå nhêët àõnh trong viïåc giaãi quyïët nhûäng thaách thûác naây, songphaát triïín laâ möåt vêën àïì phûác taåp liïn quan àïën nhiïìu haânh àöång trïn nhiïìumùåt trêån. Möåt phêìn then chöët cuãa chiïën lûúåc phaát triïín hiïåu quaã laâ phöí biïënkiïën thûác vaâ tùng cûúâng tñnh minh baåch. Àïí giaãm ngheâo, chuáng ta phaãi tûå dohoáa quyïìn tiïëp cêån thöng tin, cuäng nhû nêng cao chêët lûúång thöng tin. Vúáinhiïìu thöng tin hún, ngûúâi dên seä àûúåc tùng cûúâng quyïìn lûåc àïí coá thïí àûa ranhûäng lûåa choån töët hún.

Vúái nhûäng lyá do naây, töi luön cho rùçng tûå do baáo chñ khöng hïì laâ thûá “xaxó”. Àoá chñnh laâ cöët loäi cuãa sûå phaát triïín cöng bùçng. Truyïìn thöng coá thïí vaåchtrêìn tham nhuäng. Noá coá thïí kiïím chûáng chñnh saách cöng thöng qua viïåc hûúángsûå chuá yá cuãa ngûúâi dên vaâo caác hoaåt àöång cuãa chñnh phuã. Noá cho pheáp ngûúâidên àûúåc baây toã nhiïìu quan àiïím khaác nhau vïì sûå quaãn trõ nhaâ nûúác vaâ caãicaách, cuäng nhû goáp phêìn xêy dûång sûå àöìng thuêån trong cöng chuáng àïí taåo rasûå thay àöíi. Noá coân höî trúå cho caác thõ trûúâng vêån haânh töët hún - tûâ thõ trûúângbuön baán rau quaã qui mö nhoã úã Inàönïxia, àïën thõ trûúâng vöën vaâ ngoaåi tïå toaâncêìu úã Luên Àön vaâ Niu Yoáoc. Noá taåo àiïìu kiïån thuêån lúåi cho viïåc buön baán,truyïìn baá yá tûúãng, vaâ sûå àöíi múái tûâ nûúác naây sang nûúác khaác. Chuáng ta cuängthêëy rùçng, truyïìn thöng quan troång àöëi vúái phaát triïín con ngûúâi, thöng qua viïåcphöí biïën kiïën thûác giaáo duåc vaâ sûác khoãe túái nhûäng vuâng xa xöi heão laánh úã caácquöëc gia tûâ Uganàa àïën Nicaragoa.

ix

Lúâi noái àêìu

Song kinh nghiïåm cho thêëy, tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng rêët mong manhvaâ rêët dïî bõ töín thûúng. Moåi chñnh phuã àïìu thûúâng xuyïn boá buöåc truyïìnthöng. Àöi khi truyïìn thöng coân bõ kiïím soaát búãi nhûäng lúåi ñch caá nhên àêìy thïëlûåc àang muöën bûng bñt thöng tin. Hoåc vêën thêëp, vöën con ngûúâi vaâ cöng nghïångheâo naân, cuäng coá thïí haån chïë vai troâ tñch cûåc cuãa truyïìn thöng. Vaâ chuáng tatûâng thêëy taác haåi cuãa viïåc vêån àöång vaâ àûa tin tùæc traách - bùçng chûáng laâ taác haåikhuãng khiïëp cuãa viïåc tuyïn truyïìn chiïën tranh úã Ruanàa. Roä raâng laâ, àïí höî trúåcho phaát triïín, truyïìn thöng cêìn möåt möi trûúâng phuâ húåp - xeát vïì sûå tûå do, nùnglûåc, kiïím soaát, vaâ àöëi troång.

Baáo caáo phaát triïín thïë giúái nùm 2002 “Xêy dûång thïí chïë cho thõ trûúâng” àaädaânh möåt chûúng vïì vai troâ cuãa truyïìn thöng àöëi vúái phaát triïín. Cuöën saách naâyseä baân röång hún vïì vêën àïì naây. Àêy laâ àoáng goáp quan troång vaâo nhêån thûác cuãachuáng ta vïì aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng àïën nhûäng kïët quaã phaát triïín trongnhûäng böëi caãnh khaác nhau, àûa ra bùçng chûáng vïì möi trûúâng chñnh saách naâo laâcêìn thiïët àïí giuáp truyïìn thöng coá thïí höî trúå thõ trûúâng chñnh trõ vaâ kinh tïë, àöìngthúâi noái lïn tiïëng noái cuãa nhûäng ngûúâi yïëu thïë. Cuöëi cuâng, quan àiïím cuãa caáchoåc giaã cuäng nhû têìm nhòn cuãa chñnh nhûäng ngûúâi trong nghïì - caác nhaâ baáo -cuäng seä àûúåc kïët húåp vúái nhau. Cuöën saách seä rêët hûäu ñch àöëi vúái caác nhaâ hoaåchàõnh chñnh saách, caác töí chûác phi chñnh phuã, nhaâ baáo, nhaâ nghiïn cûáu, vaâ sinhviïn.

ÊËn phêím naây phuåc vuå cho cöng viïåc maâ Ngên haâng Thïë giúái àang laâm vïìminh baåch vaâ quaãn trõ nhaâ nûúác. Noá böí sung cho nhûäng nöî lûåc khöng ngûângcuãa Viïån Ngên haâng Thïë giúái nhùçm àaâo taåo caác nhaâ baáo trong viïåc àûa tin àiïìutra trïn hún 50 quöëc gia. Noá cuäng höî trúå cho hoaåt àöång cuãa Vuå Àöëi ngoaåi chuángtöi trong viïåc cöång taác vúái caác chñnh phuã nhùçm thiïët lêåp cöng taác thöng tin liïnlaåc vïì phaát triïín coá hiïåu quaã.

Mong rùçng, cuöën saách naây laâ möåt trong nhiïìu hoaåt àöång maâ Ngên haângThïë giúái, vúái caác àöëi taác cuãa mònh, cuâng phêën àêëu àïí xêy dûång möåt thïë giúáiminh baåch vaâ möåt chñnh phuã coá traách nhiïåm hún.

James D.WolfensohnChuã tõch Nhoám Ngên haâng Thïë giúái

x Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

Cuöën saách naây laâ sûå tiïëp nöëi cöng viïåc cuãa Baáo caáo Phaát triïín Thïë giúái 2002: Xêydûång thïí chïë cho thõ trûúâng. Cuöën saách do möåt nhoám taác giaã biïn soaån, àûáng àêìulaâ Roumeen Islam, vaâ caác thaânh viïn laâ Simeon Djankov vaâ Caralee McLeish.Alice Faintich chõu traách nhiïåm hiïåu àñnh baãn thaão vaâ John Didier giaám saát quaátrònh xuêët baãn.

Mahfuz Anam laâ töíng biïn têåp baáo Daily Star cuãa Bùnglaàeát.

Timothy Besley laâ giaáo sû kinh tïë hoåc trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâ laâgiaám àöëc Trung têm Quöëc tïë Kinh tïë hoåc vaâ caác chuyïn ngaânh liïn quan mangtïn Suntory vaâ Toyota.

Robin Burgess laâ giaãng viïn kinh tïë hoåc trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâlaâ giaám àöëc Chûúng trònh Nghiïn cûáu Töí chûác Kinh tïë vaâ Chñnh saách Cöng cuãaTrung têm Quöëc tïë Kinh tïë hoåc vaâ caác chuyïn ngaânh liïn quan mang tïnSuntory vaâ Toyota.

Tim Carrington laâ chuyïn viïn cao cêëp vïì thöng tin àaåi chuáng cuãa ViïånNgên haâng Thïë giúái taåi Oasinhtún D.C.

Mark Chavunduka laâ cûåu biïn têåp viïn baáo The Standard, möåt túâ baáo àöåclêåp haâng àêìu cuãa Dimbabuï.

Kavi Chongkittavorn laâ trûúãng phoâng biïn têåp baáo The Nation, túâ baáo tiïëngAnh haâng àêìu úã Thaái Lan.

Simeon Djankov laâ chuyïn gia kinh tïë cao cêëp cuãa böå phêån Dõch vuå Tû vêën

xi

Vïì caác taác giaã

Khu vûåc Tû nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.

Alexander Dyck laâ phoá giaáo sû vïì kinh doanh vaâ quaãn trõ taåi trûúâng Kinhdoanh Harvard.

Gabriel Garcña Maárquez laâ nhaâ baáo vaâ nhaâ vùn àaä àoaåt giaãi Nobel Vùn hoåcnùm 1982.

Edward Herman laâ giaáo sû danh dûå vïì taâi chñnh taåi trûúâng Wharton thuöåcÀaåi hoåc Pennsylvania.

Roumeen Islam laâ trûúãng böå phêån Giaãm ngheâo vaâ Quaãn lyá Kinh tïë cuãaViïån Ngên haâng Thïë giúái.

Hisham Kassem laâ biïn têåp viïn baáo Cairo Times, möåt taåp chñ tin tûác bùçngtiïëng Anh taåi Ai Cêåp.

Peter Krug laâ giaáo sû vïì thöng tin liïn laåc taåi Trûúâng Luêåt, thuöåc Àaåi hoåcOklahoma.

Caralee McLiesh laâ nhaâ kinh tïë thuöåc böå phêån Dõch vuå Tû vêën Khu vûåc Tûnhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.

Adam Michnik laâ töíng biïn têåp cuãa baáo Gazeta Wyborcza, nhêåt baáo haângàêìu cuãa Ba Lan.

Victor Muchnick laâ töíng biïn têåp Àaâi truyïìn hònh TV2 úã Tomsk, Nga.

Yulia Muchnik laâ phoáng viïn Àaâi truyïìn hònh TV2 úã Tomsk, Nga.

Mark Nelson laâ giaám àöëc chûúng trònh caác hoaåt àöång cuãa Viïån Ngên haângThïë giúái taåi Paris.

Tatiana Nenova laâ nhaâ kinh tïë taâi chñnh thuöåc böå phêån Dõch vuå Tû vêën Khuvûåc Tû nhên cuãa Ngên haâng Thïë giúái.

Bruce Owen laâ chuã tõch Cöng ty Econmist Incorporated, möåt cöng ty tû vêënchuyïn vïì phên tñch kinh tïë vi mö.

Andrea Prat laâ giaãng viïn kinh tïë hoåc cuãa trûúâng Kinh tïë hoåc Luên Àön vaâlaâ thaânh viïn cuãa ban biïn têåp túâ Review of Economic Studies.

Monroe Price laâ saáng lêåp viïn vaâ àöìng giaám àöëc Chûúng trònh LuêåtTruyïìn thöng So saánh vaâ Chñnh saách taåi Àaåi hoåc Oxford, Vûúng quöëc Anh,

xii Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

àöìng thúâi laâ giaáo sû àoaåt giaãi thûúãng mang tïn Joseph vaâ Sadie Danciger vïìLuêåt taåi Trûúâng Benjamin N. Cardozo thuöåc Àaåi hoåc Yeshiva, New York.

Robert Shiller laâ giaáo sû Kinh tïë hoåc àoaåt giaãi thûúãng mang tïn Stanley B.Resor taåi Àaåi hoåc Yale.

Andrei Shleifer laâ giaáo sû Kinh tïë hoåc àoaåt giaãi thûúãng mang tïn WhippleV. N. Jones taåi Àaåi hoåc Harvard vaâ laâ ngûúâi àoaåt giaãi thûúãng mang tïn JohnBates Clarke nùm 1999.

Joseph Stiglitz laâ giaáo sû vïì taâi chñnh vaâ kinh tïë hoåc taåi Trûúâng sau àaåi hoåcvïì Kinh doanh, Trûúâng Cöng vuå vaâ Ngoaåi giao, vaâ khoa Kinh tïë thuöåc Àaåi hoåcColombia, vaâ laâ ngûúâi àoaåt giaãi thûúãng Nobel Kinh tïë nùm 2001.

David StrÖmberg laâ nghiïn cûáu viïn cuãa Viïån Nghiïn cûáu Kinh tïë Quöëctïë, Stockholm, Thuåy Àiïín.

Ruth Walden laâ giaáo sû vaâ giaám àöëc chûúng trònh sau àaåi hoåc taåi TrûúângBaáo chñ vaâ Truyïìn thöng Àaåi chuáng thuöåc Àaåi hoåc North Carolina taåi ChapelHill.

Luigi Zingales laâ giaáo sû vïì Töë chêët Doanh nhên vaâ Taâi chñnh, àoaåt giaãithûúãng mang tïn Robert C. McCormack cuãa Trûúâng Sau àaåi hoåc vïì Kinhdoanh, thuöåc Àaåi hoåc Chicago.

xiiiVïì caác taác giaã

Ngaânh truyïìn thöng, duâ cuãa nhaâ nûúác hay tû nhên, àïìu àoáng möåt vai troâ quantroång trong bêët kyâ nïìn kinh tïë naâo thöng qua viïåc tranh thuã sûå uãng höå hayphaãn àöëi tûâ caác àöëi tûúång bõ quaãn lyá, bùçng viïåc coá nïu bêåt àûúåc hay khöngquan àiïím vaâ/hoùåc nhûäng löîi lêìm cuãa ngaânh, bùçng viïåc coá noái lïn àûúåc tiïëngnoái vò cöng chuáng hay khöng, hoùåc chó àún giaãn bùçng viïåc àùng taãi caác thöngtin kinh tïë. Vò muåc àñch söëng coân cuãa mònh, truyïìn thöng phuå thuöåc vaâo nhaânûúác àang àiïìu tiïët ngaânh, vaâo caác doanh nghiïåp traã tiïìn àïí quaãng caáo trïnàoá, vaâ vaâo khaách haâng maâ noá àang phuåc vuå. Cên bùçng àûúåc caác nhoám lúåi ñchkhaác nhau naây laâ möåt viïåc khoá khùn. Viïåc ngaânh truyïìn thöng laâm thïë naâo àïícên bùçng seä quyïët àõnh khöng chó khaã nùng sinh töìn cuãa ngaânh, maâ caã aãnhhûúãng cuãa noá àïën diïån maåo kinh tïë. Cuöën saách naây àïì cêåp túái caác nhên töëquyïët àõnh liïåu ngaânh truyïìn thöng coá thïí höî trúå àûúåc hay khöng vaâ höî trúånhû thïë naâo cho caác tiïën böå kinh tïë.

Roä raâng, vúái vai troâ quan troång cuãa möåt nhaâ cung cêëp thöng tin, truyïìnthöng coá veã nhû dïî daâng khñch lïå nhûäng thaânh quaã kinh tïë töët hún khi noá thoãamaän àûúåc ba àiïìu kiïån sau àêy: truyïìn thöng àöåc lêåp, cung cêëp thöng tin chêëtlûúång töët, vaâ coá àûúåc möåt phaåm vi aãnh hûúãng lúán. Àoá laâ, khi noá giaãm àûúåc hiïåntûúång bêët àöëi xûáng tûå nhiïn vïì thöng tin, nhû Joseph Stiglitz àïì cêåp úã chûúng2, giûäa nhûäng nhaâ cêìm quyïìn vaâ nhûäng àöëi tûúång maâ chñnh quyïìn àûúåc xemlaâ phaãi phuåc vuå, vaâ khi noá giaãm tñnh bêët àöëi xûáng thöng tin giûäa caác àöëi tûúångtû nhên. Möåt ngaânh truyïìn thöng nhû vêåy coá thïí tùng cûúâng àûúåc tñnh traáchnhiïåm cuãa caã doanh nghiïåp vaâ chñnh phuã, thöng qua viïåc giaám saát vaâ àe doaå vïìuy tñn, trong khi cuäng cho pheáp ngûúâi tiïu duâng àûa ra àûúåc nhûäng quyïët àõnhcoá àêìy àuã thöng tin.

Cuöën saách naây trñch dêîn nhiïìu vñ duå vïì giaá trõ cuãa thöng tin do truyïìn

1

1Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

Roumeen Islam

thöng mang laåi. Alexander Dyck vaâ Luigi Zingales (chûúng 7) thaão luêån laâmthïë naâo truyïìn thöng coá thïí buöåc caác giaám àöëc vaâ nhaâ quaãn lyá doanh nghiïåpphaãi ûáng xûã theo caách àûúåc xaä höåi chêëp nhêån, qua àoá traánh àûúåc nhûäng haânhàöång coá thïí bõ chó trñch vaâ bõ khaách haâng têíy chay. Caác taác giaã cuäng cho biïëtúã Malayxia, möåt cuöåc àiïìu tra gêìn àêy vïì caác nhaâ àêìu tû thïí chïë vaâ caác nhaâphên tñch cöí phiïëu àaä hoãi hoå vïì nhûäng nhên töë naâo laâ quan troång nhêët àöëi vúáihoå trong quaãn trõ doanh nghiïåp vaâ quyïët àõnh àêìu tû vaâo caác cöng ty àûúåcniïm yïët cöng khai. Nhûäng ngûúâi àûúåc àiïìu tra coi tñnh thûúâng xuyïn vaâkhaách quan cuãa nhûäng nhêån xeát cuãa cöng chuáng vaâ baáo chñ vïì caác cöng ty coáyá nghôa quan troång hún laâ nhûäng yïëu töë khaác, vöën vêîn hay àûúåc coi laâ thenchöët trong caác cuöåc tranh luêån lyá thuyïët. Tuy nhiïn, viïåc àûa tin àaáng tin cêåymöåt caách kõp thúâi phuå thuöåc lúán vaâo viïåc ngaânh truyïìn thöng àûúåc quaãn lyávaâ àiïìu tiïët nhû thïë naâo. Caác chûúng trong cuöën saách naây seä ghi laåi bùçngchûáng vïì hoaåt àöång cuãa ngaânh truyïìn thöng vaâ caác qui àõnh vïì truyïìn thöngtaåi caác quöëc gia trïn toaân thïë giúái, àöìng thúâi chó roä loaåi chñnh saách cöng vaâàiïìu kiïån kinh tïë naâo coá thïí ngùn caãn truyïìn thöng goáp phêìn höî trúå phaát triïínkinh tïë úã caác nûúác ngheâo.

2 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

Hònh 1.1. Tûå do baáo chñ vaâ dên chuã

Nguöìn: Viïån Tûå do

Trûúác khi baân vïì ba tiïu chuêín cuãa truyïìn thöng hiïåu quaã: àöåc lêåp, chêëtlûúång, vaâ phaåm vi aãnh hûúãng - töi xin nhêën maånh hai vêën àïì chung, liïn quantrûåc tiïëp àïën nhûäng chuã àïì trong caác chûúng cuãa êën phêím naây. Àêìu tiïn laâmöëi quan hïå giûäa truyïìn thöng tûå do vaâ tñnh dên chuã. Nhòn chung, coá veã hiïínnhiïn laâ caác quöëc gia caâng dên chuã thò baáo chñ caâng tûå do hún, nhû hònh 1.1àaä thïí hiïån, nhûng truyïìn thöng tûå do thuác àêíy dên chuã hún hay möåt nïìn dênchuã thûåc sûå àêíy maånh truyïìn thöng tûå do? Roä raâng laâ taác àöång naây diïîn ratheo caã hai chiïìu vaâ coá caác mûác àöå khaác nhau vïì tûå do truyïìn thöng vaâ dênchuã. Ngay trong caác quöëc gia dên chuã, mûác àöå tûå do truyïìn thöng cuäng khaácnhau, vaâ ngay úã caác nûúác tûúng àöëi khöng dên chuã, thaái àöå nhòn nhêån àöëi vúáitûå do truyïìn thöng cuäng rêët khaác nhau. Vñ duå, coá hai nûúác dên chuã, Nga vaâMyä, coá thaái àöå hoaân toaân khaác nhau vïì truyïìn thöng vaâ khaái niïåm tûå dotruyïìn thöng. Hún nûäa, trong cuâng möåt nïìn dên chuã, nhûng möåt söë loaåi tintûác nhêët àõnh coá thïí khöng bõ àiïìu tiïët, trong khi caác loaåi khaác laåi coá, vñ duå,tin kinh tïë coá leä ñt bõ àiïìu tiïët hún so vúái tin chñnh trõ thuêìn tuáy. Tûå do baáo chñcuäng tûúng quan vúái thu nhêåp: caác nûúác giaâu hún dûúâng nhû coi troång thöngtin hún, song vêîn töìn taåi sûå khaác biïåt. Caác nûúác nhû Cölömbia, Böì Àaâo Nhavaâ Ucraina coá cuâng thûúác ào dên chuã, song laåi hoaân toaân khaác nhau vïì thûúácào tûå do baáo chñ.

Vêën àïì thûá hai töi muöën àïì cêåp úã àêy liïn quan àïën sûå phuâ húåp noáichung cuãa luêåt lïå vaâ qui àõnh chñnh thûác vïì tñnh àöåc lêåp, chêët lûúång vaâ phaåmvi aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng. Trong nhiïìu trûúâng húåp, luêåt àiïìu chónh lônhvûåc truyïìn thöng thiïëu tñnh phuâ húåp. Thïm vaâo àoá, viïåc ban haânh möåt luêåtcuäng khöng àaãm baão rùçng luêåt naây àûúåc thi haânh hoùåc coá hiïåu lûåc. Phêìn vòthi haânh luêåt khoá hún viïåc àún thuêìn thöng qua noá. Ngoaâi ra, caác qui tùæc ûángxûã khöng chñnh thûác coá thïí mêu thuêîn vúái luêåt vaâ laâm suy yïëu hiïåu lûåc cuãaluêåt. Trong hêìu hïët caác quöëc gia, tñnh tûå do vaâ àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng àûúåcàaãm baão khöng chó àún thuêìn bùçng luêåt maâ coân búãi vùn hoáa hay têåp tuåc xaähöåi àûúåc chêëp nhêån. Do àoá, trong khi nûúác Anh cho ra àúâi Luêåt Bñ mêåt Chñnhthûác khaá khùæt khe, (àïën têån nùm 1989, ngay caã loaåi baánh qui daânh cho thuãtûúáng cuäng phaãi giûä bñ mêåt), thò truyïìn thöng cuãa Anh laåi àûáng úã võ trñ rêëtcao, xeát theo moåi thûúác ào vïì tûå do: Viïån Tûå do cho nûúác Anh 80/100 àiïímvïì chó söë tûå do baáo chñ.

Thay àöíi vïì tûå do truyïìn thöng chõu aãnh hûúãng tûâ thay àöíi trong vùn hoáavaâ kyâ voång, cuäng nhû vùn hoáa vaâ kyâ voång coá thïí thay àöíi thöng qua thöng tindo truyïìn thöng cung cêëp. ÚÃ caác quöëc gia coá truyïìn thöëng lêu àúâi vïì àöåc lêåptruyïìn thöng vaâ ngaânh truyïìn thöng àaä hoaåt àöång lêu nùm, thò caác raâng buöåc

3Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

phaáp lyá cuãa möåt chñnh phuã chuyïn quyïìn khoá maâ töìn taåi àûúåc lêu daâi. Coânnhûäng nïìn truyïìn thöng non treã seä phaãi àöëi mùåt vúái thaách thûác lúán nhêët. ÚÃ caácquöëc gia maâ thöng tin thûúâng xuyïn thiïëu hay bõ bûng bñt thò coá möåt söë thaáchthûác bêët lúåi vúái truyïìn thöng, nhû: (a) giaá trõ tiïìm nùng cuãa viïåc tùng cûúângthöng tin bõ àaánh giaá thêëp hay khöng àûúåc nhêån thûác àêìy àuã; (b) cöng chuángcoi chó coá thöng tin khöng thöi thò chùèng giuáp ñch àûúåc gò, búãi caác liïn minh quaámaånh àïí khiïën cho khöng ai coá thïí sûã duång àûúåc nhûäng thöng tin sùén coá; vaâ (c)tònh traång taâi chñnh öëm yïëu cuãa truyïìn thöng vaâ nguöìn khaách haâng bêëp bïnhkhiïën nïìn cöng nghiïåp naây eâo uöåt. Tuy nhiïn, möîi nhên töë àïìu coá thïí àûúåc caãithiïån theo thúâi gian.

Bùçng chûáng cho thêëy hïå thöëng luêåt phaáp àoáng vai troâ quan troång. Caácchñnh phuã duâng cöng cuå luêåt phaáp vaâ hïå thöëng phaáp luêåt nhùçm húåp phaáphoáa caác hoaåt àöång chöëng laåi truyïìn thöng, song cuäng nhùçm baão vïå quyïìncuãa truyïìn thöng. Caác nhaâ baáo cuäng dûåa vaâo luêåt phaáp àïí baão vïå quyïìnàûúåc biïët vaâ àûúåc noái cuãa mònh. Àöi khi, luêåt rêët quan troång búãi leä cho duâchñnh phuã coá thïí khöng chuã têm bûng bñt thöng tin, song thöng tin cuäng vêînkhöng sùén saâng coá sùén chó vò khöng ai yïu cêìu thöng tin phaãi àûúåc trònh baâytheo nhûäng hònh thûác coá thïí tiïëp cêån àûúåc. Viïåc luêåt phaáp thuác àêíy tûå do baâytoã vaâ tûå do thöng tin coá thïí coá lúåi, ngay caã khi têët caã caác bïn àïìu chûa thêëysûå phuâ húåp cuãa noá úã àêu. Àún giaãn laâ viïåc thöng qua möåt àaåo luêåt coá thïí haånchïë haânh vi laåm duång naâo àoá vaâ coá thïí taåo kyâ voång vïì viïåc naâo laâ chêëp nhêånàûúåc, viïåc naâo khöng, àùåc biïåt trong trûúâng húåp toâa aán laâm viïåc hiïåu quaã vaâàöåc lêåp. Viïåc ban haânh luêåt seä àûa vêën àïì tûå do thöng tin lïn baân nghõ sûåtrong caác cuöåc trao àöíi cöng khai, vaâ coá thïí àûa àïën nhûäng thay àöíi ngoaånmuåc. Nhû Kavi Chongkittavorn giaãi thñch trong chûúng 14, viïåc Thaái Lanthöng qua Luêåt tûå do thöng tin àaä khuyïën khñch quêìn chuáng yïu cêìu chñnhphuã cung cêëp thöng tin, maâ thûåc chêët laâ laâm thay àöíi kyâ voång vaâ haânh vi.Ngûúåc laåi, nhû Mark Chavunduka thaão luêån trong chûúng 17, chñnh phuãDimbabuï ban haânh möåt söë luêåt vïì bñ mêåt thöng tin trong baáo chñ. Tuy nhiïnúã chûúng 16, theo Hisham Kassem, caác haäng truyïìn thöng tên tiïën thûúângtòm caách laách luêåt.

Trong phêìn coân laåi cuãa chûúng, töi xin daânh àïí thaão luêån xung quanh banhên töë aãnh hûúãng àïën diïån maåo truyïìn thöng àaä àûúåc àïì cêåp úã trïn: tñnh àöåclêåp, chêët lûúång, vaâ phaåm vi aãnh hûúãng cuãa truyïìn thöng1.

4 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

1. Möåt söë tû liïåu àûúåc àïì cêåp trong Ngên haâng Thïë giúái (2001).

Tñnh àöåc lêåp vaâ chêët lûúång

Tñnh àöåc lêåp àïì cêåp túái khaã nùng cuãa ngaânh truyïìn thöng trong viïåc chuyïíntaãi thöng tin àaä nhêån àûúåc maâ khöng quaá lo ngaåi bõ trûâng phaåt. Tiïu chuêínnaây giuáp cho ngaânh truyïìn thöng khöng bõ bêët kyâ möåt nhoám lúåi ñch naâokhöëng chïë, song vêîn coá thïí tiïëp cêån àûúåc thöng tin cêìn thiïët. Khöng coá möåtcú quan truyïìn thöng naâo hoaân toaân àöåc lêåp: ngay caã khi chñnh phuã khöngtrûåc tiïëp trûâng phaåt viïåc àûa tin bêët lúåi, truyïìn thöng vêîn coá thïí tûâ chöëi àûatin vïì nhûäng cêu chuyïån hay. Stiglitz lûu yá àïën sûå phuå thuöåc lêîn nhau giûäanhûäng ngûúâi tiïët löå thöng tin cho baáo chñ vaâ baáo chñ. Tiïët löå thöng tin laâ quantroång, búãi möåt mùåt noá àûa àûúåc tin mêåt ra cöng chuáng, mùåt khaác hoå cuäng chopheáp caác quan chûác àûúåc àõnh daång tin tûác theo caách phuåc vuå cho lúåi ñch vaâàöång cú cuãa chñnh hoå.

Àaánh giaá, hay thêåm chñ mö taã chêët lûúång truyïìn thöng laâ rêët khoá. Truyïìnthöng chêët lûúång cao úã àêy àûúåc àõnh nghôa laâ coá khaã nùng tiïëp cêån vaâ coá nùnglûåc àùng taãi (ñt nhiïìu) khaách quan caác thöng tin kinh tïë, xaä höåi, vaâ chñnh trõ; coáthïí chuyïín taãi nhiïìu quan àiïím khaác nhau vaâ chõu traách nhiïåm àöëi vúái nhûängthöng tin àaä àùng taãi; coá khaã nùng phên tñch thöng tin àïí xaác àõnh giaá trõ cuãatin tûác vaâ tñnh “chên thêåt” cuãa noá. Trong chûúng 13, Gabriel Garcña Maárquezàõnh nghôa tin “töët nhêët” khöng nhêët thiïët phaãi laâ tin lêëy àûúåc súám nhêët, maâthûúâng laåi laâ “tin àûúåc trònh baây töët nhêët”. Àõnh nghôa cuãa Edward Herman vïìtñnh khaách quan (chûúng 4) – möåt yïëu töë then chöët cuãa chêët lûúång – laâ “trûúáchïët... diïîn àaåt àûúåc nhiïìu mùåt cuãa möåt cêu chuyïån, tòm ra caác sûå kiïån maâkhöng bõ chñnh trõ chi phöëi vaâ diïîn àaåt möåt caách khaách quan vaâ vö tû; vaâ thûáhai, quyïët àõnh àûúåc mûác àöå àaáng giaá cuãa tin tûác dûåa trïn nhûäng giaá trõ tin tûácàûúåc vêån duång nhêët quaán, khöng bõ taác àöång búãi caác thïë lûåc chñnh trõ hay bõboáp meáo búãi caác àõnh kiïën yá thûác hïå hay chõu thoãa hiïåp búãi nhûäng tñnh toaánlúåi nhuêån hay chiïën lûúåc”.

Tuy nhiïn, truyïìn thöng àöåc lêåp cuäng coá thïí vaâo huâa hoùåc khöng àûa tinàaáng tin cêåy. Vúái khaã nùng gêy aãnh hûúãng àïën haânh vi cuãa àöng àaão cöngchuáng hay cuãa möåt vaâi nhên vêåt chuã chöët, truyïìn thöng coá thïí thöíi phöìng haythu nhoã nhûäng vêën àïì trong con mùæt cuãa quêìn chuáng, vaâ do àoá aãnh hûúãngtúái phên phöëi lúåi ñch xaä höåi. AÃnh hûúãng kiïíu naây cêìn phaãi àûúåc kiïím soaát vaâcoá àöëi troång, nhû seä àûúåc baân àïën úã phêìn sau. Truyïìn thöng chêët lûúång caocoá quyïìn lûåc lúán hún nûäa trong viïåc gêy aãnh hûúãng túái ngûúâi sûã duång thöngtin: Dyck vaâ Zingales cho rùçng úã Haân Quöëc, túâ Thúâi baáo Taâi chñnh àùng tin vïìviïåc thoãa thuêån ngêìm taåi SK Telecom àaä laâm cho mûác àöå tin cêåy cuãa cêu

5Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

chuyïån naây tùng maånh, vò túâ thúâi baáo naây coá uy tñn hún hùèn so vúái caác túâ baáoàõa phûúng.

Möåt söë nhên töë aãnh hûúãng àïën tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng bao göìm:

• Cêëu truác súã hûäu cuãa truyïìn thöng.• Cú cêëu kinh tïë cuãa ngaânh, tònh hònh kinh tïë, vaâ khaã nùng taâi chñnh. • Luêåt qui àõnh vïì viïåc tiïëp cêån, àùng taãi thöng tin vaâ gia nhêåp ngaânh truyïìn

thöng, vaâ nöåi dung àùng taãi. • Chñnh saách vïì nhûäng ngaânh liïn quan àïën truyïìn thöng.

Quan niïåm vïì chêët lûúång vaâ tñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng coá möëi liïn quanlêîn nhau, vñ duå, chêët lûúång coá thïí bõ giaãm suát búãi sûå phuå thuöåc cuãa truyïìn thöngvaâo nguöìn taâi chñnh . Vò vêåy, nhûäng khaái niïåm naây àûúåc baân àïën cuâng vúáinhau. Hai yïëu töë böí sung liïn quan àïën chêët lûúång bao göìm:

• Vêën àïì àaâo taåo vaâ nùng lûåc cuãa caác nhaâ baáo vaâ nhûäng nhaâ quaãn lyá cú quantruyïìn thöng.

• Cú chïë kiïím soaát vaâ àöëi troång àöëi vúái caác nhaâ baáo vaâ ngûúâi trong ngaânhtruyïìn thöng.

Tñnh chêët súã hûäu

Tñnh chêët súã hûäu trong truyïìn thöng bao haâm quyïìn kiïím soaát tñnh chêëtthöng tin àûúåc àùng taãi. Nhûäng ngûúâi uãng höå súã hûäu nhaâ nûúác trongtruyïìn thöng cho rùçng, vò thöng tin laâ haâng hoáa cöng cöång, coá nghôa laâ, möåtkhi haâng hoáa àûúåc cung cêëp cho möåt söë ngûúâi sûã duång thò khoá coá thïí ngùnngûúâi khöng traã cho dõch vuå naây sûã duång noá – truyïìn thöng tû nhên coá xuhûúáng cung cêëp ñt thöng tin hún mûác xaä höåi mong àúåi. Hoå cuäng cho rùçngvúái súã hûäu tû nhên, ngaânh truyïìn thöng seä coá nguy cú chó àaåi diïån choquan àiïím cuãa möåt nhoám nhoã trong xaä höåi2, vaâ cêìn coá súã hûäu nhaâ nûúác àïíphöí biïën cho cöng chuáng nhûäng vêën àïì vïì giaáo duåc, vùn hoáa hoùåc nhûäng

6 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

2. Vò nhûäng lúåi ñch phi taâi chñnh tiïìm nùng vaâ to lúán tûâ viïåc súã hûäu caác töí chûáctruyïìn thöng, caã nhaâ nûúác lêîn tû nhên àïìu coá àöång cú muöën kiïím soaát caác haäng truyïìnthöng bùçng viïåc súã hûäu têåp trung ngaânh truyïìn thöng.

chuêín mûåc giaá trõ cêìn thiïët vaâ àïí àaãm baão duy trò viïåc phaát thanh truyïìnhònh caác vêën àïì àõa phûúng bùçng tiïëng àõa phûúng3.

Nhûäng ngûúâi phaãn àöëi súã hûäu nhaâ nûúác cho rùçng viïåc chñnh phuã kiïím soaátngaânh truyïìn thöng coá thïí àûúåc duâng àïí thao tuáng quêìn chuáng vaâ boáp meáothöng tin theo yá muöën cuãa chñnh phuã àûúng nhiïåm. Hún nûäa, kinh nghiïåm chothêëy, caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác (doanh nghiïåp nhaâ nûúác ngaânh truyïìn thöngtrong trûúâng húåp naây cuäng vêåy) coá veã keám nhaåy beán trûúác nhu cêìu cuãa khaáchhaâng. Cuöëi cuâng, töí chûác truyïìn thöng cuãa nhaâ nûúác khöng phaãi caånh tranh, doàoá dïî àûa tin vûâa keám chêët lûúång vûâa keám hiïåu quaã. Möåt baâi baáo gêìn àêy vïìTêåp àoaân Phaát thanh Truyïìn hònh Anh (BBC) (Economist 2002a) cho rùçng, chñnhsúã hûäu nhaâ nûúác àaä caãn trúã haäng phaát triïín so vúái caác haäng truyïìn thöng khaác.Baâi baáo cuäng cho rùçng, BBC àaä àûúåc trao cho möåt doanh thu thuïë lúán khiïën hoåcoá lúåi thïë tûúng àöëi so vúái caác cöng ty tû nhên. Baâi baáo cuäng daám chùæc rùçng, nïëulaâ möåt cöng ty tû nhên, BBC seä nùng àöång hún, vaâ do àoá coá khaã nùng caånh tranhvúái caác haäng truyïìn thöng toaân cêìu hún.

Thûåc tïë, úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng àang phaãi àöëi mùåt vúái nhiïìu vêënàïì liïn quan àïën caã hai mùåt cuãa lêåp luêån trïn, song vêën àïì cöë hûäu trong quaãnlyá doanh nghiïåp nhaâ nûúác coá hiïåu quaã coá thïí gêy bêët bònh àùèng àöëi vúái caácdoanh nghiïåp tû nhên. ÚÃ nhiïìu quöëc gia, caác haäng thöng têën nhaâ nûúác tûå chuãkhoá coá thïí duy trò tñnh tûå chuã thûåc sûå vaâ hoaåt àöång trïn möåt sên chúi bònh àùèng.Àoá laâ vêën àïì àùåc trûng úã caác nûúác àang phaát triïín. Caác cöng ty truyïìn thöng tûnhên coá möëi liïn hïå mêåt thiïët vúái giúái kinh doanh hay chñnh phuã cuäng coá nguycú boáp meáo thöng tin. Hún nûäa, nïëu hoå khöng phaãi àöëi mùåt vúái caånh tranh thòcoá leä hoå cuäng àaáng traách nhû viïåc cöng ty truyïìn thöng nhaâ nûúác taãng lúâ trûúácnhu cêìu cuãa cöng chuáng. Vñ duå úã YÁ, viïåc möåt vaâi gia àònh nùæm quyïìn kiïím soaátngaânh truyïìn thöng laâ chuã àïì gêy tranh caäi söi nöíi. Herman cho rùçng, núi naâongaânh truyïìn thöng chñnh thöëng do tû nhên nùæm giûä vaâ chuã yïëu do caác nhaâquaãng caáo thûúng maåi taâi trúå nhû úã Myä, thò úã àoá, hoå ùn yá vúái cöång àöìng doanhnghiïåp, àùåc biïåt laâ caác cöng ty lúán, nhûäng ngûúâi rêët thuâ gheát nhûäng thöng àiïåpbaâi xñch doanh nghiïåp. Tuy nhêët trñ laâ ngaânh baáo chñ coá uãng höå chñnh saách cöng,nhûng trong chûúng 6, David Strömberg vêîn cho rùçng, lúåi nhuêån tùng theo quimö cuãa viïåc àùng taãi tin tûác laâm suy yïëu quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa caác nhoám lúåi

7Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

3. ÚÃ Haâ Lan möåt àaåo luêåt nùm 1998 yïu cêìu caác chûúng trònh dõch vuå cöng phaãichûáa ñt nhêët 25% tin tûác, 20% vùn hoáa, vaâ 5% giaáo duåc. Nûúác YÁ laåi yïu cêìu 50% tin phaátthanh truyïìn hònh phaãi lêëy nguöìn tûâ chêu Êu. Phêìn lúán lúåi ñch nhúâ súã hûäu nhaâ nûúáccuäng coá thïí coá àûúåc vúái súã hûäu tû nhên vaâ caác qui àõnh chung.

ñch àùåc biïåt vaâ nhoám thiïíu söë, àöìng thúâi tùng cûúâng quyïìn lûåc chñnh trõ cuãa àasöë. Do àoá, viïåc àùng taãi tin tûác cuãa caác haäng tû nhên vò lúåi nhuêån cuäng coá lúåicho caác nhoám lúán.

Nghiïn cûáu gêìn àêy cuãa Simeon Djankov, Caralee McLiesh, TatianaNanova, vaâ Andrei Shliefer trong chûúng 8, chó ra rùçng, tñnh chêët súã hûäu caáchaäng truyïìn thöng coá xu hûúáng têåp trung cao. Caác haäng naây chuã yïëu thuöåc súãhûäu nhaâ nûúác hoùåc möåt söë gia àònh, vaâ cú cêëu súã hûäu hiïëm khi bõ phên taánröång. Hún nûäa, caác haäng thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác chiïëm tyã lïå cao, àùåc biïåt úã caácnûúác àang phaát triïín. Trung bònh, nhaâ nûúác kiïím soaát khoaãng 30% trong 5 túâbaáo lúán nhêët vaâ 60% trong 5 àaâi truyïìn hònh lúán nhêët trong caác quöëc gia naây.ÚÃ Bó, Phaáp, vaâ Nhêåt Baãn, söë khaán giaã cuãa truyïìn hònh tû nhên chiïëm 56% àïën60% thõ phêìn. ÚÃ Öxtrêylia, 83% söë khaán giaã xem chûúng trònh truyïìn hònh tûnhên, coân úã Canaàa con söë naây laâ 66%. ÚÃ caác nûúác cöng nghiïåp, baáo chñ chuãyïëu thuöåc súã hûäu tû nhên. ÚÃ caác nûúác ngheâo nhû Trung Quöëc, Ai Cêåp, vaâMalauy, truyïìn hònh hoaân toaân do nhaâ nûúác kiïím soaát. Coá veã nhû súã hûäu nhaânûúác trong truyïìn thöng chiïëm tyã lïå cao hún úã caác nûúác ngheâo hún vaâ chuyïnchïë hún. Djankov vaâ caác taác giaã khaác thêëy rùçng, mûác àöå súã hûäu nhaâ nûúác caoseä laâm giaãm tñnh hiïåu quaã cuãa truyïìn thöng trong viïåc taåo cú chïë kiïím soaát vaâàöëi troång trong haânh vi cuãa khu vûåc cöng vaâ quan hïå nghõch biïën vúái caác kïëtcuåc kinh tïë vaâ xaä höåi.

Nhùçm khuyïën khñch viïåc àùng tin àöåc lêåp, nhiïìu nûúác nhû Haâ Lan vaâ Anhàaä thaânh lêåp caác haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác àöåc lêåp hoùåc tûå chuã coá nhiïåm vuåcung cêëp nhûäng chûúng trònh vò lúåi ñch cöng - chûúng trònh maâ khu vûåc tû nhênkhöng cung cêëp, song àûúåc pheáp tiïën haânh khöng coá sûå can thiïåp chñnh trõ. Vñduå, àaâi BBC thuöåc súã hûäu nhaâ nûúác vaâ ban quaãn trõ do nhaâ nûúác böí nhiïåm, chõutraách nhiïåm trûúác chñnh phuã. Tuy nhiïn, baãn àiïìu lïå cuãa àaâi cho thêëy àaâi laâ möåtcöng ty àöåc lêåp, àûúåc àaãm baão khöng chõu sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã vïì nöåidung vaâ thúâi lûúång àûa tin cuäng nhû quaãn trõ nöåi böå.

Vïì lyá thuyïët, möåt hïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång coá thïí àûúåc thiïët lêåptrong caác haäng truyïìn thöng tûå chuã cuãa nhaâ nûúác nhùçm traánh chõu aãnhhûúãng quaá mûác tûâ chñnh phuã hay tûâ doanh nghiïåp, song vêën àïì liïåu caáchaäng truyïìn thöng tû nhên coân phaãi àöëi mùåt vúái caånh tranh “bêët bònh àùèng”hay khöng, hay noái caách khaác, liïåu caác haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác coá àûúåchûúãng ûu àaäi nhû trúå cêëp hay khöng, vêîn coân àïí ngoã. Möåt vêën àïì khaác laâtñnh àöåc lêåp cuãa caác haäng truyïìn thöng naây dêìn mai möåt úã nhûäng nûúác thiïëuhïå thöëng kiïím soaát vaâ àöëi troång coá hiïåu lûåc àöëi vúái khu vûåc nhaâ nûúác. Nùm1981, Chñnh phuã Dimbabuï thaânh lêåp Têåp àoaân Mass Media Trust thuöåc súã

8 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

hûäu nhaâ nûúác nhûng àöåc lêåp vïì chñnh trõ, nhùçm quaãn lyá maång baáo chñ quöëcgia duy nhêët - Zimpapers. Chñnh phuã àaä tûâng hai lêìn giaãi thïí cú quan naây àïítrûâng phaåt viïåc àùng tin bêët lúåi, vaâ hiïån vêîn thûúâng xuyïn can thiïåp túái nöåidung àùng tin.

Núi naâo nhaâ nûúác khöng thöëng trõ thõ trûúâng maâ chó chiïëm möåt thõ phêìntûúng àöëi nhoã, núi êëy “dïî thúã” hún àöëi vúái caác haäng truyïìn thöng tû nhên.Tuy nhiïn xaác àõnh möåt thõ trûúâng phuâ húåp khöng àún giaãn. Nïëu baáo chñ,phaát thanh truyïìn hònh vaâ truyïìn thöng àiïån tûã àïìu phuåc vuå cuâng möåt àöëitûúång khaán giaã maâ chó coá nhaâ nûúác thöëng trõ möåt lônh vûåc, thò viïåc caånh tranhvúái caác haäng tû nhên trïn thõ trûúâng àïí lêëy tin tûác coá thïí laâ àuã. Nïëu thõ trûúângphên àoaån tuyâ theo loaåi truyïìn thöng (baáo chñ, truyïìn hònh, truyïìn thanh,truyïìn thöng àiïån tûã) vaâ nhoám dên cû phên theo thu nhêåp hay trònh àöå hoåcvêën, thò vai troâ thöëng trõ trong möåt lônh vûåc coá thïí seä coá taác àöång tiïu cûåc, bêëtkïí àoá laâ súã hûäu nhaâ nûúác hay tû nhên. Nhûäng ngûúâi khöng thïí àoåc seä khöngmua baáo maâ chó lêëy thöng tin tûâ àaâi; tuy nhiïn, nïëu haâng xoám hay ngûúâi thêncuãa hoå coá thïí àoåc vaâ truyïìn taãi thöng tin thò aãnh hûúãng cuãa nhên töë taác àöångnaây giaãm búát.

Tû nhên hoaá, vúái têët caã nhûúåc àiïím cuãa noá, vêîn laâ möåt giaãi phaáp tiïìm nùngàïí àaãm baão àùng tin khaách quan. Vñ duå, úã Mïhicö, viïåc tû nhên hoaá phaát thanhtruyïìn hònh nùm 1989 thûåc chêët àaä tùng cûúâng viïåc vaåch trêìn caác vuå bï böëi thamnhuäng cuãa chñnh phuã. Viïåc naây goáp phêìn àêíy thõ phêìn cuãa truyïìn thöng tûnhên thïm 20%, buöåc caác àaâi cuãa nhaâ nûúác cuäng phaãi àïì cêåp àïën nhûäng kiïíutin naây. Nhúâ taác àöång cuãa quaá trònh tûå do hoaá thõ trûúâng vaâ quaá trònh chuyïíngiao kiïën thûác maånh meä tûâ caác haäng truyïìn thöng nûúác ngoaâi giaâu kinhnghiïåm, quaá trònh tû nhên hoaá caác cöng ty truyïìn thöng nhaâ nûúác úã caác nûúácchuyïín àöíi àaä taåo ra bûúác tiïën àaáng kïí trong viïåc àûa tin kinh tïë vaâ taâi chñnh(Nelson 1999). Bruce Owen trong chûúng 9 cho rùçng, nhòn chung, quaá trònh tûnhên hoaá vaâ núái loãng caác qui àõnh trong truyïìn thöng àiïån tûã àaä tùng cûúângcaånh tranh vaâ giaãm búát sûå têåp trung hoaá.

Coá thïí noái gò vïì sûå lûåa choån giûäa tû nhên hoaá vaâ thaânh lêåp caác haäng truyïìnthöng nhaâ nûúác tûå chuã? Quaá trònh tû nhên hoaá coá thïí traánh àûúåc viïåc kiïím soaátluöìng thöng tin cuãa chñnh phuã, song quaá trònh naây cuâng vúái nhûäng qui àõnhkeâm theo cêìn phaãi àûúåc tiïëp cêån thêån troång àïí traánh àöåc quyïìn kiïím soaát thöngtin. Trûúâng húåp thaânh lêåp haäng truyïìn thöng nhaâ nûúác tûå chuã keám thuyïët phuåchún, nïëu xeát àïën vêën àïì tñnh tûå chuã seä dïî daâng bõ mai möåt vaâ caác qui àõnh àicuâng vúái viïåc phên böí taâi trúå tûâ ngên saách cho caác chûúng trònh “xaä höåi mongmuöën” dûåa trïn cú súã caånh tranh cuäng coá thïí mang laåi kïët quaã tûúng tûå. Trong

9Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

bêët kyâ tònh huöëng naâo thò cuäng rêët khoá baão vïå cho möåt vai troâ thöëng trõ cuãa nhaânûúác trong truyïìn thöng.

Cú cêëu kinh tïë vaâ taâi chñnh

Caác ngaânh phi truyïìn thöng àûúåc cú cêëu thïë naâo vaâ caác chñnh saách kinh tïë noáichung cuãa chñnh phuã coá aãnh hûúãng àaáng kïí nhû thïë naâo àöëi vúái hoaåt àöång vaâtñnh àöåc lêåp cuãa truyïìn thöng. Vuå cöng ty truyïìn thöng tû nhên úã Nga, möåthaäng thûúâng xuyïn chó trñch chñnh phuã, bõ Gazprom, möåt cöng ty khñ àöët maânhaâ nûúác coá quyïìn kiïím soaát vaâ aãnh hûúãng lúán, laâ möåt vñ duå àaáng quan têm.ÚÃ àêu maâ caác doanh nghiïåp nhaâ nûúác thöëng trõ nïìn kinh tïë thò úã àoá, ngay caãcaác haäng truyïìn thöng tû nhên cuäng khoá coá thïí töìn taåi nïëu khöng àûúåc nhaânûúác höî trúå. Trong lõch sûã truyïìn thöng úã Bùnglaàeát, Mahfuz Anam (chûúng15) cho rùçng thêåm chñ tû nhên hoaá ngaânh truyïìn thöng cuäng khöng giaãi quyïëtàûúåc vêën àïì thiïn võ nïëu têët caã caác nhaâ quaãng caáo, tûác laâ caác nhaâ taâi trúå, àïìulaâ doanh nghiïåp nhaâ nûúác, hay thêåm chñ laâ möåt nhoám doanh nghiïåp tû nhênàaä àûúåc lûåa choån tûâ trûúác. ÚÃ möåt söë quöëc gia, caái àûúåc lûåa choån coá leä laâphûúng aán ñt töìi tïå nhêët trong hai trûúâng húåp naây.

Nhû Bruce Owen (chûúng 9) vaâ Tim Carington vaâ Mark Neldoson (chûúng12) chó ra, sûå töìn vong cuãa truyïìn thöng - vúái tû caách laâ möåt ngaânh kinh doanh- vaâ thûúâng xuyïn chõu nhûäng àiïìu kiïån kinh tïë bêët lúåi - laâ àiïìu quan troångnhêët. Nïëu viïåc kinh doanh coân khöng àûáng vûäng, thò chêët lûúång khöng coân gòàïí baân. ÚÃ nhiïìu nïìn kinh tïë non treã, doanh nghiïåp nhoã, múái coá thïí coá àuã nùnglûåc taâi chñnh àïí laâm truyïìn thöng nhû trûúâng húåp TV2 úã Tomsk, àûúåc Victor vaâYulia Muchnik mö taã úã chûúng 19. Chñnh saách kinh tïë noái chung seä quyïët àõnhsûå gia nhêåp hay töìn taåi cuãa caác haäng naây. Möëi quan hïå vaâ maång lûúái quen biïëtcuäng àoáng vai troâ quan troång. Trong trûúâng húåp TV2, chi phñ khúãi nghiïåp àûúåctaâi trúå nhúâ vay vöën tûâ möåt ngên haâng trong nûúác. Caác doanh nghiïåp naây tiïëpcêån àûúåc nguöìn tñn duång nhúâ vöën vay cuãa hoå àûúåc möåt ngûúâi baån, chuã tõch höåiàöìng thaânh phöë Tomsk, baão laänh.

Carrington vaâ Nelson chó ra têìm quan troång cuãa àêìu tû nûúác ngoaâi trongviïåc dòu dùæt caác haäng truyïìn thöng non treã úã caác nûúác àang phaát triïín dêìn tûåàûáng trïn àöi chên cuãa mònh. Dûúái chïë àöå múái nùm 1991, túâ baáo chñnh phuãRzeczpospolita úã Ba Lan bõ mêët dêìn nguöìn taâi trúå tûâ ngên saách nhaâ nûúác, bõ buöåcphaãi kinh doanh àöåc lêåp, vaâ rúi vaâo tònh traång kinh tïë sa suát. Túâ baáo naây töìntaåi àûúåc laâ nhúâ àêìu tû nûúác ngoaâi: Têåp àoaân baáo chñ French Hersant àaä mua49% túâ baáo naây vaâ nêng cêëp cöng nghïå cuäng nhû nhaâ in. Tûúng tûå nhû vêåy, úã

10 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

Cöång hoaâ Xlövùæc, Quô Cho vay Phaát triïín Truyïìn thöng àaä hêåu thuêîn cho möåttúâ baáo tû nhên. Ngoaâi ra, möåt khu vûåc tû nhên maånh meä cuäng àaä ra àúâi àïí höåtrúå cho ngaânh truyïìn thöng.

Möåt cú cêëu thõ trûúâng caånh tranh (cuäng nhû caác nguöìn taâi trúå) thuác àêíy sûåàa daång vaâ laâ möåt caách àïí kiïím soaát chêët lûúång. Theo Stiglitz, caách kiïím soaátquan troång nhêët chöëng laåi tònh traång thöng tin bõ baáo chñ laåm duång laâ sûå töìn taåiaáp lûåc caånh tranh phaãn aánh nhiïìu lúåi ñch khaác nhau. Owen chó ra rùçng, nöåi dungtruyïìn thöng phuåc vuå töët nhêët cho caác öng chuã truyïìn thöng coá muåc tiïu giaânhquyïìn lûåc vaâ têìm aãnh hûúãng, nhòn chung khöng phaãi laâ nöåi dung mang laåi sûåthaânh cöng vïì thûúng maåi, vaâ do àoá, khöng phaãi laâ caái àïí coá thïí truå àûúåc trongmöåt möi trûúâng thõ trûúâng caånh tranh. Àiïìu naây giaãi thñch taåi sao möåt möitrûúâng caånh tranh hún seä haån chïë àûúåc viïåc caác öng chuã truyïìn thöng laåm duångquyïìn lûåc.

Viïåc cêëp pheáp hoaåt àöång cho caác cöng ty truyïìn thöng coá thïí laâ möåt biïånphaáp hûäu hiïåu nhùçm kiïím soaát nöåi dung thöng tin cuäng nhû haån chïë tñnh caånhtranh4. Viïåc haån chïë cêëp pheáp hoaåt àöång coá thïí cöng khai, nhû viïåc cêëm möåt söënöåi dung phaát thanh truyïìn hònh nhêët àõnh hay ngêëm ngêìm, bùçng viïåc chñnhphuã seä khöng gia haån giêëy pheáp cho àïën khi thêëy rùçng nöåi dung àùng tin àaä coálúåi cho hoå. Àöëi vúái ngaânh baáo chñ, khaác vúái phaát thanh truyïìn hònh, vïì mùåt kyäthuêåt thò khöng cêìn cêëp pheáp. Muåc àñch chñnh cuãa viïåc cêëp pheáp cho baáo chñ laâcho pheáp chñnh phuã gêy aãnh hûúãng àïën luöìng thöng tin thöng qua viïåc haån chïëgia nhêåp thõ trûúâng truyïìn thöng5. ÚÃ Haân Quöëc, ngay sau khi caác qui àõnh vïìcêëp pheáp àûúåc núái loãng, söë túâ nhêåt baáo úã riïng Xúun àaä tùng tûâ 6 àïën 17 túâ, vaâhaâng chuåc túâ nhêåt baáo ra àúâi úã caác khu vûåc khaác trong toaân quöëc. Hún thïë nûäa,phaãi kïí àïën sûå phong phuá trong viïåc àûúåc baây toã quan àiïím phaãn àöëi, uãng höåchñnh phuã, vïì kinh doanh, thïí thao, vaâ caã thuyïët giaáo úã caác nhaâ thúâ cuäng chaåy

11Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

4. Àöëi vúái truyïìn hònh, cêìn coá nhûäng hònh thûác cêëp pheáp nhêët àõnh cho phaát thanhviïn àïí xaác àõnh baãn quyïìn àöëi vúái têìn suêët àûa tin coá giúái haån; tuy nhiïn nhiïìu chñnhphuã àaä baânh trûúáng hïå thöëng cêëp pheáp vûúåt quaá giúái haån maâ kyä thuêåt yïu cêìu, bao göìmcaã viïåc haån chïë vïì nöåi dung phaát thanh truyïìn hònh.

5 Möåt söë ngûúâi cho rùçng viïåc cêëp pheáp phuåc vuå cho lúåi ñch cöng thöng qua viïåc cöívuä cho tñnh traách nhiïåm vaâ chuêín mûåc àûa tin. Nhûäng ngûúâi phaãn àöëi laåi cho rùçng, giêëypheáp cho pheáp ngûúâi ra qui àõnh caãn trúã cöng viïåc cuãa caác nhaâ baáo, ngûúâi coá thïí àûanhûäng tin bêët lúåi cho chñnh phuã. Caác toâa aán quöëc tïë uãng höå quan àiïím thûá hai. Vaâo nùm1985, trong möåt vuå kiïån àaáng nhúá vïì möåt nhaâ baáo khöng coá giêëy pheáp úã Cöxta Rica, Toâaaán Liïn Myä vïì nhên quyïìn àaä cöng nhêån rùçng viïåc cêëp pheáp cho nhaâ baáo laâ mêu thuêînvúái Hiïåp àõnh chêu Myä vïì nhên quyïìn.

àua vúái nhau (Heo, Uhm, vaâ Chang 2000; Webster 1992). ÚÃ möåt söë nûúác nhûÏtiöpia, caác túâ baáo coá thïí gia haån giêëy pheáp haâng nùm sau khi àoáng möåt khoaãnphñ gia haån. Viïåc cêëp pheáp phuå thuöåc vaâo khaã nùng taâi chñnh, àiïìu naây àoâi hoãimoåi túâ baáo hiïån haânh hay tiïìm nùng phaãi duy trò möåt taâi khoaãn kyá quô coá söë dûlaâ Br 10.000 (1.250 àöla) phoâng trûúâng húåp caác nhaâ baáo cuãa hoå bõ kiïån tuång. Caáccú quan xuêët baãn khöng chûáng minh àûúåc khaã nùng thanh toaán taåi thúâi àiïímàêìu nùm hay bêët cûá luác naâo àûúåc Böå Vùn hoaá thöng tin yïu cêìu seä bõ thu höìigiêëy pheáp (Uyã ban baão vïå nhaâ baáo).

Nhûäng raâo caãn àöëi vúái viïåc gia nhêåp cuäng coân thïí hiïån dûúái möåt daång khaácnûäa. Nhûng Kassem àaä baáo caáo, nhûäng yïu cêìu quaá mûác vïì viïåc àùng kyá vaâ sûåtrò hoaän vö thúâi haån àaä khiïën caác nhaâ baáo úã Ai Cêåp phaãi àùåt vùn phoâng cuãamònh úã nûúác ngoaâi. Hún nûäa, caác nhaâ baáo khöng àûúåc pheáp trúã thaânh caác thaânhviïn cöng àoaân, vaâ do àoá, khöng àûúåc hûúãng nhûäng phuác lúåi y tïë nhêët àõnh,trûâ phi hoå laâm viïåc cho caác toaâ baáo cuãa nhaâ nûúác. Hún möåt phêìn ba söë nûúác úãchêu Myä La tinh quaãn lyá caác nhaâ baáo bùçng caách cêëp giêëy pheáp hoùåc qua caác thuãtuåc àïí àûúåc cöng nhêån (xem cú súã dûä liïåu Hiïåp höåi Baáo chñ Liïn Myä taåi trangweb http://www.sipiapa.org).

Ngoaâi möåt cú cêëu àiïìu tiïët, nghïì baáo coân phaãi àöëi mùåt vúái nhûäng thïë lûåcmaâ möåt mùåt, chuáng ûu àaäi cho caác lûåc lûúång àöåc quyïìn, mùåt khaác laåi uãng höåviïåc àa daång hoaá caác nhaâ cung ûáng, nhû Owen àaä mö taã. Thûá nhêët, nöåi dungcaác saãn phêím truyïìn thöng coá möåt àùåc trûng laâ chuáng coá tñnh hiïåu quaã kinh tïëto lúán theo qui mö. Àiïìu naây coá xu hûúáng coá lúåi cho nhûäng haäng lúán. Thûá hai,quaãng caáo vúái khöëi lûúång êën baãn lúán coá hiïåu quaã hún so vúái quaãng caáo trïn söëlûúång êën baãn ñt. Tuy vêåy, àùåc àiïím cú baãn thûá ba laâ saãn phêím coá tñnh àún chiïëc:caác haäng caånh tranh vúái nhau bùçng caách khaác biïåt hoaá saãn phêím cuãa mònh, vònhûäng àöåc giaã khaác nhau thò coá khêíu võ khöng giöëng nhau. Àiïìu naây coá nghôalaâ nhûäng cöng ty nhoã coá thïí laâm cho nöåi dung cuãa mònh coá sûå khaác biïåt, vaâ doàoá, tòm ra nhûäng khe húã (cuãa thõ trûúâng). Caác haäng nhoã vaâ múái tòm thêëy àûúåcnhûäng khe húã naây coá xu hûúáng àa daång hoaá dïî daâng hún so vúái caác haäng lúánvaâ cuä6. Thñ duå, nhûäng túâ baáo àõa phûúng coá thïí chuyïn mön hoaá bùçng caáchàùng nhiïìu nöåi dung mang tñnh chêët àõa phûúng hún (àiïìu naây cuäng coá nghôalaâ hoå khöng thïí caånh tranh hiïåu quaã úã caác àõa phûúng khaác). Owen viïån dêînmöåt thñ duå úã Ulanbato, Möng Cöí, núi coá leä khöng thïí hêåu thuêîn àûúåc àïën 18 túâ

12 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

6. Owen cho rùçng, caác haäng àöåc quyïìn àïën möåt mûác àöå nhêët àõnh cuäng quan têmàïën viïåc àa daång hoaá àïí coá thïí töìn taåi.

baáo àö thõ nùm 1994 nïëu nhûäng túâ baáo naây khöng coá sûå khaác bõït hoaá àaáng kïívïì mùåt quan àiïím chñnh trõ vaâ caác khña caånh khaác.

Cöng nghïå, cú súã haå têìng, vaâ àõa lyá cuäng haån chïë qui mö cuãa caác túâ baáovaâ taác àöång àïën baãn chêët cuãa sûå caånh tranh thõ trûúâng, vò chuáng aãnh hûúãngtúái chi phñ chuyïn chúã vaâ sûå chêåm trïî trong phaát haânh. Àöëi vúái nhûäng phûúngtiïån phaát thanh truyïìn hònh thò nhûäng raâo caãn naây coá thïí dïî daâng bõ phaá vúä,vò thïë ngay taåi Myä cuäng coá nhûäng maång lûúái truyïìn thanh, truyïìn hònh quöëcgia töìn taåi song song vúái caác túâ baáo quöëc gia. ÚÃ chêu Phi, núi maâ trònh àöå cöngnghïå keám phaát triïín hún vaâ dên trñ thêëp, caác àaâi phaát thanh tû nhên vêîn phaáttriïín buâng nöí (Economist 2002b). Thñ duå, úã Uganàa, úã nhûäng laâng maâ vaâo nùm1985 múái chó coá 10 àaâi phaát thanh cöång àöìng thò àïën nay àaä coá trïn 300 àaâi.

Möåt àiïím bêët lúåi maâ chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín àang phaãi àöëi mùåtlaâ khaã nùng haån chïë cuãa hoå trong viïåc thûåc thi chñnh saách caånh tranh úã nhûäng núicêìn caác chñnh saách àaãm baão nhû vêåy. Möåt söë nûúác, kïí caã caác nûúác cöng nghiïåp lêînnûúác àang phaát triïín, viïåc ngùn cêëm hoùåc haån chïë hònh thûác àa súã hûäu àöëi vúái caácphûúng tiïån truyïìn thöng àang caånh tranh vúái nhau laâ möåt cöë gùæng nhùçm àaãmbaão duy trò tñnh àa daång hún vïì nguöìn tin vaâ quan àiïím. Nhû Owen àaä nïu, viïåctêåp trung hoaá caác phûúng tiïån truyïìn thöng laâm dêëy lïn möëi quan ngaåi laâ noá coáthïí dêîn àïën tònh traång àöåc quyïìn hoùåc thuác àêíy sûå cêëu kïët laâm tùng giaá caã vaâgiaãm saãn lûúång. Ngoaâi viïåc caånh tranh vaâ àa daång hoaá vïì nöåi dung, sûå têåp trungcaác àêìu möëi truyïìn thöng trïn àõa baân möåt thaânh phöë naâo àoá coá thïí laâm naãy sinhvêën àïì caånh tranh kinh tïë liïn quan àïën möåt söë haäng quaãng caáo nhêët àõnh, ngaycaã khi vêîn coân vö söë caác phûúng tiïån khaác nhû truyïìn hònh, baáo chñ, taåp chñ dõchvuå trûåc tuyïën… àïí baây toã quan àiïím, kïí caã sûå bêët maän vïì chñnh trõ. Àaánh giaá haânhvi chöëng caånh tranh luác naâo cuäng laâ möåt nhiïåm vuå khoá khùn, vaâ nhiïìu cú quan úãcaác nûúác àang phaát triïín vêîn thûúâng thiïëu nhûäng kyä nùng vaâ nguöìn lûåc cêìn thiïët.

Cêëu truác phaáp lyá

Coá hai loaåi thïí chïë phaáp lyá rêët thiïët yïëu àöëi vúái hoaåt àöång cuãa giúái truyïìn thöng,àoá laâ (a) nhûäng thïí chïë quyïët àõnh khaã nùng tiïëp cêån thöng tin, vaâ (b) nhûäng thïíchïë haån chïë viïåc giúái truyïìn thöng sûã duång thöng tin maâ hoå coá àûúåc. Khaã nùngthöng baáo cuãa ngaânh cöng nghiïåp truyïìn thöng bõ haån chïë búãi lûúång vaâ thïí loaåithöng tin - vïì caác töí chûác cöng vaâ tû, vaâ vïì tònh traång kinh tïë noái chung – maâ vúáinhûäng thöng tin àoá, hoå coá thïí tiïëp cêån thöng qua caác kïnh chñnh thûác hoùåc phichñnh thûác. Nhû Dyck vaâ Zingales àaä chó roä, viïåc tiïët löå thöng tin do nhaâ nûúácuãy nhiïåm laâ àaáng tin cêåy nhêët, vò noá khöng chõu aãnh hûúãng cuãa sûå choån loåc, vaâ

13Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

khöng phaãi àûúåc cung cêëp nhùçm àöíi lêëy möåt thûá gò khaác. Nhûäng con àûúâng phichñnh thûác hoùåc khöng bõ àiïìu tiïët nhùçm coá àûúåc thöng tin àoá bao göìm caác möëiquan hïå àïí phoãng vêën hoùåc lêëy thöng tin tûâ nhûäng ngûúâi muöën trònh baây möåtquan àiïím cuå thïí vúái cöng chuáng. ÚÃ àêy, töi chó giúái haån nhûäng bònh luêån cuãamònh vúái qui trònh chñnh thûác àïí thu lûúåm thöng tin.

Luöìng thöng tin do nhiïìu böå luêåt khaác nhau àiïìu chónh, maâ nhûäng böå luêåtnaây coá thïí cho pheáp tiïëp cêån röång raäi hoùåc coá lûåa choån, àïën nhûäng dûä liïåu quantroång. Luêåt bùæt buöåc caác cöng ty phaãi cöng khai hoaá taâi khoaãn hoùåc cho pheáp tòmhiïíu lyá lõch vay vöën cuãa caá nhên quyïët àõnh mûác àöå dïî daâng vaâ thûúâng xuyïnmaâ giúái truyïìn thöng coá thïí khai thaác àûúåc thöng tin “chñnh thûác” vïì nhûäng vêënàïì àoá. Luêåt àiïìu chónh viïåc truyïìn baá thöng tin cho khu vûåc tû nhên thûúângàûúåc xêy dûång nhùçm giuáp thõ trûúâng vêån haânh suön seã vaâ tùng cûúâng hiïåu lûåcthûåc thi cuãa caác qui àõnh phaáp lyá khaác, nhûng phaãn ûáng thõ trûúâng thûúâng cuängphuå thuöåc rêët nhiïìu vaâo nhûäng thöng tin chuã yïëu cung cêëp trong khu vûåc cöng.Stiglitz cho rùçng, thöng tin maâ caác quan chûác nhaâ nûúác thu thêåp àûúåc bùçng ngênsaách cöng thò do cöng chuáng súã hûäu, vaâ viïåc sûã duång taâi saãn trñ tuïå àoá àïí mûulúåi riïng cuäng laâ möåt sûå vi phaåm lúåi ñch cöng cöång nghiïm troång chùèng keám gòviïåc tûúác àoaåt bêët kyâ möåt loaåi taâi saãn cöng naâo khaác cho muåc àñch caá nhên.

Cùn cûá tûâ hiïën phaáp, möåt loaåt caác qui àõnh phaáp lyá seä quyïët àõnh àiïìu kiïånàïí caác caá nhên vaâ töí chûác cöng cöång, tû nhên, coá thïí tiïëp cêån àûúåc vúái thöng tin“cöng cöång”. ÚÃ nhiïìu nûúác, hiïën phaáp chó qui àõnh möåt caách khaái quaát nhûängquyïìn cú baãn cuãa caá nhên àûúåc tûå do ngön luêån vaâ àöi khi laâ quyïìn àûúåc tiïëpcêån thöng tin. Caác vùn baãn luêåt höî trúå coá thïí mang nhiïìu caái tïn khaác nhau, tuâythuöåc vaâo tûâng nûúác. Nhûng ngay caã khi caác quyïìn cú baãn àaä àûúåc nïu roä thòviïåc thûåc sûå àûúåc biïët thöng tin kõp thúâi (trong nhûäng khoaãng thúâi gian àuã ngùænàïí chuáng coân coá yá nghôa àöëi vúái nhûäng ngûúâi coá nhu cêìu àûúåc biïët) vêîn coân rêëtkhoá khùn, vò luêåt coân phaãi àûúåc thûåc thi, vaâ ngûúâi dên coân phaãi àûúåc têåp huêënvaâ phaãi coá àöång cú àïí àûa ra nhûäng phaãn ûáng mau leå, coân thöng tin phaãi àûúåccung cêëp kõp thúâi, dûúái nhûäng hònh thûác dïî hiïíu vaâ dïî sûã duång.

Nhiïìu nûúác àaä chêëp nhêån luêåt vïì tûå do thöng tin vaâ caác nûúác khaác cuängàang trong quaá trònh àoá. Muåc àñch cuãa nhûäng luêåt naây laâ nhùçm taåo ra möåtkhuön khöí qui àõnh mûác àöå tiïëp cêån thöng tin cöng cöång vaâ quyïìn tiïëp cêånnhûäng thöng tin àoá cuãa caá nhên vaâ töí chûác. Viïåc thöng qua luêåt vïì tûå dothöng tin laâ möåt dêëu hiïåu cho thêëy chñnh phuã cam kïët minh baåch hoaá. Noácuäng coá thïí khuyïën khñch caác töí chûác tû nhên yïu cêìu àûúåc biïët thïm thöngtin, nhû Chongkittavorn àaä giaãi thñch trong trûúâng húåp cuãa Thaái Lan. Hiïånnay, coá khoaãng 46 quöëc gia àaä coá luêåt vïì tûå do thöng tin, vaâ con söë naây àang

14 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

tùng lïn tûâng ngaây; tuy nhiïn, söë nûúác ngheâo coá luêåt naây thò ñt hún, vaâ àiïìukyâ laå laâ chó coá khoaãng 54 phêìn trùm caác nûúác thu nhêåp cao thöng qua luêåt àoá(Islam, sùæp xuêët baãn)7. Baãng 1.1 thïí hiïån möåt söë tûúng quan àún giaãn giûäa chósöë vïì mûác àöå tûå do baáo chñ vaâ chó söë vïì ngûúåc àaäi nhaâ baáo vúái sûå hiïån diïåncuãa luêåt tûå do thöng tin. Sûå ra àúâi cuãa luêåt tûå do thöng tin coá tûúng quannghõch biïën vúái tònh traång súã hûäu nhaâ nûúác àöëi vúái giúái truyïìn thöng úã mûáccao vaâ sûå ngûúåc àaäi nhaâ baáo, vaâ coá tûúng quan àöìng biïën khaá chùåt cheä vúái sûåtûå do baáo chñ8.

15Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

7. Töi sûã duång àõnh nghôa cuãa Ngên haâng Thïë giúái vïì nûúác thu nhêåp cao, tûác laânhûäng nûúác coá thu nhêåp bònh quên àêìu ngûúâi tûâ 9.266 àöla trúã lïn.

8. Lûu yá rùçng, sûå tûúng quan khöng nhêët thiïët phaãn aánh quan hïå nhên quaã. Coá thïíúã nhûäng nûúác maâ baáo chñ luác àêìu àaä àûúåc tûå do thò coá xu hûúáng ban haânh luêåt tûå dothöng tin nhiïìu hún nhùçm àaãm baão quyïìn tûå do baáo chñ.

Baãng 1.1. Tûúng quan giûäa caác biïën vïì tûå do truyïìn thöng

Nöåi dung Tûå do baáo chñ

Súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ

Luêåt tûå do

thöng tin Ngûúåc àaäi

nhaâ baáo Tûå do baáo chñ 1 Súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chña -0,64

(0) 1

Luêåt tûå do thöng tin 0,36 (0)

-0,49 1

Ngûúåc àaäi nhaâ baáob -0,5 (0)

0,157 (0,63)

-0,2 (0,03)

1

Chuá thñch: Con söë trong ngoùåc àún laâ giaá trõ p daânh cho caác hïå söë tûúng quan (giaá trõ pcaâng thêëp thò tûúng quan giûäa hai biïën söë caâng chùåt cheä).

a. Biïën naây laâ giaá trõ trung bònh cuãa caác biïën vïì tònh traång súã hûäu do Djankov vaâ caác taácgiaã khaác (2001) xêy dûång.

b. Chó söë bònh quên gia quyïìn vïì söë nhaâ baáo bõ giïët haåi hoùåc giúái truyïìn thöng bõ aáp chïë.Nguöìn: Tûå do baáo chñ: Viïån Tûå do (n.d.); biïën giaã vïì luêåt tûå do thöng tin: töíng húåp cuãa

taác giaã tûâ nhiïìu nguöìn; súã hûäu nhaâ nûúác vïì baáo chñ: Djankov vaâ caác taác giaã khaác (2001); ngûúåcàaäi nhaâ baáo: Phoáng viïn Sans Frontieáres (2000).

Mùåc duâ viïåc thöng qua luêåt vïì tûå do thöng tin laâ möåt saáng kiïën quan troång,nhûng cêu hoãi cùn baãn laâ caác nûúác thûåc hiïån luêåt àoá nhû thïë naâo? Möåt phûúngaán laâ, thaânh lêåp möåt cú quan àöåc lêåp coá möëi quan têm duy nhêët laâ giaãi quyïëtcaác yïu cêìu vïì nhiïìu loaåi thöng tin khaác nhau, hoùåc caách khaác laâ, möîi böå,ngaânh cuãa chñnh phuã phaãi àûúåc nhêån möåt hûúáng dêîn cuå thïí vïì viïåc cung cêëpthöng tin. Möåt khi àaä xaác àõnh àûúåc cú quan vaâ nhên sûå (chõu traách nhiïåm vïìviïåc naây), thò cêìn thiïët kïë caác thïí chïë sao cho yïu cêìu àûúåc biïët thöng tin coá thïíàûúåc àaáp ûáng kõp thúâi. Möåt vêën àïì khaác laâ viïåc thiïët kïë hònh thûác àïí truyïìn baáthöng tin vaâ mûác phñ liïn quan àïí àûúåc tiïëp cêån thöng tin.

ÚÃ Böì Àaâo Nha, UÃy ban Tiïëp cêån caác Tû liïåu Haânh chñnh chõu traách nhiïåmquyïët àõnh xem coá cho pheáp cung cêëp thöng tin liïn quan àïën nhûäng tû liïåuchñnh thûác naâo àoá hay khöng, cuäng nhû quyïët àõnh loaåi taâi liïåu, naâo seä àûúåcchia seã giûäa caác nhaánh chñnh quyïìn, töí chûác caác buöíi chêët vêën, thiïët lêåp hïåthöëng phên loaåi tû liïåu vaâ giaám saát viïåc vêån duång chñnh xaác Luêåt vïì Tiïëp cêåncaác Tû liïåu Haânh chñnh vaâ caác luêåt tûúng tûå (xem http://www.infocid.pt/info-cid/2092%5F1.asp). ÚÃ Laátvia, tûâng cú quan chñnh phuã hoùåc töí chûác cöng àûúåcyïu cêìu phaãi cöng böë baãn toám tùæt têët caã nhûäng thöng tin hiïån coá taåi cöng súã.Khöng coá möåt cú quan àöåc lêåp duy nhêët naâo giaám saát viïåc thûåc hiïån Luêåt Tûå dothöng tin, vaâ quy trònh tiïëp cêån thöng tin àûúåc àiïìu chónh búãi nhûäng vùn baãnphaáp lyá riïng reä, trong àoá qui àõnh roä vïì thuã tuåc xem xeát caác àïì xuêët, khiïëu naåi,vaâ àïå trònh. Coá thïí khaáng nghõ àöëi vúái viïåc tûâ chöëi tiïëp cêån thöng tin, nhûngkhaáng nghõ àoá trûúác tiïn phaãi àûúåc chuyïín àïën giaám àöëc cuãa töí chûác bõ khaángnghõ (xem http://www.delna.lv/english/legal_norms/ln2.htm).

Tuy nhiïn, khu vûåc cöng taåo ra rêët nhiïìu thöng tin coá thïí sùén saâng cungcêëp maâ khöng cêìn àïën möåt luêåt vïì tûå do thöng tin. Têët caã caác nûúác àïìu cöngböë nhûäng thöng tin nhêët àõnh vïì möåt söë nhûäng kïët quaã kinh tïë cú baãn; tuynhiïn, nhûäng thöng tin àoá khaác nhau vïì söë lûúång, chêët lûúång, têìn suêët, vaâmûác àöå dïî daâng tiïëp cêån9. Camúrun thêåm chñ coân cung cêëp nhûäng söë liïåu cúbaãn nhû töíng saãn phêím quöëc nöåi (GDP), thöëng kï vïì ngoaåi thûúng, àêìu tûtrûåc tiïëp nûúác ngoaâi, vaâ taâi chñnh nhaâ nûúác chêåm àïën möåt vaâi nùm. Traái laåi,

16 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

9. Nhûäng söë liïåu naây luön sùén coá trong Thöëng kï Taâi chñnh Quöëc tïë cuãa Quyä Tiïìntïå Quöëc tïë, caác trang web cuãa chñnh phuã, caác êën phêím cuãa chñnh phuã, hoùåc cuöën Caác chóbaáo phaát triïín thïë giúái cuãa Ngên haâng Thïë giúái. Lûu yá rùçng, nhûäng nguöìn naây àïìukhöng phaãi dïî coá, àöëi vúái nhûäng ai khöng coá khaã nùng tiïëp cêån àïën nhûäng taâi liïåu àoáthò khöng thïí mua hay mûúån nhûäng êën phêím naây hoùåc khöng coá khaã nùng tiïëp cêån àïëncaác trang web.

cuäng laâ möåt nûúác thu nhêåp thêëp nhûng AÁcmïnia laåi cung cêëp thöng tin rêëtcêåp nhêåt, vúái têìn suêët khaá thûúâng xuyïn, vïì hêìu hïët caác söë liïåu thöëng kï chñnhvïì kinh tïë vaâ taâi chñnh, cho thêëy viïåc thu thêåp vaâ truyïìn baá nhûäng thöng tinnhû vêåy khöng nhêët thiïët chó phuå thuöåc vaâo thu nhêåp. Trong söë hún 200 nûúáctrïn thïë giúái, thò ngên haâng trung ûúng cuãa khoaãng 100 nûúác àaä coá trang webcöng böë thöng tin, mùåc duâ chêët lûúång vaâ tñnh kõp thúâi cuãa nhûäng thöng tinnaây coân rêët khaác biïåt.

Caác luêåt khaác haån chïë viïåc sûã duång nhûäng thöng tin àaä thu lûúåm àûúåc. Muåcàñch cuãa caác luêåt cêëm phó baáng vaâ lùng maå, àûúåc Peter Krug vaâ Monroe Price baânàïën trong chûúng 10 vaâ Ruth Walden trong chûúng 11, thûúâng nhùçm baão vïå caáccaá nhên traánh bõ baáo giúái laåm duång. Tuy cuäng cêìn nhûäng luêåt naây dûúái hònh thûácnaâo àoá àïí baão vïå uy tñn cuãa caác caá nhên vaâ àaãm baão tñnh xaác thûåc cuãa caác thöngtin àûúåc cöng böë, nhûng chuáng cuäng coá thïí àûúåc duâng àïí quêëy röëi caác nhaâ baáo,vaâ vò thïë, seä khuyïën khñch baáo chñ tûå kiïím duyïåt mònh (Walden 2000).

Noái vïì viïåc thiïët kïë nhûäng luêåt naây, nöíi lïn ba vêën àïì lúán: (a) khi sûå böi nhoåbõ coi laâ töåi hònh sûå hún laâ möåt löîi dên sûå, thò caác nhaâ baáo seä nghiïng vïì hûúángtûå kiïím duyïåt; (b) khi sûå thêåt khöng phaãi laâ caách baão vïå trûúác sûå böi nhoå thò nhaâbaáo coá àöång cú tûå giúái haån mûác àöå àiïìu tra cuãa mònh; vaâ (c) khi luêåt coá nhûängqui àõnh baão vïå chöëng laåi nhûäng phaát biïíu coá tñnh chêët böi nhoå vïì nhûäng vêënàïì cöng chuáng quan têm hoùåc yïu cêìu caá nhên phaãi chûáng minh àûúåc nhûängphaát biïíu coá tñnh chêët böi nhoå àoá laâ sai lêìm cöë yá hoùåc thiïëu thêån troång, àûúåc àûara vúái duång yá xêëu, thò nhûäng qui àõnh àoá seä coá lúåi cho tûå do baáo chñ. Chñnh phuãcuäng coá thïí kiïím duyïåt thöng tin bùçng caác qui àõnh phaáp lyá yïu cêìu trûúác khixuêët baãn hoùåc cöng böë phaãi àûúåc caác cú quan nhaâ nûúác thêím àõnh. Àöëi vúái caácnhaâ baáo thò phaãn ûáng tûå nhiïn cuãa hoå trong nhûäng trûúâng húåp naây laâ tiïën haânhtûå kiïím duyïåt àïí traánh bõ àònh baãn.

Chñnh saách àiïìu chónh nhûäng ngaânh cöng nghiïåp coá liïn quan àïën truyïìn thöng

Caác ngaânh cöng nghiïåp coá liïn quan trûåc tiïëp àïën truyïìn thöng, bao göìmngaânh cöng nghiïåp giêëy vaâ phaát haânh. Ngay caã khi coá truyïìn thöng tûå do vaâàöåc lêåp, nhûng nïëu viïåc phaát haânh bõ chñnh phuã àiïìu tiïët chùåt cheä, thò tñnh àöåclêåp cuãa truyïìn thöng vêîn bõ àe doaå. Chñnh phuã cuäng coá thïí duâng biïån phaápkiïím soaát giaá hoùåc àaánh thuïë àêìu vaâo nhùçm gêy giaán àoaån hoaåt àöång (cuãatruyïìn thöng), vaâ cú cêëu àiïìu tiïët hay àiïìu kiïån cú súã haå têìng cuäng coá thïí haånchïë hoaåt àöång cuãa truyïìn thöng. Thñ duå, Internet thûúâng laâ möåt kïnh caånhtranh vúái truyïìn thöng nöåi àõa vaâ noá cho pheáp tiïëp cêån dïî daâng àïën truyïìn

17Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

thöng toaân cêìu; tuy nhiïn, úã nhiïìu nûúác viïåc kïët nöëi Internet vêîn rêët khoá khùnhoùåc töën keám, vò ngaânh viïîn thöng chûa phaát triïín. Tuy nhiïn, mùåc duâ cafeinternet àang ngaây caâng thõnh haânh nhûng úã nhiïìu nûúác, mûác àöå sûã duång maáytñnh vêîn coân haån chïë.

Àaâo taåo vaâ nùng lûåc cuãa caán böå trong ngaânh truyïìn thöng

ÚÃ nhiïìu nûúác àang phaát triïín, caán böå ngaânh truyïìn thöng vêîn coân thiïëu trònhàöå chuyïn mön kyä thuêåt, do àoá àaä haån chïë khaã nùng viïët tin vïì kinh tïë vaâchñnh trõ. Àiïìu naây liïn quan caã àïën kyä nùng cuãa nhûäng ngûúâi trûåc tiïëp thamgia nghiïn cûáu, phên tñch, töí chûác, vaâ àùng hoùåc phaát tin lêîn kyä nùng quaãn lyácêìn thiïët àïí duy trò möåt doanh nghiïåp laâm ùn coá laäi. Cuäng nhû trong caácngaânh kinh doanh khaác, qua thúâi gian, kyä nùng quaãn lyá coá thïí hoåc àûúåc,nhûng viïåc àaâo taåo coá thïí höî trúå thïm, nhêët laâ bùçng caách cho caác nhaâ quaãn lyácoá dõp coå xaát vúái caác kyä thuêåt ra quyïët àõnh vaâ saãn xuêët àûúåc sûã duång úã caácnûúác khaác. Nhû Muchnik vaâ Muchnik àaä viïët, trong trûúâng húåp àaâi truyïìnhònh Tomsk TV, sûå hiïån diïån cuãa caác tû vêën nûúác ngoaâi taåi Nga àêìu thêåp niïn90 laâ cûåc kyâ hûäu ñch, vaâ sûå tham mûu cuãa chuyïn gia nûúác ngoaâi vïì viïåc quaãnlyá quaãng caáo vaâ saãn xuêët laâ nguyïn nhên chuã yïëu dêîn àïën thaânh cöng cuãa àaâinaây. Tûúng tûå úã Ba Lan, àêìu tû nûúác ngoaâi àaä giuáp lêëp àêìy khoaãng tröëng vïìquaãn lyá vaâ kyä nùng.

Caái maâ nhiïìu yá kiïën tranh caäi cho laâ khoá khùn hún laâ viïåc tûúâng thuêåt caácvêën àïì vïì kinh tïë vaâ taâi chñnh. Möåt daång àaâo taåo naâo àoá coá thïí nêng cao àaángkïí khaã nùng phên tñch nhûäng vêën àïì naây cuãa caác nhaâ baáo. Sûå phên tñch ngheâonaân seä khöng thïí thu huát àûúåc sûå chuá yá cuãa nhûäng àöåc giaã tûúng àöëi sùæc saão vaâcoá thïí àõnh hûúáng sai cho nhûäng ngûúâi khaác keám hiïíu biïët hún. Nhûng thuïcaán böå truyïìn thöng coá kyä nùng phuâ húåp coá thïí laâ möåt giaãi phaáp khöng coá laäi,ngay caã khi coá thïí thuï àûúåc, trûâ phi lûúång àöåc giaã ûa thñch thïí loaåi naây tûúngàöëi àöng àaão. Tuy vêåy, viïåc phaát hiïån nhûäng vuå tham nhuäng hoùåc laâm saikhöng phaãi luác naâo cuäng àoâi hoãi phaãi hiïíu biïët thêëu àaáo vïì chi tiïët cuãa caác vuågiao dõch coá liïn quan. Thñ duå, viïåc cöng chûác nhaâ nûúác nhêån höëi löå coá thïí bõàûa ra aánh saáng maâ khöng cêìn hiïíu roä xem noá coá liïn quan nhû thïë naâo àïën caáckïët cuåc kinh tïë. Marquez cho rùçng, nhûäng ngûúâi tûå hoåc thûúâng laâ nhûäng hoåcviïn khao khaát vaâ tiïëp thu nhanh, vaâ bêët kyâ hònh thûác giaáo duåc naâo cuäng phaãichuá troång àïën ba lônh vûåc then chöët: xaác àõng nùng khiïëu vaâ thiïn hûúáng, khùèngàõnh rùçng têët caã baáo giúái àïìu coá xu hûúáng nghiïn cûáu vaâ nhêën maånh àïën têìmquan troång cuãa caác chuêín mûåc àaåo àûác.

18 Quyïìn àûúåc noái: Vai troâ cuãa truyïìn thöng àaåi chuáng àöëi vúái phaát triïín kinh tïë

Kiïím soaát vaâ àöëi troång

Mùåc duâ khu vûåc truyïìn thöng àöåc lêåp laâ àiïìu rêët nïn coá, nhûng moåi cú quan,töí chûác àïìu cêìn coá sûå kiïím soaát vaâ àöëi troång. Rêët nhiïìu ngûúâi trong giúái truyïìnthöng coi truyïìn thöng coá vai troâ baão vïå chên lyá vaâ àaåi diïån cho tiïëng noái cuãangûúâi dên. Maárquez (chûúng 13) vaâ Adam Michnik (chûúng 18) àïìu baân àïënvinh quang cuãa nghïì baáo, nhûng cuäng àoâi hoãi nhaâ baáo phaãi trong saåch, trungthûåc, vaâ khöng àõnh kiïën. Tiïëc thay, baãn chêët con ngûúâi vêîn nhû vêåy, vaâ àöikhi chuáng ta khöng thïí duy trò àûúåc chuêín mûåc cao nhû chuáng ta mong muöënàaåt túái. Khöng coá cú chïë kiïím soaát vaâ àöëi troång àïí àaãm baão tñnh traách nhiïåmvaâ tinh thêìn traách nhiïåm, thò baáo giúái coá thïí laåm duång sûác maånh cuãa mònh.Nhû Victor Muchnick vaâ Yulia Muchnkick àaä chó roä, sûå laåm duång quyïìn lûåccoá thïí xuêët phaát tûâ chöî ngûúâi ta hiïíu khöng roä raâng vïì nghïì baáo. Hoå baân àïënviïåc laâm thïë naâo àïí coá thïí tham gia tûå do vaâo chñnh trõ, àûáng vïì bïn noå bïnkia, cho àïën khi hoå nhêån ra sûå khaác biïåt giûäa viïåc hiïën dêng cho lyá tûúãng vúáiviïåc hònh thaânh caác liïn minh chñnh trõ vúái nhûäng caá nhên cuå thïí, vaâ nghïì baáochêët lûúång cao cuäng coá nghôa laâ phaãi giûä möåt khoaãng caách nhêët àõnh vúái caácnhaâ chñnh trõ.

Nhû Robert Shiller (chûúng 5) vaâ Timothy Besley, Robin Burgess vaâAndrea Prat (chûúng 3) àaä chó roä, giúái truyïìn thöng khöng chó coá viïåctruyïìn baá thöng tin, maâ coân phaãi àõnh hûúáng cöng luêån vaâ nêng têìm caác vêënàïì àïën mûác quan troång hoùåc “im lùång” chûa tûâng coá trong con mùæt cuãa cöngchuáng. Hoå coá thïí àêíy nhanh töëc àöå truyïìn tin, gêy aãnh hûúãng àïën nhûängngûúâi maâ tin tûác àûúåc truyïìn àïën cho hoå, vaâ taác àöång àïën loaåi haânh àöångseä àûúåc àûa ra trong möåt tònh huöëng cuå thïí. Hoå coá thïí khöng àûa tin vïì têëtcaã moåi mùåt cuãa vêën àïì. Àöi khi, haânh àöång cuãa giúái truyïìn thöng coá thïí hêåuthuêîn maånh meä cho sûå minh baåch, nhûng chùèng coá gò àaãm baão laâ hoå àûúngnhiïn seä laâm àiïìu àoá. Sûå theâm muöën àûúåc àùng nhûäng tin múái vaâ giêåt gêncoá thïí lêën aát caã mong muöën àûúåc “noái vïì sûå viïåc theo àuáng baãn chêët cuãanoá”. Àaáng tiïëc, xu hûúáng nghiïng vïì àûa tin giêåt gên laåi töìn taåi trong têët caãcaác loaåi hònh truyïìn thöng tin tûác, kïí caã nhûäng phûúng tiïån coá uy tñn lúán,mùåc duâ ai àoá coá thïí cho rùçng, vúái nhûäng nguöìn tin coá uy tñn caâng lúán thò xuhûúáng naây caâng thêìm lùång hún. Möåt caách kiïím soaát tûå àöång vïì viïåc laåmduång quyïìn lûåc chñnh laâ sûå suy giaãm uy tñn qua thúâi gian, nïëu viïåc laåmduång àoá töìn taåi dai dùèng.

Möåt hïå thöëng phaáp lyá thñch húåp phaãi cöë gùæng cên bùçng giûäa tûå do ngönluêån vaâ sûå laåm duång cuãa giúái truyïìn thöng. Möåt giaãi phaáp khaác vïì thïí chïë laâ

19Soi mònh trong gûúng: Truyïìn thöng noái gò vaâ taåi sao? - Möåt töíng quan

thaânh lêåp caác höåi àöìng tûå àiïìu tiïët. Caác cú quan tûå àiïìu tiïët àaä àûúåc thaânh lêåpthaânh cöng úã möåt söë nûúác cöng nghiïåp, nhûng úã caác nûúác àang phaát triïín thòchuáng múái chó manh nha. Trong söë caác nûúác àang phaát triïín, Guyana vaâTandania laâ hai nûúác àaä thaânh lêåp höåi àöìng baáo chñ tûå àiïìu tiïët vúái vai troâ xaácàõnh qui chïë vïì sûå chên thûåc, cöng têm, tön troång sûå riïng tû vaâ caác chuêín mûåcchung vïì thõ hiïëu. Höåi àöìng sûã duång nhûäng qui chïë naây àïí àõnh hûúáng cho caácquyïët àõnh cuãa mònh khi xûã lyá nhûäng khiïëu naåi vïì baáo giúái. Trong nhiïìu trûúânghúåp, nhûäng höåi àöìng àoá àaä thay thïë cho caác qui trònh töë tuång truyïìn thöëng. Thñduå, úã Öxtrêylia, nhûäng ngûúâi khiïëu naåi àûúåc yïu cêìu kyá vaâo möåt baãn cam kïëtrùçng hoå seä khöng àûa vêën àïì khiïëu naåi ra toaâ nïëu hoå chûa thoaã maän vúái quyïëtàõnh cuãa höåi àöìng.

Sûå thaânh cöng cuãa nhûäng höåi àöìng nhû vêåy phuå thuöåc vaâo möåt söë yïëu töë.Thûá nhêët, quyïët àõnh thaânh lêåp nhûäng höåi àöìng nhû thïë cêìn xuêët phaát tûâ baãnthên baáo giúái vaâ phaãi àûúåc caác thaânh viïn cuãa baáo giúái mong muöën. Chñnhphuã, caác töí chûác phi chñnh phuã hay caác àaãng phaái khaác coá thïí khuyïën khñchsûå thaânh lêåp nhûäng höåi àöìng nhû vêåy. Chñnh phuã coá thïí laâm àiïìu àoá bùçngcaách hûáa heån seä giaãm búát àiïìu tiïët nïëu nhûäng höåi àöìng naây àûúåc thaânh lêåp.Caác thïí chïë höî trúå, nhû caác töí chûác xaä höåi dên sûå vò sûå tûå do vaâ traách nhiïåmcuãa giúái truyïìn thöng, coá thïí tùng cûúâng hiïåu lûåc cöng viïåc cuãa höåi àöìng. Thûáhai, höåi àöìng baáo chñ phaãi coá möåt troång lûúång àuã maån