Quarterly Newsletter: Human Rights in Central Asia...өзгөчөлүгүн жана өткөрүлүп жаткан иш чара-нын максатын эске алуу менен

Урматтуу окурман!

Сиздердин назарыңыздарга Борбор Азия өлкөлөрүндөгү Адам укугун коргоо маселе-лерине арналган маалымат аналитикалык бюллетендин үчүнчү чыгарылышын тарту-улайбыз. Мүмкүнчүлүктөн пайданалып бюллетенди кызык жана керектүү деп тапкан окуман-дарга ыраазычылыгыбызды билдиребиз.

Бул бюллетень «Массалык маалымат ка-ражаттары аркылуу Борбор Азияда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоо-рунун негизинде түзүлдү. Долбоор Евро-палык комиссиянын колдоосунда Согуш жана бейпилдикти чагылдыруу институту (IWPR) тарабынан даярдалды. Долбоордун негизги максаттарынын бири Борбор Азия өлкөлөрүндө адам укугун коргоо тармагында калктын маалымдулук дэнгээлин жогорулатуу болуп саналат.

Долбор Кыргызстандыгы балдардын би-лим алуусу, Тажикистандагы жан кечтилик-тин санынын көбөйүшү, Казакстандыгы сөз эркендегин сактап калуу жана ушул сыяк-туу маселелерди козгоп аларды чечүүдө сүйлөшүүлөрдү куруу мүнкүнчүлүгүн түзүп берет. Долбоордун ишкелиригинин дагы бир багыты: бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрүн коомчулук менен байланышуу, массалык–маалымат каражаттары менен кызматташууга үйрөтүү жана журналист-тер үчүн бул тармакта адам укугун кор-гоонун эл аралык стандарттарын, улуттук мыйзамдын өзгөчөлүлүрүктөрүн изилдөө машыгууларын өткөрүү.

Бүгүнкү күндө бул долбоор IWPR Евро-па , Афганистан, Иран, Ирак, Сирия, Фил-липин, Уганда, Тундук Африка, Зимбаб-ве, Кавказ жана Борбор Азия өлкөлөрүндө иш алып барат. Борбор Азия аймагында IWPR 1999-жылдан бери ийгиликтүү эм-гектенет. Бул мөөнөттө IWPR мамлекет-тик сектор, бейөкмөт уюмдар жана медия топтор менен конструктивдүү шериктеш-тикке жетишти. IWPR биринчилирден бо-

луп жергиликтүү журналисттердин чет мамлекеттик кесиптештери ме-нен кызматташып мамиле түзүүсүнө көмөктөш болду. Жаңы байланыштар пайда болуп, туруктуу пикир, тажрый-ба, билим алмашуулар таасирдүү кызматташтыкты камсыздады. Бул ийгиликтүү ишкерликтин натыйжа-сында түрдүү көз караштар жана тил өзгөчөлүктөрүнө карабастан www.iwpr.net. сайтында көптөгөн бирге-лешкен кабарлар даялдарды. IWPR демократиянын өнүгүшү, адам укугу жана башка маанилуу маселелерди чыгылдырууга саламын кошту.

Бюллетендин ар бир чыгалыры-шында биз сиздерди долбордун ишкердүлүүгү менен тааныштырып, Казахстан, Кыргызстан, Туркмен-стан жана Өзбекстан мамлекетте-риндеги адам укугунун бузулушун-дагы кээ бир жагдайлар жана бул аймактын өлкөлөрүндөгү адам уку-гун коргоо тармагындагы кырдаал-ды объективдүү чагылдырууга ара-кет кылабыз.

Чыгарылышта:

КЫРГЫЗСТАНДАН АКТУАЛДУУ МАЕК

ТУРКМЕНСТАНДА АЗЫРЫНчА УКУК КоРГоо оРГАНДАРЫ үчүН оРУН жоК

18

22

29

30

Массалык маалымат каражаттарынын укугун жактаган, укук коргоочулардын пикиринде, жаңы мыйзам журналистердин бийликке жагымсыз болгон фактыларды ачуу мүнкүнчүлүгүн чектейт.

Казакстандын чыгышында кул кармоо моодага айланууда. Үйсүздөрдү уурдашып кул катары иштөөгө мажбурлашууда.

Кыргызтандын мектептери учун Өспүрүмдөр арасындагы кылмыштуулук негизги проблемага айланууда. Айрым талдоочулардын айты-мында, тартип бузган өспүрүмдөр өз айлана чөйрөсүнөн көргөнүн жөн гана туурап жатышат.

ТУРКМАНИСТоН

ДоЛБооРДУН жАҢЫЛЫКТАРЫ:

КАЗАКСТАН:

КЫРГЫЗСТАН:

ӨЗБЕКСТАН

25Таджикистан: кары картаңдар жашоо үчүн күрөшүүдө.Жарыбаган пенсия акысы жана эмген маянасынын төмөндүгү кары картаңдардын суукта жана ачкалыкта жашоосунун себеби болуп калууда.

Тажикстан: мурда соттолгон аялдардын иш издөө көйгөйү.Жакырчылык жана соттолгон аялдарга болгон коомдук мамиле Пенитенциярдык мекемелер-денден бошотулган аялдардын кайрадан абак-ка алынышынын бирден бир себеби болуп калу-уда.

ТАДжИКИСТАН:

УКУК КоРГоочУ БИР жЫЛГА АЗ оТУРАТ

4 октябрь - декабрь 2009

Бул иш чара Европалык комис-сия тарабынан каржылануучу «Массалык маалымат каражат-тары аркылуу Борбор Азияда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун негизин-де Согуш жана бейпилдикти ча-гылдыруу институту (IWPR) та-рабынан уюштурулду.

Тегерек столдун Кыргызстан-дан, Казакстандан, Таджикстан-дан жана Өзбекстандан келген катышуучулары Борбор Азия чөлкөмүндө Интернет-сөз эр-киндигинин деңгээли тууралуу пикир алмашышты. Чөлкөмдөгу мамлекеттерде бул маселе бо-юнча жалпы абалды талкууга алышты.

Internet wor ld s ta ts (www.internetworldstats.com) тын 2009-жылдын сентябрь айындагы статистикалык маалыматтары-на ылайык Борбордук Азия өлкө-лөрүндө Интернетке кирүү дең-гээлинин көрсөткүчтүрү төмөн-дөгүчө :

Казакстан – 14,9 %

Кыргызстан – 15,6 %

Таджикстан – 8,2 %

Туркмөнстан – 1,5 %

Өзбекстан – 8,9 %

ДоЛБооРДУН жАҢЫЛЫКТАРЫ тегерек стол ««Орто азядагы укук коргоочу интернет-демилге жана он-лайн журналистика»

2009-жылдын 24-ноябрында Бишкекте «Орто Азядагы укук коргоочу интернет-демилге жана он-лайн журналистика» деген теманын алдында тегерек стол болуп өттү.

Ошондой эле эксперттер ин-тернетте укук коргоо демилге-лери жөнүндө айтып беришип, маалымат таратуунун эң соңку чебер ыкмалары жөнүндө пи-кир алмашышты. Журнали-стер бүгүнкү күндүн көйгөйү болгон он–лайн журналисти-каны өнүктүрүүнүн келечектүү багыттарын талкуулоону су-нушташты.

Интернеттин региондогу мам-лекеттер арасында жана мам-лекттер ичинде бирден бир ма-алымат алмашуу каналына ай-лануусун эске алганда, бул су-нуш долбоордун заманбап жана пайдалуу булактарынан боло алат.

Тегерек столдун катышуучу-лары-мамлекеттик органдар-дын өкүлдөрү, журналистер, депутаттар жана коомдук жана эл аралык уюмдардын өкүлдөрү болушту.

Кыргыз парламентинин депута-ты Алишер Сабиров Орто Азия

малекеттеринин ичинен Ин-тернет Кыргызстанда активду өнүгүп биринчи орунда турган-дыгын баса белгиледи, жана бул боюнча өзүнчө мыйзам ка-был алуу тескерисинче анын өнүгүшүнө бөгөт болоорун ай-тып, ушул мзгилге чейн жа-шап келген «Массалык маалы-мат каражаттары жөнүндөгү», «Коммуникация жөнүндөгү» нормативдик укуктук базалар-га гана кээ бир өзгөртүүлөрдү киргизүүнү сунуштады.

Ал эми Өзбекстан саясат та-ануучу Ташбулат Юлдашев «компьютерлештирүүнүн мас-штабы боюнча Өзбекстан жада калса эң кедей Афри-ка өлкөлөрүнөн да артта калу-уда. Калктын 90% ы компью-тер ала алышпайт. Анын себе-би компьютерлердин кымбат-тыгы жана калктын материал-дык жакырчылыгы болуп, бул өз кезегинде Өзбекстанда ин-тернеттин өнүгүшүнүн бирден бир кедергисине айланууда», деп билдирди.

5октябрь - декабрь 2009

«орто Азядагы укук коргоочу интернет-демилге жана он-лайн журналистика» аймак-тык тегерек столдук катышу-учуларынын сунуштары.

Борбор Азия өлкөлөрүнөн те-герек столго катышкан укук кор-гоочулар, журналистер интер-нет тармагын өнүктүрүү маа-нилуу деп эсептешип, төмөнкү сунуштарды көрсөтүшөт:

Борбор Азия мамлекеттеринин өкмөтүнө жана жетекчилигине , ошондой эле Парламентине:

- Интернет тармагында жана он-лайн журналистикада мый-замдарды жана жөнгө салуучу чараларды кабыл алууда ко-омчулуктун кеңири катмары-нын кызыкчылыгын эске алуу-ну, кандай гана иш чара болбо-сун күн мурунтан сурамжылоо-го жана изилдөөгө алуу;

- калктын интернетти колдонуу мүнкүнчүлүгүн кеңейтүү, адам укугу боюнча маалыматтулу-гун камсыздоо, ошондой эле компьютердик жана интернет сабаттулугун жогорулатуу бо-юнча иш чараларды жүргүзүү;

- Интернет булактарын мамле-кет тарабынан жөнгө салууну

чектөө, жеке демилгелердин өнүгүшүнө жагымдуу шарттар-ды камсыздоо;

- Интернет кызмат акысын керектөөчүлөргө жеңилдетүү максатында интернет кызмат көрсөтүүчүлөргө карата фи-скальдык саясатты түзүү.

Коомдук жана Эл аралык уюм-дарга:

- калктын интернетти колдонуу мүнкүнчүлүгүн кеңейтүү, адам укугу боюнча маалымдуулу-гун камсыздоо максатында, ин-тернет техналогиясынын бар-дык жактарын жигердүү окуп үйрөнүү жана колдонуу;

- адам укугун коргоо тарма-гында калктын маалымдуулук деңгээлин жогорулатуу мак-сатында интернет байланы-шы аркылуу региондогу мам-лекеттердин укук коргоо уюм-дарынын иш аракеттерин бириктирүү;

-журналистерди, бейөкмөттүк уюмдардын өкүлдөрүн укук коргоочуларды интернет тех-налогиясы, маалымат кооп-суздугунун соңку ыкмалары, жана башка маселелер бо-юнча активдүү окутууларды жүргүзүү;

- коомдук маанилуу малымат-ты жайылтуунун кошумча кура-лы катары мобилдик технало-гияны өнүктүрүү;

- он-лайн журналистиканы жа-на интернет долбоорлорду өздөрүнүн программаларында жана долбоорлорунда өзгөчө приоритетке айландыруу.

ММК:

- Интернет булактарында Адамукугу маселесин активдүү жа-на үзгүлтүксүз жарыялап ту-руу;

- массалык маалымат каражат-тарына толеранттулук принци-бин сактоону, берилген маалы-маттын объективдүүлүгүн , так-тыгын, тең салмактуулугун сак-тоо;

-интернет материалдарында таркатылган маалымат учун жоопкерчиликти жана этика-лык нормаларды сактоо;

«Массалык маалымат кара-жаттары аркылуу Борбор Ази-яда адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун «Ма-шыктыруучулар үчүн тренинг – машыгуулар».

Өткөрүлгөн тегерек столдун бирден бир максаты Бор-бор Азия мамлекеттеринин өкмөттөрүнө, жарандык сек-торлорго сунуш иретинде-ги маалымат булактарынын эффктивдүүлүгүн жогорулатуу боюнча пайдалуу чараларды иштеп чыгуу болду.

Негизинен аймактагы мамле-кеттердин өкмөттөрүнө Ин-тернет тармагында мыйзам жана жөнгө салуучу чаралар-

ды жүргүзүүдө коомчулуктун кеңири катмарынын пикирин эске алууну, калктын интер-нетти колдонуу мүнкүнчүлүгүн кеңейтүү, адам укугу боюнча маалымдуулугун камсыздоо, ошондой эле компьютердик жана интернет сабаттулугун жогорулатуу боюнча иш чара-ларды жүргүзүүнү сунушташты. Жарандык коомдун өкүлдөрү адам укугун коргоо тармагын-да калктын маалымдуулук деңгээлин жогорулатуу мак-

сатында интернет байланы-шы аркылуу региондогу мам-лекеттердин укук коргоо уюм-дарынын бирдиктүү араке-ти керектигин айтып, журна-листерди, бейөкмөттүк уюм-дардын өкүлдөрүн укук кор-гоочуларды Интернет техна-логиялары, маалымат кооп-суздугунун соңку ыкмалары жана башка маселелер бо-юнча жигердүү окутууларды жүргүзүүнү сушушташты.


ТРЕНЕРЛАР УчУН ТРЕНИНГ

2009–жылдын 20-21-ноябрында Алматы шаарында Борбордук Азия мамлекетте-ринин журналистери жана укук коргоочу бейөкмөт уюмдардын өкүлдөрү катышкан тренинг-машыгуу болуп өттү. Бул тре-нинг–машыгуу Европалык Союздун «Мас-салык маалымат каражаттары аркылуу Борбор Азияда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун негизинде Со-гуш жана бейпилдикти чагылдыруу инсти-туту (IWPR) тарабынан уюштурулду.

«Мындай тренинг-машыгууларда көп эле бол-дум, бирок бул тренинг өзүнүн динамикалуулугу, маалыматтын көптүгү менен мени кубандырды. Бардык талкууга алынган темалар жана мате-риалдар чоң практикалык мааниге ээ. Көптөгөн жаңы стратегиялар болду»,- дейт казак журна-листи Яна Бачевская.

Ал эми тренингдин Өзбекстандан келген каты-шуучусу - тренингден көп кызыктуу нерселерди алгандыгын жашырган жок. «Бул тренинг Бор-бор Азия мамлекеттеринин журналистик жа-маатына тренер –машыктыруучуларды даяр-доонун биринчи кадамы болуп калат. Тренинг эң жакшы маанайда болуп өттү»,- дейт ал.

«Тренингдин материалдарынын кызыктуу жана жеткиликтүү болушу, аймактык мамлекеттер-ден келген катышуучулардын тажырыйбасы ме-нин билимимди аз да болсо байытты»- дейт тренингдин дагы бир катышуучусу Флюра На-дырова.

«Машыктырууда практикалык иш чаралар, ауди-тория менен иштөөнүн түрдүү формалары ко-донулуп, көрсөтмө материалдардын көп болу-шу алган билимди бышыктоого чоң мүнкүнчүлүк түздү»,- дейт тренингдин Таджикистандык каты-шуучусу Мурод Сатиев.

Ошондой эле тегерек столдун катышуучу-лары массалык маалымат каражаттары-на толеранттулук принцибин сактоону, бе-рилген маалыматтын объективдүүлүгүн , тактыгын, тең салмактуулугун сактоону, бардык интернет материалдарында тар-катылган маалымат үчүн жоопкерчилик-тин жана этикалык нормалардын сакта-лышын сунушташты.

Бул тренингдин максаты, катышуучуларды тренинг- машыктыруунун: тренингди план-даштыруу, аны уюштуруу, катышуучулардын өзгөчөлүгүн жана өткөрүлүп жаткан иш чара-нын максатын эске алуу менен группалык ин-терактивдуу окутуу өткөрүү; катышуучулар-га тренинг-машыгуу өткөркүп жаткан мезгил-де өздөрүнүн машыктыруучулук тажрыйбасын баалосун жана структризациялоосун аңдап түшүнүүсүнө жардам берүү; журналистерди, укук коргоо тармагындагы журналистерди оку-тууда машыгуу өткөрүү ыкмаларын колдонууга көнүүсүнө көмөктөшүү, катышуучулардын ма-шыктыруу куралдарын кеңейтүү сыяктуу ма-шыктыруунун негизги ишине үйрөтүү болду.

Машыктыруучу-окутуучу катары Журналисти-канын Эл аралык Борборунун (MediaNet/Ка-закстан) мүдүрү Борбордун медия мектеби-нин машыктыруучусу Вячеслав Абрамов ча-кырылды. Айта кетчү нерсе, ал буга чейин 80 ден ашык тренинг-машыгууларды өткөргөн жана «Voice of Freedom Central Asia www.vof.kg» укук коргоо порталынын шеф –редактору эмгектенет.

Тренинг-машыгуунун жүрүшүндө кичикей лек-циялар жана группалык талкуулар, кичи груп-паларда иштөө, практикалык жана оюн аркы-луу түзүлгөн көнүгүүлөр, тажрыйба алмашуу-лар ошондой эле өзүнө өзү баа берүү ыкмала-ры колдонулду.

Катышуучулар мындан ары да тренингма-шыктыруу иш чараларына чакырылып туруш-макчы.


«ИСЛАМДАГЫ АДАМ УКУГУ жАНА эРКИНДИГИНИН БүГүНКү ДүйНӨДӨГү жАЛпЫ АДАМ УКУКТАРЫ жАНА эРКИНДИКТЕРИ МЕНЕН ӨЗ АРА БАйЛАНЫшЫ»

2009–жылдын 16-декабрында Бишкек Гума-нитардык Университетинде саясий илим-дер жана ислам изилдөө илиминин доктору Кадыр Маликов «Исламдагы адам укугу жана эркиндигинин бүгүнкү дүйнөдөгү жалпы адам укуктары жана эркиндиктери менен өз ара байланышы» деген темада ачык лекция өткөрдү.

Бул лекция Европалык Со-юздун каржылоосунда Согуш жана бейпилдикти чагылдыруу институту (IWPR) тарабынан «Массалык маалымат кара-жаттары аркылуу Борбор Ази-яда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун не-гизинде уюштурулду.

«Адам укуктары менен эркин-диктеринин ислам жоболо-рун окуп үйрөнүү жана азыр-кы жаңы доордогу адам укук-тары жана эркиндиктери ме-нен салыштыруу, кайсыл укук-тар жана эркиндиктер баарына жалпы жана кайсыларыларын тигил же бул коомдүн адат-салттарын, маданиятын, динин эске алып өзгөчө кароого мун-кунчулук берет»,- деп баштады өз сөзүн Кадыр Маликов.

Бардык дүйнөлүк диндердин ичинен мамлекеттке жана укук нормаларына ислам бир топ жакындашаары талашсыз.Исламда жаратылышынан ко-омдук түзүлүш негиз кылып алынган. Бул өз кезегинде му-сулман укук нормаларына не-гизделген ислам мамлекети-нин түзүлүшүнө алып келген.Кадыр Маликовдун айтымын-да адам укуктарынын нор-маларын атайын код менен белгилөө мусулман укук нор-

маларында жок. Ислам моде-линде саясий түзүлүштүн не-гизги бөлүгүн адам укугу түзөт. Адам укук –нормалары Куран, Сунна сыяктуу мусулман укук булактарында камтылган.

Мисалы, Курандын бир аятын алып көрсөк, ал жерде мындай деп айтылат: «Ээ адамдар, сиздер бири бириңиздерди таануңуздар үчүн биз сиздер-ди аял жана эркек кылып жа-раттык, жана сиздерди уруу-ларга жана элдерге бөлдүк, би-рок сиздердин кимиңиздер ку-дайдан көбурөөк корксоңор ошол эң татыктууңар болуп эсептелет». Бул аяттын неги-зинде эркектер менен аялдар-дын, түрдүү уруулар менен эл-дердин өз ара укуктарынын теңдигин айткан юридикалык түшүнүк жаткандыгы көрүнүп турат.

Адам укугуна байланышкан маселелерди жөнгө салып ту-руучу ислам укук нормалары-нын баарын бириктирүү иши салыштырмалуу соңку убак-та гана, тагыраак айтканда Европанын Ислам Советинин демилгеси менен 1981 жылы «Адам укуктарынын жал-пы ислам декларациясы» ка-был алынгандан кийин болуп өттү.

Кадыр Маликовдун айтымын-да, адам укуктары боюнча ке-лишимдерди иликтеп келген-де бул келишимдерде бир ка-тар кемчиликтерди учурату-уга болот. Алардын негизги-си ал укук нормаларды бүт бойдон практикада колдону-уга мүнкүн эмес. Бул бирин-чиден, ХХ кылымдын ортосу-на карай көпчүлүк араб мамле-кеттери мусулман укук норма-ларын негизги укук нормалары катары колдонуудан баштар-тышып, мусулман мамлекети болуудан алысташты. Ошон-дуктан, бүгүнкү күндө мусул-ман мамлекети деп эсептелген кээ бир мамлекеттер мусул-ман укуктарын жана мыйзам-дарын өздөрү бузуп жатканына күбө болуудабыз.

Адам укуктарынын ислам-дык принциптеринин аткары-лышын жөнгө салып башка-рып туруучу механизм жок. Бул укук-нормалар бузулган мезгилде дүйнөнүн ислам ли-дер мамлекеттерине же жогор-ку инстанцияларга аппеляция менен кайрылуу системасы-нын жоктугу. Лекциянын аягында студент-тер лекторго темага байла-ныштуу өздөрүн кызыктырган суроолорду беришти. Суро-


«АДАМ УКУГУ эЛ АРАЛЫК ӨҢүТТӨ»

ИшЕНБАй АБДУРАЗАКов

2009-жылдын 11 ноябрында Бишкекткги Кыргыз-Россиялык Словян Университетинде(КРСУ) «Адам укугу Эл аралык өңүттө» деген темада ачык лекция өткөрүлдү. . Бул лекция Европалык Союздун каржылоосунда Согуш жана бейпилдикти чагылдыруу институту (IWPR) тарабынан «Массалык маалымат каражаттары аркылуу Борбор Азияда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун негизинде уюштурулду.

Лектор - Ишенбай Абдураза-ков- эл аралык мамилелерди окуган студенттерге адам укук-тарынын түзүлүү системасын тарыхый өңүттөо айтып берди. Ошондой эле ал, алгач батыш-та көтөрүлгөн адам укуктары-нын Борбор Азия өлкөлөрүнүн саясий жана социалдык тур-мушунда кандай өңүттө ишке ашышы тууралуу сөз кылды.

Тарыхчы катары Ишенбай Аб-дуразаков, бардык адамдар адам коомунун өнүгүү про-цессинин бирден бир ажыра-

гыс бөлүгү болуп эсептелээрин түшүнбөй туруп, адам укукта-рына байланышкан маселе-ни талкуулоо мүнкүн эмес деп эсептейт.Буткул талкуу учурунда ай-тылган ойлорго караганда лек-тордун айтайын деген ою Та-рых бизди акылга сактоого та-тыктуу ар кандай мисалдарга, окуяларга туш кылат. Албетте ар бир абал өзгөчө, бирок бул өткөн муундардын тажрыйба-сынан сабак албоо керек де-генди түшүндүрбөйт.

Ишенбай Абдуразаков Борбор Азия чөлкөмүндө укуктук эр-киндиктердин, демократиянын өнүгүшүнүн зарылдыгынан күмөн санабайт. Ошону менен бирге бул багытта жасала баш-таган бардык иш-аракеттер

бул аймактагы ар бир мамле-кеттин маданий жана тарыхый өзгөчөлүктөрүн эске алуу ме-нен жүргүзүлүшү керек деген оюн айтты.Анын пикиринде аймактагы мамлекеттер кылымдар бою өнүгүп келген тарыхый процес-стерди эске албай туруп, адам укуктары жана кыска мөөнөттүү демократияны өнүктүрүүнүн ойлонулбаган бир тараптуу программаларын жүргүзө баш-тоо акылга сыйбайт. Буга ми-сал катары, демократиялык си-стеманын калыптануусу этап этабы менен жүрүп кылымдар-га сөзулган батыш европалык мамлекеттерди келтирди.

Экинчиден, ал Борбор Азия мамлекеттеринде демократия-лык нормаларды өнүктүрүүнүн

олордун тематикасы бир топ кеңири болуп, окулган лекци-ядан сырткары да суроолор берилгендигин белгилей кет-сек болот. Мисалга студент-тердин бирөө Салафизм ме-нен Вахабизмдин өзгөчөлүгүнө кызыкса, дагы бирөө Иранда-гы ислам революсыясынын та-рыхый жагдайын түшүндүрүп берүүсүн өтүндү. Ошондой эле мусулман жана иудей салтта-рына таандык болгон жаш ба-ланы сүннөтккө отургузуу бал-дардын укугун бузууга жатпай-бы деп сурашты.

Студенттер өз суроолоруна жеткиликтүү жана канааттан-дырарлык жооп ала алышты.

«Согуш жана бейпилдик-ти чагылдыруу институту-нун» (IWPR) Кыргызстандагы өкүлчүлүгүнүн жетекчиси Эр-лан Абдылдаев мындай лекци-ялар калктын адам укуктарын ар өңүттө аңдап түшүнүүсүнө мүнкүнчүлүк берээрин, ошон-дой эле угуучулардын суроо берүү мүнкүнчүлүктөрүнө ээ болушу сүйлөшүүлөрдү жан-дандырып гана тим болбостон,

лекторго бул багытта угуучу-лар канчалык деңгээлде били-шээринаныктоого мүнкүнчүлүк берерин айтты.

Эске сала кетүүчү нерсе бул Бул лекция Европалык Со-юздун каржылоосунда Согуш жана бейпилдикти чагылдыруу институту (IWPR) тарабынан «Массалык маалымат кара-жаттары аркылуу Борбор Ази-яда Адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун не-гизинде уюштурулган үчүнчү лекция.


«ИНТЕРНЕТ жАНА оН-ЛАйН жУРНАЛИСТИКАДА УКУК КоРГочУЛУК ДЕМИЛГЕ»

2009–жылдын 17-декабрында Россиялык-Таджик Университетинде «Интернет жана он-лайн журналистикада укук коргочулук демилге» деп аталган теманын алдында ачык лекция болуп өттү.

татаал маселелерин чечүүдө көмөк көрсөтүп жаткан эл ара-лык уюмдардын ишмердигин колдоо керектигин айтып угуу-чулардын кызыгуусун арттырды.

Бул аймактагы өлкөлөрдүн ар бир атуулу ачык жана айкын шайлоолордун өтүшүнө, көз

карандысыз массалык маалы-мат каражатынын өнүгүшүнө кызыктар. Ушул өңүттө алган-да аларга дал ушундай ОБСЕ же ушул региондо ишмерди-гин жүргүзүп жатышкан толуп жаткан бейөкмөт уюмдар жар-дам бере алышат.

Лекциянын жыйынтыгында жо-горуда талкууга алынган Бор-бор Азия өлкөлөрүндөгү адам укугуна байланыштуу маселе-лерге жаш муундарды да тар-тыш керектигин, жаштар өз өлкөсүнүн нравалык укуктук өнүгүшүнө жооптуу экендигин кошумчалады.

Лектор катары «Интернет саясатынын жарандык демилгеси” (Гражданская Инициатива Полиики Интернет) коомдук фондунун мүдүрү Мухамма-ди Ибодуллоева чакырылды.

Бул лекция Европалык Союздун каржылоосун-да «Массалык маалымат каражаттары аркылуу Борбор Азияда Адам укугун коргоо жана укук та-ануу» долбоорунун негизинде, Согуш жана Бей-пилдикти чагылдыруу институту “IWPR” менен Орус- Таджик (славян) Университети менен бир-геликте уюштурулду.

Лекциянын негизги максаты –калктын адам укук-тары жана аны Интернет жана он-лайн жур-налистиканын жардамы аркылуу коргоонун мүнкүнчүлүктөрү боюнча маалымдуулугун жого-рулатуу түздү.

Мухаммади Ибодуллоевдин пикиринде Та-жикстанда бүгүнкү күндөгү демократиянын жеткиликтүү трибунасына айланган интер-нетти колдонуу менен адам укуктарына тий-ешелуу демилгелерди жүзөгө ашыруунун чоң мүмкүнчүлүктөрү бар.

«Адам укуктары боюнча көптөгөн уюмдар өздөрүнүн жеке интернет сайттарын ачышып, ал сайттарда өздөрүнүн отчетторун, аналити-калык жана маанилуу маалыматтарды, билим-

ди өркүндөтүүчү материялдарды жайгаштырышат. Тажикстанда бул багытта өз долбоорлорунун че-гинде адам укуктары боюнча бюро, НАНСМИТ, ОО «Хома» , Интерньюс сыяктуу уюмдар жана жеке блогерлер жигердуу иштерди жүргүзүүдө»,- деди Ибодуллоев.

Ошого карабастан Тажикстанда укук коргоочулар-дын интернетти колдонуу мүнкүнчүлүктөрү бир топ чектелген.

«Өлкөдөгү калктын болгону 15 пайызы Интернет байланышына мүнкүнчүлүгү бар, ушундан улам окуу аудиториясы өтө чоң эмес. Байланыш ауди-ториясынын көпчүлүк бөлүгүн- коңүл ачуучу жана социалдык сайттарга кызыккан жаштар түзөт»,- дейт Ибодуллаев.

Ачык лекциянын жыйнтыктоочу бөлүгүндө лектор студенттердин суроолоруна жооп берди.

Лектор жөнүндө: Мухаммади Ибодуллоев «Интер-нет саясатынын жарандык демилгеси» коомдук фондунун мүдүрү. Уюмдун негизги максаты ачык демократиялык базар мамилелерине негизделген коомду жөнгө салуучу нормативтик укуктук акты-ларынын кабыл алынышына көмөктөшүү болуп эсептелет.


«БАЛДАР эМГЕГИ жАНА БАЛДАР УКУГУ»

2009-жылдын 22-декабрында Тажикистандын Хат-лон областынын Куляб шаарында «Балдар эмгеги жана балдар укугу» деген темада коомдук ачык лекция өткөрүлдү.

Бул л е к ц и я

«Массалык маалы-мат каражаттары аркылуу Бор-бор Азия өлкөлөрүндө адам укугун коргоо жана укук таануу» долбоорунун негизинде, Евро-палык Союздун колдоосунда Согуш жана Бейпилдикти ча-гылдыруу институту “IWPR” та-рабынан уюштурулду.

Лектор катары Куляб универ-ситетинин саясий илимдер жана филасофия мугалими, «Шахрванд» жарандык коом-ду колдоо борборунун мүдүрү Додарбек Сайдалиев чакы-рылды. Додарбек Сайдали-ев студенттердин өздөрүнүн интерактивдуу кызыгуусун маанилүү деп эсептеп, лекция суроо-жооп иретинде угуучу-лардын дээрлик бардыгынын жандуу катыщуусунда өттү.

Лектор жана студенттер бал-дар укугунун жалпы түшү-нүктөрүнө байланышкан масе-лелер боюнча пикир алмашы-

шып, деги эле

балдар укугунун Тажик-стандагы абалы жөнүндө тал-куулашты.

«Шахраван» боборунун жүр-гүзгөн изилдөөлөрүнө ылай-ык пахта түшүмүн жыйноо учу-рунда мектеп окуучуларынын жана студенттердин укуктары-нын бузулушу лекциянын не-гизги темасы болду.

Жүргүзүлгөн изилдөөнүн су-рамжылоо жыйынтыгы көрсөт-көндөй Куляб шаарындагы бир канча окуу мекемелерин-деги студенттердин көпчүлүгү пахта түшүмүн жыйноого маж-бурлоонун негизинде каты-шышкан. Кээ бир студенттер-дин айтымында пахта түшүмүн жыйноого катышуудан баш тартууда аларды окуу мекеме-леринен чыгарып жиберүү сы-яктуу коркутуулар болгон.

Сайдалиевдин пикиринде сту-денттер өз укуктары үчүн кү-рөшүүгө эгер блим берүү ми-нистрлигинин буга ылайык буй-ругу болсо гана даяр. Ушуну ме-

нен к а т а р

өздөрүнүн жеке укук-тук сабаттулугун көтөрө алыш-мак.

«Балдар жана адам уку-гу жөнүндө укуктук билим берүүнү баштоо биздин сту-денттердин ар биринин тур-мушунан алынган таамай ми-салдарда бир топ жемиштүүү болмок», – дейт лектор ачык лекциянын аягында.

Лектор жөнүндө: Додарбек Сайдалиев он төрт жылдык эмгек тажрйбасы менен Куляб мамлекеттик унверситетин-де окутуучу болуп эмгектенет. 2002-жылдан тарта окуутучу-лук ишин «Шахрванд» коом-дук уюмунун иши менен айка-лыштырып келет. Ал уюмдун максаты бейөкмөт уюмдар-дын, диний эмес коомдук би-рикмелердин, демилгечи топ-тордун жана жеке атуулдар-дын жардамы аркылуу, ошон-дой эле мамлекеттик орган-дар, эл аралык уюмдар, биз-нес жана массалык маалымат каражаттары менен жемиштүү кызматташуу аркылуу жаран-дык коомду өнүктүрүү болуп эсептелет.


Т е г е -рек стол «М ассалык маалымат кара-жаттары аркылуу Борбор Азияда адам укугун коргоо жана укук та-ануу» долбоорунун негизинде, Европа-лык Союздун колдоосунда Согуш жана Бейпилдикти чагылдыруу институту “IWPR” тарабынан уюштурулду

ТЕГЕРЕК СТоЛ «ТооЛУУ БАДАхшАН АвТАНоМИяЛЫК оБЛАСТЫНДАГЫ СИУцИД: СЕБЕпТЕРИ жАНА чЕчУУ жоЛДоРУ»

Тегерек столго Тоолуу Бадах-шан Автономиялык областы-нын аткаруу бийлигинен, об-ласттын жаштар, туризм жана спортт комитети, аялдар жана үй-бүлө комитети, ички иштер бөлүмү, бейөкмөт уюмдары, дин кызматкерлери, ММКнан жана жергиликтүү жамааттан өкүлчүлүктөр катышышты.

Жолугушуунун катышуучула-ры соңку мезгилдерде Тоолуу Бадахшан Автаномиялык об-ластында курч темага айлан-ган өз өмүрүн кыюу маселесин талкуулашты. Соңку тогуз айда областын ичинде өз өмүрүн

кыйган 28, ал эми 2008-жылдын ичин-де 12 факт каттал-ган. Ички иштер баш-кармалыгынын орун басары Назарбек Ху-доеровдун айтуусун-

да акыркы жолу суицид фак-тысы 2009- жылдын 21-окяб-рднын алдынкы күнү катталган. Хорог айылында Хорог Мамле-кеттик Университетинин студен-ти өз өмүрүн өзү кыйган. «Бул окуя маселени талкуулоо үчүн дагы бир далил»,-деп эскертти Худоеров.

Жолугушуунун катышуучула-ры Тоолуу Бадахшандагы суи-цид фактылары көбүнчөсү эр-кектерде кездешип жатканды-гын айтышты, катталган фак-тылардын ичинен 20сы эркек-тер ал эми 8и аялдар болгон-дугу айтылды.

Бул маселенин уч себебин: экономикалык, уй-булолук жа-на психологиялык деп көр-сөтүштү.

Суициддин көбөйгөндүгүнө байланыштуу, тегерек стол-дун катышуучулары мамлекет-тик, жаштар жана бейөкмөттүк уюмдар струтурасынан жаңы жумушчу топ түзүүнү чечишти. Бул топ областагы өз өмүрүн кыйган жагдайды изилдеп, су-ициддин алдын алуу жана кал-кты ушул багытта маалымат менен камсыздоо иштерин жүргүзөөрү айтылды.

Жолугушуунун катышуучула-ры бул демилге тууралуу Тоо-луу Бадахшан Автаномиялык областынын торагасы Кодири Косимге кат жүзүндө кайры-луу жөнөтүү ниеттерин бил-диришти.


АКТУАЛДУУ МАЕКТЕР

Музафар Зарипов: Тажикстандын эмгек мигранттарынын укугун кам-сыздоо үчүн Филиппиндин тажрый-басын изилдеп жаңы эмгек шартта-рын издөо керек.

Манижа Курбанова, Душанбе

Октябр ойида Эмомали Раҳ-Октябрь айында тажик прези-денти Эмомали Рахмон Мо-сквага иш сапары менен кел-ген учурда, Россиянын пре-зиденти Дмитрий Медведев РФ аймагындагы Тажикстан-дык мигранттардын каттосун жөнөкөйлөткөн жаңы миграци-ялык жоболорду кабыл алуу жөнүндө убадасын берген.

«Бул тармакта жаңы жоболор кабыл алынып, Россия Фе-дерациясында эмгектенүүнү каалаган тажик жарандары үчүн түшүнүктүү, ачык айкын, үзүрдүү эрежелер түзүлөт», - деди Медведев маалымат жыйынында.

Азырынча Россия тарап эч кан-дай реалдуу иш-аракеттерди баштай элек.

Миграциялык жараяндарды башкаруу тармагында Тажик-стан өзү кандай кадамдар-га барышы керектиги жөнүндө IWPRге берген маегинде Та-жикстандын миграциясы боюн-ча Эл аралык эмгек миграци-ясынын маалымат-ресурстук борборунун директору, “Эм-гек миграция борбору” коомдук уюмунун төрагасы Музафар Зарипов айтып өттү.

IWPR: Россиядагы эмгек ми-гранттарынын көйгөйлөрү

бир түрдүү: Жумуш сунуш-таган жарыяны көргөн адам ишке орноштуруу агенттиги менен келишим түзөт да ба-рып калат. Ал жерден паспор-тун алдырып коет, бар күчүн аябай иштеп, жашоого шар-ты жок, акыры мээнети кайт-пай кожоюну айлыгын төлөп бербей коет. Бул учурда эл аралык укуктук уюмдар, миса-лы Казакстандагы Эл аралык миграция борбору кандай жар-дам бере алат?

Музафар Зарипов: Адам укугу боюнча, өзгөчө эмгек мигрант-тары боюнча маселе кабыл ал-ган өлкөлөр өз миграциялык мыйзамдарын гумандашты-рып жана жөнөкөйлөтүп, эмгек шарттарын бошоңдоткон учур-да да абдан курч болгон. Чет элдик эмгек миграннтарын ишке орноштурууда оз кызык-чылыгын көздөгөн далдалчы же иш берүүчулөр мыйзамды колдонуп кетиши ыктымал.

Бул кырдаалда баары эм-гек мигрантынын каршылык көрсөтүү иммунитетине жара-ша болот. Эгер адам өзүн мын-дай кырдаалдан сактаса, эн жакшы болмок.Тилекке каршы, мындай кырда-ал биздин жарандарды кабыл алган Россия жана Казакстан мамлекеттеринде түзүлгөн эмес. Ал акыркы жылы бат өнүккөн ошону менен бирге миграциялык мыйзамдары иш-телбей калган өлкөлөрдүн баа-рына мүнөздүү.

Эл аралык уюмдар, айрым учурда МЭУ акыркы 7 жылдын ичинде Бул маселе боюнча Та-жикстан менен иштешүүдө.

Мигранттарды укуктук сурооло-ру боюнча тейлеп, маалымат-

кеңеш берген атайын инфра-структура түзүлгөн.

Бул иш чара жарандардын укуктук коопсуздугун камсыз-доо үчүн жасалат.

Кээ бирлери бул фактка көңүл бурбайт, дагы бирөөлөрү чет-ке кагат, үчүнчүлөрү билбейт дагы. Анын натыйжасында кул-чулукка кабылып, тирүү товар-га айланып да калышат. Кабыл алган өлкөлөрдө тажик эмгек мигранттарынын укугун корго-гон бир нече уюмдар: диаспо-ра, өкүлчүлүктөр, Тажикстан-дын ИИМинин өкүлчүлүктөрү кызматта турат.

Эмгек мигранттары ал уюм-дарды жакшы таанып, дарегин билиши абзел. Биздин мекен-дештерибизге чет мамлекет-ке чыгуу аны менен бирге ал жакта ишке орношуу мадани-ятын өздөштүрүп алуусун су-нуштайм.

IWPR: Москвада эмгек мигра-циясы тармагында кызмат кылуу Борборун түзүү таж-рыйбасы бар. Борбор кардар-ларды мыкты тейлеп, “кыз-мат супермаркети” болуп са-налат. Ага мамлекеттик тейлөө ( уруксат документ-терин берүү, кабыл алуу ) жана кеңеш берүү, котормочулук кеңселери, нотариат аттуу кошумча кызматтар кирет.

Бизде Тажикстанда да эмгек мигранты Россияга даяр доку-менттер топтому менен жөнөп кетүүсү үчүн мындай “терезе” түзүүгө болот да. Бул тууралуу сиздин кандай оюңуз бар.

Зарипов: Москвада гана эмес жалпысынан Россияда мындай борборлор пайда болгон, бул кубанычтуу жышаан. Антке-ни барган жерде жумуш издөө жана орношуу маселелери мыйзамдуу түрдө болот. Албетте алардын ишинде көп кемчиликтер бар. Мисалы, су-


нушталган кызматтардын ай-лык акысы чет өлкөлүк жу-мушчуну канаттандырбайт, би-рок бул алгачкы эле кадамдар. Менимче, бир нече убакыттан кийин жогорудагы далдалчы борборлор жана чет өлкөлүк жумушчулар ортосунда суроо-талап, сунуштоо маселелерин-де эриш аркак мамилелер пай-да болот.

Азырынча борборлор өзүнүн абалы жана кирешелерине на-аразы. Мисалы Самаралык ай-мактык борбордун карамагын-да чоң имараты бар, айтылган бардык кызматтарды сунуш кылат, тилекке каршы азыр ки-решесинен чыгашасы көп.

Тажикстанда мындай борбор-лорду түзүү мүмкүнчүлүгү тал-кууланып жатат. Аларды ачуу үчүн каражат, сабаттуу адам-дар, бул ишкерликти жөнгө са-луучу нормалык-укуктук акты-лар керек.

Бул маселе миграция боюн-ча министрликти түзүү суну-шу менен үндөш. Бирок, мын-дай ишкерликтин түрү жана мүнөзү мигрант жөнөп кетүүдө белгилүу гана кызматты атка-рып, унитардык болуп калат. Мындай борборлордун алдын-да кыска мөөнөттүк тил,укуктук кызматтар иштеши керек. IWPR: МЭУнун бир баяндама-сында Тажикстан шашылыш түрдө миграциялык мыйзам-ды иштеп чыгып кабыл алды. Анын негизинде бул маселени мамлекет деңгээлинде жөнгө салды деп жазылган. Бүгүн “Миграция жөнүндө” мыйзам-ды өзгөртүү же оңдоолорду киргизүү зарылчылыгы барбы?

Зарипов: Ооба, “Миграция жө-нүндөгү” мыйзамдын тышкы эмгек миграциясы тууралуу бө-лүгүн өзгөртүү керек.

Бул жылдын 19 ноябрындагы Тажикстан Республикасынын миграциялык жараяндарын жөнгө салуу боюнча Мекеме-лер арасындагы комиссиясы-нын жыйынында, МЭУ ТРсы-нын миграциялык мыйзамын

изилдөө боюнча натыйжалары менен тааныштырды.

Бир аз убакыттан кийин мый-замды ишке ашыруу боюн-ча Жумушчу топ бул мый-замга өзгөртүү, оңдоолорду киргизүүнүн максаттуулугун иликтеп чыгат.

Менин оюмча, иштеп жат-кан мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизүү же жаңы мыйзам анын бөлүктөрүн түзүү-мезгилдин буйругуна көз каранды болот. Мыйзам Филлипиналык “Эмгек мигранттары жөнүндө” мыйзам тектүү бул жараяндын тарапта-рынын укугун жана жоопкерчи-лигин майда-чүйдөсүнө чейин тактап чыгышы керек. Андан кийин гана мамлекеттик орган-дарга болгон басым бошондоп, жараяндын катышуучусу, ар бир ишке жоопкер тараптарды билип калат.

Эмгек миграциясы мамлекет-тин экономикалык саясатынын бөлүгү болгондуктан, бул масе-леге ылайыктуу көңүл бурушу керек.

IWPR: Бүгүнкү күндө Таджики-стан тышкы эмгек миграция-сын башкара алабы?

Зарипов: Өз убактысында бе-рилген суроо. Чет өлкөдөгү ми-грациялык жараяндарды баш-каруу эч качан кеч болбойт.

Башкысы, мамлекеттин каа-лосу болушу керек. Бул жерде эчак даяр болгон “велосипедди ойлоп чыгуунун” зарылчылыгы барбы?- деген башка суроо жа-ралат.

Кээ бир өлкөлөрдүн өзгөчө каси-еттеринен тышкары, дүйнөлүк тажрыйба көрсөткөндөй, негиз-ги маселелери окшош болот. Бул өз өлкөсүндөгү жана иш-теген өлкөдө социалдык жана укуктук коргоону, тышкы эмгек миграциясы үчүн нормативдик укуктук базасын, кесипкөй би-лим берүүнү, тандаган кеси-бин тастыктоону, медициналык тейлөөнү камсыздашы керек.

Мен маселени терең түшүн-бөгөн кээ бир башкармалар-

дын жана кызматчылардын Та-жикстандын өз тандаган жолу бар деген ырастоолоруна кар-шы чыгаар элем.

Алардын мекенчилдигин сый-лайм, бирок Тажикстанда он жылдап жаңы үзүрлүү тышкы эмгек миграциясын башкаруу тутумун иштеп чыгууга убакы-ты да каражаты да жок. Азыр Тажикстан салттуу эмгек база-рында ээлеген ордун жоготуп жатат. Бул каатчылык жана кыз-мат бааларынын төмөндөшүнө гана байланыштуу эмес, ба-зарда арзан жумушчу күчү пай-да болгонуна да байланыштуу.

Ага далил аймактык коңшу-ларыбыз боло алат. Алар баш-каруу маселелерин чечүүгө олуттуу киришип, белгилүү ий-гиликтерге жетти.

IWPR: 90-жылдын аягында Эм-гек жана калкты социалдык коргоо министрлигинин ал-дында Мамлекеттик мигра-циялык кызматы түзүлгөн. 2006 жылдын февраль ай-ында тышкы миграцияны жөнгө салуу ИИМдин карама-гына тапшырылган. Бүгүнкү күндө ТИМде да Россиялык мигранттарды көзөмөлдөө кызматы иштейт. Сиздин оюңузча ким бул маселени че-чет? Балким миграция иште-ри боюнча министрлик түзүү зарылчылыгы бардыр?

Зарипов: Тышкы эмгек мигра-циясы тармагында миграция саясатын үзүрлүү ишке ашыру-уда ар бир өлкө башкаруу ту-тумунда, мыйзамдык камсыз-доодоодо оптималдуу вариант тандап алат.

Менимче, бүгүнкү күнгө чейин иштеген тутумдардын оң жана терс жактары бар. Бирок алар-дын бирөө да толугу менен тышкы эмгек миграциясы тар-магында Миграциялык саясат Концепциясын ишке ашырууну камсыздай алган жок. Ага бир нече себептер бар.

Биринчиси – кабыл алын-ган аракеттерге карабастан келечектүү программанын жок-


Улугбек азимов: Оңуттуу натыйжалар болот деген үмүттөр өчө элек. Укуктук маселелер боюнча адис Улугбек Ази-мов Кыргызстандагы кыйноолорго каршы Улуттук превентивдик механизм жөнүндө ой бөлүштү.

тугу. Экинчиси - кесиптик потен-циалдын начарлыгы. Үчүнчү – эмгек миграциясы боюнча или-мий далилденген улуттук стра-тегиянын жоктугу. Төртүнчүсү – башкармалардын демилге-сиздиги жана кол куушуруп от-ура бергендиги.

Акыркысы: Тажикстандагы жы-лына өтүүчү миграциялык кыр-даалды анализдөө. ж.б. Мен кабыл алган өлкөлөрдөгү эм-гек базарларын маркетингдик изилдөөнү гана эмес, жаңы эм-гек базарларды издөө тууралуу да билдирип жатам.

Миграция иштери боюнча ми-нистрликтин түзүлүшү, меним-че, изилдөөгө татыктуу идея. Бирок тышкы эмгек миграция-сын башкаруу тутуму дагы бир бюрократташтыруу тажрыйба-сын көтөрө албай калат.

Бул тармактын адистеринин ортосунда ачык маек түзүү ке-рек. Мен ТР өкмөтүнүн астын-да оз алдынча тутумдун түзүлүшүнө каршы эмесмин. Бирок бул тутумдун мамлекет-тик колдоодон тышкары тейлөө кызматынын эсебинин каржы-лоо булактары болушу абзел.

Мисалы, мен, карапайым адамга жакын болгон жана анын көйгөйлөрүн тез чеч-кен бир да министрликти көрө элекмин. Бирок чет мамлекет-тен жумуш таап берүү боюнча Филлипиналык башкармалык-эмгек мигранттарга мама-лекеттик жана жеке кызмат көрсөтүү тутумунун мыкты ми-салы боло алат.

Башкача айтканда зарыл бол-гон маалымат, документация жана кеңеш берүү кызматы ба-ары бир мекемеде жайгашкан. Биз ошого умтулуубуз керек.

Ирина Кузнецова, Бишкек

2010 жылдын январь айын-да Кыргызстандын кыйноолор-го каршы Улуттук превентив-дик механизмди түзүү боюнча мөөнөтү аяктайт. Мыйзамды иштеп чыгуудагы кыйынчылык-тар жөнүндө Жумушчу топтун мүчөсү, “Көз карандысыз укук коргоочу” коомдук фондунун укук маселелери боюнча ади-си Улугбек Азимов айтып өттү.

IWPR: Биздин окурмандарга Улуттук превентивдик ме-ханизм жөнүндө түшүндүрүп берүүңүздү өтүнөбүз. Улугбек Азимов: Улуттук пре-вентивдик механизм бул ка-макка алуучу жайлардагы кый-ноолорду жана ырайымсыз ма-милени алдын алуу боюнча ачык-айкындуулукту камсыздо-очу институт. Ал Кыргызстан-да эл аралык келишимдин ал-кагында түзүлүп, жарандык жана саясий укук жөнүндөгү Эл аралык пактты, кыйноолорго каршы БУУнун Конвенциясын өзүнө камтышы керек.

2003 жылы Кылмыш кодекси-

не 305-1 “Кыйноо” деген бере-не киргизилген. Бирок акыр-кы алты жылда бул берене бо-юнча бир эле кылмыш иши коз-голуп ал сот чечимине жет-кен эмес. Дүйнөнүн бардык өлкөлөрүндөй эле мыйзамда-гы өзгөрүүлөр оң натыйжалар-ды алып келген жок. Ошону ме-нен бирге укук коргоочу уюмдар күн санап кыйноо жана ырай-ымсыздыкты далилдеген фак-тыларды ачыкка чыгарууда.

Мындай кырдаалда кыйно-олорду алдын алуу боюнча үзүрлүү иш-чара жүргүзүүгө Улуттук превентивдик меха-низмге муктаж болдук. Ал 2008 жылы февраль айында Кыр-гызстан кошулган кыйноолор-го каршы Конвенциясынын Фа-культативдик протоколуна бе-китилген.

Анын негизги максаты камак-ка алуу жайларындагы адам-дарды кыйноо жана зордук-зомбулуктан коргоодо ачык айкындыкты камсыздоо бо-луп саналат. Мыйзам жого-руда айтылгын мекемелер-ди Улуттук ппревентивдик ме-ханизмдин өкүлдөрү тарабы-нан үзгүлтүксүз каттоо аркылуу камсыздалат.

IWPR: Ал Кыргызстанда кан-дай түрдө түзулөт? Анын ку-рамына ким кирет?

Азимов: Факультативдик про-токол мамлекеттин өзүнө УП-Мдин түрүн тандоо укугун бе-

рет. Эң башкысы, ал модель мандатка талапталган катаал тартипке, анын көз каранды-сыздыгына, превентивдик кат-тоодогу кепилдиктерге жана ыйгарым укуктарга жооп бери-ши зарыл.

УПМдин мүчөлөрү камакка алуу жайларына күн-түн де-бей кирүүгө, абактагылар ме-нен бетме-бет сүйлөшүүгө мүмкүнчүлүк алып, ал институт мамлекет тарабынан каржыла-нышы керек.

Мониторингдин натыйжасын-да болгон маалыматтардын негизинде, УПИ камакка алу-учу жайлардын шартын оңдоо жана кыйноолорду алдын алуу боюнча кепилдемелерди иш-теп чыгып, мамлекеттик меке-мелер менен тыгыз байланыш-та иш-чараларды өткөрүп туру-шу керек.

Омбудсмендин жетекчилиги менен түзүлгөн бардык кызык-тар министерстволордун жана мекемелердин өкүлдөрүнөн түзүлгөн Жумушчу топ Европа өлкөлөрүндө кеңири тараган «Омбудсмен-плюс» модели-не окшош модель иштеп чык-ты. Бул үлгү боюнча мыкты деп табылган коомдук уюмдардын беш өкүлү, парламенттин үч депутаты жана омбудсменден турган Координациялык кеңеш түзүлөт.

Координациялык кеңеш пре-вентивдик каттолордун үзгүтүк-


сүз тутумун түзүп, кепилдеме-лерди иштеп чыгып, аны чечүү үчүн ишбилги органдар менен кызматташат. Каттолорду Мо-ниторинг жана баалоо борбо-рунун 19 адиси ишке ашырат.

Адисттер камакка алуучу жай-ларга жакын аймактарга бө-лүнөт. Республикада андай жай-лар көп болгондуктан жерги-ликтүү демилгечилерди көз ка-рандысыз адис катары Бор-борго кызматка кабыл алууну сунуштап жатабыз.

IWPR: Бизге белгилүү болгон-дой, текшерүүнү талап кыл-ган мекемелердин тизмеси көптөгөн талаш-тартыш-тарды жаратты.

Азимов: Бул суроо боюнча мыйзам чыгаруучулар эчак аныкталышкан. Бул учурда мам-лекеттик мекемелердин буйру-гу же кабардар болуусу, макул-дугу менен камакка алган жай-лар жарандарды кармоодо Фа-культативдик протоколдун жо-болору менен так колдонушу керек.

Эркинен ажыратуу Протокол боюнча адамды ыктыярсыз ка-макка алуу таризи эсептелет. Андай протоколдук түшүнүккө абак-жатактар, убактылуу кар-моочу жайлар, балдар кары-лар үйү, психиатрлык дарыла-нуучу жайлар, аскер бөлүктөрү ал эмес камакка алынган адам-дарды ташуучу унаа дагы кирет.

Бирок бул эл аралык келишим-ге кирген түшүнүктөр биздин мыйзамдагы көнүмүш “камакка алуучу жай” же “эркинен ажы-ратуу” деген түшүнүккө дал келбейт, андыктан биз тарап-тан шайкеш кабыл алынбайт.

Бир жагынан улуттук мыйзам-дардагы жалпыга белгилүү бол-гон түшүнүктөрдү сакташыбыз керек, экинчиден Протоколдун талаптарын аткарышыбыз ке-рек. Ал үчүн мыйзамда “эрки-нен ажыратуучу жай” жана “эр-кин чектөөчү жай” деген эки түшүнүк кабыл алынган.

Биринчи түшүнүк боюнча адми-нистративдик туткундоо боюн-ча, кылмышка шектүү же сот-тун чечими боюнча күнөөлүү деп таанылган адам убактылуу кармалуучу же камалуучу абак, СИЗО, ИВС ж.б. эсептелет.

Эркин чектөөчү жайга-адам мамлекеттик мекеменин же кызматчынын буйругу, кабар-

дар болуусу, же макулдугу бо-юнча кармалып, өз эрки ме-нен таштап кете албоочу жай: аскер бөлүктөрү, аскер окуу жайлары, интернат, балдар үйлөрү кирет.

Бул түшүнүктөрдү колдонуу көп керексиз суроолорду четке как-мак. Негизгиси алар, Факуль-тативдик протокол менен ал-дын ала каралган камакка алуу жайларынын тизмесин озүнө камтыйт.

IWPR: Дагы кандай тоскоол-дуктарга кабылдыныздар?

Азимов: Демилгечилер эл ара-лык уюмдар, омбудсмендин аппараты жүргүзгөн кеңири ма-алымат кампаниясына кара-бай, тилекке каршы, кээ бир башкармалар Факультативдик протоколдун негизги концепци-ясын туура кабыл албай жатат.

Мисалы УПМдин мүчөлөрү эр-кинен ажыратуучу же камак-ка алуучу жайларга күн-түн дебей каалаган убакытында эскертүүсүз барууга укугу бар. Мыйзам УПМдин мүчөлөрүнүн жеке камоодон же убактылуу кармоодон, документин, жүгүн, кат-кабарын текшерүүдө имму-нитетин жана артыкчылыгын камсыздоосу керек.

Андан башка мүчөлөр УПМ че-гинде ишкердүүлүгу боюнча соттук-процессуалдык иммуни-тетке ээ болушу керек. Бул УП-Мдин өзөгүн түзөт. Дал ушул жобо менен кээ бир башкарма-лар жана укук коргоо мекеме-леринин кызматчылары макул эместигин билдиришти.

Факультативдик протоколдун не-гизги концепциялары боюнча Жумушчу топтун мүчөлөрүнү арасында да көп пикир келиш-пестиктер бар. Мисалы, анын мүчөлөрүнүн көпчүлүк бөлүгү превентивдик каттоолор каала-ган күнү же түнү болушун баса белгилебей эле, алдын ала эскертүү же эскертүүсүз деп эле көрсөтүүнү сунуштап жатышат.

IWPR: Бул эки жобонун эмне айырмасы бар?

Азимов: Факультативдик про-токол боюнча, УПМдин мүчө-лөрү жабык мекемеге күн боло-бу түн болобу кирүүгө укугу бар. Ал эми “алдын ала эскертүү же эскертүүсүз тоскоолдуксуз кат-тоо” деген сөз айкаштыруу-да кыйынчылыктар пайда бо-лот. Анткени кыйноо зордук-

зомбулук колдонулду деген ишарат боюнча мекемени түнкүсүн мониторингден өткө-рүүгө мүмкүн болбой калат.

Мыйзамдагы “сутканын каала-ган убагындагы” деген тактоосу жоктугу, эркинен ажыратуучу жана чектөөчу жайлардын же-текчилигин мекемелик акттын нормалары менен колдонууга шарт түзүп, мекемеге кирүүнү чектөөгө уруксат берет. Миса-лы, СИЗОнун ички күн тарти-би туткунду саат 18.00 дон 8.00 го чейин жолугушууга чыгууга тыюу салат.

IWPR: Эгер мыйзамды айла-нып өтүүгө мүмкүн болсо, анын эмне кереги бар?

Азимов: Сиз эң маанилүү су-роо бердиңиз. Бул суроону бардык өкмөттүк эмес уюмдар, укук коргоочулар,УПМдин Кыр-гызстандагы үзүрдүү иштеши-не кызыктар болгон мекемелер да беришүүдө.

Биздин оюбуз боюнча талап кылынган тартипке жооп бер-беген, кыйноолорду алдын алууга көмөк көрсөтпөгөн УП-Мди түзүүнүн кажети жок.

Андыктан биздин максат-оппо-ненттерди УПМдин үлгүлөрүн сактап аны мыйзам түрүндө бекитүүгө ынандыруу. Бул но-ябрь айында Кыргызстанда УПМди түзүү маселесине ар-налган Коомдук кеңеште баса белгиленди.

IWPR: Кеңеш кырдаалды өзгөр-түүгө жардамын тийгиздиби?

Азимов: Анын натыйжалары жеке мени кубантып, үмүттөн-дүрдү. Парламенттин депут-татары Лейла Сыдыкова жана Галина Куликованын, Швейца-рия жана Англиянын эл ара-лык адистеринин укук корго-очу уюмдардын чыгаандары-нын колдоосу менен арасында Жумушчу топтун мүчөлөрү бар биздин оппоненттердин пики-рин өзгөртө алдык.

Кеңештин катышуучулары Фа-культативдик протоколдун та-лаптарына жооп бериши үчүн мыйзам долбоорун аягына чей-ин иштеп чыгууну сунуштады. Жана ал иш кыймылдай баш-тады. Мыйзам долбоорун иш-теп бүтүп, биз аны коомчулук-тун жанаэл аралык адистер-дин сынына коебуз. Андан сон гана парламентте караштыруу-га тапшырабыз.


IWPR: Ал эми УПМ жөнүндө мыйзамды такыр эле кабыл албаган күчтөр барбы?

Азимов: Эркинен ажыратуучу жайларга капысынан текшерүу барганы мекемелердин ынсап-сыз жетекчилерин чоочутат. Анткени андагы адам укугунун бузулушу, анын ичинде кыйноо-лорго кабылышы ачыкка чыгып калышы мүмкүн. Жетекчилер-дин иши тууралуу калыс баа алардын кызмат ордуларына таасирин тийгизет, андыктан алар мындай текшерүүгө кар-шы чыгууда.

Бирок УПМ тууралуу идеяга кескин каршы айтуулар болгон жок. Бардыгы бул мамлекет-тин милдеттемеси экенин жак-шы түшүнөт. Чечимди убагын-да өлкөнүн президенти жана парламент кабыл алган. Де-мек, аны аткаруу керек. Ал эми каршы чыккандардын максаты УПМдин мүмкүнчүлүгүн макси-малдуу чектөө болуп саналат.

IWPR: Зордук-зомбулукту кол-донуу маселесине мамлекет-тин көз карашы кандай?

Азимов: Менимче, Кыргызстан-да кыйноо, зордук-зомбулук колдоноорун эч ким четке как-пайт болушу керек. Укук корго-очулар кыйноолордун курман-дыктарынын ондогон арызда-рын жалпыга жарыялап жаты-шат. Кээ бир башкармалардын “кыйноо боюнча бир да кыл-мыш иши козголгон жок демек, зордук-зомбулук бизде жок” де-ген ырастоолору коомчулукту ишендире албады.

Кыйноо жана ырайымсыз ма-миле жөнүндө кылмыш иште-ри козголуп башка ага тектеш Кылмыш кодексинин берене-лери боюнча тергелип жатат. Анда кызматтык ыйгарым уку-гунан аша чабуу же кыянаттык кылуу боюнча жоопкерчиликке тартылган учурлар катталган.

Менин оюмча, кыйноо иштери боюнча кыйын кырдаалды сез-ген Кыргызстан Борбор Азия өлкөлөрүнөн биринчилерден болуп Факультативдик прото-колго кошулган факты ага ачык далил боло алат.

Парламент аркылуу мыйзам долбоорунун тоскоолдуксуз өтүшү мамлекеттин кыйноо көй-гөйүн чечүүгө кызыктарлыгын далилдеши керек. Бул кадам мамлекеттин беделин көтөрүү үчүн куру формалдуу дагы бир эл аралык келишимге катышу-усубу же бийликтин чын ниет-

тен УПМ аркылуу кыйноолор-ду тыюу саясатыбы, аны уба-кыт көрсөтөт.

IWPR: УПМ Кыргызстанда 2010 жылы январдын аягын-да түзүлүп бүтүшү керек. Ал мөөнөттө бүтүшү канчалык деңгээлде анык?

Азимов: Биз УПМ жонүндөгү мыйзамды андан эрте деле ка-был алып, ишке ашырып кири-шибиз мүмкүн. Бирок, бул жөн гана Протоколдук милдетте-мени аткардык деген отчет бо-луп калат. Анда биз Факульта-тивдик протоколдун бардык та-лаптарына толугу менен жооп бербеген формалдуу институт-ка ээ болуп калабыз.

Демилгечилер, Факультатив-дик протоколдун жоболорун кылдаттык менен кабыл алып, УПМдин негизги өзөгүн түшүнө албасак, парламентке мыйзам долбоорун киргизүү эрте деп бир пикирде болуп жатат. Пар-ламенттик талкууда мыйзам ылайыксыз өзгөрүүлөргө кабы-лат деген коркунуч туулууда. Бул “тилсиз-тишсиз” УПМдин пайда болушуна түрткү болот.

КМШ өлкөлөрүндөгү УПМди кабыл алуу тажрыйбасын эске салсак андай натыйжа болу-шун четке кагуу ыксыз.

Мыйзам долбоорун түзүүчүлөр коомчулук жана кызмат иши тиешелүү адамдарды Факуль-тативдик протоколдун чегин-де кыйноолорду алдын алуу жана түп тамырынан жого-туунун жаңы мамилелерин түшүндүрүү боюнча активдүү маалымат-агартуу кампания-сын жүргүзүүгө үгүттөп жатат.

IWPR: Мыйзам долбоорун уза-кка создуктуруу аны санкция-лоого алып келбейби?

Азимов: Тажрыйба көрсөткөн-дөй, үзүрлүү жана кынтык-сыз УПМСди түзүп, иштеп чы-гуу үчүн кээде бир жыл да аз-дык кылат. Факультативдик протоколдун түзүүчүлөрү ага катышуучу-мамлекеттердин өз милдеттемелерин аткарууда-гы мөөнөтүн созуу өтүнүчтөрүн эске алат.

Протокол создуктуруу өтүнү-чүне санкцияларды койбойт. Биздин учурда санкция болу-шу мүмкүн эмес, анткени БУУ-нун кыйноолор боюнча бөлүмү Кыргызстанда УПМ боюнча жүрүп жаткан иш-чаралары жөнүндө мыкты маалыматта-лып, бардык жаңылыктардан

кабардар. Анын эки өкүлү апрелде бул маселеге арнал-ган Тегерек столдун катышуу-чулары болуп кеткен.

Жакындагы кеңешменин жый-ынтыктары мындай мөөнөттүн узартуусунун керектигин анык-тады. Мен өзүм бул чечим ме-нен макулмун. Кийин Ошол эле БУУнун екыйноолорду ал-дын алуу жана арылтуу коми-тетинин сынына калгыча, азыр маселени оңдоп-түзөп үзүрлүү жана кынтыксыз УПМ иштеп чыккан оң.

IWPR: Башка өлкөлөрдө УП-Мдин кандай моделдери бар жана Кыргызстан алардан эм-нени үйрөнүшү керек?

Азимов: Борбор Азия мамле-кеттеринен Кыргызстан менен казакстан гана Факультативдик протоколго кирген.Казакстанга берилген бир жылдык мөөнөт аяктады, бирок УПМ али иш-теп чыгып бүтө элек. Мөөнөтүн создуктуруу өтүнүчүн Казак-стандын бийлиги расмий жа-рыялаган жок. Тажикстан ме-нен Өзбекстан эл аралык ке-лишимди али ратификациялай элек.

Биздин байкообуз боюнча бир модель бир өлкөдө мыуты иш-тегени менен башка өлкөдө маанисин жоготот. Бул жерде саясий, экономикалык фактор-лор чон роль ойнойт. Мисалы, Словениядагы «Омбудсмен-плюс» модели жылына эки миллион евро бюджети менен ийгиликтүү иш алып барат.

Ал эми ошол эле модель Мол-довада иштей албай койду. Мамлекет өз милеттемесин ат-карбай каражат бөлүп бере ал-бай койду. Ошонун кесепети-нен Молдова жана Азербай-жандын УПМи Кыйноолор-ду алдын алуу комитети тара-бынан сынга алынып, акыркы жыйында талкууга коюлду.

Мунун баары даяр моделди көчүрүп алуунун кажети жок-тугун далилдейт. Биздин УПМ мамлекеттин өзгөчөлүгүнө ка-рап иштелип чыгышы керек. Каражатты көп талап кылба-шы шарттуу, анткени каржы-лай турган мамлекеттик казы-на анча бай эмес.

Эң башкысы механизм чыныгы ишке жарамдуу орган катары өзүн кепилдеп, жана ал кыйно-олорду алдын алууда жаңы ре-алуу кадам болушу зарыл.


александр Кельчевский: адам укугун коргоо тармагында физика мыйзамдары күчсүз бо-лот. Астанадагы ОБСЕ Борборунун башчысы Александр Кельчевский Казакстандын жакында боло турган төрагалыгы жөнүндо ой бөлүшөт.

Диана окремова, Астана

Биринчи январда Казак-стан расмий түрдө ОБСЕ-нин төрагалык милдетин ат-кара баштайт. Бул жышаан-дын беделдүүлүгүнө караба-стан Казакстандагы адам уку-гу боюнча чыныгы кырдаал-дын тегерегинде көп талаш-тартыштар болууда.

Төрагалыктын көйгөйлөрү, ке-лечеги жана кээ бир орчундуу маселелери жөнүндө Астана-дагы ОБСЕнин башчысы Алек-сандр Кельчевский айтып бер-ди.

IWPR: Кээ бир мыйзам чыга-руу демилгелерине (Интер-нетти көзөмөлдөө, жеке тур-муш сыры ж.б.), тергөө маа-лында мыйзам бузуулар кат-талган бир нече сот иштери-не (Евгений Жовтис, Рамазан Есергепов, Мухтар Джакишев ж.б.) байланыштуу Казакстан Мадрид милдеттемесин ат-кара алабы деген күмөн сано-олор пайда болду.

Александр Кельчевский: Мен макул эмесмин. Мадридде си-лердин өлкө ОБСЕнин башка мүчө-өлкөлөрүнө реформалоо демократиялануу жолуна ба-гыт алып жатканын далилдеди. Белгилей кетсем, андагы тыш-кы иштер министри [Марат] Та-жин КРнын өкмөтү шайлоолор, саясий партияларды каттоо, ММК жөнүндө мыйзам жана жергиликтүү өзүн өзү башка-руу тармагында мыйзамдарды түзүүдө алдыга карай кадам таштоолору жөнүндө билдирип кетти.

Бул суроолор боюнча өумөт былтыр эле сунуштарды иш-теп чыгып, аны Парламент-тин талкуусуна өткөрүп бер-

ген. Парламент өз кезегин-де аны жактырды. Мыйзамда-гы оңдоолор Казаккстандын ОБСЕге төрагалыкка бир жыл калганда, жыл башында эле ишке кирди. Ал өлкөнүн сая-сий жаңылануусуна чоң кадам таштаганын билдирет. Буюру-са, ал натыйжалуу жана тез улана бермекчи.

IWPR: Казакстан ОБСЕ-ге мүчөлүк бир нече убактан кийин бул уюмга төрагалык ченөлчөмүнө татыктуу деп ойлойсузбу?

Кельчевский: Казахстан – то-лук укуктуу ОБСЕнин мүчөсү. ОБСЕге евро-атлантикалык чөлкөмдөгү бардык өлкөлөр кирет. Айтмакчы “Ванкувер-ден Владивостокко чейин”. ОБ-СЕнин башкы милдети- мүчө өлкөлөр ортосундагы сая-сий маек курууга аянтча түзүп берүү. Ал эми коопсуздукту сактоо жана өз ара түшүнүү максатында мамлекеттердин кабыл алынган милдеттеме-лерин жана принциптерин ка-был алуусу буга жолтоо болбо-шу керек.

IWPR: Сиздин оюңуз боюн-ча Казакстандын адам укугун коргоо милдеттемесин атка-рууда эмне тоскоолдук кылып жатат? Маселенин тамыры эмнеде?

Кельчевский: Сиз айтып жат-кан жараяндар абдан тата-ал. Ага механикалык мами-ле кылуудан качышыбыз ке-рек. Мында физика мыйзамда-ры күчсүз. Бул жараяндар узак мөөнөттү талап кылат. Мында бийлик эле эмес бүткүл коом-чулук жоопкер болот.

Мисалы, сот тутумун карап көрөлү. Ал репрессивдүү пост-

тоталитардуу менталитеттен гумандуу мүнөзгө өтүшүнө кан-ча убакыт талап кылынаарын ким так айта алат? Бул мамле-кеттин саясий эркинен жана ко-омдун жалпы көңүлдөнүүсүнөн көз каранды болот. Андык-тан ММК иши, мектептердеги, ЖОЖларындагы тарбия иште-ри абдан зарыл.

IWPR: Адистердин ою боюнча биздин балекетибиз-укуктук маңкуртчулуктан, укукту ту-ура колдонууну билбестикте жатат. Заманбап шарттар-да аны менен кандай күрөшө алабыз? Адамдар өз укугун коргой алышы үчүн, мыйзам-га ишене башташы үчүн эмне кылуу керек? Кельчевский: Мен керемет ыкма айта албайм. Бул узак жараян-социологдор жакшы билет чыгаар. Дүйнөдө толук ишеним бийлеген кырдаал жок.

Баары бара-бара өз ордуна ке-лет. Ал эми силердин өлкө де-мократия, адилет коомчулу-гунун жолуна жаңы эле кадам таштады. Коңшу өлкөлөрдөгү, аймактагы, пост советтик чөлкөмдөгү кырдаалды да эске алышыбыз керек.

Көп маселелер өз ара байла-нышта болуп, өз алдынча че-чиле албайт. Мезгил өтүп, ми-салы коңшу Россиядай бий-ликтин тутуму бир нече жолу өзгөргөндө бул жараянда өлкө белгилүү бир тепкичке көтөрүлө баштайт.

IWPR: Сиздин оюңуз боюнча Ка-закстанда адамдын укугунун кайсынысы эң көп бузулууда?

Кельчевский: Бул жерде са-рэсеп жүргузо албайсың. Бар-дык өлкөлөрдө татаал суроо-лор системалык мүнөзгө ээ бо-лот. Андыктан биздин Борбор демилгечилердин жарандык коом менен, мамлекеттик жана өкмөттүк эмес уюмдар менен иштеген жоон тобуна колдоо көрсөтөт.

IWPR: Бир жыл мурун сиз Ка-закстанда жарандык коом жаңыдан жаралып келе жатат


дедиңиз эле. Бүгүнкү күндө Ка-закстандагы ӨэУдаср үзүрлүү иштеп жатабы?

Кельчевский: Ооба, жаран-дык коом жаралып, торолуп, күндөн күнгө күч алып жатат. Менимче, ӨэУдардын добушу күчтүү чыгып калды. Коомдо да кадыр-баркка ээ болуп, про-фессионалдуу деген бааларды алууда. Акыры, жарандык коом өлкөнүн күзгүсү, анын алды-га карай жылышында кыймыл-даткыч күчү, өлкөнүн демокра-тиялык тандамынын негизин түзүп калат.

IWPR: мамлекеттик укук кор-гоо түзүмүнө- Адам укугу бо-юнча улуттук комиссияга, Акыйкатчылык институту-нун ишине кандай баа берет элеңиз?

Кельчевский: Силер билген-дей, адам укугу боюнча Улут-тук комиссия КР адам уку-гун илгерилетүү максатында эн маанилүү стратегиялык до-кумент-2009-2012 жылдарга чейин адам укугу тармагында иш алып баруу Улуттук планы түзүлүп чыккан.

Акыйкатчы оз тарабынан жыл сайын баяндама берип, ка-барлап турат. Бирок былтыркы жылга чейин ал маанилүү до-кумент орус жана казак тилин-де гана чыгып турган. Биздин Борбор аны англис тилине ко-торууга кеңеш берип, документ кеңири таркала баштады. Биз анын которулушун каржыла-дык, бул омбудсмендин манда-тынын ишкерлигинин жайылы-шынын алгачкы гана кадамда-ры. Эмки жылы бул ишкерлик-ти кеңири жайып, көп олуттуу иш алып барууну чечтик.

IWPR: Сиздин оюңузда Казак-стандын ОБСЕдеги төра-галыгы адам укугун коргоо тармагындагы кырдаалдын оңолушуна шарт түзөбү?

Кельчевский: Силер ал үчүн кам көрсөңөр, албетте, ийгилик болот. Ал эми башка эл ара-лык уюмдан же төрагалыктан жардам издесеңер ийгилик күтпөгүлө.

IWPR: Адам укугу тууралуу Эл аралык пакттын протоко-лун ратификациялоо ОБСЕ-деги төрагалыкка мееленип жасалган иш-чара деген пикир бар. Сиз бул пикир менен ма-кулсузбу? Казакстандын ОБ-

СЕдеги төрагалыгы кандай деңгээлде маанилүү? Кээ бир-лери бул - аброй күтүү акция-сы деп баалайт.

Кельчевский: ОБСЕ Казакстан тарабынан жарандык жана са-ясий укугу тууралуу, экономи-калык, социалдык жана мада-ний укугу тууралуу Эл аралык пактты ратификациялоосун бир нече жолу кубаттаган. Бул эки документ адам укугун кор-гоодогу эл аралык аспаптары-нын негизи болуп саналат.

Ратификация же өлкөнүн ма-кулдугу бул мамлекеттин адам укугун коргоо жана камсыздо-одогу эл аралык нормаларга жана принциптерге умтулуу-су жөнүндө көрүнөө ишараты. Албетте, Казакстандын Пак-тка кошулуусу анын беделин көтөрүп, эл аралык аренада, ОБСЕнин катышуучу-өлкөлөрү арасында урматтоо сезимин туудурду.

Белгилеп кетсем, бул эки доку-ментти ратификациялоо Казак-стандын бийлигинин, эл ара-лык уюмдардын, коомдук сек-тордун бир нече жылдык эмге-гинин үзүрү. Ал тараптардын аракети Казакстандын 2010 жылдагы ОБСЕге төрагалыгы чечиле электе башталган.

Пакттарды ратификациялоо -мамлекеттин бул тармакта эл аралык милдеттемелерди мойнуна алуу даярдыгынын белгилүү бир денгээлге жети-шинин табигый өрчүү жолу. Ме-нин пикиримде, эми Казакстан-га Пактта айтылган эл аралык стандарттарды имплементаци-ялоодо көмөк корсөтүп, бардык аракеттерди жумшоо керек.

IWPR: Бул жылдын октябрь айынан казакстандыктар БУ-Унун адам укугун коргоо боюн-ча комитенине кайрыла бер-се болот. Ал эми аялдарды басмырлоону жоюу комите-тине 8 жылдан бери кайры-луу мүмкүнчүлүгүбүз бар. Би-рок Казакстандан бир да арыз тушө элек. Бул эмнеге байла-ныштуу? Кельчевский: Казакстан жа-рандарынын аялдарды бас-мырлоону жоюу боюнча БУУ-нун комитетине кайрылбаган-дыгынын эки себеби бар.

Биринчиден Казакстанда эле эмес, башка өлкөлөрдө аял-дарды басмырлоо, кодулоо факттын далилдеп, соттун че-чимине чейин жеткирүү өтө оор иш. Казакстандын “Аял менен эркектин тең укуктуулугун мам-лекет тарабынан кепилдөө” жана “турмуштук зордук-зом-булукту алдын алуу” деген мыйзамдарында “басмырлоо” деген түшүнүк жок болчу.

Экинчиден менталитет жана мындай суроолорго коомдун мамилесин унутпоо зарыл. Би-рок менин билишимче, Астана-дагы ОБСЕнин Борбору 2008 жылы байкаган турмуштук зордук-зомбулук иши белгиле-нип, Комитетке арыз даярда-лып жатат.

IWPR: Жакында эле адам уку-гун коргоо боюнча эл ара-лык Федерация Казакстан мигранттардын жана кач-кындардын укугун бузду де-ген айыпты койду. Сиздин оюңуз боюнча, ОБСЕге мүчө-өлкөлөрүнүн мамилеси Казак-станга карата кандай болот?

Кельчевский: Адам укугун кор-гоо Федерациясынын баянда-масында Казакстан (Кыргыз Республикасы да) эмгек ми-гранттары жана качкындар бо-юнча түзүлгөн кырдаалда Ка-закстан мигранттардын жана качкындардын укугун камсыз-доо маселесине көңүл буруу-сун үндөйт.

Тиешелүү уюмдардын, ошон-дой эле БУУнун качкындар бо-юнча Агенттиги, Миграция бо-юнча Эл аралык уюмдун ара-кетинин натыйжасында кырда-ал оңолот деген үмүттөр бар.

Дагы бир жолу эл аралык сах-нада өлкөлөр арасындагы ма-миле узак мөөнөттүк негизде курулаарын эскертип өткүм ке-лет.

Андыктан, ОБСЕге мүчө өл-көлөр үчүн эң негизгиси-Казакстандын 2010 жылда-гы ийгиликтүү төрагалык кы-луусуна тилектеш экенине Сиздин жана окурмандардын көнүлүн бургум келет. Бул биз-дин уюм үчүн, анын башкы максаты:шериктештикти жана коопсуздукту камсыздоо үчүн абдан маанилүүлүгүн баса белгилегим келет.


КАЗАхСТАН:

жЕКЕ ТУРМУш СЫРЫН САКТоо ТУУРАЛУУ МЫйЗАМ ӨЗ эРКИНДИГИНЕ БоЛГоН БАСЫМДЫ КүчӨТүүСү МүМКүН.

ММКтарынын укугун коргоочулардын пи-киринде жаңы мыйзам бийлик үчүн жагым-сыз фактыларды журналисттер тарабы-нан сындоо мүмкүнчүлүгүн чектейт.

Артур Нигметов – батыш Казакстандык Уральск шаарынын штаттан тышкаркы кабарчысы, «Свобода» радиосунун корре-спонденти.

МККтарынын таламын талаш-кан укук коргоочулардын ою боюнча, Казакстандын жаңы мыйзамы журналисттердин мүмкүнчүлүгүн чектеп, коомдук ишкерлер тууралуу маалымат берүүгө тыюу салат.

11 ноябрда парламенттин тө-мөнкү палатасы иштеп жаткан мыйзамга оңдоолорду киргиз-ди.

Анда жарандар жеке турмуш-тук сырына укуктуу деп жазы-лат. Ал өзгөрүүлөр жеке тур-мушка анын ичинен: жеке ка-ражат салым сырына, телефон сүйлөөшүүлөр, почта кат алы-шуу сырына кийлигишүүдөн сактайт. Бул мыйзамдарды бузгандар үчүн олуттуу жаза-лоолор каралган.

Андан соң мыйзам парламент-тин жогорку палатасы-Сенатка караштырууга өткөрүлөт. Акыр-кы кадам - президент Нурсул-тан Назарбаевге кол коюуга берилет.

Кээ бир мыйзамдагы өзгөрүү-лөр укук коргоочуларынын көңүлүнүн купулуна толот. Ми-салы, тергөөчүнүн телефон-дон аңдып, сөз тыңшап маалы-

мат алуу мүмкүнчүлүгү жана ал маалымат аркылуу фактылар-ды бурмалап, жазалоого шарт түзүүсү.

4 ноябрда парламентте, бул мыйзамдын биринчи угуусун-да адилет министринин орун басары Марат Бекетаев жеке турмуш сырын ММКтары ар-кылуу калкка маалымдоо ме-нен бузган адамга гана мак-сималдуу жазалоо чаралары колдонулат,-деп билдирди.

Алдыңкы медиа демилгечилер «Журналисттер Союзунун» башчысы Сейтказы Матаев жана «Адил сөз» сөз эркинди-гин коргоо фондунун президен-ти Тамара Калеева бул мый-замга каршы чыгышты. Алар-дын пикиринде жеке турмуш укугун коргоо чаралары маа-лымат алуунун негизги укугун кепилдеши керек.

28 октябрда чогуу берген бил-дирмесинде Матаев жана Ка-леева мыйзам журналисттер тарабынан коомдук ишкерлер тууралуу жазуу укугун сакташы абзел жана чагым айтуу үчүн кылмыш жоопкерчилиги жою-лушу керек. Матаев менен Ка-леева жогоруда айтылгандай

болбосо, парламент бул мый-замды четке кагышы керек де-ген оюн билдиришти.

Адамдын жеке турмушу жөнүндө маалымат берүүдө ММКтарын колдонгону үчүн беш жылга эркинен ажыратыл-сын деген мыйзамдын жобо-су Матаев менен Калееваны өзгөчө тынчсыздандырды.

IWPR менен болгон маегинде Калеева жогорудагы мыйзам чындыгында, журналисттер-дин ишкерлигин чектөөгө ба-гытталгандыгын айтты.

«Мыйзам карапайым жаран-дардын кызыкчылыгын сактоо-го эмес, коомдон жашыра тур-ган сыры бар атка минерлерди коргоого багытталган. Ал эми кылмыш кууугунтуктоосуна өз кесиптик милдетин аткарган таланттуу жана принципиал-дуу журналисттер кабылат»,- дейт Калеева.

Бул мыйзамды жактаган пар-ламенттин депутаты Влади-мир Нехорошев, мыйзамдын негизги максаты «журналист-тин жүрүм - турумун тартипке салуу» деп түшүндүрдү.


«Журналисттин максаты ко-омдун кызыкчылыгын коргоо-до кесипкөй чынчылдык менен маалымат топтоп, ошол эле учурда жеке турмушуна кийли-гишкен адамын сыйлап, ага бо-орукерлик менен мамиле кылуу. Жоопкерчиликсиз сөз эркиндиги болбойт»,-деди депутат.

Юрист Сергей Уткиндин пики-ринде, Казакстан Россия ка-был алган мыйзамды үлгү кы-лып, эгер башкалардын ар-касы менен баюуу максатын-да жеке маалымат таратылган гана учурда жазалоо колдону-лушу керек. «Журналисттер-ге бул норма таралбайт. Ме-нимче, биздин учурда же бул мыйзамды кабыл албаганыбыз оң, же аны россиялык мыйзам-га жакындатышыбыз зарыл»,- деди ал.

Өзүнүн тиешесиз байкоочу-лук пикирин айтып жатып, рос-сиялык саясий технологиялар борборунун адиси Сергей Ра-сов, бул мыйзамды кабыл алуу Казакстандагы массалык маа-лымат каражаттарынын толугу менен токтоп калышына алып келерин билдирди.

«Эгер Казакстанда бул мый-зам кабыл алынса, ар бир терс жана оң мүнөздөгу ар бир маалымат макаланын, телеберүүнун каарманынын макулдугусуз берилбей ка-лат. Болбосо, ар бир башкар-ма анын, мисалы, каражат бай-лыгы, машинеси, бизнеси, ая-лынын кымбат баалуу буюмда-ры жана башкалары тууралуу жазгандыгы үчүн журналистти мыйзамдуу түрдө абакка отур-гузуп коюшу мүмкүн»,-деди Ра-сов.

Казакстандык саясий баянда-мачы Айдос Сарым, бийлик бул мыйзамды катаалдатууну каалаганынын өзгөчө себеби бар деген ойдо.

2007 жылы президент Назарбаевдин күйөө баласы Рахат Али-ев банкирди уурдага-ны үчүн кылмыш жаза-сынан коркуп, өлкөдөн качкан. Ошол эле жыл-дын күзүндө Интернет-те бир нече укук бузу-уларды мойнуна алып жаткан казакстандык башкармаларынын те-лефондук маегинин ау-диожазуусу пайда бол-гон. Ал учурда чет мам-лекетте жүргөн Али-ев казак бийлигинен өч алуу максатында бул материалды элге жет-киргендиги үчүн айып-талган. “Бул жазуулардын чын-төгүндүгүнө караба-стан, алар президент Назарбаевдин жана анын курчоосундагы бийик орундукта отур-ган атка минерлердин аброюна шек келтир-ди”,- дейт Сарым.

«Эми келечекте өзүн коопсуздандыруу макс-атында бийлик мындай алдын-ала пре-вентивдүү, бирок эски ыкмадагы чараларды көрүп жатат», - деди Сарым.

2009 жыл калем кызматчыла-ры үчүн ийгиликсиз жыл болду. “Мени чагым сөзгө калтырды”,-деген парламенттин мүчөсүнүн дооматы боюнча көз каранды-сыз «Тасжарган» гезити жа-былды. БТА банкына каршы жазылган макала үчүн «Респу-блика» гезити бир нече милли-ондук жазапул төлөмөй болду. Августта «Алма-Ата Инфо» ге-зитинин кожоюну жана редак-тору Рамазан Есергепов, ге-зитинде Казакстан коопсуздук кызматчылары жергиликтүү ишкердин салык төлөөдөн кач-кандыгын кармаганын жазга-

ны үчүн “мамлекеттик сырды ачты” деген айып коюлуп, үч жылга эркинен ажырады.

Ошол эле жайда парламент интернет-ресурстарда сөз эр-киндигин чектөөнү буйру-ган мыйзам кабыл алды. Бий-ликтин айтымында, алар ин-тернет үчүн басма ММКтары үчүндөгүдөй эле эрежелер-ди киргизип, ал аркылуу кыл-мыштуулук, порнография ме-нен күрөшүп, сойкулукка бөгөт коюу аракетин жасашат. Ал эми медиачыгаандар бул ка-дам мамлекет тарабынан көз карандысыз жаңылыктарды жана сөз эркиндигин чагыл-дырган акыркы мүмкүнчүлүк-Интернетти да өзүнө багынды-рып алуу аракети деп нааразы болушууда.


Бул кыштоодо калган үч кулду полиция таап чыккан. © IWPR

чЫГЫш КАЗАКСТАНДА КУЛ ээЛӨӨчүЛүК

“МоДАГА КИРИп” жАТАТ.Үй жайы жок адамдарды уурдап кетип, кул катары иштөөгө кыйнап жатышат.

Семейден Яна герасименко

Казакстандын чыгышында адамдарды уурдап, алыскы фермаларга кул катары зор-доп иштетүү учурлары каттал-ганын полиция жана укук корго-очу топтор билдирди.

Казакстандын уюштурулган кылмыштуулугуна каршы кү-рөш жүргүзгөн полиция бө-лүмүнүн иликтөө иштеринин натыйжасында чыгыш Казак-стандын Абай районунда күч менен кармалган үч туткун бо-шотулду.

“Кул ээлөөчүлөрдү” кармаган полиция капитаны Айдарбек Тлеубеков, кандай схема ме-нен жумушчулар топтолгонун айтып берди.

«Кожоюндун отуз жашар бала-сы айылдан бир нече километр алыстыкта жайгашкан Семей шаарына (орус тилинде Се-мипалатинск катары белгилүү болгон) каттап турчу. Ал көчө селсаяктары менен полиция катары таанышып, “ичимдик ичкени үчүн кармап”, кыштоого (малчы жашай турган талаада-гы шарты жок үй) алып кетчи.

Ошентип, кул ээлөчүлөр төрт адамды кармап турган. Үчөө-белгилүү турак-жайсыз кырк

жаштардагы чамасын-дагы жубайлар жана 55 жаштагы эркек адам.

Төртүнчүсү болуп Ка-дырали аттуу 50 жа-шар уста кармалган. Аны кожоюндар ку-рулуштагы жумуш күнүнөн кийин кийи-минин кирдигин көрүп, турак-жайсыз адам деп божомолдогон. Ку-

руучуну аракка сугарып, айыл-га алып жөнөшкөн. Айылга кел-генде “ичкен арагыңдын акы-сына, бир ай мал багасың” де-ген шарт коюшкан.

“Мен каршылык көрсөтүп үйгө качканда, сарайга бутуман асып коебуз деп коркутушту. Берген тамагы-макарон ме-нен нан болду. Кээде ооруп өлгөн койдун этин бышырып беришчи. Иштеген ишиме акы төлөнбөгөнүн билгенде, сабы-рым түгөндү”,- деп кийин Кады-рали полицияга айтып берди. Үйгө кайтууну каалаган Кады-рали, “мени кое бербесеңер, кыштакты өрттөп салам” деп коркутту. “Ошондо мага: “Төрт тарабың кыбыла, каалан жагыңа кете бер” деп жооп бе-ришти. Мен кайда барам? Мен, мында иштеген да адамдар жол билбейт экенбиз”,-дейт Кадырали.

Жөө жалаң жакынкы шаар-га чейин барууга мүмкүнчүлүк жок, талаа жүздөгөгн километ-рге созулуп жатты. Андан тыш-кары кыштактын тегерегинде карышкырлар короодогу кой-лорго аңчылык кылып жүрчү.

Кыштактын ээлери туткундар кача албаарын түшүнүп, кыз-

матчыларын кайтарып да кой-чу эмес.

«Бирок мен өз эркиндигим үчүн күрөшүп, жеңип чыктым», - дейт Кадырали. Ал бейтааныш адамды көндүрүп, Семейге же-тээри менен дароо полицияга барды.

Ыкчам кызматтын сөзүндө, Ка-дырали аларга келбесе, “кул ээлөчүлөрдүн кыштагын табу-уга мүмкүнчүлүк болмок эмес”.

«Биздин областта дал ушун-дай кулчулуктун түрү тарап жатат. 2008 жылдын март ай-ында Жармин районунда эр-кинен каршы кармалган жу-байлар табылып, бошотулган. Бул жылдын май айында Ур-джар районунда дал ушундай окуя кайталанды»,-деди На-зигуль Ахметкалиева, чыгыш Казакстандагы мыйзамсыз эзүүчүлүктүн курмандыктары болгон адамдарга жардам бер-ген «Феникс» өкмөттүк эмес уюмдун директору.

Бул катталган факт боюнча, иликтөө иштери дагы деле жүрүп жатат. Ал аяктаган соң полиция кызматкерлери дый-кан чарбасынын ээлерине айып коеру белгилүү болот.

IWPRдин пикиринде, эгер иш сотко жетсе, ал Казакстандын Кылмыш кодекси боюнча, 128 берене менен “Адамды сатуу-сатып алуу, жана башка ушу сыяктуу бүтүмдөр, аны эркине каршы иштетүү, камоо, өткөрүп берүү” үчүн жаза 7-жылдан 15 жылга чейин эркинен ажыратуу каралган.


Кылмыш болгон ферма. © IWPR

128 берене боюнча чы-гыш Казакстан областын-дагы окуя сейрек кездешет. “Кул ээлөчүлөрдүн” күнөөсүн далилдөө кыйын, ал эми алар-дын курмандыктары бийлик ээ-лерине кайрылуудан баш тар-тышат.

Бул берене менен каттал-ган кылмыш иштеринен бирөө сексуалдык зордоону, башка экөө эмгекке зордоо боюнча. Төртүнчү козголгон кылмыш иши 133 берене-жашы жете элек балдарды пайдалануу жа-засы менен катталып, мыйзам бузуучу 10 жылга эркинен ажы-ратылды.

Казакстанды ички иш-тер министрлигин ма-алыматы боюнча, өлкө ичинде 128 бере-не менен 128 кылмыш иши козголгон, ал эми 133-берене менен 16.

Ахметкалиева белги-легендей, кулчулукка Казакстандын гана жа-рандары эмес коң-шу Кыргызстан, Өзбек-стан, Россия мамле-кеттеринин тургундары да дуу-шар болууда.

«2005 жылы Урджар районунда Россиянын жараны табылып бошотулган. Аны ишкер айым 5 жыл бою үйүндо кармаган. Ал үй куруп, мал багып, муздак жатаканада жатып, айлык ал-ган эмес. Аны россиялык «Жди меня» телекөрсөтүүсүнүнө дайынсыз жоголгон деп кай-рылган энесинин жардамы ме-нен табышкан»,-деди Назигуль Ахметкалиева.

Эл аралык миграция уюму колдогон адамдарды сатуу-га каршы күрөшкөн долбоор-дун жетекчиси Алия Алико-ва: “Казакстандын шаарлары-нын жана айылдарынын гео-

графиялык жайгашуусуна, эко-номикалык өнүгүшүнө жараша Өзбекстандан, Кыргызстандан, Тажикстандан келген эмгек ми-гранттары үчүн жагымдуу ай-мак болуп калды”.

Бул мигранттардын көпчүлүгү Казакстанга мекенинде үй-бүлөсүн багуу үчүн акча табуу-нун айынан келди.

Кулчулукка кабыл болгон же дал ошондой көйгөйлөрү бар адамдар үчүн ЭММ кулчулукка сатылган курмандыктар үчун эки жай ачып, адамдар ме-нен соода кылуу фактыларын

ачыкка чыгаруу боюнча маалы-мат борборлорун түздү. Баш-ка уюмдар менен биргелик-те ЭММ миссиясы Казакстан-да жыл сайын 100го жакын кур-мандыктарга жардам көрсөтөт.

Полиция кызматкаерлери бул кылмыш иштерин иликтегени менен ал адамдарга кайдыгер мамиле кылаары белгтлүү.Семей шаарынын ИИМинин маалымат жана тил саясаты-нын башчысы Елубек Оспа-новдун айтуусунда, үй-жайсыз адамдар бул кырдаалга туш болгонуна оздөрү күнөөлүү.

«Тентигендиги үчүн кармал-ган адамдардын аларды ба-гууга даяр болгон туугандары бар. Бирок жогорудагы адам-

дар үй-бүлөөдө көп болсо эки жума чыдап, кайра качып ке-тип жатышат. Баарына аракеч-тик күнөөлүү», - дейт Оспанов.

Семей шаарындагы «Дом» коомдук уюмдун жактоочусу Александр Гурин, кулчулук ма-селеси жаңы эмес, ал Казак-станда совет маалынан бери келе жатаарын айтты:

«80 жылдардын башынан 90 жылга чейин мен укук коргоо органдарында иштеп, мын-дай учурлага көп күбөө болгом. Тентиген адамдарды жумуш бригадаларына чогултуп, акча

төлөп берүүнү убада кылышчы. Бирок на-тыйжада бекер иш-тетчи. Мындай иштер боюнча, иш козголчу эмес, анткени анын курмандыктары арыз жазуудан баш тартып койчу. Балким аларга басым көрсөтүлчү».

«Азыркы тузулгөн кыр-даал мурунку жылдар-дан калган салт мура-сы», - деп кошумчала-ды ал.

Казакстандагы өсүп бара жат-кан социалдык бөлүнүү коом-дун кайдыгерлигине алып кел-генин айтат «Дом» коомдук ую-мунун жетекчиси Майра Абе-нова.

«Коом колунда бар жа карапай-ым адамдарга даана бөлүнүп калды. “Жогорку” жана “төмөн” баскычтагы адамдар пайда болду. Азыр жада калса бал-дар да “бомж адам эмес” де-ген ойдо болуп жатат. Меним-че Казакстанда легалсыз жу-мушчу күчүн колдонгон дый-кан чарбалары аз эмес. Коом-дук уюмдардын бул көйгөйдү чечүүгө күчү жетпейт. Мын-да прокуратура менен поли-циянын көзөмөлү керек»,-дейт Абенова.


КЫРГЫЗСТАН:

ӨСпүРүМДӨРДүН АРАСЫНДАГЫ КЫЛМЫшТУУЛУК КЫРГЫЗСТАН үчүН оЛУТТУУ КӨйГӨйГӨ АйЛАНУУДА

Адистердин айтымында тартип бузган өспүрүмдөр көргөнүн кылып, чоңдорду туурап жатат.

асыл Осмоналиева Бишкектен

Классташын сабап койгон алты өспүрүмгө каршы козгол-гон кылмыш иши, уруп сабоо-нун натыйжасында каза тап-кан баланын тагдыры Кыр-гызстандын мектептериндеги зордук-зомбулукка коомчулу-гунун көңүлүн өзүнө бурду.

AKИpress агенттигинин маа-лыматына таянсак, 15 жашар Садабай уулу Нурактын өлүмү боюнча алгач кылмыш иши 2 декабрда Талас областынын Бакай-Ата райондук сотун-да каралган. Камакка алын-ган алты балага коркутуп, опу-залап, ден-соолукка атайын оор зыян келтиргендиктин ке-сепетинен жабырлануучунун өлүмүнө алып келген деген күнөө коюлган.

Адисттердин айтуусунда өлкө-нүн көп мектептеринде рэкет тарап кеткен. Бул көйгөйдү чечүү үчүн коомдун мамиле-син өзгөртүп, билим берүү тармагында бир нече рефор-маларды жүргүзүу керек.

«Эл Пикир» уюмунун кыз-матчыларынын жакындагы изилдөөлөрү боюнча, окуучу-лардын 34 пайызы алардын мектептеринде опузалоо фак-ты бар экенин ырасташкан.

Олуттуу кырдаалды чечүү үчүн парламенттин депу-таттары бул маселе-ни изилдөө боюнча атайын комиссия түздү.

Талдоочулардын ырастоосун-да, мектептеги зордук-зомбулук 1991 жылы Советтер Союзу-нун кулашынын кесепетин-деги түзулгөн социалдык доо кетүүдөн жана өспүрүмдөрдү курчап турган азыркы коомдун кылык жоругунун кесепетинен күч алды

Мындан мурунураак ушул жылы IWPRдин радиокабарчы-сы Жанар Акаев Оштогу окуу-чулар менен маектешкен. Анда балдар классташтарына салык салып, төлөөдөн баш тарткан окуучуларды зордоп сабаган, акы пул үчүн атаандаш кески топтон коргоону сунуш кылган өспүрүмдөр тобу жонүндө ачык айтып берген. ( Засилье банд в школах на юге Кыргызстана (Gang Culture Rife in Southern Schools).)

AКИpress агенттигинин маа-лыматы боюнча, кокустуктан курман болгон бала“Эркектер кеңеши” аталган жогорку клас-стардагы өспүрүмдөрдүн тобу-нун опузалоосуна дуушар бол-гон.

Буга окшош окуя былтыр Чүй областынын Панфилов райо-нунда болгон. Баланы жогор-ку класстын окуучулар тобу са-лык төлөөдөн баш тарткандыгы үчүн сабап өлтүрүп коюшкан.

Милиция кызматкерлеринин айтуусунда, акыркы жылдары мектептердеги кылмыштуулук катаалдап баратат.

Ички иштер министрлигинин коомдук коопсуздук Башкар-малыгынын ага инспектору Марат Мундузбаевдин айты-мында, “өспүрүмдөрдүн ара-сындагы зордук-зомбулуктун көбөйүшү эмес, алардын таш боордугу коркутат”.

«Ар бир топтун башчысымын же чыгаанымын деп өзүн эсеп-теген бала сөзсүз курал алып жүрөт, - деди Мундузбаев. - [Бул] мыйзам менен тыюу са-лынган куралдарга кирбеген, жана тартып алууга мүмкүн болбогон чакан маки бычак болот. Өспүрүмдөр бул жаг-дайды жакшы билет. Мындай маки адамды олуттуу жарадар кылып, же өлтүрүп коерун да жакшы билет».

Каракчылык жана опузалоо-дон башка, атаандаш топтор бири-бири менен мушташтар-га катышып турат. Мундузбаев айткандай, он жыл мурун мын-дай мушташтар жеңил аяк-тап, балдардын денеси көгөрүп тытылып кал-са, азыр мушташ-тын на-


тыйжасында бычакка жарадар болуп, бир жери сынып, кээде өлүм менен да аяктоодо.

Кыздар дагы зордук-зомбулукка катышып, ал мушташтардын өлчөмү Кыргызстанда укук бу-зуучу кыздарга өзүнчө түзөтүү жайын куруу зарылдыгын туу-дурууда. Азыр алар аялдар ко-лониясында кармалып турат-деп Мундузбаев кошумчала-ды.

Балдар кылмыштуулугу бо-юнча адистердин оюнда, кыл-мыш топтору кадыресе дай-ыма болгон көрүнүш, бирок азыркы жаштардын баскынчы-лыгы бул алар жашап турган жаңы коомдун продукту бол-гон кубулуш.

«Балдар чөйрөсүндө дайыма бир чыгаан өзүнүн айланасына курбу чогултуп, кылмыштуулук менен алектенбесе да, топто-шуп жүрүүгө шарт түзөт-деп түшүндүрдү Бишкек шаары-нын Ленин райондук ички иш-тер бөлүмүнүн өспүрүмдөр ин-спекциясынын башчысы Нур-дин Омурбеков. Эгер балдар-дын арасында кыл-м ы ш т у ул у к көбөйүп, алар

мыкаачылык мүнөзгө ээ болсо, бул балдардын жүрүм туруму биздин ко-омду чагылдырып ту-рат».

Коммунисттер фракци-ясынын депутаты Гуль-жамал Султаналиева да бул ой менен макул бо-лот. Балдар чоңдордун жүрүм-турумун кайталап,туурашат. «Алар опуза-лоо механизминин так эрежелерин кайдан би-лет? Бул моделди чон-дордун кылмыштуулук дүйнөсүнөн көрүп, жасап жатат», - деди ал.

«90-жылдары совет бий-лигинин тутуму кулап, капитализмге өтүү күтүүсүз дендирөө экономикалык ка-атчылыкка, адамдардын аң сезиминдеги өзгөрүүлөргө алып келген. Бийлик көзөмөл күчүн доготуп, кылмышту-улук зөөкүрчүлүк кылган. Өлкөдө күчтүү кылмыш топ-тору түзүлүп, алар майда ба-рат базар, кафе, ресторандар-ды гана козөмөлдөбөстөн ири ишканаларга да ээлик кыла баштаган»,-дейт Мундузбаев.

Ал муундун азыр өз балдары пайда болду, дейт Мундузба-ев. Алар “билеги күчтүү дүйнө багынтат,- деген эрежени ата-энесинен үлгү кылып алыш-ты”.

IWPRдин кабарчысы 39 жа-шар ишкерден интервью ал-ган. Ал 90-жылдары бат жана чоң акча алып келе турган иш менен алектенгенин жашыр-бай айткан. Базарларга салык салып, сатуучуларды опуза-лашкан, же жөн гана каракчы

лык кылган.

Азыр ал ал к ы л м ы ш чөйрөсү ме-нен каты-

шы жок, бирок анын өз бала-сын мектепте опузалап жатка-нын айтып, даттанды.

Баласы үйгө мектеп рэкети-нен таяк жеп бети көгөрүп келе баштаганда, атасы уулун бокс сабагына жиберип, өзүн коргой алсын деди. Бирок бала машы-гуудан жабыркаганда, бизнес-мен күчкө күч колдонуу туура эмес экенине көзү жетип, уулун башка мектепке которду.

«Мен уулумду жигитчиликке үйрөтүп кыйнай берипмин, би-рок бир жолу гезиттен окуучу-нун өлүмү тууралуу окуп, аб-дан коркуп кеттим»,-деди ал.

Ата-энеси Советтер Союзунда көрбөгөн зордуктун түрлөрүн Кыргызстан өспүрүмдөрү бүгүнкү күндө көрүп жатышат.Уюшулган өспүрүмдөрдүн кыл-мыш топтору жөнүндөгү росси-ялык сериалды мисал кылып, Мундузбаев, ал фильмдин мазмуну усулчулук мааниде экенин айтты. «Путник» бал-дардын борборунун психологу Светлана Дербеневанын ай ту-усунда, “азыр зөөкүрчүлүккө, баскынчылыкка үгүттөгөн көп маалыматтар пайда болду.


Өспүрүмдөр интернеттен муш-таш, өлтүрүү, зордукчул тасма-ларын чөнтөк телефондоруна көчүрүп алышкан. Эң коркунуч-туусу, аларды туурап, өздөрү автордук сюжеттерди тартып жатат”.

Жаш кылмышкерлер үчүн атайын мектептин директо-ру Эмильбек Алымбаевдин тажрыйбасы боюнча, бал-дарга улуулар тарабынан зөөкүрчүлүк мамиле зордук-чулдуктун дагы бир фактору.

Адистердин жана мамлекеттик мекемелердин өкүлдөрүнүн IWPRге берген интервьюсун-да, балдар арасындагы зордук-зомбулук чон көйгөй экенин бийлик гана эмес бүтүндөй ко-омчулук тааныганда гана чечи-лет.

«Мектептердеги рэкет ме-нен күрөшүүдө мугалим-дердин ролу абдан чоң.

Өспүрүмдөрдүн иши боюнча инспекторлор, ата-эне, башка окуучулардын баары чогулуп киришкенде гана ийгиликтүу натыйжалар болот. Сабакка катышуу көзөмөлүн жургүзүп, мектептеги тарбия-адеп ахлак иштерин күчөтүү керек»,-дейт инспектор Нурдин Омурбеков.

13-жашар өспүрүмдүн апа-сы, мугалимдер мектеп рэ-кетин активдүү жоготууга тырышпайт,деп нааразы болу-уда.

«Менимче мугалимдер опуза-лоо учурларын жакшы билет, бирок ага көз жумуп коюшат. Анткени алар өзүнүн алсыз-дыгын билет жана башка оку-учулардын арасында беделин түшүрүп коюудан коркушат», - дейт атын атагысы келбеген эне.

Мундузбаев мектепке тиркел-ген милиция кызматкерлери-

нин санын көбөйтүүнү сунуш кылат. Ал эми анын кесиптеши Омурбеков “ата-эне баласына көбүрөөк көңүл бурушу керек деген кеңеш берет. Анткени ата-эне өз иши менен алекте-нип, баласын тарбиялоого уба-кыт таппайт”,-дейт ал.

Депутат Султаналиева бул ишке билим берүү жана ички иштер министрлиги гана кы-зыкдар болбостон ар бир адам катышуу керектигин айтты.Азыр коом жок дегенде ал көйгөй экенин тааныганына ырахмат,-дейт эл өкүлү.

«Башкысы балдар рэкети бар экенин мурдагыдай көз жаз-дымда калтырбай, аны көйгөй экенин таанышып, жоготуу-га кандайдыр-бир чаралар-ды колдоно башташты. Коом көйгөй бар экенин мойнуна ал-ганы эле, бул жарым жеңиш»,-дейт Султаналиева.


ТАжИКСТАН:

КАРЫяЛАР жАшоо үчүН КүРӨшӨТЖарыбаган пенсия менен кичинекей айлык акы кары адамдардын суукта

чала ток жашашынын себеби болууда.

Нафиса Писареджева, IWPRдин машыгууларын өткөн тажикстандык журналист

Бүгүнкү күндө Тажикстан Бор-бор Азиянын эң жакыр өлкөсү катары саналып, кары адам-дарга татыктуу турмуш кепил-дей албайт. Ал эми келечек-те кырдаал дагы начарлашы мүмкүн,- дейт адисттер.

Алевтин 68 жашта, жалгыз ту-рат. Анын акыркы пенсиясы эчак түгөнгөн. Ал эми кийинки-сине дагы көп бар. Ачка калган күндөрү көп болот. Анын күйөөсү жети жыл мурун көз жумган. Ал эми жалгыз уулу 1992-97 жылдардагы жарандык согушта курман болгон. Ал фа-милиясын атоодон баш тартат. Анткени жакыр жашоосунан уя-лат.

Алевтина өмүр бою бухгалтер болуп иштеген. Апрдактуу эс алууга чыкканы дагы өз меке-месинде эки жыл иштеди. Азыр ал айына 64 сомони алат.( 15 доллардан ашпаган акча).

Күйөөсү өлгөндөн кийин анын жашоосу начарлап, үйдөгү бу-юмдарын арзан сатууга арга-сыз болгон.

Жаш курагына карабастан кый-ынчылык менен ашканага идиш жуугуч жана эмканага тазалык болуп эки жумушка орношту.

Анын пенсиясы менен эки ай-лыгы коомдук унаа менен ча-кан азык түлүк сатып алуу-га араң жетет. Кийимди көптөн бери сатып албай калган, жек-шемби күндөрү базарга чыгып, эски кийимдерин сатууга аракет кылат.

«Көп акча болбосо да, ачка кал-басмын, ооруп калсам эмкана-дагы дарыгерлер карап жаным калат»,-дейт ал.

Тажикстан – Борбор Азиянын эң жарды өлкөсү. Анын калкы-нын жарымынан көбү Дүйнөлүк банкы каттаган күнүнө 2 доллар сарптаган жакырчылык чегинен төмөн турат. Советтер Союзу-нун кулашынан кийин өлкө эко-номикалык каатчылыкты жана жарандык согушту башынан өткөрдү.

Андан бери кары жана аз кам-сыздалган адамдар жашоо денгээлинин төмөндөшү, пен-сия жана жеңилдиктердин өлчөмүнүн аздыгынан, социал-дык тейлөө жана саламаттыкты сактоо тутумунун начарлашы-нан жабыркашты.Акыркы жылдары Тажикстан эмгекке жарамдуу жарандар-дын негизинен эркектердин өлкөдөн кетишин башынан өткөрдү. Алар үй-бүлө багабыз деп Казакстан Россияга жал-данып иштеп кетти. Үйүнө жи-берген акчалар көп үй-бүлөөнү ачарчылыктан сактап калганы менен, кары адамдарга түйшүк алып келди. Анткени жерди иштетүүгө киши табылбады. Андан башка үй-бүлөнүн салт-туу тутуму бузулуп, улуу муун урмат-сыйдан суусап калды.

«Жаштардын негизги катмары-нын миграциясына байланыш-туу, айыл жергесинде кары адам-дар жана аялдар гана калды», - дейт социолог Фируз Саидов.

Эмгек жана социалдык коргоо министрлигинин маалыматы боюнча, өлкөдө 549 миң улгай-ган адам катталган.

Бүгүнкү күндө минималдык пенсия өлкөдө 60 сомонини түзөт. (14 доллар). Ал эми мак-сималдуу 300 сомони же 70 доллар. Бирок пенсия төлөп берүү мөөнөтүн кечиктирип та-

ратышат. Эмгек министри Шу-курджон Зухуровдун сөзү бо-юнча, пенсияны кечиктирип берүүнүн негизги себеби салык органдары тарабынан социал-дык салыкты убагында чогулт-пагандыктан болууда.

Жалгыз бой жана аз камсыз-далган кары адамдар газ жана электр жарыгына жеңилдик бо-луу үчүн пенсиясына кошум-ча акча алат. Андан башка кал-ктын бул категориясы комму-налдык кызмат үчүн 50 пайыз жеңилдиги бар.

76-жашар Зинаида Гаврилов-на 22 доллар пенсиясына уба-гында кызмат кылган Энерге-тика Министрлигинен кошумча 11 доллар алат. Коммуналдык тейлөө, телефон, электр кубат-туулугу үчүн ал өз кирешесинин жарымын төлөйт.

«Кофе, колбаса, эт жөнүндө кы-ялданууга да болбойт», - деп кайгырат ардагер.

Дарыгерлерге да сейрек кайры-лат, анткени дары-дармекке ак-часы жок.

Улгайган адамдардын маселе-син чечүүгө багытталган тажик-стандык өкмөттүк эмес уюм-дар, өкмөттү 2002 жылы 160 өлкө колдогон улгайуу масе-лелери боюнча БУУнун Баш-


кы ассамблеясынын Мадридде кабыл алынган эл аралык иш-аракет планынын кепилдеме-сине олуттуу көңүл бурууну та-лап кылышууда. Бул эл аралык келишим бийлик тарабынан ул-гайуу маселесин социалдык жана экономикалык анын ичин-де жакырчылыкты жоюу стра-терияларына киргизүүнү шарт-тайт.

HelpAge International уюмунун долбоорунун тажик кеңсесинин менеджери Захро Курбонбеко-ва, өлкөдө демографиялык ул-гайуу маселеси курч болуп жа-тат, эмитен чара көрбөсө кийин кеч болот деп коңгуроо кагууда.

Азыркы учурда жакырчылыкты кыскартууга багытталган про-граммаларда улгайган адамдар жөнүндө кеп болбойт. Адам-дардын турмуш шартын оңоого өзүнчө бөлөк стратегия керек», - деп кошумчалады ал.

Өкмөт башчылары бул масе-ле бар экенин мойнуна алы-шат, бирок ардактуу эс алуу-

дагы адамдардын пенсиясын көбөйтүүгө мамлекеттик казы-нада каражат жоктугуна шыл-тоолошот. Өзгөчо азыр, Тажик-стан экономикалык каатчылык-тан жабыркап жата.

«Мамлекет улгайган адамдар-га мүмкүн болушунча жардам көрсөтүп жатат, ал эми азыркы учурда мамлдкеттин куаржы-лык мүмкүнчүлүгү чектелген», - деди Эмгек жана калкты со-циалдык жактан коргоо минис-трлигинин социалдык жактан коргоо башкармалыгынын же-текчиси Даврон Валиев.

Түзүлгөн кырдаалда жакын-кы убакта пенсиянын көбөйүшү күтүлбөйт. Анын ою боюнча ул-гайган адамдарды социалдык жактан коргоонун приоритети пенсиялык тутумлу реформа-лоо жана социалдык тейлөо ту-тумун оңго салуу болуп сана-лат. Талкуулоого берилгин ре-формалар долбооруна жара-ша, жаңы пенсия тутуму иш берүүчүлөрдү пенсиялык салы-мынан, мамлекеттик казына-

дан, жана жарандардын пенси-яга даректелген чогултуусунан түзулөт.

Стратегиялык изилдөөлөр бор-борунун директорунун орун ба-сары Сайфулло Сафаровдун пикиринде улгайган адамдар-ды колдоо стратегиясын кабыл алуу зарыл.

«Кары адамдарга тиешелүу мыйзамдар бар, бирок алар со-циалдык жана экономикалык укугун коргоонун бардык тар-мактарын камтыбайт», - деди ал.Азырынча ӨэУ жана өкмөт улгайган адамдардын жа-шоо деңгээлин жогорула-туу ыкмаларын издеп жаткы-ча, карыялар татыктуу пен-сия, азыктануу жана эс алуу мүмкүнчүлүктөрүнөн үмүтүн үзүп коюшту.

«Жаңы эле базарга барып то-нумду сатып келдим. Эми кий-инки пенсияга чейин ачка кал-бай жашасам болот», - дейт Алевтина.


АБАКТА оТУРУп эРКИНДИККЕ чЫККАН АяЛДАР АРАСЫНДАГЫ жУМУшСУЗДУК МАСЕЛЕСИ

Коомдун жакырчылыгы жана абактан чыгып келген аялдарга болгон мамиле ал аялдардын пеницетардык жайлардан чыгып кайрадан абакка отурушуна шарт түзүүдө.

Салимахон Вахобзаде, Душанбедеги «Народная газетасынын» корреспонденти.

Роза – жашы кырктан ашып кал-ган аял, ал тажик түрмөсүндө отурууга көнүп калган. «Силерге балким, кызык көрүнөөр, бирок мен эркиндик-ке караганда абакта өзүмдү ко-опсуз сезем. Эн башкысы мен бул жерде чакан фабрикада мейманканалар үчүн шейшеп тигип иштеп жанымды багам», - IWPR менен болгон маегин-де.

Роза Тажикстандын борбору Душанбеден 70 километр алы-стыкта жайгашкан жалгыз аял-дар үчүн колониясында экинчи ирет мөөнөтүн өткөрөт. Бангт заттарын алып жүргөндүгү үчүн алты жыл отуруп чыгып, эркин-дикке чыкканы эки жылдан кий-ин бул жерге кайтып келди.

Анын айтымында колония-дан чыгып жумуш таба албай, жергиликтүү бийликтен жардам албай койгон. Акыры кафеге идиш жуугуч болуп кирип, оор жумуштун айынан андан да чы-гып кетүүгө аргасыз болгон.

Ал кафенин ээлери айлык акы-сын төлөп бербей койгонуна ызаланып, түн ичинде кайтып келип бир күндүк киреше ка-тылган баштыкты уурдап кет-кен.

«Эки мүнөт карбаластап тур-дум. Ичимдеги шайтан ал да, чурка деди. Мен эмнегедир аны угуп калдым», - деди ал. Аны биржумушчу байкап кал-ган да, милиция кызматкерле-рин чакырып келген. Милиция аны үйүно чейин аңдып барып, кармап алган.

Роза – колониядан чыкканы эр-киндикке көнө албай койду. Ро-задай аялдар аз эмес. Алар дагы бир жолу кылмыш кылуу-дан баш тартпайт. Аялдар колониясынын башчы-ларынын бири IWPRге айтып бергендей, 2007 жылы акта-лып чыккан 291аялдын 60 кай-радан абакка түшүп калган. Ал эми мөөнөтүн толугу менен от-уруп чыккан 30 аялдын үчтөн бир бөлүгү да мыйзам бузуп, абакка кайтып келген.

Тажикстандын Жогорку Соту-нун төрайымы Лариса Кабило-ва, отуруп чыккан аял-эркек де-бейли реабилитациялык про-грамма жоктугунан кайрадан кылмыш жолуна түшүүгө арга-сыз болот.

«Көптөрүн мөөнөтүнөн эрте бошотуп коюшат. Балким коом-догу кандайдыр бир себептер аялдарды колонияга кайтып келишине шарт түзөттүр. Же эркиндикте калса да республи-канын жумушсуздарынын ката-рын толуктайт», - деди алар.

Абакта отуруп келген адамдар-дан кооптонуп, көпчүлүгү алар-ды жумушка да албай коет. Экономикалык каатчылыктын айынан Россиядагы мигрант-тар жумуштан кыскарып, үйүнө кайтып келүүгө аргасыз болуш-ту. Бул тажик жумуш базарын ого бетер курчутту.

24-жашар Нилуфар Эл ара-лык аялдар күнүндө акталып эркиндикке чыгып, андан бери жумуш таба албайт. Ал баңгт зат ташыганы үчүн кармалып


8 жыл эркинен ажырап, 5 жыл-дан кийин бошотулган.

«Телефон компаниясындагы адисттерди тандоо боюнча ме-неджер менин кагаздарымды карап көрүп иш жоктугун бил-дирди. Мен супермаркетке да орношо албадым. Эми жашо-ом эмне болоорун кудай билет. Буйруп калса, мектепке пол жуугуч болуп кирет окшойм», - деди Нилуфар. Каатчылыкка чейин эле Тажик-стан Борбор Азиядагы эн жа-кыр өлкөлөрдүн бирине кирчи. Анын калкынын жарымынан көбү эле Дүйнөлүк Банк тара-бынан күнүгө ар бир адамга 2 доллар сарптаган өлкөлөрдүн катарына кирет.

Аялдар жана Үй-бүлөө бо-юнча өкмөттүк Комитеттин төрайымы Хайринисо Юсуфи IWPRге берген интервьюсунда, абакка отуруп чыккан адамдар-дын ишке орношуу көйгөйлөрү жөнүндө мыкты билээрин ай-тып өттү.

«Биз биринчи ирээт көп бала-луу энелерди жумушка орно-штурууну максат кылабыз. Бул категорияга абактан чыгып, бизге жардам сурап кайрылган аялдар да кирет. Тилекке кар-шы бизге баары эле кайрыла бербейт. Акыркы жылдагы ка-атчылык аялдарды жумушка орноштуруудагы кырдаалды курчутту. Биздин кепилдеме-биз боюнча көп ишкерлер мур-да сунуштаган аз төлөнүүчү жумушту да азыр бербей ка-лышты».

Өкмөттүк комитетерден башка Тажикстанда аялдар маселе-си менен алектенген 400 меке-ме бар. Бирок бири да абактан чыккан аялдардын маселесин чечүүнү максат кылбайт.

Баңги затын мыйзамсыз са-туу жумушу жок адамдарды азгырат. Аялдар баңги затын өткөрүүгө көп барат. Анткени контрабандисттер ою боюнча аялдар эркектерге караганда көп шек келтирбейт.

Тажикстан жана Афганистан-дын ортосундагы чек ара то-олуу аймак начар кайтары-лат. Ал героин ташууга жагым-дуу жай болуп, кийин Россия менен Европага жөнөтүлүүгө мыкты шарт түзөт. Адилет министрлигинин пе-нитенциардык мекемелер-дин башкармасынын орун ба-сары Бахром Абдулхаков айт-кандай, абакта отургандардын көбү баңги затын колдонгону үчүн же мыйзамсыз ташыганы сатканы үчүн кармалган.

Башка кылмыштардын ара-сында адам менен соода кылгандар, сойкулук менен алектенгендер,уурулук кылган-дар катталган.

Биринчи жолу 45 жаштагы Са-бина баңги зат ташыганы үчүн кармалган, экинчи ирет сойку-лук жана сойкулар үйүн уюш-турганы үчүн камакка алынды. Эркиндикке чыгып, кылмыш тобуна жолугуп, уурулук үчүн үчүнчү мөөнөткө отуруп калды.

Ал колониянын сыртындагы жашоого көнбөй калганын ай-тып, актанат. Үй жайы жумушу жок, акча табууга мүмкүнчүлүгү жок. Ал өзүн коомдон куулган адам көрөт. Көчөлөрдү тазалап жүргөн милиция үчүн олжо бо-луп калды.

«Эркиндикте милиция кармап, сабап койбосун деп калчылдай берип тажадым. Мен 205 бере-не менен ( сойкулар үйүн кар-моо) отурганымды билип кал-са, суракка алгандан кийин сөзсүз зордуктоого аракет кы-лышат», - дейт ал.

Розага окшоп Сабина да, “абак-та отурганда тамак-аш, оорука-на, турак-жай жөнүндө ойлобой көөнүм тынчып калат”,-дейт.

«Колонияда жакшы. Бул жерже эреже жана милдетиңди туура аткарсаң болду», - деди Саби-на. «Эркиндикке чыкканда мый-зам бузбай, жеңил акча изде-бей, жумуш издеп көрөм», - дейт дагы бир абактын туткуну Аноргуль.

Азыркы учурда аялдар коло-ниясында 290го жакын адам мөөнөтүн өтөйт. Кезектеги ак-тоо 4 ноябрда болгон. Бирок ага көп аял илинбей калды. Эр-киндикте жумуш таап, жакшы жашап кеткенине көп ишене бербеген аялдар абакка кай-тып келүү убакыттын иши де-ген ойдо.


ӨЗБЕКСТАН:

УКУК КоРГоочУ БИР жЫЛГА АЗ оТУРАТТашкенттеги апелляциялык сот өзбек укук коргоочусу

Фарходхон Мухтаровга болгон өкүмдү жумшартты

3 декабрда Ташкенттин кылмыш иштери боюнча шаардык соту Өзбекстандын катталбаган укук кор-гоочу альянсынын мүчөсү Фархадхон Мухтаровдун иши боюнча апелляциясын карап чыкты. Сот андан мурунку өкүмдү жумшартып, укук коргоочуга төрт жыл мөөнөт берди.

Эки ай мурун Ташкенттин Юнус-Абад районунун кылмыш иштерин караштырган соту 41 жашар укук коргоочунун уюшулган топтун кызыкчылыгы үчүн паракорлук жана алдамчылыктан күнөөлөп беш жылга эркинен ажыраткан.

Фархадхон Мухтаров 2009 жылы 17 июлда камак-ка алынган. Ага чейин ал өзүнүн эки батирин сатып, кардарлардан салым катары акчанын бир бөлүгүн алып койгон. Укук коргоочуга каршы кылмыш иши Ташкенттин тургуну Шаира Садыкбекованын арызынын не-гизинде козголгон. Анда айым үч жыл мурун Мух-таровго төрт миң америка долларын пара ката-ры берип, сотто коомдук жактоочу болуп берүүсүн өтүнгөн.

Анын сөзү боюнча Мухтаров бул акчаны сотко өткөрүп бермек.

Мухтаров, 2009 жылдын жаз айларына чей-ин көп сот отурумдарында социалдык жакто-очу катары катышкан. Андан башка пахта та-лааларында балдардын эмгегин колдонууга каршы көчо пикеттеринин катышуучусу бол-гон. Тергөө учурунда да, сотто да өз күнөөсүн мойнуна алган жок. Ал бийлик тарабынан ага каршы заказ аткарылып жатат деген оюн бил-дирди.

2009 жылдын 20 ноябрында Хьюман Райтс Вотч эл аралык укук коргоочу уюм укук корго-очунун ишин кайр акарап чыгууну талап кыл-ды.

Ишти кайра карап чыгууда күнөөкөр тарабы-нан күбө Рано Азимова жана күнөөкөр да, бул иште документти бурмалоо болгонун айтты. Бирк биринчи сот ага көңүл бурган эмес.

«Арыздын ээси Садыкбекова Мухтаровго ак-чаны пара катары бербегенин мойнуна алган, андыктан паракорлукка күнөөлөчү берене да-лилденген эмес» - дейт Олег Сарапулов укук коргоочу Альянстын өкүлү.

Фото: Өзбекстандын укук коргоочу Альянсы (www.pau-novosti.ucoz.ru)


ТүРКМӨНСТАН:

ТүРКМӨНСТАНДА УКУК КоРГоочУЛАР үчүН оРУН жоКБорбор азиядагы IWPRдин кызматкерлери.

Обозреватели NBCAнын баян-дамачылары миграция жөнүн-ө жаңы мыйзам Түркмөнстан жа-рандарынын ээн эркин кый-мылдоосун чектейт деп кооп-тонушат.

2 декабрда президент Гурбан-гулы Бердымухаммедов Түрк-мөнстандын «Миграциялык кыз-маты жөнүндө» Мыйзамга кол койду.

Документ көп жанылыктар-ды чектейт. Мисалы, өз аскер кызматынын болгон жерде, тез мөөнөттөгү аскер кызма-тын өтөө, мурда чек арачы-лардын иши болгон өткөрүү түйүндөрүндө миграция кызма-тынын паспортук көзөмөлдөө.

Ашгабаттык юрист мыйзамдын 14чү беренесине көңүл бөлдү. Анда миграция кызматы ыкчам издөө иштерин аткара алат деп айтылган. Юристтин оюн-да бул тармак укук коргоочу ор-гандар жана коопсуздук кызма-тынын кол адында. «Миграция кызматынын баш-ка милдеттери бар. Бизде дагы күч колдонууч уоргандар пай-да болдубу?» - деп таң калды юрист.

Мурун миграциялык органда-рынын иши 2005 жылы кабыл алынган «Миграция жөнүндө мыйзамдын» мекеме ченемдик актылары менен жөнгө салын-чы.

Чечмелөөчүлөрдүн айтымын-да азыркы учурда кызмат ка-таал иштеп, бийликтин оозеки буйругу боюнча Түркмөнстанда болгон чет өлкөлүк жарандар-га каршы чектөөлөрду кирги-зип, жарандардын кыймылын көзөмөлго алып жатат.

«Миграциялык кызматтар адам-дардын үстүнөн чексиз бий-ликке ээ. Алар “кара тизме-лерди” түзүп ал жакка жакпай калган жарандарды жаза бе-рет, - дейт Ашгабаттын тур-гуну. Ал бир нече жыл мурун тизмеге кирип, өлкөдөн чыгуу мүмкүнчулугүнөн айрылган. Эмнеге андай кылганына эч ка-чан жооп бербейт»,-деп наара-зы болууда тургун.

Адам укугу боюнча болгария-лык Хельсин фондунун түрк-мөн чыгааны Таджигуль Бег-медова, миграциялык кызмат жаңы мыйзамды тажрыйба-да колдонушу үчун иш стилин өзгөртүүсү керектигин айтты.

«Мыйзамда миграция кызма-ты ачык айкын кырдаалда иш жургүзүү керек деп айтылган, ал эми чындыгында тескери-синче болуп жатат, - деди Бег-медова. Башка белгиленген тарамда миграциялык маве-ле боюнча укук бузду деп кар-малып камакка алынган жа-рандар Миграция кызматынын кызматкерлеринен оз укугунун чектелиши жана эркиндиктен ажырашы жонүндо маалымат алышы керек деп жазылган. Бирок иш жүзүндө адамда чет өлкөгө эмне себептен чыга ал-багандыгы жөнүндө маалымат ала албай жатат». Укук коргоочулардын маалы-маты боюнча чет өлкөгө чыгуу-га укугу жок деген “кара тизме-ге” он жети миңге жакын адам кирет. Алар: көз карандысыз журналисттер, жарандык де-милгечилер, коомдук уюмдун мүчөлөрү, оппозициялык топ-тордун туугандары, дагы баш-ка нааразы болгон жарандар. Кызмат иши же жеке иш-тери менен өлкөдөн чыгып кетүүнү каалаган адам чек ара көзөмөлүндө текшерилип, рей-стен чыгарылат.

Былтыр жазында ошондой кыр-даалга Кыргызстандын борбо-ру Бишкекте жайгашкан Бор-бор Азиянын Америкалык Уни-верситетинин студенттери ка-былган. Аларга эс алуудан кий-ин окууга чыгып кетүүгө тыюу салынган. Учуп кетүүго каршы-лык көрсөтүп, студенттердин укугун эмнеге бузганынын се-беби азыркыга чейин тактал-ган жок.

Баяндамачылар миграциялык кызматынын белгисиз себеп-тер боюнча чектөөсүнө кабыл-


ган үй-бүлөөлөрдө жубайлар ажырашып кеткен.

«Көп учурларда кызмат өлкө-дөн чыгууга берилген паспорт-ту кайтарып бербей коет, же мөөнөтү өткүчо кармап туруп алат, анан убагында паспорт-ту алган жоксуңар деп, адамды документсиз калтырышат», - дейт Ашгабаттык байкоочулар-дын бири.

Ошондой окуя бир ашгабат-тык үй-бүлөөдө болгон. Анда мөөнөтү өткөн паспорт менен күйөөсү өз мекени Армения-га кайтарылып, ал эми аялы ийгиликсиз коп жылдан бери арызы менен бардык мекеме-лерге кайрылып чыкты.

«Бул жерге күйөөмдү киргиз-бей жатышат. Миграция кызма-ты, президенттик кеңеш (укук коргоо органдарына каршы арыздарды кабыл алууч упре-зиденттик Комиссия) менин арыздарыма жооп жазбай, сот чечим кабыл альай жатат»,- деп даттанды айым.

Жаңы мыйзам миграциялык органдардын кызматын опти-мизациялап, алардын ыйга-рым укугун кагаз бетинде гана белгилейт. Бирок миграция кызматынын ишинде реалдуу өзгөрүүлөрдү күтүүго болбойт,- дейт чечмелөөчүлөр. “Бизде мыкты мыйзамдар чы-гат. Бирок аларды аткарган киши жок дейт” NBCAнын ме-диа баяндамачысы. Анын “бул мыйзам бизди шылдыңдоого эле түрткү болот” деген ою бар.


Documents

Quarterly Newsletter: Human Rights in Central Asia...өзгөчөлүгүн жана өткөрүлүп жаткан иш чара-нын максатын эске алуу менен