iBN HÜBEYRE, EbO Halid

en-Nefsüzzekiyye'ye mektup göndere­rek kendisine biat etmek istediğini , ancak olumlu bir cevap alamadığını kaydetmek­tedir (Ta beri, VII. 450-457; ibn Hallikan , VI, 318). Bütünolumsuzluklara rağmen sa­vunmasını sürdüren İbn Hübeyre, Halife Mervan'ın ölüm haberinin gelmesi üzeri­ne 133 yılı başlarında (750 sonbaharı) E bO Ca'fer'in barış teklifini, vereceği emanna­menin Halife Ebü'I-Abbas es-Seffah tara­fından tasdiki şartıyla kabul etti. Fakat Seffah ve Abbasi ihtilal hareketinin lideri EbO Müslim onu ortadan kaldırmakta ka­rarlıydılar. EbO Ca'fer verdiği emana sa­dık kalmak istemesine rağmen baskı so­nucunda, teslim olan İbn Hübeyre ile iki oğlunu ve yakınlarını öldürtmek zorunda kaldı.

Cesareti. hitabet kabiliyeti ve cömert­liğiyle tanınan İbn Hübeyre. İbn Kuteybe'­ye göre Küfe ve Basra şehirlerini birlikte idare eden son genel vali olup { el-Ma'arif, s. 248) kardeşi Abdülvahid b. ömer'i Ah­vaz. oğlu Müsenna'yı da Yername valili­ğine tayin etmişti. Alimiere ilgi duyduğu söylenmekle birlikte muhaliflerinin tep­kisini azaltmak için halkın hürmet gös­terdiği alimleri kendileri istemeseler de resmi memuriyetlere tayin ettiği, buna uymayanları cezalandırdığı bilinmekte­dir. Mesela Küfe kadılığı görevini redde­den EbO Hanife'yi hapse atarak dövdür­müş, ancak hastalanıp durumu ağırlaşın­ca serbest bırakmıştı. BİBLİYOGRAFYA :

Halife b. Hayyat. et-Tari/] (Ömer!). s. 315,332-336, 382-387, 396-409; Cahiz. Resa'il (nşr. Ab­düsselam M. Harun), Kahire 1384/1964, ll , 265-266; İbn Kuteybe. 'Uyünü'l-al]bar, 1, 35, 128, 226; ll , 214, 343;a.mlf .. e1-Ma'arif(Sav1} , s. 179-248; Dlneveri. el-AI]biirü 't-tıual, s. 350, 360, 366-369, 371-374; Al]btırü 'd-deuleti'l-'Abbii­siyye (nşr. Abdülazlz ed-DOri - Abdülcebbar ei­Muttal ibl). Beyrut 1971 , bk. İndeks;Taberi. Ta­ri/] (Ebü'l-Fazl). VII, 450-457; İbn A'sem el-KO­fi, e l-Fütüf:ı , Haydarabad, ts. (Dairetü 'l-maari­fi'l-Osmaniyye). VIII , 202-204; İbn Oüreyd. iş ­til~a~. s. 284; Mes'Odi, Mürücü'?·?eheb, lll , 212-213, 257; Makdisi. el-Bed' ve't-tarfl], 11 /6, s. 55, 65-71; İbnü ' I-Esir. el-Kamil, V, 366, 440; İbn Hallikan, Vefeyat, VI, 313-321; Zehebi. A'la­mü'n-nübela', IV, 562; VI, 207 -208; İbn Haldün. el-'iber, 111, 44-45, 71, 82-83, 85, 172; Zirikli. el­A'lam, IX, 240; M. A. Shaban. The 'Abbasid Reuolution, Cambridge 1970, s. 161 ; El ton L. Oaniel. The Political and Social History of K h urasanunder Abbasid Rule, Chicago ı 979, s. 57, 75, 76, 78, 108, 109;J. C. Vadet. "Ibn Hu­bayra", EJ2 (ing.), lll , 802; Hasan Yüsufi Eşküri. "İbn Hübeyre-i Fezan". DM Bi, V, ı 06-1 08; Mus­tafa Uzunpostalcı . " Ebu Hanife", DİA , X, 133-134; Abdülkerim özaydın . "Halid b. Abdullah ei-Kasrl", a.e., XV, 281-282.

li] NAHİDE BO ZKURT

82

r . - ~ IBN HUBEYRE, Ebü'l-Muzaffer

L

( ö~ 0-!1 _F.o.JI .9-!i)

Ebü'I-Muzaffer Avnüddin Yahya b. Muhammed b. Hübeyre

eş-Şeyban! ed-Dur! (ö . 560/1 165)

Abbas! veziri .

Reblülahir 499'da (Ara l ık 11 05) Bağ­dat'ın kuzeyinde Düceyl bölgesindeki DO­rü Beni Evkar adlı köyde doğdu. Bu köy daha sonra onun adınaizafetle DGrülve­zlr Avniddin diye meşhur olmuştur {Ya­küt. II. 481 ). İbn Hübeyre'nin ailesi olduk­ça fakirdi. Babası sıkıntılara göğüs gere­rek onu tahsil için Bağdat'a gönderdi. Bu­rada et-Ta]J.~ily. ii mesa'ili't-ta'lf~ adlı eserin müellifi EbG Bekir ed-Dineverl ve Kadı İbn EbG Ya'la'dan fıkıh dersleri aldı. Uzun süre derslerini takip ettiği nahiv alimi EbG Abdullah Muhammed b. Yahya ez-Zebidl'den çok etkilendi. MevhOb b. Ahmed ei-Cevaiiki'den dil ve edebiyat. Ebü'l-Hasan İbnü'z-Zagünl. Ali b. Ubey­dullah b. Nasr, Ebü'I-Berekat Abdülveh­hab ei-Enmatl. Müsnidü'l-lrak lakabıyla tanınan Eb O Galib İbnü'I-Benna ve yine aynı lakapla bilinen Ebü'I-Kasım b. Hu­sayn gibi hocalardan hadis tahsil etti.

İbn Hübeyre. Abbas! Halifesi Muktefi­Liemrillah döneminde beytülmal ve ha­zineyle ilgili çeşitli görevlerde bulunduk­tan sonra S42'de (1147) Dlvanü'z-zimam reisi oldu. 544 ( 1149) yılında vezirliğe ge­tirildi. İbn Hallikan 'ın aniartığına göre Ha­life Müktefi- Liemrillah , idari kabiliyeti ­ni takdir ettiği İbn Hübeyre'den Selçuk­lu Sultanı 1. Mesud'a, Bağdat şahnesinin kendisine itaat etmediğini ve şikayetçi olduğunu bildiren bir mektup yazmasını istemişti. İbn Hübeyre'nin kaleme aldığı mektuptan çok etkilenen Sultan Mesud halifeye cevap yazarak özür dilemiş ve şikayet edilen kişiyi cezalandırmıştır. Bu başarısından dolayı halife ona Avnüddin lakabını vererek vezir tayin etmiştir { ibn Hallikan, VI. 231-232) Bağdat' ı kuşat­

maktan vazgeçmesi karşılığında para is­teyen Irak Selçuklu Sultanı Muhammed b. Mahmud'un bu talebinin reddedilme­sini tavsiye etmesinin de bu tayinde et­kili olduğu belirtilmektedir.

Irak Selçuklu Sultanı Mes'Gd b. Muham­med'in 547'de (1152) ölümünden sonra Hille şehrini ele geçiren Bağdat şahnesi Mes'Od Bilal üzerine gönderilen İbn Hü­beyre. H ille'yi zaptederek onu Tikrlt'e kaç­maya mecbur bıraktı. Mes'Gd Bilal'in iki

yıl sonra Vasıt'a girip şehri yağma ve tah­rip etmesi üzerine ona karşı yeni bir se­fere çıktı. Şaban S49'da(Ekim 1154) Mes­'Gd Bilal'i mağ!Gp edince bu başarısı se­bebiyle kendisine "sultanü'l-lrak ve meli­kü'l-cüyGş" lakabı verildi. Halife Müsten­cid- Billah döneminde de vezirlik görevini sürdüren İbn Hübeyre 13 Cemaziyelewel S60'ta (28 Mart 1165) Bağdat'ta vefat etti ve Babü Basra'da kendi yaptırdığı medreseye defnedildi. Kaynakların büyük bir kısmında onun doktoru İbn Reşade tarafından zehirlendiği kaydedilmektedir {Fuad Abdülmün'im Ahmed, sy. 911981). s. 1690 vd).

İbn Hübeyre di rayeti ve siyasi görüşle­rinin isabetliliğiyle tanınır. Vezirliği sıra­

sında Abbas! hilafetini Selçuklu nüfuzun­dan kurtarmaya çalışan İbn Hübeyre hak ve adaletten ayrılmamaya özen göster­miş. edip. şair ve alimleri himaye etmiş, kendisine "seyyidü'l-vüzera" denilmesine karşı çıkmıştır. Öte yandan İbn Hübeyre, kıraat vecihlerini bilen bir hafız, yazı sa­natının inceliklerine vakıf bir sanatkar ve Arap tarihini iyi bilen bir alimdir. Mutedil bir Hanbell olduğu . çeşitli mezheplere mensup alimierin kendisini sevip ilmi ko­nularda istişare ettikleri ve meclisinde bulundukları kaydedilmektedir. Zama­nında ilmi ve kültürel faaliyetler artmış. alim ler, şairler ve dönemlerinde vezirlik yaptığı iki halife ondan övgüyle söz etmiş­lerdir. İbn Hübeyre'nin Şiller'le arası iyi olmadığından Şii şairler tarafından hic­vedilmiştir.

Birçok alim İbn Hübeyre'den fıkıh. ha­dis ve edebiyat dersleri almıştır. Ebü'l­Ferec İbnü'I-Cevzi bunların başında gelir. İbnü'I-Cevzl, aynı zamanda İbn Hübeyre'­nin hayatı hakkında bilgi veren ilk mü­elliflerdendir. İbnü'l-Maristaniyye onun hakkında Siretü'l-vezir İbn Hübeyre'yi telif etmiştir. İbnü'I-Cevzi. hocasının el­İfşa]J. 'ında n seçmeleri Ma]J.:i:ü '1-ma]J.:i: adlı kitabında nakletmiş. ondan dinlediği bazı ayetlerin tefsirlerini de el-Mu~te­bes mine'l-feva'idi'l-'avniyye adıyla ki­tap haline getirmiştir (İbn Receb. ı. 253, 264).

Eserleri. 1. el-İfşa]J. 'an me'ani'ş-şı­]J.Q]J. (el-İşraf 'ala me?ahibi'l-eşraf, İl].tila­fü'l-e'immeti ' l-erba'a ve ittifa~uhum, Ki­tabü 'l-İcma' ue'l-il].tilaf) . İbn Hübeyre'nin vezirliği sırasında yazdığı hilafiyata dair eserde dört Sünni mezhep imamının it­tifak ve ihtilaf ettiği meseleler fıkıh bab­Iarına göre sıralanmıştır. Müellif eserini Halife Müstencid-Billah ve Atabeg NG-

J~

r

, -'>IJ~, '-?,~~ll< .:.ıiJ &',;;.<::..ı, . /. .. . ~' ._,ı.,;~~\.:;..re_~ıo:...~ıv-~ . , ..., ı~J _,._.,..ı_,~\,!JIJ..:.U\..J~~I

"'!r,:;.-tt.-J~ J,;ıl. ..._,;,;,_,_' 1 " 1 • '" ' ..ı-;-"'~-~

..:.ı~.:,. ,f.;ıı..) :.:.....:-.. •ııı •.Not~ ' ~' ~· ' i. --~ ..Ju;l.lj ll ,', ... . .J ~...)"" ..---v-,.. .. .r::-" .:::ıı~ ı~ı bt.ı.!>Jl tr ~' -'-;""J 1;1 &ı\a!t.::ııı ;:!'S 'oı.l.oJI (-..:J. ı,; l i_,:.. ı -{:.ll~ .JI..J 'i'..>'J ~1 ~)IJ F.>:',IJ FY:J ~~ı; -.~ı ~ı eJWoJJJ...u.ıı ,..,_,~ı ~1_}4>1...ı\i

...-..W:ıJ ı ~..J\G' ._j.,.; ...ıw b' · · ' . "~J \..::..ı;...,....~,...JJ.t ~j_.....ıW 'ı ~JI ~J...::-1 ~y ı ...;;; · ..:AJ~:ıi

_,.....u.;;~_,~ ı J,>lw ~.ıı _s..., ii.> IJajl .:.ıij< ~h .;.:..ıı,..ı.~J'

·~ ..... _,~::: ;;~; ~~.:rYJ< u~ ·~ 'b_,~ cl"· ~V. t.Jj.J ..;~(.OS~~ ~..J..;:.J.Jı..J' .Jj.J_, l!:..ı.ı t-l? ,. .. ,.. .. ~I..PI..JU 7,"'(~ C.ı.:;.ıı.:,.-

...J~·~ı, '-'\~·~)/lıJS- ~1 e.'<ılJIJ ~.,r-ı;ru ı~· ı ; ı ..:..i.y-~ı ,

,>! ..... ı .... J ı..- .... [i> ı i. ......ı;.; u, ._... o.r-.. . ' ~- . ..>-" '

~L ı:ııı "":-',:..._,ıı~ .. r~I.Oi:_...,

~JıJ[,A.>_jlL~I Ü~~_,llj_,...,.:.l,; . .. . L..ı..cı~uı~t~ ı ..:...ıJ< ~lJ

eı~ ~'tJ.fJ ı wı}i·A~ ;_.ı_.-;' .;,\.;;J.A'J!_,~I .jJ•vi>l.il

~w . .' ~~-~>~ ~t;:.ıLJk.,

4 :: • . ..

~~j : -ı ·- \ ~~~ ~ , , ' ı

#'-.J~ ... J L. 1 . \"' .. ..s-~ ..j~,.J ____...,u ...ı;ı;l :::,...vıi.....:;.;,. ı.,..;. ....... ı. . • . .,- " " ' ~..r

~)->:"-'.ı..,..::. ı.:,....:.,~ (r.>. .... ..,,;· . .. • :...ıo'fJ""

..l:) .~,;..:.ı'll..uı l ~~I.J-i'_,.:_ıı..,~~.ı \.:C.J' .r~.:..lf.._G;,.ı_, •~ c./~YI ~1 .:.ıı ~~~.ı. _...:.ı ı '7' l.,ı(; ı.; VJI )j.p~j_, ~ J..i- ........ ı. ~ V'

~ ":-' :.ı ... -::..:rrSt..:c·J'~ ~r. iwı,· ..:..,., s.~~-:- ..,,,.ı:.:r.j:f:~.J

rWLı..:.ı ~ ~..:.. ..ı.r!' ·~' _,;J! .:o; .:ı~· .:..y~JI ı..:...,~? ı l;_,..:ıl;fJ...; ~':'~.r:.~ ..:.. ı.- .:;-..ı'~~r v-6:.-J' ./ ..,.....,... uı ,:J;, ~. Lot;

"' ..;:_; .,....'l.ı Li J> Jo.) \ ,._;.; J--1 .:, ';1 .J . , . .

jAJ~ (._lji- 14 ~.}ı ~ -r-.J e_;..ıı ~\...;:..;.:ı~ı ~..::.t.J_..d,;· ,:y

ı ;:_:..Jo~ı.:ıı ~ --.-\.:;,. tkl..,;..ı.L • r.s-- ..r> '

~ e)J."jJ~ ....;...LıAJ'.r.r ' .:.. ı -.t~ü' ....:U.ı l .:r ~~ l~j_, f'J 1 .J.J,-1 .. ~

...;...._:,.j.ıı ~1 ..Jı.i .J~J .:..~.r .... 1.;, 1 ,0 ., - ~

)),..~'\.:....v=> ..;r..ı• ~ ı,.ı ı ..:.ı~ J r~L- ı~ ı ..,,

·~.:r (-;~..,ı.!;;::>~.~ ...ı;> .>;:~ r ı»I J ..:-..> ~" ~.ıJIJ, ~ ~~ _, 1

_.o )),_..~ı .... ı~..r.ıı .:. ı ,},.;.o.ı ı ...ıı.r_,

{'1-'Y~•I .. }'~'--!J·,.; ·~ı C..ı

r~l'N> !J .i>l~ ~~~ .NJIJ.S ,S..J .J..s ı r· p

..i> i .;.ı )li \...'-'1 1 J 0-':' \ .;:....($"JI U"

~ı.:;,, ~ıs:=-ı ı y-~t;.. 1

1 Ebü'I·Muzaffer ibn Hübeyre'nin el-i(sat:ı 'an me'iin i '$·$ıt:ıtJ.h ad l ı eserinin ilk iki sayfası (Hacı Selim Aga Ktp., Aziz Mah­

mud Hüdayi, nr. 7771

reddin Mahmud Zengi'ye takdim ettiği gibi valilere de göndermiştir. İbn Receb farklı mezheplere mensup fakihlerin ese­re ilgi gösterdiğini, kitabın medreselerde ve camilerde okutulduğunu, talebeler tarafından ezberlendiğini söyler (a.g.e.,

I, 252). İbn Hübeyre bu eseri Humeydi'­nin el-Cem' beyne'ş-ŞaJ:ıiJ:ıayn'ını şer­hetmek amacıyla yazmaya başlamış. an­cak, "Allah kime hayır dilerse onu dinde fakih kılar" hadisinden etkilenerek mez­hep imamlarının ittifak ve ihtilaf ettikle­ri hususları da ele almış. daha sonra ese­rin bu konuya dair bölümü meşhur ol­muştur. el-İtşaJ:ı Muhammed Ragıb et­Tabbah (1-11, Halep I 348, I366), Salim es­Seyyid el-Cellad- Fethi Garlb (I-ll , Riyad

1400/ 1980), Fuad Abdülmün'im Ahmed (Devha I406/1986; I- 11 , Riyad 14 17/ 1996) ve Ebu Abdullah Muhammed Hasan Mu­hammed Hasan İsmail (1-11 , Beyrut 1417/

1996) tarafından neşredilmiştir. 2. el­'İbadatü'l-(J.ams. İman, namaz, oruç. ze­kat ve hac hakkındadır. Eserde konular açıklanırken Hanbeli mezhebi esas alın­makla birlikte diğer mezhepterin görüş­lerine de yer verilmiştir (a.g.e., I, 252). 3. el-Mul1.teşıd. Nahve dair olup dönemin ediplerince kabul gören eseri Ebu Mu­hammed İbnü'l-Haşşab (ö . 567/1171-72)

dört cilthalinde şerhetmiştir (a.g.e., I, 252). Bunlardan başka UrcCıze fi'l-mal1.­şCır ve'l-memdCıd, UrcCıze fi 'ilmi 'l-J:ıat

adlı iki manzum risalesi bulunan İbn Hü-

iBN HÜBEYRE. Ömer

beyre, İbnü 's-Sikklt'in IşldJ:ıu '1-mantıl1. adlı eserini de ihtisar etmiştir.

BİBLİYOGRAFYA :

ibnü'I-Cevzi, el-Munta;;am (Ata). XVIII, 85, 90, 95-97, 166-170, 172; imadüddin el-isfahani. ljaridetü '1-~aşr (nşr. M. Behcet el-Eseri- Ce­mil Said), Bağdad 1375/1955, I, 96-122; Ya­kut, Mu'cemü '1-büldan. 11. 481; ibnü'I-Esir, el-Kamil, Xl , 146,1 62, 189,194-196,320-321; B ün d ari, Zübdetü 'n-Nusra (Burslan). s. 213 , 215 , 217, 219-220, 223 , 232, 258, 260, 263; ibnü "t -Tıktaka , el-Fal;ri, s. 312-315, 316-317; ibn Hallikan , Vefeyat, VI, 230-244; Zehebi, A'lamü'n-nübela', XX, 426-432; ibn Receb, e?·Zey l 'a la Taba~ati'l-lfanabile. Ka­

bire 1372/1952-53 -> Beyrut, ts. (Darü ' l-ma'­rife). 1, 251-289; Burhaneddin ibn Müflih. el­/11a~şadü '1-erşed (n ş r. Abdurrahman b. Süley­man el-Useymin) , Riyad 1410/1990, lll, 1 05-110; Ebü"I-Yümn ei-Uieymi. el-/11enhecü ' 1-a/:ımed

( n ş r. M. Muhyiddin Abdülhamid). Beyrut 1403/ 1983, ll, 332-362; Keş{ü';;-;;unD.n, ı , 33, 63, 103, 108, 132, 600; ll , 1385,1437, 1462; Brockel­mann. GAL Suppl., ı, 687-688; Hüseyin Emin. Tarif] u '1-'lra~ fi'I-'aşri's-SelcD.~i. Bağdad 1385/ 1965, s. 154- 156, 158, 326; H. Mason. Two Statesmen of Medieuallslam: Vizir lbn Hubay­ra and Ca li ph an-Naşir li Din Allah, The Hague ­Paris 1972, s. 13-66; Muhammed Müsfir ez-Zeh­rani. Nizamü'l-uizare fi'd-deuleti'l-'Abbtısiyye, Beyrut 1406/ 1986, s. 160 ~ 161; A. Miquel, "Les successions dans le Ki tab al -IfşaJ:ı du vizir ıbn Hübayra (m . 560/1 165)" , RE/, XXXVlll (1968), s. 133-134;A. Hartmann. "Ibn Hubaira und an­Naşir li-Din Allah: Sunnitischer Traditionalis­inus eines Wesirs und seine Überwindung durch die Politische Dialekti k ei n es C halifen", Isi. , Ll ll ( ı 976). s. 87-99; Fuad Abdülmün'im Ahmed. "İbn Hübeyre", ME, sy. 9 ( ı 98 1). s. 1690-1696; sy. 12 (ı 98 ı ı. s. 2070-2074; Müreyzin b. Said b. Müreyzin Useyri. "el-Vezlrü'l-'alimü'l-'adil Yal:t­ya b. Hübeyre eş-Şeybanl", Mecelle tü Cami'a· ti'l-imam Muf:ıammed b. Su'D.d el-islamiyye, sy. 17, Riyad 1417/1996, s. 361-432; K. V. Zet­tersteen. "İbn Hübeyre", iA, V /2, s. 757; G. Makdisi. "Ib n Hubay ra", EF (İng.). ll l , 802-803; Beşşar Awad Ma'rQf, "İbn Hübeyre ei­Vezlr". /11eusD.'atü '1 -f:ı açlare ti 'l-islamiyye, Am­man 1993, s. 298-299; Hasan YQsufl EşkQri­Feramerz Hac MinQçehri, "İbn Hübeyre", DM Bi, V, 103-106. Iii MEHMET AYKAÇ

L

İBN HÜBEYRE, Ömer (ö~W'!_,...:)

Ebü'l-Müsenna Ömer b. Hübeyre b. Muaviye

b. Sükeyn el-Fezarl (ö. 110/ 728)

Emeviler'in Irak genel valilerinden.

Kınnesrlnli olup Adnanller'e mensup Kays kabilesinin Fezare kolundandır. Hak­kındaki ilk bilgiler. Haccac b. Yusuf es-Se­kafi zamanında gösterdiği askeri başarıy-

83