rad

UDK 687.1:004.4

RAČUNARSKI PROGRAMI U FUNKCIJI RAZVOJA KONFEKCIJSKE PROIZVODNJE MUŠKE I ŽENSKE ODEĆE

Darko Ujević1, Vasilije Petrović2

1Tehnološko – tekstilni fakultet, Univerziteta u Zagrebu, Zagreb, Hrvatska 2Tehnički fakultet “Mihajlo Pupin”, Univerziteta u Novom Sadu, Zrenjanin, Srbija

U viziji razvoja tekstilne i odevne industrije Evrope do 2020.godine sa stanovišta Evropske tehnološke platforme (ETP), istraživački prioriteti kod masovne proizvodnje odeće/mode, su usmereni u tri celine: proizvodna tehnologija, proizvodni menadžment i interakcija kupac/usluga. U okviru proizvodne tehnologije razvoj je usmeren na fleksibilne sisteme za proizvodnju malih serija kao i na razvoj tehnologija za direktnu 3D proizvodnju. U okviru toga prioriteti su usmereni i ka: raspoloživosti fleksibilnih sistema proizvodnje malih serija odeće visoke ekonomske opravdanosti; trendu – proizvodnja odeće u 3D okruženju sa 3D opremom; razvoju/inovativnosti proizvoda koji podrazumeva primenu virtualnih tekstilnih materijala za simulaciju i predviđanje proizvodnih mogućnosti; većoj pristupačnosti i primeni virtualnih tekstilnih materijala; boljoj pristupačnosti znanja o proizvodnji tekstilnih materijala. Sve ovo danas zahteva, u sve većoj meri, primenu postojećih računaraskih programa u proizvodnji odeće i razvijanje novih. Metodama programiranja, prvi autor rada je sa svojim timom napravio programsko rešenje PIPP koje predstavlja celovitu računarsku podršku u tehničkoj pripremi i proizvodnom procesu izrade odeće. U radu je prikazano rešenje PIPP, koje obuhvata: skladište sirovina; katalog; operacione liste; radni nalog i ostalu tehničku dokumentaciju; plan krojenja; obračun učinka; praćenje proizvodnje kroz faze izrade; detekciju stanja izvršenja proizvodnje; skladište gotove robe; sa odgovarajućim programskim modulima. Ključne reči: računarski programi za proizvodnju odeće, 3D proizvodnja, program za praćenje proizvodnje.

UVOD U cilju povećanja konkurentnosti evropskih proizvoda, a na inicijativu tekstilne i odevne industrije još 2004.godine u Briselu je pokrenuta Evropska tehnološka platforma za budućnost industrije tekstila i odeće u Evropi. Početni predlog je bio da „tekstilna i odevna industrija u saradnji s institutima i fakultetima treba da poboljša koordinaciju postojećih struktura u cilju poboljšanja proizvodnje izbegavajući fragmentaciju, a novim tehnologijama da ostvari istraživačke poduhvate u cilju razvoja novih proizvoda“. Evropska tehnološka platforma za budućnost industrije tekstila i odeće, masovnu proizvodnju odeće/modu podrazumeva kao poslove vezane za odevnu industriju. Međutim, aktivnosti u ovom području vezane su za veći broj partnera, jer je sama odevna industrija čvrsto povezana sa tekstilnom industrijom, nizom partnera u lancu

nabavke, prodajnim centrima kao i sa krajnjim potrošačima. U cilju unapređenja masovne proizvodnje odeće istraživački prioriteti usmeravaju se na uklanjanje postojećih tehnoloških i organizacijskih nedostataka. Posebno će pažnja biti usmerena na uklanjanje nedostataka koji usporavaju pristup industrijskim inovacijama i njihovo pojavljivanje na tržištu. Stoga su istraživački prioriteti usmereni u tri celine [1-7]:

proizvodna tehnologija, proizvodni menadžment i interakcija kupac/usluga.

U okviru proizvodne tehnologije razvoj je usmeren na fleksibilne sisteme za proizvodnju malih serija kao i na razvoj tehnologija za direktnu 3D proizvodnju. U okviru toga prioriteti će biti usmereni i ka:

raspoloživosti fleksibilnih sistema proizvodnje malih serija odeće visoke ekonomske opravdanosti,

trendu – proizvodnja odeće u 3D okruženju sa 3D opremom, razvoju/inovativnosti proizvoda koji podrazumeva primenu virtualnih tekstilnih

materijala za simulaciju i predviđanje proizvodnih mogućnosti, većoj pristupačnosti i primeni virtualnih tekstilnih materijala, boljoj pristupačnosti znanja o proizvodnji tekstilnih materijala.

U okviru proizvodnog menadžmenta razvoj je usmeren na: simulaciju, optimizaciju, fleksibilnost, virtualizaciju proizvodnih procesa, reorganizaciju proizvodnog procesa, lanca nabavke kao i na uvođenje koncepcijskih i tehnoloških unapređenja.

U okviru iterakcije kupac/usluga razvoj je usmeren na: virtualizaciju procesa, primenu skenera, interaktivni dizajn odeće koji obuhvata realnu simulaciju svakog pojedinog

kupca u izabranoj ili posebno dizajniranoj odeći. Vizija razvoja industrije tekstila i odeće, u sve većoj meri zahteva, primenu postojećih računaraskih programa u proizvodnji odeće i razvijanje novih. Danas ne moramo objašnjavati potrebu primene računara u svim segmentima tekstilne i odevne industrije, jer računari uspešno pomažu u rešavanju velikog broja problemi sa kojima se najčešće danas susreću proizvođači muške i ženske odeće. Odgovor na ove probleme uglavnom se sastoji u razvoju novih proizvodnih strategija. Ove strategije su pred odevnu industriju, postavile potpuno nove i vrlo stroge organizacione i proizvodne uslove. Ovi uslovi se ogledaju u pripremi procesa proizvodnje u vrlo kratkom vremenskom periodu, kao i u prilagođavanju proizvodnih linija, mašina, opreme i ljudstva za iznenadne i brze promene. Na taj način poslovi pripreme proizvodnje i izrada tehnološke dokumentacije predstavljaju značajan faktor navedenih strategija. Za ove poslove u velikoj meri se koriste računarski programi za izradu tehnološke dokumentacije, praćenje i analizu proizvodnje. CIM KONCEPCIJA U ODEVNOJ INDUSTRIJI Proces stvaranja odevnih i tekstilnih proizvoda je kompleksan proces. U njemu se od sirovina, osnovnog i pomoćnog materijala, preradom stvara odevni ili tekstilni proizvod

[8-14]. Industrijski način proizvodnje odeće predstavlja veoma složen sistem organizacije: ljudi, vremena, mašina, proizvodnog prostora, organizacije, materijala i sl. Sve ove probleme rešava posebna služba koja se zove tehnička priprema proizvodnje. Tehnička priprema proizvodnje odeće sastoji se od većeg broja stručnih lica iz oblasti tehnologije konfekcije raspoređenih u četiri organizacione celine: konstrukcionu pripremu, tehnološku pripremu, operativnu pripremu i ispitivanje materijala. Skladište sirovina, krojačnica, šivara, dorada i magacin gotovih proizvoda predstavljaju jedinstven i funkcionalan prostor proizvodnog sistema gde su putevi transporta materijala odnosno poluproizvoda i gotovih proizvoda organizovani na najracionalniji način. Ova racionalizacija uključila je i primenu računara što je dovelo do toga da se u ovoj industriji razvije CIM koncepcija. Na slici 1. je prikazana strategija i ciljevi fabrike odeće bazirana na ovoj koncepciji. [15]

Slika 1. Strategija i ciljevi preduzeća za proizvodnju odeće

Posredna i neposredna povezanost s proizvodnim procesom omogućava korišćenje istih podataka, transformaciju i stvaranje novih podataka, kao i direktnu komunikaciju između više sistema računara različitih namena. Ovakva koncepcija međusobno povezanih različitih sistema računara nazvana je CIM koncepcijom. Oznake na slici 1. su:

CAD – računarima objedinjen dizajn, izrada modela, krojnih delova i krojnih slika, CAP – računarima objedinjen popis delova i energenata, CAPP – računarima objedinjeni podaci za krojne slike, NC programi i planovi tehnoloških operacija, PPS – računarima objedinjeno praćenje kapaciteta, vremena i materijala,

CAM – računarima objedinjen proces proizvodnje odeće i CAQ - računarima objedinjeno praćenje kvaliteta proizvoda.

CAD – RAČUNARIMA OBJEDINJEN DIZAJN, IZRADA MODELA I KROJNIH SLIKA Teško je danas sveobuhvatno prikazati sva mesta primene računara u oblasti dizajna, izrade modela i krojnih slika. Ako bi se sagledalo ono najvažnije što je dovelo do velikih promena u odevnim preduzećima u svetu i kod nas, moglo bi se krenuti od prvog koraka u realizaciji odevnog predmeta a to je stvaranje, selekcija i razrada ideja. Upotreba računara pri skupljanju ideja za novi proizvod Dugo vremena su dizajneri u ovoj fazi imali slobodu stvaranja. Veoma je bilo važno da dizajneri stvore orginalne ideje iz kojih će nastati odevni predmeti prihvatljivi za sve probirljivije tržište. Medjutim, od pre nekoliko godina vidljive su promene u ovim poslovima koje je omogućila primena računara preko kojih se na veoma jednostavan i brz način, pristupa globalnim bazama podataka o modnim trendovima. Naime, velike svetske kompanije, kao i veći broj preduzeća u Srbiji koja imaju svoj brend, koriste za ove poslove baze podataka kao npr. WGSN. [16] Baza podataka WGSN je globalni servis za analizu trendova i istraživanja koji pruža kreativna i poslovna obaveštenja u odevanju, stilovima, dizajnu i maloprodaji najmanje do dve godine unapred, a za neke informacije i do pet godina unapred. Korišćenjem baze podataka WGSN postiže se povećanje brzine lansiranja proizvoda na tržištu, produktivnost i efikasnost lanca snabdevanja.

Slika 2. WGSN – mreža vrednosti globalnog stila

Takođe, smanjuju se troškovi putovanja modnih kreatora na modne revije i sajmove. Baza podataka pružati uvid u veliku arhivu podataka koja ima preko 5 miliona slika i 650.000 stranica informacija, modnih revija najpoznatijih svetskih dizajnera, kao i informacije o identifikovanim i dokumentovanim trendovima širom sveta. Baza sadrži aktuelna dostignuća i promene u svetu mode, umetnosti i kulture, boja, aktuelno ponašanje potrošača, aktuelne materijale, najnovija dešavanja u svetu biznisa iz oblasti mode i tehnologije. Na slici 3. prikazana je inspiracija rađena korišćenjem podataka iz baze WGSN jednog od korisnika WGSN u Srbiji – Trikotaže Ivković.

Slika 3. Inpracija Love in Casablanca-Maroko modne kuće”Trikotaža Ivković”

Računarski programi za izradu modne kolekcije u elektronskom obliku Danas na tržištu postoji veliki broj CAD rešenja za izradu modnih kolekcija. Izrada kolekcije ima za cilj konkretizaciju zahteva tržišta na grupu određenih odevnih predmeta iste namene. Softverska rešenja omogućavaju modnim dizajnerima lakše dolaženje do novih trendova i tema, omogućavaju lakše dizajniranje novih stilova, kreiranje proizvoda raznih boja i materijala. Mogućnost dobijanja visoko kvalitetnih slika omogućava laku i brzu komunikaciju sa čitačima tehničkih specifikacija. Na slici 4. prikazana je izrada kolekcije u jednom od tih softvera.

Slika 4.: Izgled radnog prozora softvera za izradu kolekcije

Jedna od najznačajnijih mogućnosti koju pružaju nove tehnologije pri izradi kolekcije je i izrada elektronskog kataloga proizvoda. Ovi katalozi se takođe mogu izraditi u odgovarajućim softverima, bez potrebe da se prethodno šiju uzorci odeće. Znači može se napraviti virtualni katalog proizvoda koji se nudi kupcima. U zavisnosti od zahteva kupaca, kojima je ponuđen virtualni katalog, pristupa se nabavci materijala i proizvodnji. Na ovaj način jednostavno i jeftino može se izraditi zaista veliki broj

modela odevnih predmeta za vrlo kratko vreme. Važno je i to da je katalog u elektronskoj formi i kao takav da se može jednostavno slati putem interneta kupcima. Računarski programi za tehničku pripremu tekstilnih materijala u elektronskom obliku Velike svetske kompanije, proizvođači CAD/CAM softvera i opreme u modnoj industriji, nude softvere za elektonsku pripremu tehničke dokumentacije za tekstilne materijale: tkanine, pletenine i štampane materijale. Ovi softveri omogućavaju lak pristup i upotrebu prepletaja materijala, palete boja, kombinacuju prediva po sirovinskim sastavima i finoćama, kao i virtualnu prezentaciju gotovih materijala izrađenih u ovim softverima. Priprema u ovim softverima omogućava i samu proizvodnju ovih materijala na mašinama velikih svetskih proizvođača. Naime, ova tehnička priprema je kompatibilna za softverima za upravljanje izrade tkanina, pletenina, štampanih materijala, na razbojima, mašinama za pletenje i sl. Na sledećim slikama 5a), 5b), 5v) i 5g), prikazani su izgledi radnih prozora za neke od ovih softvera.

Slika 5a): Softver za elektonsku pripremu tehničke dokumentacije za

štampane materijale

Slika 5b): Softver za elektonsku pripremu tehničke dokumentacije za pletenine

Slika 5v): Softver za elektonsku pripremu tehničke dokumentacije za tkanine

Slika 5g): Softver za elektonsku pripremu tehničke dokumentacije za odeću

Pored ovih, na neki način, univerzalnih CAD rešenja, svaki proizvođač mašina ima i svoja CAD uskoprimenjiva rešenja pripreme tkanina, platenina i štampanih materijala na svojim mašinama. Tako npr. nemačka kompanija STOLL svojim rešenjima Softvare Solutions nudi alate koji znatno pojednostavljuju svakodnevni rad. Sa softverom M1plus® prave se ukrojeni uzorci za pletenje. Full Fashion je softver koji nudi veliki izbor alata za programiranje. Za intarziju se koristi Stoll - multi gauges®. Stoll firma nudi i kombinaciju M1plus® softvera sa Eneas modularnim grafičkim sistemom koja omogućava visok stepen slobode u pogledu dizajna, simulacije pletenine i prezentacije. Na slici 6. prikazan je izgled radnog prozora ovog softvera.

Slika 6: Softver M1plus® za dizajn i izradu krojeva od pletenine nemačke kompanije STOLL

Izrada dokumentacije za tehničku pripremu odeće Vreme u kome živimo karakteriše brzi razvoj nauke, tehnike i tehnologije, što se odražava i na odevnu industriju kao i na same dizajnere. Ručna izrada modnih crteža i tehničkih skica skoro da je u potpunosti zamenjena računarskom izradom. Sve više se koriste softveri za vektorsko crtanje skica modela, što doprinosi bržoj i efikasnijoj izradi samih skica kao i prateće tehničke dokumentacije. Opis i skica modela. Da bi se model potpuno definisao mora se opisati i skicirati što je zahtevan posao koji je danas olakšan primenom softvera. Model se opisuje po

delovima pri čemu se preciziraju detalji koji se nalaze na prednjem delu, zadnjem delu, na rukavima i okovratniku. Pored opisa spoljašnjeg izgleda, potrebno je opisati i načine izrade pojedinih ključnih detalja na modelu, zatim npr. kakva je postava i međupostava. Pri opisivanju modela treba voditi računa da opis treba da bude sažet, precizan i razumljiv. Kod skiciranja modela unose se svi detalji tj. svaki ušitak, rupica, dugme, lajsna itd., jer svi oni karakterišu model i daju mu odgovarajući izgled. To se mora uneti u skicu, zbog toga što konstruktor na osnovu te skice vrši konstrukciju i modelovanje zadatog modela odeće. Skica se boji u boje materijala radi preglednosti i prilažu se uzorci svih materijala koji ulaze u model, radi isptivanja njihovih hemijskih i fizičkih osobina, zbog eventualnih dodataka na šablonu kojima bi se predvidelo „ponašanje“ materijala na gotovom odevnom predmetu. Na osnovu svih tih podataka konstruktor započinje izradu šablona. Na slici 7a) prikazan je izgled prozora pri izradi skice modela. Izrada tehničke dokumentacije. Sastavnica, je dokument koji prati proizvod kroz sve njegove faze izrade. Sadrži podatke o asortimanu veličina, po bojama i dezenima, podatke o osnovnom materijalu i materijalu koji se ugrađuje. Postoje različiti obrasci, ali univerzalno sadrže sledeće podatke: broj sastavnice / za tekuću godinu, proizvodnu jedinicu, opis skice modela, skica modela, repromaterijal koji ulazi u sastav materijala, datum lansiranja i sl.

Slika 7a): Razrada modela po bojama u softveru Kaledo Style francuskog proizvođača Lectra

Slika 7b): Tehnički list proizvoda u softveru rumunskog proizvođača Gemini - editor

šablona

U toku kompletiranja sastavnice izrađuje se karta dezena (farben karta), koja sadrži podatke o osnovnom i pomoćnom materijalu i materijalu koji se ugrađuje (naziv, šifra, širina, utrošak, uzorci za svaku boju i dezen, konac, zatvarači, dugmad i sl.). Karta dezena se izrađuje u 3 – 4 primerka (za krojačnicu, šivaru, međufaznu kontrolu i završnu kontrolu kvaliteta, a ponekad i za komercijalnu službu). Na slici 7b) prikazan je izgled prozora pri izradi Tehničkog lista proizvoda u softveru rumunskog proizvođača Gemini - editor šablona.

Konstrukcija osnovnih krojeva Konstrukcija osnovnih krojeva odeće podrazumeva izradu tehničkog crteža na kojima se glavnim i pomoćnim linijama i krojnim tačkama konstruiše, modeluje, kompletira i umnožava neki odevni predmet. Za ove poslove danas se koristi veliki broj softverskih rešenja. Uglavnom sva ta rešenja imaju sledeće osnovne funkcije: kreiranje krojnih delova, pomoću funkcija za osnovnu konstrukciju; unošenje krojnih delova (šablona) pomoću funkcije digitalizacije; razvijeni alati za kreiranje: ušitaka, nabora, šavova, napredne tehnike; merenja, nabori, simetrično (u ogledalu) otvaranje krojeva; brzo i jednostavno modifikovanje postojećih krojnih delova i sl. Na slici 8a), 8b) i 8v) prikazan je izgled radnih prozora softverskih rešenja prozvođača čija je oprema danas najviše zastupljena u Srbiji: Lectra, Gerber i Germini.

Slika 8a): Prikaz umnoženih krojnih delova u

softveru francuskog proizvođača Lectra Slika 8b): Prikaz krojnih delova u softveru

američkog proizvođača Gerber

Slika 8v): Prikaz umnoženih krojnih delova u softveru rumunskog proizvođača Germini

Izrada krojnih slika Krojna slika je skup svih potrebnih krojnih delova odevnog predmeta, od istog materijala (npr. osnovnog) koji su racionalno uklopljeni na jednu površinu (papir, tkanina, ekran...). Prilikom uklapanja krojnih delova, danas sva softverska rešenja uglavnom se rukovode sledećim pravilima uklapanja: izrada jasne krojne slike, tako da se krojenje može nesmetano odvijati; postavljanje šablona mora biti tačno po označenom smeru osnove tkanine ili niza petlji pletenine; uklapanje po određenom dezenu, ako se krojna slika izrađuje za dezenirane materijale (karirane, prugaste, štampane i sl.) i postizanje najracionalnijeg položaja, što utiče na utvrđivanje normativa utroška materijala.

Na slici 9a), 9b) i 9v), prikazan je izgled radnih prozora danas najčešćih prozvođača ove vrste softverskih rešenja koja su zastupljena u Srbiji: Lectra, Gerber i Germini.

Slika 9a): Prikaz krojne slike u softveru

francuskog proizvođača Lectra Slika 9b): Prikaz krojne slike u softveru rumunskog

proizvođača Germini

Slika 9v): Prikaz krojne slike u softveru američkog proizvođača Gerber

CAM – RAČUNARIMA OBJEDINJEN PROCES PROIZVODNJE ODEĆE Pod CAM rešenjima u odevnoj industriji najčešće se podrazumevaju agregati za iskrojavanje krojnih naslaga. Naime, numeričko vođenje mašina za proizvodnju odeće naročito je doživelo snažan uspon u tehnološkom procesu krojenja. Na slici 10. prikazan je jedan od agregata za iskrojavanje krojnih naslaga s ubodnim oscilirajućim nožem. [17]

Slika 10: Agregat za iskrojavanje krojnih naslaga s ubodnim oscilirajućim nožem

Agregati mogu raditi autonomno, a mogu biti i povezani (umreženi) s CAD sistemom i ostalim računarima u informatičkoj mreži preduzeća. Iskrojavanje tkanina i pletenina za izradu krojeva odeće je ključni korak u proizvodnom procesu izrade odeće, jer dolazi do preoblikovanje tkanina i pletenina i njihovog fizičkog utroška. Kako tekstilni materijali (tkanine, pletenine i sl.) čini najčešće od 50% do 80% ukupne cene odevnog predmeta, krojenje je faza u ciklusu razvoja proizvoda u kojoj postoji najveći rizik gubitaka kao i najbolja mogućnost optimizacije. Mogućnost agregata za iskrojavanje da pri svome radu ostvari znatne uštede tkanine mora se smatrati glavnim kriterijumom povratka finansijskih ulaganja. Ove zahteve može ispoštovati mali broj savremenih agregata. Samo agregati poznatih svetskih proizvođača ove opreme mogu ostvariti gotovo idealno rezanje kroja odeće po tangenti, a da pri tome izrezivani krojevi odeće budu jedan uz drugi bez ikakvog razmaka. Ovo u praksi znači sledeće: ako se npr. izrađuje 4.000.000 komada farmerica godišnje, utroši se materijala u vrednosti od 4.590.000€. Ovaj utrošak materijala se smanjuje, primenom savremenih agregata na 4.408.000€. To znači da je godišnja ušteda samo u materijalu od 182.000€. [17] Pri tome se planiranje vrši upotrebom snažnih alata za simulaciju koji računaju ne samo osnovno vreme potrebno za polaganje, iskrojavanje i sklanjanje krojnih delova, već i troškove pri tome. Simulacije tako mogu pomoći menadžeru pri odlučivanju, jer se oslanjaju na finansijske podatke. Na taj način menadžer ima nadzor nad radnjama u skladu s ciljevima preduzeća: treba li se poboljšati produktivnost uz povećanje troškova ili maksimizirati marža na štetu vremena protoka materijala? Menadžerima su u ovom slučaju dostupni pouzdani podaci o proizvodnji važni za donošenje brzih odluka. Deo tih podataka je prikazan na slici 11. [17]

Slika 11: Deo dostupnih podatka o proizvodnji u softveru Optiplan

PREDNOSTI UPOTREBE CAD/CAM REŠENJA ZA ODEVNU INDUSTRIJU Danas su, glavna prepreka za uvođenje u proizvodnju odeće CAD/CAM rešenja, velika finansijska ulaganja. Ako se pogleda opremljnost srpskih proizvođača muške i ženske odeće vidi se opremljenost uglavnom CAD sistemima. U zadnje vreme vidljiva je činjenica da sve više naših preduzeća nabavlja jeftina CAD rešenja koja su na tržištu i do tri puta jeftinija od rešenja poznatih svetskih proizvođača ove opreme. Međutim, veliki proizvođači savremenih CAD/CAM rešenja nude mogućnosti dobijanja proizvodnih podataka koji u velikoj meri daju menadžmentu proizvodnje da donosi racionalne odluke koje mogu znatno smanjiti proizvodne troškove. Na slici 12. prikazan je primer smanjenja proizvodnih troškova donošenjem pravih odluka.

Slika 12: Smanjenje proizvodnih troškova donošenjem pravih odluka uz pomoć informacija koje

pružaju CAD/CAM sistemi u odevnoj industriji

Prave odluke donose se uglavnom na osnovu podataka o tzv. „skrivenom vremenu“ u proizvodnji koje je teško videti bez informacija iz analize proizvodnog procesa koju nude CAD/CAM rešenja. Tako npr. mogu se razmatrati različiti scenariji smanjenja troškova pri uklapanju krojnih slika kao npr. kako je prikazano na slici 13. [17]

Slika 13: Racionalizacija troškova kod uklapanja krojnih slika

Ono što je jako važno u proizvodnji sa kariranim materijalima je postizanje visokog kvaliteta i dobrog dizajna proizvoda uz minimalne troškove. Kod toga postoji veliki broj proizvodnih kombinacija koje se mogu jako razlikovati u ceni koštanja finalnog odevnog proizvoda. Ako se zna da materijal u ceni koštanja odevnog proizvoda ima udeo i do 80%, onda je ovo ozbiljna stavka za analizu. Na slici 14. prikazane su neke kombinacije dezena na materijalima i njihov uticaj na cenu koštanja finalnog proizvoda. [17]

Slika 14: Uticaj različitih kombinacija dizajna materijala na iskorišćenje materijala

Osim pomenutih prednosti, savremena CAD/CAM rešenja nude i integrisano upravljanje životnim ciklusom modnih proizvoda. Na slici 15. prikazano je jedno takvo rešenje.

Slika 15: Upravljanje životnim ciklusom modela

IZRADA TEHNOLOŠKE DOKUMENTACIJE PODRŽANE RAČUNARIMA Savremena proizvodnja odeće se odvija u ambijentu stalnih promena uz nužno prilagođavanje novim okolnostima i zahtevima za promenom strukture proizvodnje. Stoga se proizvodnja odeće sve više zasniva na: informatičkim tehnologijama, savremenim proizvodnim tehnikama, tržištu i novim proizvodnim filosofijama. Samim tim i jedan od jako zahtevnih poslova - izrada tehnološke dokumentacije, danas je olakšan primenom računara. Jedan od prvih koraka u ovom poslu je povezivanje radnih naloga u planiranju proizvodnje. Na slici 16. prikazan je jedan od takvih

primera, gde je data organizacija i struktura radnih naloga softverskim paketom Optiplan [17].

Slika 16: Organizacija i struktura radnih naloga softverskim paketom Optiplan Uticaj modnog dizajna na odevnu industriju doneo je niz problema sa kojima se najčešće danas susreću proizvođači odeće. To su uglavnom sledeći problemi i izazovi: male proizvodne serije, kratki rokovi isporuke, zahtevi za visokim kvalitetom izrade, potreba za širom kolekcijom i čestim promenama uzoraka, promene zahteva potrošača, promene običaja odevanja, pojava zasićenosti tržišta, pritisak robe iz uvoza, promena u ritmu naručivanja od strane trgovina, prisutna tendencija smanjivanja kako vremena izrade tako i cene izrade odeće, vrednosti rada, brzo zastarevanje tehnologija u ciklusima od 3 do 5 godina, sve manje vremena za optimizaciju proizvodnje, ekološki zahtevi i standardi, neophodnost industrijskog treninga, protreba stalne edukacije svih učesnika u proizvodnom procesu i sl. U ovakvim okolnostima javlja se izražen problem kako organizovati proizvodnju, a naročito kako sve ove probleme prevazići pri tehničkoj pripremi proizvoda. Naime, u novim uslovima radni nalozi sadrže male količine odevnih predmeta sa velikim brojem boja i dezena kao i sa velikim brojem odevnih veličina, što znatno povećava vreme izrade tehničke dokumentacije koja prati radni nalog. Svi ovi poslovi postaju jako komplikovani u situaciji kada se istovremeno obrađuje više radnih naloga što je čest slučaj u proizvodnji. Sve to dovodi do jako složenih poslova izrade tehničke dokumentacije, praćenja i analize proizvodnje. Ovi poslovi značajno udaljuju najbolje stručnjake iz samog procesa proizvodnje odnosno od kreativnog rada u kojem mogu

daleko više koristiti preduzeću ka rutinskim poslovima izrade tehničke dokumentacije pri čemu se isti ili slični podaci prepisuju. Rešenje za ove probleme savremena preduzeća za proizvodnju odeće iznalaze uvođenjem u proizvodnju računara čime većinu rutinskih poslova tehničke pripreme, praćenja i analize proizvodnje preuzima računar. [18-26] PRAKTIČNA PROGRAMSKA REŠENJA ZA IZRADU TEHNOLOŠKE DOKUMENTACIJE I OBRAČUN UČINKA Dosadašnja iskustva u odevnoj industriji su pokazala da su najbolji rezultati postignuti kada je primenjena celovita računarska podrška izrade tehnološke dokumentacije, obračuna učinka i praćenja proizvodnje kako u tehničkoj pripremi tako i u proizvodnom procesu. U tom cilju metodama programiranja, prvi autor rada je sa svojim timom napravio programsko rešenje PIPP koje predstavlja celovitu računarsku podršku u tehničkoj pripremi i proizvodnom procesu izrade odeće. U daljem radu je opisano ovo rešenje - PIPP, koje obuhvata: skladište sirovina; katalog; operacione liste; radni nalog i ostalu tehničku dokumentaciju; plan krojenja; obračun učinka; praćenje proizvodnje kroz faze izrade; detekciju stanja izvršenja proizvodnje; skladište gotove robe; sa odgovarajućim programskim modulima. Prikazana rešenja omogućavaju primenu sveobuhvatne računarske podrške u tehničkoj pripremi i proizvodnom procesu izrade odeće i pokazala su se kao vrlo upešna u primeni u nekoliko desetina odevnih preduzeća u Hrvatskoj u kojima su instalirana zadnjih godina. Opisana računarska podrška doprinosi racionalizaciji, razvoju i finansijskoj isplativosti proizvodnje. Rešenje obuhvata sledeće programske module [15]:

Katalog operacija, Plan operacija rada odnosno cenovnik, Obračun učinka i evidencija radnika na poslu s pripadajućim analizama, Rad radnika na dan s pripadajućim analizama, Dnevni izveštaj za sve radnike u pogonu, Stanje operacija rada odnosno kumulativno po radnom nalogu u procesu

izrade odeće, Radni nalog za krojačnicu, šivaru i doradu, Pretraživanje po predmetnom radnom nalogu i po operaciji rada, Rekapitulacija analitičke liste radnika, Evidencijsko - kontrolna lista radnika za određeno vremensko razdoblje, Izveštaj za sve radnike iz radne jedinice kroz vremensko razdoblje, Izradu tehničke dokumentacije za pletionicu, tkačnicu, krojačnicu, šivaru,

doradu, magacin, i sl. Izrada modula za bar - code.

Računarska podrška izrade tehnološke dokumentacije, obračuna učinka i praćenja proizvodnje organizovana je kroz sledeća najvažnija radna mesta [15]. Razvoj odevnog proizvoda. Na ovom radnom mestu modni kreator može izrađivati skice modela odeće ili preuzimati već pripremljene skice od kupca. Ovde se izrađuje i opis odevnog predmeta, plan tehnoloških operacija za izradu tog odevnog predmeta, plan potrebnog materijala kao i predkalkulacija cene koštanja odevnog predmeta. Radno mesto je opremljeno računarima i pratećom opremom za dizajn i razvoj kreacije modela.

Skladište sirovina i gotove robe. Na ovom radnom mestu se vrši evidentiranje stanja u ulaznom magacinu osnovnog i pomoćnog materijala kao i pribora. Takođe se vrši evidentiranje stanja u izlaznom magacinu gotove robe prema kupcima i evidentiranim radnim nalozima. Programski paket omogućava npr. inventar stanja magacina u određeni dan, ispis magacinskih dokumenata (prijemnica, povratnica, propratnica, naloga i sl.). Pri izradi radnih naloga u tehnološkoj pripremi može se sa tog radnog mesta izvršiti pretraživanje stanja u magacinu za potrebne materijale. Konstrukciona priprema. Na ovom radnom mestu obavlja se razrada sistema oznaka veličina odevnih predmeta prema radnim nalozima, prema kupcima i njihovim zemljama, definisanje utroška materijala prema pojedinim odevnim veličinama, izrađuje se kartica osnovnog i pomoćnog materijala kao i plan krojenja. Tehnološka i operativna priprema. Na ovom radnom mestu se otvaraju radni nalozi i izrađuju tablice zastupljenosti odevnih predmeta prema oznakama odevnih veličina i dezena materijala. Na ovom radnom mestu se nalaze sve važne baze podataka kao i složeni katalozi tehnoloških operacija. Tehnološki procesi šivenja i dorade odeće. Na ovom radnom mestu na osnovu praćenja proizvodnje unose se podaci o stanju tehnološkog procesa. Podaci o protoku odevnih predmeta mogu se unositi ručno pomoću tastature ili automatski primenom tehnike linijskih kodova. Obračun učinka. Evidencija učinka vrši se prikupljanjem evidencijskih obrazaca sa nalepnicama za svakog radnika. Naime, svaki radnik ima svoj evidencijski obrazac na koji lepi nalepnice koje dolaze sa svežnjevima krojnih delova. Na kraju radnog vremena svaki radnik će imati na svom evidencijskom obrascu sve etikete svih svežnjeva na kojima je izvodio tehnološke operacije proizvodnje odeće. Ovi podaci se unose u računar pomoću laserskih skenirajućih čitača linijskih kodova. Analiza podataka. Pošto su svi podaci dostupni na ovom radnom mestu može se pratiti i analizirati dnevno izvršenje proizvodnje kao i praćenje stanja proizvodnje prema određenim nalozima. Može se dobiti prikaz trenutnog stanja proizvodnje kao i analiza stanja i mesto nastanka uskih grla u proizvodnji.

ZAKLJUČAK Danas je utakmica sa vremenom, odnosno brza reakcija na zahteve tržišta, izazov za sva preduzeća. Da bi se ova utakmica dobila preduzeća moraju biti osposobljena za: kreativnost, kvalitet i pouzdanost, fleksibilnost, ekonomičnost i brzinu. Sve ove komponente moraju delovati zajedno da bi se upravljanje vremenom i potencijal tog upravljanja iskoristili u funkciji stabilizacije i ponovnog osvajanja udela na tržištu. Samo tako se može stvoriti osnova za prilagođavanja odevnih preduzeća novim izazovima tržišta. Da bi se uspešno prihvatili ovi izazovi odevna preduzeća se moraju stalno menjati, prilagođavati i poboljšavati svoju infrastrukturu i organizaciju planiranja. U ovom radu je pokazano da za ispunjavanje ovih uslova preduzeća između ostalog

moraju u velikoj meri koristiti i računarsku podršku izrade tehnološke dokumentacije, obračuna učinka i praćenja proizvodnje. Iz svega rečenog u ovom radu, mogu se videti nesumljive prednosti upotrebe CAD/CAM sistema u proizvodnim procesima izrade odeće. Međutim, danas na tržištu nisu sva tehnološka rešenja ista. Stoga se proizvodna preduzeća suočavaju sa ozbiljnim izazovima kako odabrati opremu i pri tome ne napraviti pogrešan izbor. Svi ovi izazovi, samo su deo problema koje danas proizvodnji odeće nameće modni dizajn. Među pratećim problemima proizvodnje odeće, svakako treba istaći i brzo zastarevanje tehnologija – u ciklusima od 3 do 5 godina. Ritam tehnološkog razvoja danas je znatno brži nego dinamika ljudske generacije. Životni vek jedne tehnološke generacije je 4-5 godina, a to je 7-8 puta manje od radnog veka jednog inženjera odevne tehnologije. Za rešavanje ove vrste problema nazire se samo jedno rešenje, a to je primena računara u proizvodnju uz stalno obrazovanje proizvodno – tehničkih kadrova. LITERATURA [1] EURATEX: Strategic Research Agenda of the European Tehnology Platform for the

future of textiles and clothing, dostupan na http://www.textile-platform.org, pristupljeno 20.03.2015.godine.

[2] EURATEX: Annual report, Activities of the year 2006, Brussels, dostupan na http://www.euratex.org, pristupljeno 01.04.2015.godine. [3] EURATEX: Opportunities and Challenges for Financing Innovation in the European

Textile and Clothing Industry, dostupan na http://www.europe-innova.org, pristupljeno 25.03.2011.godine.

[4] http://www.euratex.org, pristupljeno 01.02.2015.godine. [5] http://www.pks.rs, pristupljeno 01.03.2015.godine. [6] Katović,D.,Bichof Vukušić.: Europska tehnološka platvorma za budućnost tekstila i

odjeće – vizija do 2020.godine, Tekstil 55 (2006) 7, 340-374. [7] ... Tekstilna i odjevna industrija u proširenoj Europskoj uniji i izgledi u zemljama

kandidatima, Tekstil 55 (2006) 3, 159-163. [8] B. Davidović, D. Letić, V. Petrović, I. Berković, B. Radulović and D. Z. Živković, The designing of the four – component composition of the blend of the polymer fibres on the basis of the numerical simulation, Metalurgija, vol. 52(2), 2013, 251-254. [9] J. Stepanovic, D. Radivojevic, V. Petrovic, S. Golubovic, Aalysis of the breaking characteristics of the twisted yarns, Fibres & Textiles in Eastern Europe, No.2, 2010., 40-44. [10] D.T.Stojiljkovic, V.Petrovic, S.T.Stojiljkovic, D.Ujevic: Defining of memory function for tension and deformation of linear textile products on the basis of their rheological models, Industria Textila, No. 6, 2009. [11] J. Stepanovic, Z Milutinovic, V. Petrovic, M. Pavlovic, Influence of relative density on deformation characteristics of fabrics in plain weave, Indian Journal of Fibre and Textile Research, No.1 Vol.34, 2009. 69-75. [12] D. Radivojevic, J. Stepanovic, M. Stamenkovic, V. Petrovic, Analysis of Deformation Charasteristics of Twisted Woolen Yarns, Tekstil, No 11, 2008, 563-568. [13] J. Stepanovic, K. Zafirova, Z. Milutinović, V. Petrović, Design of fabric breaking characteristics, Macedonian Journal of Chemistry and Chemichal Engineering, No.1. 2007, 45-55. [14] D.T.Stojiljkovic, V.Petrovic, M.Dj-Petrovic: Rheological modelling of yarn extension, Tekstil, No.9, 2007., 554-561.

[15] D.Rogale, D. Ujević i saradnici: Procesi proizvodnje odjeće, Tekstilno – tehnološki fakultet, Zagreb, 2011. [16] http://www.wgsn.com/, pristupljeno 10.08.2015. [17] http://www.lectra.com, pristupljeno 15.08.2015. [18] V. Petrović, J. Stepanović, M. Stanković, M. Reljić, S. Stefanović: Savremena kretanja u tekstilnoj i odevnoj industriji u Evropi, naučni E-forum: „Razvoj i upravljanje 2012.“, Vrnjačka Banja, 22. i 23. 11.2012, 7-17. [19] V. Petrović, J.Stepanović, M.Stanković, M. Reljić, S.Stefanović: Savremena kretanja u tekstilnoj i odevnoj industriji u Evropi, Menadžment, Inovacije, Razvoj, Volume 8, No.1, 2013, 83 – 89. [20] V. Petrović: (2006), Savremene tehnologije u odevnoj industriji, II Naučno-stručni skup Tekstilne industrije Zapadne Srbije, Regionalna privredna komora Užice, 21-23. septembar 2006.godine, Ivanjica, 12-27. [21] V.Petrović, J.Stepanović, D.B-Popov, M.Reljić: Optimizacija izrade krojnih slika upotrebom CAD sistema, Naučno-stručni skup Efikasnost u privredi 2008, 04 -05.04.2008., 22-32. [22] V.Petrović, M.Martinović, D.Stojiljković, J.Stepanović, D.B-Popov: Designing well fitting clothes, VII Simpozijum “Savremene tehnologije i privredni razvoj”, 19-20. oktobar, 2007., Leskovac, 258-265. [23] V. Petrović i saradnici:Izrada tehnološke dokumentacije u odevnoj i tekstilnoj industriji, međunarodni naučno-stručni skup „ENERGETSKA EFIKASNOST – 2008. – sa tematskom konferencijom: ZNANJE, ORGANIZACIJA, FINANSIJE”, SRBIJA SOLAR, 28 – 29 novembar 2008., Vrnjačka Banja, 32-42. [24] V.Petrović, J.Stepanović, D.B-Popov, M.Reljić: The analysis of CAD/CAM system application in tehnical preparation and garment cuting out, XIV međunarodna naučna konferencija INDUSTRIJSKI SISTEMI IS `08, 2. - 3. oktobra u Novom Sadu, FTN – departman industrijsko inženjerstvo i inženjerski menadžment, 2008, 59-64. [25] Ujević D., Šajatović B., Doležal K.: “Novel achievements in the technological

process of garment manufacturing”, 6th International Scientific Conference RIM 2007 Development and mordenization of production, 2007, 207-212.

[26] Ujević D., Rogale D., Tržić D.,: “Razvoj и primjena računalne podrške u procesima proizvodnje odjeće i tehničkog tekstila”, Tekstil 51, 5, 2002, 224-229.

SUMMARY In the vision of development of textile and clothing industry of Europe until 2020 , from the standpint of European Technology Platform (ETP), the research priorities in the mass priduction of clothing/fashion, are focused in three areas: production technology, production management and interaction of buyer/services. Within production technology, the development is focused on the flexible systems for small series production as well as on the development of technology for direct 3D production. Within this framework the priorities are directed to: the availability of flexible production systems of small series of clothes with high economic feasibility; trend - production of clothes in a 3D environment with 3D equipment; development / innovation of products that includes the use of virtual textile materials for the simulation and prediction of manufacturing capabilities; greater accessibility and implementation of virtual textile

materials; better accessibility of knowledge about production of textile materials. Today all this requires, the more and more, the use of existing computer programs in garment manufacturing and developing new programs. The first author of the paper with his team, using the Programming methods, made the software solution PIPP, that present comprehensive computer support in the technical preparation and the process of manufacturing clothes.In this paper is presented the solution PIPP, which includes: storage of raw materials; catalog; the operating list; work order and other technical documentation; Plan of cutting; the calculation of performance; production monitoring through the stages of production;detection of the state of production; storage of finished goods; with appropriate software modules. Key words: computer programs for apparel production, 3D production, program for monitoring of textile production.