1 30-июль, 2014-жылÁåëåñ 1

Æàëàë-Àáàä Àéûëäûê Êîíñóëüòàöèÿëûê êûçìàòòûí ãåçèòè

ÁåëåñБиздин сунуш - сизге киреше!

30-ИЮЛЬ,2014-жыл№6 (158)

Баасыкелишимдик

баада

С=з башында айта кетщщчщ жагдай ООН Женщины эл аралык уюмунун кол-доосу менен Жалал-Абад Айылдык Кон-сультациялык Кызматы тарабынан ишке ашырылып жаткан «Тынчтыкты чы\доо щчщн аны жактоочулардын ч=йр=сщн жана =б=лг= тщзщщ» долбоорунун ал-кагында «Менин кирешелщщ чарбам» - («МКЧ») компонентинин аткаруучу тобу Кыргызстандын 6 облусундагы 24 айыл округдарынын 33 мектептен 63 муга-

лимди «МКЧ» курсун окутуу жана алып баруу щчщн тандап келишкендиги туура-луу газетанын =тк=н санында маалымда-ган элек. Долбоорду аткаруу тобунун пла-нына ылайык «Бор-борлоштурулуп оку-туу» 3 этаптан турат. Анын биринчи этабы 21-июлдан 24-июлу-на чейин ЖА АККнын башкы ке\сесинде болуп =ттщ. Ага Та-лас, Нарын, Ош жана

Жалал-Абад облустарынан тандалып алынган 11 мектептен 17 мугалим ка-тышты. Иш чараны =тк=рщщ жана уюш-туруу жагын негизинен ЖА АККнын ади-стери алып барышты. ООН Женщины эл аралык уюмунун долбоор боюнча адиси Анара Айткурманова келип, тренинг-дин катышуучулары менен жщзм=-жщз к=рщшщп, долбоор тууралуу ке\ири маа-лымат берди жана мугалимдер менен кызыктуу маектешщщ жщргщздщ. Тренинг-дин алгачкы кщнщнд=гщ мындай жолугу-шуу «МКЧ» тууралуу ачык айкын тщшщнщк алууга =б=лг= тщзг=ндщгщн мугалимдер белгилеп жатышты. Андан со\ «МКЧ» китебинин мазмуну жана андагы башкы темалар боюнча тренер-консультанттар ке\ири тщшщндщрм= беришти. Ал эми укук, гендер маселеси боюнча гендер-дик эксперт жана жеке адвокатуранын юристи Гщлмайрам Аттокурованын баян-дамалары да кызыктуу жщрдщ. Тренинг-дин щчщнчщ кщнщнд= Сузак районундагы Ырыс айыл округунун тургуну, айылдык фермер Икрамжан Тешебаевдин биогу-мус =стщрщщ чарбасына барышып, анын иш тажрыйбасы менен таанышышты.

ÆÀ ÀÊÊíûí êúíä=ëúãúí=í

2-бет

Áóë ñàíäà:

Ýë àðàëûê êå\åø÷èíèí ÷àðáàñû?

2-бет

Äåìèëãåëúú æàøòàð

3-бет

Òàçà àçûê =íäúðúú÷ú-

ë=ðäúí ýñèíå!

4-бет

Êóð÷àï òóð-ãàí ÷=éð=íúí êåëå÷åãè ú÷úí

5-бет

6-бет

7-бет

Áîåê àëûíóó÷ó

=ñúìäúêò=ð8-бет

×=ïò=ðäúîðóï æûþó æàíà ñàêòîî

Òîîêòîðäó ûëà\äàí ñàêòàéëû

Мектеп окуучуларын айыл чарба тармагына

тартуу, жер иштетщщнщн сыр-ларын щйр=тщщ жана эмгекке тарбиялоо максатында «Менин киришелщщ чарбам» компонен-ти ООН Женщины эла аралык уюму колдоого алып, Кыргыз-стандын аймагында жайылтуу аракеттерин улантууда. Ошону менен бирге стандарттык пред-меттик сабактар менен айка-лыштырып (интеграциялоо) =тщщ жагы да эске алынууда. Газетанын =тк=н санында маа-лымдалгандай бул иш чаранын жщрщщсщ тууралуу щзгщлтщксщз маалымдап турмакчыбыз.

Áîðáîðëîøòóðóëóïîêóòóóíóí êàäàìäàðû

(Уландысы 5-бетте)

Менин киришелщщ чарбам

30-июль, 2014-жылÁåëåñ 23

25-ИЮНЬ – “Жаштардын =нщгщщ де-милгелери” («Ж+Д») долбоорунун ал-кагында ЖА АККнын жаш консультант-тары Элмира Казакова Базар-Коргон районунун Бешик-Жон айылындагы №22 Тагай уулу Камал атындагы орто мектебинде жана Каникей Турсунбаева Ноокен районунун Рахманжан айылын-дагы №8 Т.Орозматов атындагы орто мектептеринде “Менин кирешелщщ чар-бам” китебинин негизинде алынып ба-рылган жумуштардын жыйынтыгында талаа кщнд=рщн =тщштщ. “Талаа кщндщн” максаты «Ж+Д» долбоорунун алкагын-да кандай жумуштар аткарылганды-гын жана эксперименталдык талаала-рын окуучуларга, айыл тургундарына к=рс=тщщ жана жайылтуу. “Талаа кщнг=” ЖА АККдан облустук эксперт-адис На-дырбек Качкынбаев, долбоордун кон-сультанты Гщлжамал Кыргызалиева жана айдоочу-логист Таалайбек Бекна-заровдор катышып, мектеп окуучулары-нын ийгиликтерине кщб= болуп келиш-ти. Мында мугалимдер жана окуучулар тарабынан ыраазычылыктар айтылды.

25-26-ИЮНЬ – ЖА АККда РМР “Айыл-дык жаш консультанттар” долбоору бо-юнча 2 кщндщк тренинг =тк=рщлдщ. Бул тренинг долбоор башталгандан бери щчщнчщ жолку =тк=рщлщшщ. Мында, тре-нингдин катышуучуларынын сурооло-руна ылайык жашылчалардын сапаттуу гибриддерин тандоо, эгщщ, кароо, ба-гуу, сугаруу, нымдуулукту сактоо жана алардын илдеттери боюнча теория жщзщнд= =тщлщп, таркатылуучу матери-алдар менен толук жабдылды. Андан со\ теориялык билимдерин практика жщзщнд= бышыктоо максатында Кщмщш-

Азиз айылынын тургуну, агроном За-фар Тешебаевдин чарбасындагы ийги-ликтщщ иштер менен таанышышты. Ал жерде Зафар мырза =зщнщн тажрыйба-сы менен б=лщштщ. Помидор, бадыра\, капуста, болгар калемпирин эгщщнщ, кароону, багууну, биогумусту жасоону к=рс=тщп, айтып берди. Ошону менен бирге анын теплицасындагы бадыра\дын =стщрщлщшщ жана ага орнотулган тамчылатып сугаруу системасынын =зг=ч=лщгщ, пайдалуулугу туурасында ке\ири маалыматтарды алышты. Тре-нингге 11 айыл жаштары катышыш-ты. Алардын айтуусу боюнча “кийинки тренингдер да бщгщнкщд=й теорияны практика менен айкалыштырып =тс=\щзд=р бизге пайдалуу” деген ойлорун айтып, ыраазычылыктарын билдириш-ти. Тренингди долбоордун коорди-натору Кубанычбек Кочкоров менен биргеликте облустук-эксперт адис За-ирбек Т=р=беков, Базар-Коргон район-дук консультант Тойчубай Маматовдор активдщщ уюштурушуп, максаттуу алып барышты.

7-8-ИЮЛЬ – “Сууну эффек-тивдщщ пайдалануу”–(СЭП-2104) долбоору кайрадан ишин улантууда. ЖА АКК-нын об-лустук эксперт-адиси Заирбек Т=р=беков баш болгон «Тайм=\к=», «Мурат-Мурап», «Ноокен-К» СПАларынын директорлору жана жумушчу топтору сууну эфффек-тивдщщ пайдалануу боюнча бир топ изилд==л=рдщ жщргщзщштщ. Андан со\ алар менен бирге-ликте айыл =км=тт=рщнщн каты-шуусунда долбоорду аткаруу-

да кандай иш-чараларды уюштурууга болоорун талкуулап, пландарды тщзщщ щчщн 11-июлда ЖА АККнын облустук ке\сесинде жолугушуу =тк=р= турган бо-лушту.

9-ИЮЛЬ – ЖА АККнын Эл Аралык Ке\ешчиси Каролина Вегнер, облустук эксперт-адис Заирбек Т=р=беков жана токойчу адис Франк Ловен Ноокен районундагы каналда «Гидротаран» си-стемасынын ишт==сщн сынап к=рщштщ. Мында бул система эч кандай электр тогунун жардамысыз эле механикалык

айланткыч паранын жардамы ме-нен сууну алып бере алат. Ал ме-нен огород сугарууга болот.

18-ИЮЛЬ – “Германия кыз-матташтык коому” - (GIZ) “Тщштщк Кыргызстандын жа\гак-м=м= токойлорундагы био к=п тщрдщщлщктщ сактоо жана жа-кырчылыкты азайтуу” деген ата-лыштагы 5 жылдык жа\ы долбо-орду баштады. Буга ЖА АККтан Эл Аралык Ке\ешчи Каролина Вегнер, облустук эксперт-адис Эгем-берди Казбеков, Базар-Коргон район-дук консультант Тойчубай Маматовдор катышып, Кызыл-Щ\кщр, Ачы, Арслан-бап, Каба жана Жай-Терек токой чар-баларында болушуп, изилд==л=рдщ жщргщзщп келишти. Мында ошол токой чарбаларында тандалып алынган топ-тор менен жекече сурамжылоолор, та-лааларга байкоо жщргщзщщл=р, мындан аркы келечектеги анализдер щчщн маа-лыматтарды топтошту.

14-16-ИЮЛЬ – Бишкек шаарында “Германия кызматташтык коому”- (GIZ) тарабынан колдоого алынып жаткан “Тщштщк Кыргызстандын жа\гак-м=м= токойлорундагы био к=п тщрдщщлщктщ сактоо жана жакырчылыкты азайтуу” деген долбоор боюнча “Потенциалды =ркщнд=тщщ щчщн иш чараларды план-доо” деген темада семинар болду. Буга ЖА АККтын Эл Аралык Ке\ешчи-си Каролина Вегнер жана директору Сыргабек Жойболотов барып катышып, ишкана щчщн эмнелер жетишсиз, эмне иштерди аткаруу керектигин талкуу-лашты.

22-24-ИЮЛЬ – Дания мамлекети тара-бынан колдоого алынган «DCA Central Azia» долбоору боюнча семинар бо-луп =ттщ. Бул долбоорго катышкан 16 ишкананын ичинен 7 ишкана татыктуу деп тандалып алынган. Тщштщк регио-ну боюнча ЖА АКК жана Биосервис коомдук фонддору да бар. Долбоор-дун максаты «Право на питание» деп аталып, коомчулукта ар бир адам то-лук кандуу азык менен камсыз болуу-ну к=зд=йт. Андан сырткары бул дол-боордо =н=кт=шт=рдщн потенциалын

жогорулатуу, стратегиялык пландоо жана башкаруу, кантип сапаттуу долбо-ор (Фандрайзинг) жазуу боюнча окуу-тренингдер =тщлм=кчщ. Ошону менен бирге долбоорду аткаруудагы талаптар, кадамдар, пландар биргеликте талкуу-ланды. Бул семинарга ЖА АККнын ди-ректору Сыргабек Жойболотов, башкы эсепчи Махмуджан Джалалов жана об-лустук эксперт-адис Махабат Караева-лар барып катышып, долбоор боюнча =з ойлорун ортого салышып, к=п маа-лыматтарды алып келишти.

21-24-ИЮЛЬ – ЖА АККнын башкы ке\сесинде ООН Женщины эл аралык уюму колдоого алган “Менин кире-шелщщ чарбам” (МКЧ) долбоору бо-юнча борборлоштуруп окутуу тренин-ги =тк=рщлдщ. Окутуу 3 этаптан турат. Бул кщнд=рщ тандалып алынган муга-лимдердин I этабы келди. Натыйжада 17 мугалим келип катышып, “Менин кирешелщщ чарбам” – (МКЧ) курсун окутуу жана алып баруу боюнча бай тщшщнщкт=рг= ээ болушуп жана пайда-луу долбоор экенине к=зд=рщ жетип, бир топ ыраазычылыктарды айтышты. Тренинг долбоордун менеджери На-дырбек Качкынбаев менен биргеликте аткаруучу топ жана ЖА АККнын жалпы кызматкерлери тарабынан максаттуу алынып барылды. Ошондой эле ООН Женщины эл аралык уюмунан долбоор-дун адиси Анара Айткурманова келип, долбоор боюнча мугалимдерге ке\ири тщшщнщкт=рдщ берди. Натыйжада муга-лимдер суроо-жооп талкуулардын не-гизинде долбоордун талаптарын тере\ тщшщнщп алууга жетишишти.

Даярдаган:Н. МАМАСАЛИЕВА

+мщр шериги Франк Ло-вен болсо тажрыйбалуу то-койчу. Ал дагы 50д=н ашуун =лк=л=рд= болуп, токой чар-бачылыгынын тщм=н сырларын =зд=штщрщп жаткан кези. Жу-байлар SIM программасынын алкагында 2013-жылдын март айында Жалал-Абад жергеси-не келишип, Каролина айым ЖА АККга Эл аралык ке\ешчи катары иштеп келе жатат. Бул ирет аны ЖА АККнын башкы ке\сесинин алдындагы чакан аянтчадагы чакан чарбасы туу-ралуу с=з кылалы дедик. Каро-лина айым кесибине жараша жаратылышты сщйщп, айлана-ч=йр=нщ сактоо, =сщмдщкт=р дщйн=сщн коргоого басым жасайт. Ошону менен катар дыйканчылыкты да сщй=т. Бир сотыхка жетпеген аянтчага по-мидор, бадыра\, жщг=рщ, цу-

кини жана тамак-ашка кошу-ла турган витаминдщщ жашыл татымдардын бир канча тщрщн =стщрдщ. Алардын щр=нщн Гер-маниядан атайы алып келген-дигин жана бул жакта алар кандай тщшщм берээрин сыно-одон =тк=рщщнщ да максат кыл-гандыгын белгилейт. Мисалы, салат жалбырагы биздин жер-де деле =с=т, бирок Каролина айым =стщрщп жаткан салат жалбырактын к=рщнщшщ, =сщшщ жана татымы кыйла башкача. Цукини жашылчасын биз анча баалай бербейбиз жана аны =стщрщщнщ да колго алгандар дээрлик жокко эсе, анткени, анын баркын, татымын биле бербейбиз. Ал эми Каролина айым болсо бул жашылчанын ден соолук щчщн к=п пайдалуу жагын белгилеп, кышка карата туздап алса, ал тамакка болгон табитти ачып гана тим болбо-стон, бир катар дартка да даба экендигин кошумчалап, ушул =сщмдщктщ да =стщрщп жатат.

Жщг=рщнщн да =сщмщ башка-ча. Даны баш алып, бышып же-тилгенде биздеги жщг=рщд=н кыйла айырмаланаарын айтат. Бой керип =с= баштаган жал-быздын жыты алыстан эле ка\ылжарды =рд=п, =зщн= тар-тып турат. Помидор менен бадыра\дын алгачкы тщшщмщ алына баштады. Чакан жерге ушунча жашылча менен та-тымдарды =стщрщп, чакан щй-бщл=нщн ички экономикасын да к=т=рщщг= болоорун иш жщзщнд= далилдеп, башкалар да щйр=нщп алсын деген мак-саты бар экендигин кошумча-лайт ал. «Ми\ уккандан бир к=рг=н артык» дегендей эгер =зщнщн жеке чарбасын =стщрщп кышын-жайын витаминдщщ азыктар менен камсыз болуу-ну каалагандар болсо, Каро-лина айымдын чакан чарбасы-на келип, ке\еш алып кетсе\издер болот.

Н. МАМАСАЛИЕВА.

Ийгилик-тин

Ийгилик-тинÆÀ ÀÊÊòûí êúíä=ëúãúí=í

▲Щйр=нщп алы\ыздарЭл аралык ке\ешчинин чакан чарбасы

Каролина Вегнер айым Германия мамлекетинин тургуну. Кесиби боюнча биолог. Ал ар кандай дол-боорлорго жетекчи жана Эл аралык ке\ешчи ката-ры дщйн=нщн 30дан ашуун мамлекетинде болуп, ал =лк=л=рдщн тилин, каада-салтын щйр=нщп, анан =зщнщн билгендерин щйр=тщп келет.

23 30-июль, 2014-жылÁåëåñ 3

Боронбаев Кадырбек Базар-Коргон районунун Бешик-Жон айылында туулуп =сщп, тагдырын да ушул кал-ктуу айыл менен байланыш-тырып койгон. Аталган айыл-дын тургундары негизинен мээнеткеч келишет. Жерди иштетишип, андан алынган тщшщм менен щй-бщл= багышат. Алардын катарында биздин каарман да бар. Ал мурда =з алдынча дыйканчылык менен алектенип келсе, 2000-жыл-дан бери Жалал-Абад Айылдык Консультациялык Кызматы ме-нен кызматташып келе жатат. Анын айтуусу боюнча «2000-жылы =рд=к баккан адамдын щйщн= семинарга катышып, ан-дан =зщн= кыйла пайдалуу ке\ештерди алган. Ал «10 жылда байыйм десе\ терек эк» деген сунушту да уккан. Анын тааси-ринен улам 2001-жылы 200 тщп

терек эккен. «Ошол теректерим жетилип калды, турак жай сала турган болсом, ага кете турган жыгач маселеси болбойт, жа-кында балдарыма щй салайын деген ниетте турамын»-деп ко-шумчалады фермер. Дагы те-ректен ми\ тщп калемче жасап, эккенин айтты. Андан сыртка-ры терек эккен аянтка башка дарактардын тщрл=рщн отун алуу максатында отургузган. Ал эми м=м=лщщ дарактардан =рщк, кокон гилас, алманын тщрдщщ сортторун да отургуз-ган. Мындан сырткары зара\, кара-жыгач, жийде да бар. Ал 70 сотых жер щлщшщн болсо туура иштетщщг=, ар бир теше жер бош калбас щчщн аракет жасагандыгы байкалат. Ошон-дой эле бир уулунун энчисине б=лщнг=н 40 сотых жер аянты-на жщг=рщ эккен. Экинчи бир уулуна тиешелщщ болгон 15 со-тых жерге пахта =стщрщп жа-тат. Мына чыныгы дыйкан деп дал ушундай адамдарды айтса болчуудай.

Дыйкан =зщнщн жщг=рщ =стщрщщд=гщ иш тажрыйбасы тууралуу булар-ды кошумчалады: «Жщг=рщнщ эгщщд=н мурун 70 сотых жер-ди «протразин» деген гербицид менен та-залап алдым. Талаа чырмоогу, ажырык, кумайдан башка отоо ч=пт=р чыкпады. Жщг=рщнщн щр=нщн ЖА АККнын адисте-ринин сунушу менен ушул жер-ден «Пионер» компаниясынын гибридин алгамын. Эки жылдан бери ошол щр=нд=н б=лщп алып эле эгип жатам. +тк=н жылы 40 сотых жерге 40 кг жщг=рщ эгип, болжол менен 3 тоннадан ашык тщшщм алдым. Ал эми 30 сотых жерге беде =стщрщп, ан-дан 80 пресс ч=п алдым. Сугат жер болгондуктан, бедени бир жылда 4 жолу ором. Бедени гщлд=г=нд=н кийин оруп алса, си\имдщщлщгщ, аш болумдуулугу

жакшы болот. Беде =стщрщлг=н жер аянтына 1 кап «мочеви-на» берем. А инилерим болсо 20 сотых жерине кык чачыш-ты эле, алардын деле бедеси жакшы тщшщм берди. Огород-дон сырткары бодо мал алып багып, 2 жумадан кийин кай-ра сатып, бизнес менен алек-тенем. +с= турган малды тан-дашты билиш керек. Ошондо ал жакшы чо\оет. Кошунам +м=рбеков Жалил 50 сотых жерге жщг=рщнщн эрте бышуу-чу гибридин пленка астында

(подпленка) март айында эк-кен. Быйыл Бишкекке эки ми\ даана дщмбщл ж=н=ттщ»- дейт. Негизи биздин каармандын бош убактысы болбойт, ал дайыма жа\ыны жаратууну, жер кыртышын бош калтыр-бай, бирдеме эгип, тщшщм алуу менен гана алектенет. Анын иш тажрыйбасын к=рщп, щйр=нщп кетщщнщ каалагандар арбып ба-рууда.

Н. МАМАСАЛИЕВА, ЖА АККнын

консультанты.

▲ Тажрыйба«Òàëàà êàíûøàñûíûí» ñûðûí áèëãåí ôåðìåð

Талаа менен сыр-дашып, жер энеден арбын тщшщм алып жаткан тажрыйба-луу фермер, Базар-Коргон районундагы Бешик-Жон айылы-нын тургуну БОРОН-БАЕВ Кадырбек мыр-за биздин мейман.

▲ Тажрыйба

Демилгелщщ жаштарНоокен районуна ка-

раштуу Рахманжан айы-лынын №8 Т. Орозма-тов орто мектебинин 10-«А» классынын оку-учусу Маматкулова Гщлкайыр да «Жаштар =нщгщщ демилгелери» долбоорунун катышу-учусу, же болбосо топ-тун алды\кы активдщщ мщч=л=рщнщн бири.

Гщлкайырдын топко мщч= болуп кириши ж=нщнд=: «Биз

классташ курбум Айгерим эк==бщз био-логия сабагынан =тк=н облустук олим-пиадага катышып жщрщп, ошол жерден маалымат жыйынга да кщб= болуп кал-дым. Ал жерден «Жаштар =нщгщщ де-милгеси» (Ж+Д) долбоору тууралуу да маалымат угуп, кызыгуум пайда болду. Анан =з каалоом менен бул долбоор-догу топко кошулдум »-дейт. Топко кошулган алгачкы кщнд=н тартып, ак-тивдщщлщгщн к=рс=тщщ менен ар бир =тк=н семинар-тренингдерге, киришщщ сабактарына щзб=й катыша баштады. Ал «Ишкердик деген эмне?», «Ишкер адам деп кимди атайбыз?»-деген тема-ларды кызыгуу менен угуп, =зщ кызык-кан суроолорго жоопторду алып жат-кандыгын, ошондой эле ишкердиктин планын тщзщщ менен =зщн= жетиштщщ маалымат алгандыгын да кошумчалайт. Ал эми практикалык сабак учурунда ал да башка окуучулардын катарында мугалими тарабынан б=лщнщп берил-ген 40 даана «Орзу» бадыра\ щр=нщн, ошондой эле 40 даана «Султан» поми-дор щр=нщн алып кетип щйщн=, эжекеси Матураимова Арзыкандын жардамы менен ишти баштаган. Теория жщзщнд= алган билимин практикада колдонуу щчщн эрикпей, кадимки эле коробкадан стакан жасап, жер даярдап щр=ндщ бир-ден эгип баштаганда, негедир апасы анын аракетине ишенбегендей мамиле жасайт. «Кызым, эмне кыласы\ =зщндщ кыйнап, чыкпай калса кантесин, тим эле койсо\ боло, билбеген жумушту жасабай, колдон келген жумушка ки-ришсе\ боло»-дейт.

- Аракет жасап к=р=йщнчщ апа, мен-дей эле балдар-кыздар аракет жасап жатышат, балким жасаган ишим о\унан чыгып калаар, - деп =зщн= чо\ ишеним артат. Ошентип, баштаган ишин таш-тап салбай, улам кызыгуусу артып, ар бир кагаз стаканга олтургузулган щр=ндщн =сщшщн= к=з салат. Кщнд= ка-рап сугарып, жалбырагы чыккан сайын сщйщнщп =стщр=т. К=ч=т болуп чо\ойгон-дон со\, ал жер кыртышына которуп эгет, суугарып, тщбщн жумшартып, отоо ч=пт=н арылтып, к=кт=тщп, к=п мээнет жумшайт. Анан убактысы келип, ал =стщрг=н жашылча бышып, жетилип, тщшщмщн жыйнай башташат. Гулкайыр-дын айтышы боюнча 40 даана бадыра\ щр=нщн=н 39у жетилип =сщп, тщшщмщн алып башташканда, биринчилерден болуп апасы сщйщн=т. Кызынын ийгили-гине кубанат. Бир кезде кызына ишене албаса, эми анын колунан к=п жумуш келээрине к=зщ жетип, улам бышып же-тилген бадыра\ды банкаларга салып, туздап, кышкы азык камдай башташат. «Кыргызстандын жаш жарандарынын

к=пчщлщгщ миграциянын санын к=б=йтщп, =з мекенинен алыс жерде иштеп жщрщш=т. Менин оюмча =зщбщздщн жерибизде да жумуштан качпастан, из-илденип ар тармакта иште-сек болот экен. Жаштар щчщн жасай турган жумуш арбын. Эгер мен ушул долбоорго ка-тышпаганда мынчалык ийгиликке жетише албайт болчумун. +з ко-лум менен =стщрг=н жашылчаларым-дан кышка жетиштщщ азыктарды кам-дап алдык. Дагы мындай аракетимди уланта беремин. «Жаштар =нщгщщ де-милгелери» долбоорунун алкагында к=птщ тщшщнщп жатамын. «Аракет кыл-са\ - береке болооруна дагы бир жолу ынандым»-дейт жаш чарбакер Гщлкай-ыр Маматкулова.

Ушул эле мектептин 8-«А» классы-нын окуучусу Улукбек уулу Сый-

мык «Мен качан окуумду бщт=м деп ша-арга шашчуумун, акчаны шаардан тапса болот деп ойлочумун, бирок бул кыска

м==н=ттщк долбоордун алкагында к=п нерсени щйр=ндум же болбосо ойлонуп тщшщнщп жеттим деп айтсам адашпайм. Россияда кара жумуш кылгандан к=р=, =зщ\дщн туулуп =ск=н жери\де к=п жу-муш аткарса\ болот экен. Мисалы, жерди туура иштетип, туура колдонсо\, жер эне эч нерсесин аябайт тура. Анан жерди ж=н эле иштетпей, жер кырты-шын изилдеп, план тщзщп, анан бардык эрежелерди так сактаса\, максаты\а жетет экенси\. Мен эми =з айылымдан алыс чыкпай эле автоунаа аламын, чо\ ишкер же мыкты фермер боломун»-деген аруу максатын жашырган жок.

Чынында №8 Т. Орозматов орто мектебинин бир катар аракет-

чил, демилгелщщ окуучуларынын башын кошуп, аларды дыйканчылыкка щйр=тщщ менен жакшы жашоонун жолу-таза эм-гекте, ак мээнетте экендигин щйр=тщп жаткан Матураимова Арзыкан эжекеге ыраазы гана болосу\.

Даярдаган: Каныкей ТУРСУНБАЕВА,

«Ж+Д» долбоорунун консультанты

30-июль, 2014-жылÁåëåñ 45

Рыноктогу жагдай баарына маалым. Кайсыл жактан алып келингени белги-сиз, сертификациядан =тп=г=н, жасал-ма био азык-тщлщкт=р сатылып жатат. Калкыбыз к=пчщлщк учурда ден-соолукка зыян болгон азык-тщлщкт=рдщ сатып алып жатышат.

Негизинен фермерлерди, ошон-

дой эле =ндщрщщчщл=рдщ жана кайра иштетип чыгуучуларды э\ зыянсыз жана пайдалуу органикалык =ндщрщщ ж=нщнд= маалымдоо максатын-да «ИККО Кооперейшн» Орто Азия-да 2014-жылдын июнь айынан тар-тып, айыл-чарбасына органикалык =ндщрщщнщн принциптерин киргизщщнщ бекем максат кылган фермерлерди жана адистерди окутууга багытталган тренингдерди =тк=рщщнщ баштайт.

Тренингдердин максаты: Органикалык =ндщрщщнщн эко-

логияга, калктын ден-соолугуна, фер-мерлерге жана бщтщнд=й эле айыл-чарбасына маанилщщлщгщн кенен тщшщнщщнщ камсыз кылуу;Органикалык жана «фейртрейд»

сертификацияларынын негиздери, «Био-KG» жеке сертификациясы, бир-диктщщ катышуу системасы («Органика-лык аймактар») жана =ндщрщмдщн сапа-тын камсыз кылуу боюнча билим берщщ (ХАССП);

Тышкы сертифи-кация щчщн =зд=рщнщн ички текшерщщ си-стемасын =з алдын-ча орнотууну каала-ган башкаруучуларга жана кооперативдерге билим жана ыктарды =тк=рщп берщщ;Органикалык =ндщ-

рщмдщн сапатына бол-гон рыноктун талаптары, маркировка, та\гактоо (упаковка), органикалык рыноктун =зг=ч=лщкт=рщ туурасында билим берщщ.

Кыскача маалымат:«ИККО Кооперейшн» =лк=д= орга-

никалык айыл-чарба сектору боюнча негизги эл аралык =нщктщрщщ агенство-лорунун бири болуп эсептелет. Азыркы убакта органикалык секторду активдщщ колдоодо. ИККО Кооперейшнден орга-никалык сектордо «Био Пахта» долбоо-ру, «Био Сервис» Коомдук Фонду, «Био Фермер» кооперативи, Органикалык Кыймыл Федерациясы сыяктуу уюмдар колдоо алууда.

Кимдер катыша алат?Максаттуу аудиторияны туура тан-

доо зарылдыгынан, катышуучулар кри-терийлерге жараша тандалат. Катышу-уга арыздар т=м=нкщ даректер боюнча кабыл алынат:(1) Бвишкек ш., Гражданская к=ч=сщ 43/1, АКК имараты (болжол: Алмата к=ч=сщнд=гщ «Мустафа» кафеси);(2) Жалал-Абад ш., Абдрахманов к=ч., 9, 2-кабат (Октябрь ПМК имараты).Телефондор: 03722 55279, 0779094794, 0555600728, 0558 481719, 0777 555280, же т=м=нкщ электрондук даректерге: Saparbek.Alymkulov@icco-cooperation.org, g.kudaiberdieva@bioservice.kg

Кайсыл жерде?Бишкек ш. – Чщй облусунун каты-

шуучуларына;Жалал-Абад ш. – Жалал-Абад жана

Ош облустарынын катышуучуларына;Каракол ш. жана Балыкчы ш., –

Ысык-К=л жана Нарын облусунун каты-шуучуларына.

Тренингдерди кимдер =тк=р=т?ОАЧ адистери - Био Сервис, КР ИА

илимпоздору, ФОД адистери.

Тренингдер наркы:Катышуучулардын жол акысын жана

командировкасы т=л=нг=н коллективдщщ арыздар кубатталат. Жеке катышуу-чулар тренингге тамактануу чыгымда-рын жабуу максатында бир тренингге 500 сомдон т=л=йт. Донорлорду жана дем==рчщл=рдщ кызматташууга чакыра-быз.

Эскертщщ:Тренингдердин даталары группа-

ларды кабыл алуудан жана группа-лык катышуучулардын каалоолорунан =зг=рщшщ мщмкщн.

Сапарбек АЛЫМКУЛОВ,Био Сервис КФнун аткаруучу

директору

Таза азык ºнд¿р¿¿ч¿лºрд¿н эсине!«ИККО Кооперейшн» Орто Азияда айыл чарбасында органикалык =ндщрщщ принциптери боюнча тренингдерди =тк=рщщнщ баштайт2004-жылдан бери Кыргыз-

станда органикалык пахтаны =ндщрщщнщ =нщктщрщщ жана сатууну алга жылдыруу (ПБХ) Долбоору ишке ашып жатат. 2014-жылга органика-лык айыл-чарбасы =лк=бщзд= =нщгщщ баскычында. Бир канча кыйынчы-лыктар менен болсо дагы «Органи-калык Кыймыл Федерациясы», «Био Сервис» коомдук Фонду, бир жарым ми\ мщч=сщ менен бир нече коопера-тивдер, эки ми\ден ашуун мщч=лщщ «Органикалык аймактар» акырындык менен =лк= жана аймак рыногун ээ-леп келишщщд=. Био пахта экспортто-луп жатат, органикалык сертификат менен =рщктщ, буурчакты, жа\гак-ты, кара =рщктщ экспорттоо боюнча сщйл=шщщл=р жщрщп жатат.

Божомолдуу датасы Тренингдин аталышы Орду

4-5.08 жана 7-8.08

Маркетингге киришщщ: сапат, маркирл==, экспорттоо боюнча колдонмо (2 кщндщк)

Жалал-Абад

1-5.09 ХАССП системасы боюнча =ндщрщмдщн са-паты: киргизщщ негиздери, документация (5 кщндщк)

Жалал-Абад

24-28.11 Сертификацияга чарбанын ички текшерщщ системасын тщзщщ (5 кщндщк)

Жалал-Абад

15-16.12 жана 18-19.12

Фейртрейд: социалдык стандарт. Принцип-тери. ФТ-продукциясынын рыногу (2 кщндщк)

Жалал-Абад

Качан?

▼ПОМИДОРДУН ТЩШЩМЩН ЖЫЙНООПомидорду ар кандай бышуу де\гээ-

линде жыйноого болот:● Тамак-ашка керект== жана томат-

пюре, томат-паста, томат ширесин жана башка консерванын тщрл=рщ щчщн поми-дорду толук кызарып бышканда жыйнайт;

● Анча чо\ эмес аралыкка ташуу (3-4 кщн) жана туздоо щчщн м=м=нщ бышып келе жаткан маалында ак-саргыл тщст= болгондо жыйнайт;

● Узак аралыкка ташууга багытталган м=м=нщ анын к=л=мщ кадыресе чо\ойгон-до жана ачык-жашыл тщск= жеткенде жый-найт.

Томатты массалык тщрд= июнь айынан тартып октябрь айына чейин жыйнашат.

Жыйналган помидор сапаты жана к=л=мщ боюнча сорттолуп, сатылуучу жерге ящик же кагаз коробкалары менен жеткирилет. Э\ акыркы толук бышкан жана быша элек к=к помидорду жыйноо щшщк алганга чейин жщргщзщл=т, анткени щшщк алган тщшщмдщ сактоо жана туздоо мщмкщн эмес. Жыйналган тщшщмдщ быш-кан, быша элек, бирок туздоого боло

турган жана жараксыз, малга тоют щчщн майда жана илдеттщщ м=м= деп б=лщп, сорттошот. Эгерде м=м=нщ щшщкк= чейин жыйноо мщмкщн эмес болсо, анда м=м=нщ сабагы менен жулуп, ж==кк= иреттеп, =з=гщн =йд= к=т=рщп, щстщн саман менен жаап коюу сунушталат.

Помидор м=м=сщнщн баалуу сапаты болуп анын жыйналгандан кийинки бы-шуу ж=нд=мдщщлщгщ сакталат. Чала быш-кан жана калыптанган к=к помидорлор щзг=нд=н кийин бышып жетилет. Бышып жетилщщ щчщн жагымдуу температура 20-250С болуп эсептелет жана абанын салыш-тырмалуу нымдуулугу 80-85% болуш керек. Кара\гыда да бышырууга болот, бирок жа-рыкта бышуу процесси тезирээк жщр=т.

▼БАДЫРА/ДЫН ТЩШЩМЩН ЖЫЙНООБадыра\дын тщшщмщ тез жыйналат. Ар

бир жакшы =нщкк=н =сщмдщкт= 20-40 даа-на жана андан ашыгыраак тщшщмщ пайда болот. Жаш жашылчалар тез жетилет. Эгерде аны убагында жыйнабаса, =т= бы-шып кетип, товардык сапатын жоготуп, жа\ы тщшщмдщн тщйщлщшщн жана =нщгщшщн кечиктирет. Ошондуктан бадыра\ды тез-тез жана убагында 2-3 кщнд= бир терип туруу зарыл. Ошондо жалпы бир сезондо тщшщмдщ терщщнщн саны 20 же андан ашык болот. Бышып жетилген бадыра\ды бар-мак менен жемиш сабагын басып туруп щз=т. Тщшщмдщ жыйноодо, бадыра\дын сабактарын оодарбоо керек, анткени ал анын =сщшщн кече\дедет.

ЖА АКК ▲ Биздин ке\еш

Æàøûë÷àëàðäû æûéíîî Буудайды жыйноо

жана сактоо

Кайра иштетщщ жана сактоо.Дандан сапаттуу ун алуу щчщн алын-

ган тщшщм т=м=нд=гщ кадамдардан =тщш керек:

1) Кошундулардан жана булгануу-лардан тазалоо.

2) Кургатуу.3) Тщшщмдщ жыйнагандан кийин

бышып жетилщщг= чейин кампада сак-тоо керек (отлежка).

4) Дандан ун тарттыруу.Тазалоону механизацияланган

ыкма менен, ал эми тщшщм аз болсо, аны колго тазалайт.

Кургатуу бир жуманын ичинде жа-салат. Данды 14% нымдуулукка чейин кургатат.

Тщшщмдщ жыйнагандан кийин дан-дын бышып жетилщщ процессии (от-лежка) 4-6 жумага чейин созулат. Бул убакыттын ичинде дан бышып жети-лет. Анын оптималдуу бийиктигин 3-4 метрге чейин щйм=кт=п сактайт.

Тщшщмдщ жыйнагандан кийинки бы-шып жетилщщ процесси =т= маанилщщ, бул учурда данды тарттырбаш керек.

Мындай дандан алынган ун сапатсыз болот, андан жасалган нан жакшы бышпайт, камыр жакшы ийленбейт, суюлуп кетет.

Дан сакталган жай жакшы шамал-датылып туруш керек. Дан тердейт, тщшщм жыйнагандан кийинки мезгил-де бир тонна дандан 5-6 литрге чейин ным чыгат. Ошондуктан щзгщлтщксщз тщрд= нымдуулукту жана темпера-тураны текшерип туруу зарыл. Дан сактагыч жайларда абанын нымдуу-лугу 65%, температурасы - 200Сдан ашпаш керек. Мындай шартта зыян-дуу микроорганизмдер жана сактагыч жайдагы курт-кумурскалар тирщщ ка-лышпайт.

Унду тегирменде тарттырат. Унду тарттыргандан кийин аны 1 айга чей-ин керектебей, сактап коюу эрежеси эл арасында адатка айланган.

Унду кургак, салкын жерде сак-тайт. Андан кийин гана аны «бышып жетилди» деп эсептесе болот жана андан жасалган ун азыктары сапат-туу, даамдуу болот.

Талаада данды толугу менен жана текши бышканда комбайн менен жый-найт.

Бышып жетилщщсщн кантип анык-тайт?

▼ Дандын бети анча-мынча бы-рыш басат жана белгилщщ сорттор щчщн типтщщ тщск= жана к=л=мг= ээ болот.

▼ Дан катуу, тиштегенде тырсыл-дайт.

▼ Данды машактан кол менен сщрщп чыгарса болот, бирок ал машакта катуу олтурат да, тышкы кщчсщз =зщ тщшщп калбайт.

▼ Бышып жетилген самандын сары тщсщ киргилт-боз тщск= айланат.

▼ Буудайдын сабагы тщбщн=н же\ил эле сынат.

45 30-июль, 2014-жылÁåëåñ 5

Áîðáîðëîøòóðóëóïîêóòóóíóí êàäàìäàðûАкыркы жылдарда жерди иштетип жаткан дый-

кандар химиялык жер-семирткичтерге караганда органикалык жер семирткичтерди ке\ири колдону-шуп, анын негизинде =зд=рщ эле биогумус жасашып, с==лжандарды =стщрщп, аны колдонуп келишет. Бул таза, сапаттуу тщшщм алууга жакшы жардам болгонду-гун белгилешет. Элеттик фермердин мындай ыкмасы келгендерге жакшы таасирин берди. Ушул эле айыл округдун тургуну, жаш фермер Алмаздын теплица чарбасында да болушту. Белгилей кетщщчщ жагдай щй шартында теплица чарбасын тщзщщ Нарын, Талас жана Ысык-К=л облустарынан келген мугалимдер щчщн чо\ жа\ылык экендигин жашырышкан жок. ЖА АККнын Ноокен райондук консультанты, ушул долбоор бо-

юнча Ысык-К=л жана Нарын облустарын-дагы тандалып алынган мугалимдеринин тренер-консультанты Качкынова Бурмакан-дын щйщнд=гщ жеке теплица чарбасын, ко-роосундагы субтропикалык =сщмдщкт=рдщн абалын к=рщшщп, катуу таасирленгендик-терин билдиришип, «Мындай к=рщнщш жомокто гана кездешщщсщ мщмкщн» деп жатышты. Себеби, «Кыргызстандын шар-тында, катаал аба ырайынын таасиринде субтропикалык =сщмдщкт=р биздин аймакта =сщщсщ мщмкщн эмес» деген тщшщнщк бол-гон. Негизи адамдын колунан баары келээ-рин жана эмгек гана ийгиликке алып бараарын =з к=зд=рщ менен к=рщштщ. Ушул эле щйд= мугалимдер-дин катышуусунда =зд=рщ жасаганга шык алышсын

деген максатта компост щйм=гщ жасалды. Аны ЖА АККнын облустук эксперт-адиси Заирбек Т=р=беков =зщнщн иш тажрыйбасына таянып, жасап, практика жщзщнд= к=рс=тщп берди. Ага кщб= болгон муга-лимдер «Адегенде =зщбщз щйд= жасап к=рщп, анан окуучуларга щйр=т=бщз» деген ойлорун айтыш-ты. Тренингдин т=ртщнчщ кщнщнд= «МКЧны» жщргщзщщнщн жана алып баруунун конкреттщщ пландары тщзщлдщ. Мында мугалимдердин «МКЧны» окутуунун журналы, окуу-чулардын кщнд=лщгщ жалпы тал-кууга коюлуп, жактырылган со\, ар бир мугалимге журнал менен окуучунун кщнд=лщгщ таркатылды. Ал эми мектептерде «МКЧны» оку-туунун пландары, кадамдары жана жашылча-жемиштерди =стщрщщнщн

дизайны боюнча тайпаларга б=лщнщп иштешип, жал-пы талкууга коюлуп, бир бщтщмг= келишти. Ушундан со\ гана алар «МКЧны» окутуу жана алып баруу жагын тере\детип тщшщнщп алдык» деген ойлорун ортого са-лышты. Мындай долбоор азыркы кезде мектептерге =т= зарыл экендигин белгилешип, аны колдоп жаткан уюмга жана аткарып жаткан ЖА АККнын кызматкер-лерине тере\ ыраазычылыктарын айтып жатышты. +зг=ч= ыраазычылык тренингди баштан аяк алып барган, уюштурган, к=рс=тм= куралдарды жогорку де\гээлде даярдаган, долбоорго жаштарды тарткан, ушул долбоордун менеджери, айыл чарба илимдери-нин кандидаты, агроном Надырбек Качкынбаевдин дарегине айтылып жатты. Бул 4 кщндщк тренингди долбоордун оператор-съемщиги Таалайбек Бекназа-ров видео тасмага тщшщрдщ. Ар бир мугалимден 2-3 мщн=ттщк интервью алынды. Ошентип, Борборлошту-рулган окутуунун биринчи этабы =з максатына жетип, ийгиликтщщ жыйынтыкталды.

Даярдаган Н.МАМАСАЛИЕВА,

долбоордун тренер-консультанты

Бул долбоор =зщн= т=м=нд=гщл=рдщ камтыйт: 1) Бирдиктщщ жер иштетщщнщ

пландоо менен табигый токой жана жайыт жерлерин пайда-лануу боюнча башкарууну жак-шыртуу;

2) Агро токой чарба систе-масынын негизинде жерги-ликтщщ жогорку тщшщм берщщчщ жа\гак дарактары менен ара-лаш эгип =стщрщщнщ жщргщзщщ;

3) Агро токой чарба систе-масынын экономикалык байла-

нышын жана киреше алуунун альтернативдщщ ыкмаларын =нщктщрщщ.

Учурда бул долбоордун =н=кт=шщ катарында ЖА АКК уюму долбоор камтыган ай-ылдарда айыл чарба жана мал чарба продукцияларына жана аларды башкаруу прак-тикаларын изилдеп, баалоону жщргщзщп жатат. Июль айында ЖА АККнын адистери Эгем-берди Казбеков (мал чарбасы боюнч адис), Тойчубай Мама-тов (агроном) жана Каролина Вегнер (Эл Аралык Ке\ешчи) 5 токой чарбасында болуп ке-лишти. Алар: Кызыл-Щ\кщр, Ачы, Арсланбап, Каба жана Жай-Терек токой чарбала-ры. Тандалып алынган фокус-топтору менен талкуу учурун-да, жергиликтщщ тургундар менен жекече сурамжылоо-лор, ошондой эле талааларга байкоолор жщргщзщлщп, мындан аркы келечектеги анализдер щчщн маанилщщ маалыматтар топтолду.

Биринчиден токойду сак-тоого, экинчиден жергиликтщщ калктын жашоо шартын жак-шыртууга к=м=кт=шщщ мак-сатында киреше табуунун альтернативдщщ булактарын

=нщктщрщщ зарыл, себеби, анын натыйжасында токой ресур-старына болгон басым азаят. Учурда жер иштетщщ (к=бщнч= картошка =стщрщщ) Жай-Теректе турмуш-тиричиликтин негизги булагы болсо, баш-

ка жерлерде мал чарбачылы-гы башкы ролду ойногондугу байкалды. Элдин к=пчщлщгщ жайылып жщрг=н мал-жандыктардын токой щчщн терс таасир тийгизерин билишсе да, бирок ж=нг= салуучу чара-лар колдонулбай келет. Анык-талган к=йг=йл=рдщн жана мщмкщнчщлщкт=рдщн негизин-де, ар бир айылдар, аймактар щчщн конкреттщщ сунуштар иш-телип чыгууда жана GIZ про-граммасына долбоордун кий-инки иш чараларын пландоо щчщн презентацияланат.

Даярдаган:Каролина Вегнер,

ЖА АККнын Эл АралыкКе\ешчиси

(Уландысы. Башталышы 1-бетте)

▲ ЖА АККда дагы бир жа\ы долбоор

Курчап турган ч=йр=нщн келечеги щчщнЖА АКК Германия Эл Аралык кызматташтык коо-

мунун (GIZ) долбоору боюнча айыл-чарба продукци-ясын изилдеп, баалоону иш жщзщн= ашырууда. Ушул жылдын март айында Германия Эл Аралык Кызмат-таштык коому – (GIZ) «Тщштук Кыргызстандын жа\гак-м=м= токойлорундагы биологиялык к=п тщрдщщлщктщ сактоо жана жакырчылыкты азайтуу» деген жа\ы долбоорун баштады. Долбоордун м==н=тщ 5 жыл.

ЖА АКК

Жай-Терек токой чарбасындагы тандалган топ менен талкуу.

Т== буурчак – жакшы киреше табуудагы альтернативдщщ тщшщм алынуучу =сщмдщк катарында баалуу, (Кызыл-Щ\кщр).

Эффективдщщ эмес суга-руу ыкмалары топурактын асылдуу катмарын жууп

кетет, (Жай-Терек).

Биогумус =ндщрщщ чарбасы

Компост щйм=гщн жасоо учурунда

30-июль, 2014-жылÁåëåñ 67

Кыргыз Республикасынын 2/3 б=лщгщн тщзг=н айыл калкы жай-ыттарга бир кыйла даражада к=з каранды. Мал жаюу – айыл чарбанын =сщщсщн= жана айыл калкынын кирешеси жогорула-шына таасир берщщчщ система. Жайыттар айыл чарба жерлери-нин 86% тщз=т. Алардын жалпы аянты кышкы (2,1 млн га), жайкы (4, 1 млн га) жана жазгы – кщзгщ (3,0 млн га) жайыттарды камтып, бардыгы 9,2 млн га тщз=т. Кыр-гыз Республикасынын табигый жайыттары тоютка болгон мук-таждыкты 65-70% камсыздайт, ал эми бийик тоолуу Нарын жана Ысык-К=л областтарын-дагы кой чарба зоналары жана Ош областынын тщштщк-батыш б=лщгщнд=- 75-80% чейин кам-сыздайт.

Жайыттардын Республика-нын айыл чарбага тиешесиз тармактары щчщн маанисиТоо – Республиканын жара-

тылышына сымбаттуу, сырдуу, к=п учурда тааныла элек жана кайталанбас к=рщнщш берген Кыргызстан элинин э\ негизги

байлыгы. Тоолор балдуу, дары жана декоративдщщ ч=пт=рдщн булагы болгон ке\ шалбаа, жай-ыт жана токой менен капталган. Тоолуу аймактарда жаныбар-лардын уникалдуу тщрл=рщ бар. Биздин =лк=нщн бал челекчили-гинин, фармакологиянын, тоолуу туризмдин жана а\чылык инду-стриясынын =ркщнд==сщ тоолуу жайыттарды эффективдщщ пай-далануусуна к=з каранды.

Суу, кщндщн жарыгы, жер кыр-тыштын кщрдщщлщгщ жана абанын температурасы тоют ч=пк= кан-дай таасир этет?

Сууга талап кылгычтыгына карата жайыттарды =сщмдщкт=р сууну к=п талап кылгандарга жана кургакчылыкка туруктуу-ларга б=лщн=т: ксерофиттер, ги-грофиттер, гидрофиттер жана мезофиттер.

Кщндщн жарыгы ч=пк= кандай таасир берет?

К=п жылдык ч=пт=р жарык менен камсыздалганда жак-шы =сщш=т. Тоют =сщмдщкт=рщ к=л=к=г= туруктуулугу боюнча щч топко б=лщнщш=т:К=л=к=г= салыштырмалуу чы-

дамдуулар – кара-кыяк, ак-сокто, буудайык, токой буурчагы ж.б. К=л=к=г= аз чыдамдуулар–

тщлкщ-куйрук, кызыл от, бетеге ж.б.Кичинекей гана к=л=к=г=

чыдагандар – райграс, ак беде.

Шордуу жерге салыштыр-малуу чыдамдуу =сщмдщкт=р

Сары кашка беде, эспарцет, тарак баш, жылтыркан, таргыл ч=п.

Алысындык сапаты жана дан =сщмдщкт=рдщн кайрадан

=сщщсщК=п жылдык жайыт ч=пт=р

малды оттоткондон кийин да кайрадан =сщщ ж=нд=мдщщлщгщн= ээ. Андай сапат жайытты кайра-

дан кодонууга мщмкщндщк берет. Малды оттоткондон кийинки =сщп чыккан ч=п – алысын деп аталат. Алысындык сапат – бул к=к мас-санын тщшщмдщщлщгщн аныктоочу жана вегетация учурунда текши тщшщм алуучу к=рс=ткщчт=рдщн бири.

Алысындыгы боюнча дан =сщмдщкт=р щч топко б=лщн=т: Алысындыгы аз дан =сщм-

дщкт=рщ. Аларга ат конок, кылкан-сыз тщбщ бош =сщмдщкт=рщ кирет.Алысындыгы орточо дан

=сщмдщкт=р. Алар – шалбаа бе-тегеси ж.б.Алысындыгы жакшы дан

=сщмдщкт=рг= шалбаа жылга-ны, жайыт райграсы, ак сокто =сщмдщкт=рщ кирет.

Жаныбек АНДАКУЛОВ,“Жайыт оту мал чарбанын

негизи” китебинен алынды

Азыркы кщнд= малга кышкы азыкты камдоо кы-зуу улантылып жатат. Жер шартына карап айрым аймактарда тоют топтоо иши аяктап калса, тоолуу жерлерде эми баштал-ды. Айтор, бул =н=ктщк да =зщнч= маанилщщ жана жо-оптуу учур. Андыктан тоют жыйноонун да =зщнч= эре-жеси, тартиби жана убак-тысы болот. Тщшщмдщ оруп жыюуда чабык мезгилин тандап алуу э\ маанилщщ учур болуп саналат. Эрте чабылган ч=пт=рд= вита-мин жана белок к=п болот, бирок мында жеткиликтщщ тщшщм алынбай калат. Ал эми оруп-жыюуну соз-дуктурса ч=птщн к=л=мщ к=п болот, а бирок ч=п жапырылып жатып калган-дыктан жана =сщмдщктщн э\ азыктуу б=лщгщ болгон-жалбырактарын жоготуп койгондуктан анын сапаты начарлап калат.

Сапаттуу тоют алуу щчщн чанактуу ч=пт=рдщн гщлд==р алдында – богок

байлоо фазасныда оруп жыюу керек. Дан ч=пт=рдщн ма-шак байлоо фа-засында – гщлд=п баштаганда оруп жыюу сунушталат.

Бул фазада тщшщмщ жана чо-гултулган протеин мыкты болот.

Кургак ч=п.Кургак ч=п-жашыл

ч=птщн эле кургатылганы. Ч=п-кышында малды толук тоюттандырууну камсыз-доо щчщн арналган рацион-дун маанилщщ компоненти. 1 кг ч=п 0,45-0,55 тоют бирдигин, 65-80 г про-теинди, 30 мг. Каротинди жана ошондой эле В, Д, Е жана минералдык заттар-ды камтыйт.

Биринчи чабыкты =з маалында оруп-жыюу то-юттун жогорку сапаттуу бо-лушуна гана кепил болбо-стон, кийинки чабыктарда да жогорку тщшщм алууга шарт тщз=т.

Ч=птщ эрте\ менен

оруп-жыйган о\, анткени бул маалда орулган масса кщндщзгщ саатта орулганга караганда 3-4 эсе тезирэ-эк кургайт. Коромжуга учу-ратпоо щчщн кургак ч=птщ оруп-жыйноого арналган бардык иш-чараларды эрте\ менен эрте, же ке-чинде жщргщзщщ зарыл.

Сап-сап болуп чабылган ч=пт=р желдеп турушу щчщн бош абалда кармап туруу керек. Которуштуруп кур-гатуу мезгилинде =т= кур-гатып жиберщщг= болбойт. +т= кургап кеткен ч=п то-вардык тщрщн=н ажырап, ч=птщн э\ баалуу б=лщгщ болгон жалбырактарын жоготкондон кийин азык-туулугу да болбой калат.

ЖА АКК

Адам баласынын ден соолугу щчщн сабиздин аткарган орду чо\. Ал тамак азыктарынын катарында ар кандай оорулардын алдын алуу, же ден соолукту чы\доо жаатында да пайдасы бар. Андыктан сабизден ар тщрдщщ азыктарды жасоо щчщн колдо-нууда аны аздектеп =стщрщщ жагын да эске алган дурус. +зщ\щзд=р жак-шы билгендей эле, сабизден бир жылда эки жолу эгип тщшщм алууга болот. Адатта жаз алды менен башка жашылча-жемиштердин катарында алгачкылардан болуп сабиз да эги-лет. Аны =стщрщщ =т= эле ж=н=к=й. Дыйкан эч кандай деле кыйынчы-лыктарды тартпайт. Щр=нщн жер кыртышына сепкенден кийин, сууну убагында берщщ, отоону убагында, =з эрежеси менен жщргщзс= эле ойдо-гудай тщшщм алса болот. Жакшы дыйкан ошол агротехникалык эре-желерди колдонуп, анан сабизден эки жолу тщшщм алат. Андыктан азыр жай ортолоп калган чакта сабизди экинчи тщшщм щчщн эгщщ жщрщп жа-тат. Демек, адис катары дыйкандар-га азын-оолак ке\еш берщщнщ туура к=рдщк. Адатта сабиздин экинчи тщшщмщ щчщн щр=н себщщ убактысы июль айынын онунан августун ону-на чейинки аралыкты камтыйт. Са-биз эгщщд=н мурда жерди даярдоо керек. Сабизди кумдак жерге эксе жакшы болот. Аны дан эгиндеринен, капуста, бадыра\дан кийин эгщщ за-

рыл. Топуракты айдаардан алдын жакшылап кандыра сугаруу керек. Анан топуракты ч=г=р==рд=н мурун 1 га аянтка 200 кг эсебинде фосфор берип, анан ч=г=рщщ туура болот. Жердин жайгашышына (=йд=лщш-ылдыйыш) карап эгщщ керек. Жерди майдалап, топуракта кесек калтыр-бай талкалап, анан ж==к тартып, урукту сээп, андан со\ тырмооч менен щстщн бир жолу тырмап коет. Сабизге суу жщрг=н ж==ктщ тере\ алган жакшы. Топуракка азыкты сабиздин =сщп жетилишине карап берет. Ашыкча берсе\, сабиз жары-лып чирийт. Ошон щчщн к=п берил-бейт. Ушул м==н=тт= эгип калсак, октябрдын этегинде казып, жыйнап алабыз. Демек, жа\ы сабиз азы-гы менен =зщбщздщ жана =зг=л=рдщ камсыз кылган болобуз. Анын щстщн= азыркы базар экономикасынын шар-тында улам базар баасы =йд=л=п, эл каржалып турган чакта сиз =стщрг=н тщшщм калк дасторконуна чо\ белек болоорун унутпа\ыздар.

Даярдаган: Муктар

Т+Р+ГЕЛДИЕВ, ЖА АККнын Ноокен

райондук консультанты.

▲ Адистин ке\ешиАдистин ке\еши

Сабизден эки тщшщм алуу Ч=пт=рдщ оруп

жыюу жана сактоо

Жайыттарды пайдалануунун чарбачылык жана биологиялык ºзгºчºл¿ктºр¿ Жайыт деген эмне?(Уландысы.

Башталышы =тк=н санда)

Ак кашка беде же сойлоочу беде(Клевер ползучий или белый)

Ак сокто(Ежа сборная)

Шалбаа жылгыны(Мятлик луговой)

Тимофеевка луговая Тщлкщ куйрук(Лисохвост)

Райграсс

Шалбаа бедеси(Клевер луговой)

болоорун унутпа\ыздар.

67 30-июль, 2014-жылÁåëåñ 7

ТООКТОРДУ ЫЛА/ДАН САКТАЙЛЫНьюкасл ыла\ы

Оорунун белгилери:+т= жугуштуу вирустук ыла\. Ыла\ дем алуу органдарын, тамак си\ирщщ жана нерв системасын жабыркатат. Букма мезгили 4-7 кщнг=, кээде 15 кщнг= чейин созулат. Ыла\ к=бщнч= курч (1-4 кщн), =т= курч 1-3 сааттын ичинде =лщмг= дуушар болот. Ыла\даган куштун: денесинин t 43-440 C чейин к=т=рщл=т, аппетити жоголот;

шалдайып =зг=р=т; ооз менен мурду-нан коюу илээшкек суюктук топтолот; ичи =т=т; за\ы жашылданып саргыч тщст= болот, сасык жыттанат; темте\деп басышы =зг=р=т; кээде тегерене берет; буттары парезге жана шалга чалдыгат, куйругу, мойну, башы кал-тырайт, башын чалкалатат, мойунун бурайт. Кээде канаттуулардын ичи-нен айыгып кеткендери да жолугат, =зг=ч= жашы жетилгендер.

Дарылоо жок

Алдын алуу жана кщр=шщщ чаралары:– Кыргызстанда жана чет =лк=д= спецификалык =лщщ жана кщчсщзд=ндщрщлг=н вак-циналар колдонулат.– 15-25 кщндщк балапандарды эмд== – Ла-Сота – мурдуна 2-3 тамчы тамчылатуу.– 40-60 кщндщн ичинде Ла-Сота вакцинасын мурдуна 2-3 тамчы тамчылатуу.– Ал эми 90-100 кщн Н вакцинасын канаттын алдындагы булчу\га (т=ш) саят.

Оорунун кщн==к=рщ:

Бул талаптагыдай эмес тоюттандыруу, турган жерлери тар, нымдуу болсо, ту-кумкуучулукка да таасир этет.

Дарылоо жана алдын алуу чаралары:

– Тоюттун ичинде с=зсщз балык майы, с==ктщн уну, кщнжара, жумуртканын май-даланган кабыгы, бор, таш (жщг=рщд=н кичирээк), балык уну болушу абзел. Ошондой эле башка жактан тоок алып келгенде тоокканага тщнд= кошуу талапка ылайык.

– Эгер жумуртканы жарып жеп койсо, щстщ\кщ тумшугун кесип таштоо керек (0,5 – 1 см).

Бул оорунун кыргызча аты – кыргын.

Аты айтып тургандай, то-октор бул ооруга чалдык-са, 100%га чейин кырылат.

Каннибализм (тооктор бири-бирин

майып кылуу)

Клиникасы:Аскаридозго мщн=здщщ бол-гон ж=ж=л=рдщн =сп=й ка-лышы, арыкташы жана анемия эсептелет. Ыла\га чалдыккан ж=ж=л=р ара\ кыймылдап, канаттары шалбырап тщшщп, бир жер-ге топтолуп алышат.

Алдын алуу жана кщр=шщщ чаралары:Тоокканаларды тазалоо, кыкты тазалоо, балапан-дарды которуу, =з-=зщнч= капастарга кармоо.

Дарылоо:Пиперазиндин препара-тын тоок башына 0,5 г, Нильвермди 0,04 г (ТБЗ боюнча) фенбендазол менен фебантелди 5 г =лч=мщнд= тоютка кошуп 2 кщн эрте менен бери-шет. Альбен таблеткасын 10 тоокко 1 таблетка-ны ээритип тамчылатып ичирщщ керек. Аскарида бар же жок болсо да ай сайын кайталап туруу ке-рек.

Аскаридоз

30-июль, 2014-жылÁåëåñ 8

§ Кургатып консерва-циялоодо эч кандай кон-сервант кошпой туруп, э\ жакшы натыйжага же-тишщщг= болот. Себеби бардык тирщщ микроорга-низмдер щчщн суу керек. Суусуз ч=йр= алардын жашоосун токтотот.

§ Кайнатуу менен дагы канттын, туздун жарда-мы менен продуктылар-ды суусунан ажыратуу-га болот. Ошондой эле микробдор да =лщмг= дуушар болушат.

§ Кычкыл ч=йр= мик-робдорго терс таасирин тийгизет. Мындай шарт-ка к=бщнч= маринаддын жардамы менен жети-шет. М: уксус, лимон кислотасы. Бул учурда дагы толук стерилд== щчщн 15 минута кайнатыш керек.

§ Кайнатуу м==н=тщ канчалык аз болсо вита-миндер, даамы калыбын-да калат. М:маринад ка-тары рассол даярдалат.

Бадыра\ды к о н -

сервалоодо 3 л банка-га 1-2 кашык туз кошсо, бадыра\ кытырап, катуу абалында калат.

§ Продукцияга кычкыл ч=йр=нщ сщт кычкыл бак-териясынын жардамы аркылуу ачытуу процес-си менен тщзс= болот.

§Консервалоого йод-долбогон туз кошулат. Ал эми йоддолгон туз ко-шулса даамы, жыты жа-гымсыз болуп калат.

§ Бузулган продукты-нын белгиси: =\щ, жыты, даамы =зг=р=т, крышка-сы к==п калат. Мындай болгондо колдонууга бол-бойт, аны кайнатып ту-руп, т=гщп ташташ керек.

§Консервалоону бщтк=н бул жарым эле иш, андан кийин сактоо эрежеле-рин жакшы билщщ керек. Э\ жакшы стеризация-лап, жабылган продукт эгер туура сакталбаса бутолизм оорусуна дуу-шар кылышы мщмкщн.

§ Крышканын 2 тщрщ болот: сары жана лак-талган крышкалар ише-ничтщщ болуп саналат.

Ал эми ак крышка кычкыл консервалоо-го жарабайт.

§ Эгерде териде инфекция же ич оо-руса с=зсщз консер-вациялоону токтотуу зарыл. Эси- \ерден чыгарбагыла!

§ Сактоодо муздак жана кара\гы жерге сактаса к=пк= сакта-лат.

ЖАШЫЛЧАЛАРДЫ КОНСЕРВАЦИЯЛОО

Консервациялоодогу пайдалуу ке\ештер:

Анда эмесе урматтуу айымдар кышка кам к=рщ\щзд=р!

Êûçûë òúñ – б=рщ карагат (барбарис), карагаттын (смородина) м=м=сщн=н, адраш-мандын уругунан, сары чай ч=птщн (зверобой продырявленный) гщлщн=н, кадимки галиум (подмаренник обыкновенный) тамырынан алынат.

Ê=ê òúñ – к=к баштын (василёк), бщт==нщн (живокость) гщлщн=н, бийик карын-дыздын (девясил высокий), т=ш=лг=н сабак-туу (горец птичий) кымыздыктын ч=бщн=н алынат.

Ñàðû òúñ – кайы\дын (берёза) бщрщн=н, жалбырагынан, уй беденин (донник), к=к чай ч=птщн (душица обыкновенная), кашка беде-

нин (клевер ползучий же белый клевер), эр-мендин (полынь), кырк муундун (хвощ поле-вой) сабагынан, пияздын кабыгынан алынат

Æàøûë òúñ – уу коргошундан (аконит), тогуз т=б==лдщн (манжетка) сабагынан, арча-дан алынат.

Ñûÿ ê=ê òúñ – бщлдщрк=н (ежевика), б=рщ карагаттын м=м=сщн=н, мандалактын гщлщн=н алынат.

Êúð=\ òúñ – алчанын, карагайдын ка-быгынан, жа\гактын м=м=сщнщн жашыл кабы-гынан, ышкындын (ревень) тамырынан алы-нат.

гезитиÃезиттин ээси:

Æалал-Абад Айылдык Консультациялык

кызматы

Башкы редактор:БактыканАЖЫМАМАТОВАЖасалгалаган:Айжамал Махмуд кызы

Кщб=лщк № 000630

Нускасы 1510

Гезит 2000-жылдан бери чыгат

Биздин дарек: Жалал-Абад шаары, Курманбек к=ч=сщ 10,тел: (03722) 5-09-11, факс: 5-01-56, E-mail: ras_ja@ja.elcat.kg

Гезит Жалалабат АККнын компьютеринде терилип жана жасалгаланды. “ММКны колдоо боюнча борбор” фондунун басмаканасында басылды.

Бишкек шаары, Горький к=ч=сщ, 1-б. Буюртма № 1757.

Áåëåñ

Боек алынуучу айрым =сщмдщкт=р

К=к баш – Василек

Бийик карындыз – Девясил высокий

Т=ш=лг=н сабактуу кымыз-дык – Горец птичий

Б=рщ карагат – Барбарис

Ышкын – Ревень

Бщлдщрк=н – Ежевика

Тогуз т=б==л – Манжетка

Уу коргошун – Аконит

Байыртадан бери ата-бабаларыбыз =сщмдщкт=рдщ к=п нерсеге колдонуп ке-лишкен. Негизи адам баласы менен жаратылыштын бири-бирине байланы-шы болгон щчщн жашоо уланып келет. +сщмдщкт=рдщ дары катары колдонуу адам =мщрщн узартса, башка максат-та да пайдаланылганын билебиз. Анын бири боёк катары да колдонуп келиш-кендиги ж=нщнд= учкай с=з салалы де-дик. +сщмдщкт=н алынган боектор э\ назик, к=зг= жагымдуу тщст=рдщ берет.

+сщмдщк боёктору менен азыркы кезде жщн, кийиз, жибек, пахта, тери жана жы-гач буюмдарын боёго болот. Химиялык боекторго караганда, =сщмдщк боёгу эко-логиялык жактан таза, сапаттуу жана пай-далуу экендиги белгилщщ. Ошондой эле алардан даярдалган буюмдарга базарда суроо-талап жогору. Андыктан урматтуу уз айымдар, Сиздер щчщн =сщмдщкт=рд=н алынган боектор жана алардын тщст=рщ тууралуу малымат беребиз.

Даярдаган,тренер-консультант

Насипа МАМАСАЛИЕВА.Окутуу Ке\еш Берщщ

Борборунун китептеринен алынды.

Боёчу =сщмдщкт=рдщ даярдоо эрежелерин гезиттин кийинки санынан окуй аласыздар.