REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

DISERTACION

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

DOKTOR

NDERMJETËSIMI DHE IMPONIMI NDËRKOMBËTAR

PËR PAQEN E SIGURINË NË BOSNJË E HERCEGOVINË,

MAQEDONI E KOSOVË : 1991 - 2008

Punoi: Udhëheqës Shkencor:

Doktorant Mark NDRECA Prof. Dr. Dhori KULE

TIRANË, 2015

i

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

Disertacion i paraqitur nga :

Mark NDRECA

Në kërkim të gradës shkencore:

DOKTOR

Në

“Studime evropiane dhe integrim evropian: ideja e Evropës”

NDERMJETËSIMI DHE IMPONIMI NDËRKOMBËTAR

PËR PAQEN E SIGURINË NË BOSNJË E HERCEGOVINË,

MAQEDONI E KOSOVË : 1991 - 2008

Specialiteti: Politika dhe Qeverisja e BE

Udhëheqës Shkencor

Prof. Dr. Dhori KULE

Mbrohet më datë.........................2015

1............................................... Kryetar

2............................................... Anëtar (oponent)

3............................................... Anëtar (oponent)

4............................................... Anëtar

5............................................... Anëtar

TIRANË, 2015

ii

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS

INSTITUTI I STUDIMEVE EVROPIANE

DISERTACION

PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE

DOKTOR

NDERMJETËSIMI DHE IMPONIMI NDËRKOMBËTAR

PËR PAQEN E SIGURINË NË BOSNJË E HERCEGOVINË,

MAQEDONI E KOSOVË : 1991 - 2008

Punoi: Udhëheqës Shkencor:

Doktorant Mark NDRECA Prof. Dr. Dhori KULE

TIRANË, 2015

iii

© E drejta e autorit: Mark NDRECA

Ky punim shkencor është formatuar sipas kërkesave të Rregullores së Programit të

Doktoratës “Studime Evropiane dhe Integrim Evropian“ të Institutit të Studimeve

Evropiane. Asnjë material i tij nuk mund të riprodhohet, kopjohet, ri-publikohet,

modifikohet, shpërndahet, i plotë apo i pjesshëm, pa autorizimin me shkrim të autorit.

iv

DEKLARATË AUTENTICITETI

Nën përgjegjësinë time të plotë deklaroj se të gjitha materialet e konsultuara për

realizimin e këtij studimi janë cituar dhe referuar sipas rregullave etike dhe akademike,

duke hartuar një punim analitik e origjinal.

Deklaroj gjithashtu, se studimi në fjalë është punuar prej meje dhe nuk është prezantuar

asnjëherë për vlerësim para një tjetër institucioni arsimor, si dhe nuk është botuar më

parë.

Mark NDRECA

v

FALENDERIME

Përfitoj nga rasti që të falënderoj Institutin e Studimeve Evropiane dhe Prof.as. Eva

Tafili Hyskaj për ndihmësen dhe ofrimin e mundësive në funksion të kërkimit shkencor

për këtë studim dhe në përmbylljen me sukses të obligimeve gjatë ciklit të studimeve në

programin e doktoratës.

Një falënderim i veçantë i adresohet Udhëheqësit Shkencor, Prof. Dr. Dhori KULE, i cili

me durim e kompetencë shkencore më ka inkurajuar e orientuar në përmbylljen e kësaj

sprove shkencore.

Me mirënjohje për ndihmën e ofruar u drejtohem miqve të mi, njohësve të spikatur të

krizave rajonale objekt studimi, Ambasadorit Lisen Bashkurti dhe studiuesit Gjon Boriçi.

Falënderoj përzemërsisht studiues nga Kosova, Maqedonia e Bosnjë e Hercegovina për

gatishmërinë në ofrimin e vlerësimeve dhe opinioneve të tyre profesionale e shkencore, të

cilat vlejtën shumë për mua.

Natyrisht që ky Studim nuk do të ishte bërë i mundur pa mbështetjen e familjes time të

shtrenjtë për të cilën shkon një falënderim i veçantë.

vi

ABSTRAKT

Spektri i ndryshueshëm i interesave ndërmjet grupeve dhe shtresëzimeve shoqërore dhe

dallimet në mënyrën e menaxhimit të tyre, justifikojnë praninë e kontradiktave;

papajtueshmëritë, krizat e deri tek përplasjet, konfliktet dhe luftërat.

Prirjet tradicionale të kalimit nga lufta drejt paqes tashmë po i lënë vendin një raporti të

ri, të kalimit nga paqja në krizë, çka duket se do të karakterizojë shumëçka në zhvillimet

ndërkombëtare të së ardhmes, në dimensione globale, rajonale e lokale.

Trendi i ri i shndërrimeve nga paqja në krizë, mendoj se kërkon qasje të veçantë nga

studiuesit në përgjithësi e veçmas ato që merren me çështjet e Ballkanit Perëndimor.

Në këtë rajon, sfondi kontradiktor i proceseve integruese përballë atyre dezintegruese

është i komplikuar nga prezenca e ringjallur e nacionalizmave dhe tensioneve me premisa

për elemente të dhunës etnike. Kjo edhe për shkak të së shkuarës, të krizave konfliktuale

që prodhuan dhunë e luftëra përgjatë vijave etnike, në relacionet brenda sllave dhe ato

sllavo-shqiptare. Të tillë ishin konfliktet në Kroaci, Bosnje e Hercegovinë, Maqedoni e

Kosovë.

Pas zgjidhjeve të paqes, të cilat u ndërmjetësuan përmes imponimit dhe u imponuan

përmes ndërmjetësimit të ndërkombëtarëve, periodikisht është konstatuar prezenca e

faktorëve paralajmërues të rrëshqitjes nga gjendja e paqes drejt krizave të formatit etnik,

social, ekonomik dhe politiko-institucional.

Përballë këtij realiteti, mbetet tunduese pyetja: A janë nxjerrë mësimet e duhura nga

vendet e rajonit për të mos rrëshqitur nga paqja në një krizë, së cilës vështirë t’i

parashikohet fundi dhe pasojat?!

1

PËRMBAJTJA E LËNDËS

HYRJE ....................................................................................................................................4

1. OBJEKTI DHE QËLLIMI I STUDIMIT ................................................................................................ 6 2. METODOLOGJIA ....................................................................................................................... 9 3. BURIMET DHE TERMINOLOGJIA ................................................................................................... 9 4. PARAQITJA STRUKTURORE ....................................................................................................... 19

KAPITULLI I PARË

PREMISAT E KRIZËS BALLKANIKE PAS RËNIES SË MURIT TË BERLINIT ..................................... 23

1. POZITA DHE VEÇANTITË IDENTITARE TË RAJONIT........................................................................... 25 2. KONTEKSTI I NDRYSHIMEVE RAJONALE PAS VITEVE ‘90 .................................................................. 31 3. INTERESI, DILEMAT DHE INICIATIVAT E NDËRKOMBËTARËVE NË RAJON ............................................. 34

3.1. Dilemat e para të ndërkombëtarëve ................................................................................. 34 3.2. Iniciativat ndërkombëtare .................................................................................................. 36

KAPITULLI I DYTE

STRUKTURA BAZALE E KRIZËS DHE PARALAJMËRIMI I SAJ NË “JUGOSLLAVINË E DYTË” .......... 44

1. BACKGROUND-I HISTORIK – NË THEMELET E KRIZAVE .................................................................... 44 2. KORNIZAT E SISTEMIT POLITIK E KUSHTETUES NË PRAGUN E KRIZËS .................................................. 46 3. KOMPLEKSITETI I RELACIONEVE ETNO-KULTURORE ....................................................................... 49 4. “UNITETI SHKAKËSOR” DHE RRETHANAT E SHPËRBËRJES ................................................................ 52 5. “JUGOSLLAVIA E DYTË” – PARALAJMËRIMI I KRIZËS, SHPËRBËRJA DHE SKENARËT E RIORGANIZIMIT . 64

5.1. Paralajmërimi i krizës .......................................................................................................... 64 5.2. Dinamika e shpërbërjes ....................................................................................................... 66 5.3. Skenarë të riorganizimit të brendshëm shtetëror ........................................................... 68

KAPITULLI I TRETË

KRIZA E BOSNJË E HERCEGOVINËS ........................................................................................ 74

1. BOSNJË E HERCEGOVINA NË VITET ‘90 ....................................................................................... 74 1.1. Vështrim mbi strukturën politike dhe raportet ndëretnike ............................................ 74 1.2. Pavarësia e Bosnje e Hercegovinës dhe rrëshqitja drejt luftës ...................................... 77

2. STRUKTURA E PALËVE NË KONFLIKT ........................................................................................... 78 2.1. Dinamika konfliktuale e strukturave të brendshme ........................................................ 79 2.2. Struktura e rreshtimeve ndërkombëtare të shteteve ..................................................... 84

3. NDERHYRJA E NDËRKOMBËTARËVE DHE DIMENSIONET E SAJ .......................................................... 88 3.1. Dimensionet politiko-diplomatike ..................................................................................... 88

2

3.2. Imponimi i ndërkombëtarëve dhe ndërhyrja e NATO-s .................................................. 94 3.3. Marrëveshja e Dejtonit. Hartat dhe elementet e kompozimit shtetëror ................... 100

4. PËRTEJ DEJTONIT: EFEKTET E NDËRHYRJES NDËRKOMBËTARE ....................................................... 105 4.1. Garantuesit ndërkombëtare të paqes ............................................................................. 105 4.2. Kontradiksione dhe dilema ............................................................................................... 110

KAPITULLI I KATËRT

KRIZA E MAQEDONISE ........................................................................................................ 114

1. KUADRI JURIDIKO-KUSHTETUES NDËRETNIK ............................................................................... 114 2. TENTIMET E BRENDSHME PËR ZGJIDHJEN E KRIZËS ...................................................................... 121 3. RAPORTET E NDËRKOMBËTARËVE ME KRIZËN MAQEDONASE ........................................................ 126 4. MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT (MKO) DHE KOMPLEKSITETI I ZBATIMIT TË ELEMENTËVE TË SAJ. ..... 134 5. PËRFUNDIME MBI ZGJIDHJET E OFRUARA PËRMES MKO ............................................................. 139

KAPITULLI I PESTË

KRIZA E KOSOVES ............................................................................................................... 150

1. KOSOVA NË VITET ’90. .......................................................................................................... 150 1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi pozitën e Kosovës deri në ‘90 ........................................ 150 1.2. Kundërveprimi politiko-juridik e institucional i shqiptarëve. Ndërkombëtarizimi i

çështjes së Kosovës dhe rrëshqitja drejt konfliktit. .................................................................... 154 2. NDËRHYRJA NDËRKOMBËTARE ................................................................................................ 161

2.1. Faktorët, fazat dhe kategoritë e ndërhyrjes ndërkombëtare ...................................... 161 2.2. Imponimi ndërkombëtar përmes ndërhyrjes së NATO-s dhe fazat e pranisë në

Kosovë............................................................................................................................................... 175 2.2.1. Faza e Pare: 24 mars - 9 qershor 1999 ............................................................................. 177 2.2.2. Faza e Dytë: Pas 10 qershorit 1999 .................................................................................. 178

3. ANALIZË E ELEMENTËVE TË DIPLOMACISË IMPONUESE NDËRKOMBËTARE ....................................... 179 4. SFIDAT E SHTETËSISË DHE E ARDHMJA E KOSOVËS ...................................................................... 183

4.1. Veprimi diplomatik dhe fazat e tij ................................................................................... 183 4.2. Sfida për Veriun e Kosovës ................................................................................................ 186

KAPITULLI I GJASHTË

IMPAKTET E KRIZAVE DHE EFEKTET E ZGJIDHJEVE NDËRKOMBËTARE MBI BALLKANIN

PERËNDIMOR .................................................................................................................... 190

1. IMPAKTET E TRASHËGIMISË .................................................................................................... 190 1.1. Ndikimet e së shkuarës politiko-kushtetuese ................................................................. 190 1.2. Dilema: “shtet komb” apo “shtet qytetar” ..................................................................... 191 1.3. Sindromi i “frikës” dhe problemet e pazgjidhura të kufijve ......................................... 192 1.4. Imponimi dhe “status quoja” e ndërkombëtarëve ........................................................ 194

2. SFIDAT E TRANZICIONIT DHE TË INTEGRIMIT TË RAJONIT .............................................................. 196 3. KORNIZA E GJETJEVE DHE MODELET KRAHASUESE TË OPERACIONEVE TË NATO-S ............................ 203

3

3.1. Përfundimet e para ............................................................................................................ 203 3.2. Përqasje krahasuese e ndërhyrjes dhe imponimit ndërkombëtar të NATO-s në krizën

e BeH, Maqedonisë e Kosovës ....................................................................................................... 209 3.2.1. Veçoritë e përbashkëta të Operacioneve të NATO-s në BeH dhe Kosovë ....................... 211 3.2.2. Dallime ndërmjet Operacioneve të NATO-s në BeH dhe Kosovë ..................................... 213 3.2.3. Specifikat e Operacioneve të NATO-s në Maqedoni ........................................................ 213

4. MËSIMET NGA KRIZAT DHE REKOMANDIMET ............................................................................. 214 4.1. Kriza e Bosnjë Hercegovinës ............................................................................................. 215 4.2. Kriza e Maqedonisë ........................................................................................................... 220 4.3. Kriza e Kosovës ................................................................................................................... 223 4.4. Rekomandimet ................................................................................................................... 228

HARTA, TABELA DHE PYETËSORË ........................................................................................ 235

BURIME BIBLIOGRAFIKE ..................................................................................................... 262

4

HYRJE

Vështirë të gjendet ndonjë zgjidhje kompromisi apo njëmendësi e shteteve të Ballkanit

për aspekte madhore me sfond etno-nacional, jashtë interferencave agresive të interesave

të brendshme dhe ndërhyrjeve e “zgjidhjeve të ardhura nga jashtë”. Ndërhyrja e

ndërkombëtareve për zgjidhjen e krizave dhe konflikteve brenda dhe ndërmjet shteteve

ballkanike është e kah motëshme. Ajo paraqitet me karakteristikat e saj në përputhje me

periudhat e shkuara historike, duke mbartur vlerësime suksesi, dështimesh apo edhe duke

trashëguar një problematikë çështjesh të pazgjidhura deri ne ditët tona.

Pikërisht, kompromiset e vështira ndërmjet palëve në kriza, referuar ndërhyrjes së

ndërkombëtareve në formën e ndërmjetësimit duke imponuar zgjidhjet dhe të imponimit

të zgjidhjeve duke ndërmjetësuar në mënyrë të ndërsjellët, përbëjnë tiparin themelor të

këtij studimi.

Misha Glenny ka shkruar, se përpara ndërhyrjeve të fundit, Fuqitë e Mëdha kishin

ndërhyrë edhe tri herë në Ballkan. Herën e parë në Kongresin e Berlinit me 1878 kur

diplomatët evropianë u morën vesh të zëvendësonin pushtetin osman me ndërtimin e një

sistemi aleancash rivale në gadishullin e Ballkanit. Hera e dytë nisi me ultimatumin e

Austro Hungarisë drejtuar Serbisë në verën e vitit 1914 dhe arriti kulmin me 1923 me

Traktatin e Lausanne-s e më shkëmbimin e madh të popullsisë ndërmjet Greqisë e

Turqisë. Herën e tretë filloi me sulmin e paprovokuar të Italisë kundër Greqisë në Mars

1940 dhe përfundoi me konsolidimin e regjimeve jo-përfaqësuese pro-sovjetike në

Bullgari, Rumani dhe të një administrate pro-Perëndimore në Greqi. Këto tri ndërhyrje

qenë aq shkatërrimtare saqë shpunë në prapambetjen relative ekonomike të Ballkanit,

krahasuar me pjesën tjetër të Evropës. Kurse dhuna që këto ndërhyrje inkurajuan, shpesh

e ushtruar nga njeri popull i Ballkanit kundër tjetrit, garantoi vazhdimësinë e konflikteve

të thella nacionaliste. Mirëpo në Perëndim këto ngjarje radhë janë parë si rezultat i

ndërhyrjes nga jashtë. Përkundrazi, vendet e Ballkanit janë parë, si fajtorë që kanë

detyruar me pahir fuqitë e jashtme të ndërhyjnë në konfliktet e pafundme të tyre.1

Sipas studiuesit Andrew Baruch Whachetel, të huajt e kanë vëzhguar rajonin si “një zgjua

popujsh të vegjël e inatçinj shtetesh dhe shtetesh që prisnin për t’u formuar, të munduar e

të brejtur përbrenda nga një urrejtje raciale e etnike gjithmonë në prag shpërthimi

1 Glenny, Misha; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, war and the Great Powers”, London. Përkthyer nga Abdurrahim Myftiu. Titulli në shqip: «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha» fq. 661. Botoi «Toena», Tiranë.

5

konfliktesh me dhunë; një rajon fryma e të cilit po të themi me fjalët e kontit gjerman

Hermann Keyserling, është ajo e “sherrit të përjetshëm.””2

Konfliktualiteti i përjetuar gjatë historisë së rajonit e në veçanti “gjatë pjesës më të madhe

të kohëve të reja, mund të kuptohet në radhë të parë si orvatje për të sinkronizuar kufijtë e

kombit dhe të shtetit, duke shmangur heterogjenitetin në emër të forcimit të kombit. Për

arsye se asnjeri prej grupeve kombëtare nuk qe aq i fortë sa ta realizonte këtë qellim me

forcat e veta, secili i ktheu sytë për ndihmë nga fuqitë e huaja, të cilat kishin arsyet e veta

që kazani ballkanik të vijonte të ziente dhe punuan më shumë për ta acaruar se sa për ta

qetësuar gjendjen,”3- shkruan Prof. Andrew Baruch Whachetel.

Prezenca dhe ndërhyra ndërkombëtare në rajon ka ofruar zgjidhje për disa çështje

delikate, ashtu sikurse në raste të tjera ka ifluencuar e ashpërsuar rivalitetet ndërshtetërore

dhe pasojat kanë qenë evidente. Ndaj, arritjet dhe dështimet nuk u përkasin vetëm

ballkanasve, por edhe Fuqive të Mëdha për shkak të interesave e rivaliteteve ndërmjet

tyre gjatë prezencës së gjatë në rajon.

Në kushtet dhe rrethanat e zhvillimeve në Ballkanin Perëndimor, Fuqitë e Mëdha dhe

nëpërmjet tyre Organizatat Ndërkombëtare, (NATO, KSBE/OSBE dhe OKB), aktivizuan

Diplomacinë Imponuese për zgjidhjen e krizave dhe konflikteve të armatosura në Bosnjë

e Hercegovinë e Kosovë. Në rastin e krizës në Maqedoni 2001, trysnia diplomatike mbi

palët, çoj në kompromiset e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit.

Që prej fundit të periudhës së Luftës së Ftohtë, Diplomacia Imponuese paraqitet fushë me

interes studimi teorik e praktik për rezultatet dhe efektet parandaluese në menaxhimin e

krizave konfliktuale brenda, ose ndërmjet shteteve.

Ndërhyrja dhe ndërmjetësimi i ndërkombëtareve i ka kontribuar zgjidhjes së krizave të

tilla, si ajo e Luginës së Preshevës, e cila me ndërmjetësimin e përfaqësuesve të NATO-s

u zgjidh përmes Marrëveshjes së Konçulit4. Kriza politiko-institucionale ndërmjet Serbisë

dhe Malit të Zi u zgjidh me ndërmjetësimin e Përfaqësuesit të BE për Politikë të Jashtme

e Siguri, Zotit Solana i cili ishte edhe garantuesi i respektimit të Marrëveshjes për

2 Andrew Baruch Whachetel, “The Balkans in the World History”, botimi i parë anglisht në vitin 2008. Përkthimi i origjinalit nga Abdurrahim Myftiu. Titulli në shqip: “Ballkani në Historinë Botërore”, fq. 18, botoi “Toena”, Tiranë 2012.

3 Cituar me lart: Po aty, fq. 19.

4 Marrëveshja për armëpushim në Luginën e Preshevës u nënshkrua me 12 shkurt te vitit 1991,në fshatin

Konçul, (prandaj ndryshe quhet edhe Marrëveshja e Konçulit). Me gjerësisht shiko: Mark Ndreca “Ballkani

Perëndimor në kontekstin e sfidave të (dez)integrimit”, fq. 174-182.

6

ridefinimin e marrëdhënieve shtetërore mes Serbisë dhe Malit të Zi e formalizuar me

krijimin dhe funksionimin e USMZ.5.

1. Objekti dhe qëllimi i studimit

Studimi synon të argumentojë tërësinë e elementëve me përmbajtje historike, politike,

sociale, etnike, strategjike, shtetërore bilaterale e multilaterale, juridike dhe diplomatike e

ndërkombëtare, të cilët janë paraqitur të efektshëm e përcaktuese në shëndrrimin e rajonit

nga një zonë krizash permanente me bazë kryesisht ndëretnike, në një hapësirë paqësore e

të sigurtë.

Përmes studimit të krizave të Bosnjë Hercegovinës, Maqedonisë e Kosovës, janë tentuar

disa konkluzione lidhur me teorinë e krizave, format praktike të shfaqjes së tyre, rrugët

dhe mekanizmat parandalues, si dhe për instrumentet e efikas për zgjidhjen e tyre. Jemi

përpjekur të paraqesim disa përfundime krahasuese dhe rekomandime rreth impakteve të

krizave objekt studimi.

Ky studimi tenton të sqarojë disa çështje e dilema, të tilla si:

- Pse “produkti” i zgjidhjeve të ndërmjetësuara dhe imponuara nga ndërkombëtarët

për krizat në BeH, Maqedoni e Kosovë, rezultoi me efekte të përziera komplekse:

Nga njëra anë, formulat e zgjidhjeve të balancuara, mundësuan arritjen e paqes në

zonat e krizës, por në anën tjetër nuk u shënuan zgjidhjet përfundimtare të

problematikës së sigurisë dhe të komponentëve politik, ekonomik, social dhe të

mirëkuptimit ndëretnik.

- A ishin këto zgjidhjet më të mira për krizat objekt studimi?

- A janë marrë në konsideratë gjatë ndërmjetësimit dhe imponimit të

nderkombëtarëve rrethanat lokale të krizave konfliktuale?

- Ishte e vonuar, apo në kohen e duhur ndërhyrja e ndërkombëtarëve në vatrat e

krizës?

- Cila është “kostoja e paqes” në kushtet e bashkëpunimit dhe dakordësimit të

ndërkombëtarëve me partnerët lokale të implikuar dhe me përgjegjësi ndaj

situatave konfliktuale?

5 Marrëveshja për ridefinimin e marrëdhënieve shtetërore mes Serbisë dhe Malit të Zi u nënshkrua në

Beograd, me 14 mars 2002. Në bazë të kësaj Marrëveshje u krijua Unionit Serbi - Mali i Zi, një bashkim

shtetëror që ishte diçka më shumë se Federatë dhe më pak se Konfederatë. Kjo Marrëveshje ishte

provizore, me një afat te përcaktuar 3 vjeçar dhe me te drejtën e rishikimit te saj nga palët. Garantuesi i

zbatimit të elementeve të saj ishte BE-ja. Marrëveshja e le të hapur mbajtjen e referendumit, i cili u

realizua më vonë.

7

- Përse ndodhi që zgjidhjet e ofruan nga ndërkombëtarët, megjithëse përfaqësonin

standardet demokratike dhe nivelet e përgjithshme shoqërore të vendeve të

origjinës prej nga ato vinin, produktet e këtyre zgjidhjeve nuk ofruan nivelet e

cilësore të pritshmërisë së ndërmjetësuesve në terrenet e krizave lokale?

- A është i mjaftë arsyetimi sipas të cilit, shkaku duhet kërkuar vetëm tek

implementimi praktik i kryer në kushtet e një realiteti tjetër, të ndryshëm nga të

gjitha pikëpamjet, shoqëruar me mos marrjen në konsideratë të veçorive dhe

rrethanave ballkanike të ambientit, mentalitetit social të shoqërive përbërëse të

shteteve dhe etnive të veçanta brenda shtetit apo shteteve në krizë !?

- Cila ishte kostoja që “paguan” nderkombëtarët gjatë aplikimit të Diplomacisë

Imponuese në rajonin e Ballkanit Perëndimor?

- A ka premisa për rikthim të dhunës dhe kriza të reja në rajon dhe si mund të

parandalohen në raste të ngjashme?

Krizat konfliktuale në Bosnjë e Hercegovinë, Maqedoni e Kosovë, reflektuan ndërthurjet

mitike të së shkuarës, kontekstet historike të komplikuara në marrëdhëniet e brendshme

dhe ato me shtete të tjera. Periudha pas konfliktit, pavarësisht pranisë së madhe

ndërkombëtare civile, ushtarake, policore dhe në sferën e drejtësisë, reflektoi një cilësi

frymëzuese të orientuar në ndarje të thella sipas linjave etno-territoriale.

Në një rrafsh të tillë zhvillimesh, mungesa e besueshmërisë mbi institucionet shtetërore

dhe veprimtarinë e tyre e “zëroi” efektivitetin e zgjidhjeve të brendshme dhe i detyroi

palët në konflikt (të vendeve në krizë), t’i adresohen zgjidhjeve të ofruara prej

ndërkombëtarëve. Ashtu si gjithmonë në historinë e rajonit, zgjidhja e krizave të sigurisë

u realizua edhe kësaj here vetëm në momentet e fundit dhe nga faktorë jashtë rajonit në

sajë të ndërhyrjes së tyre, ndërmjetësimit dhe imponimit të opsioneve të paqes.

Dispozitat e marrëveshjeve të paqes të ndërmjetësuara nga ndërkombëtarët i kanë të

parashtruara parimet dhe rregullsitë e modeleve të bashkëjetesës ndëretnike, të cilat janë

sendërtuar në terren në bashkëpunim me aktorët e qeverisjeve lokale të vendeve post-

konflikt.

Megjithëse këto modele bashkëjetese ndër-etnike u skicuan në mënyra të ngjashme me

ligjet e kushtetutat përkatëse, implementimi i tyre për kuadrin e marrëdhënieve ndër-

etnike paraqitet me rezultate të ndryshme në vende të ndryshme. Për shembull, në një

vend si Maqedonia, partitë politike pas periudhës së konfliktit ndëretnik janë shfaqur në

orientimin e tyre për të përdorur trashëgiminë e së kaluarës në favor të ndërtimit të

strukturuar të konkurrencës së tyre politike dhe për zgjerimin e një mbështetje më të

gjerë.

8

Kjo prirje ka gjeneruar rritje të tensioneve ndëretnike të brendshme në mënyrë periodike

duke konfirmuar se trashëgimitë e së shkuarës së konfliktit janë të rëndësishme për

polarizimin politik jo vetëm tek subjektet me profil etnik, por edhe ndërmjet atyre që

garojnë brenda të njëjtit grup etnik. Kjo tendencë na orienton drejt konkludimit se,

përkatësia politike është një element shumë i rëndësishëm i të kuptuarit dhe interpretimit

të konflikteve të kaluara ndëretnike.

Periudha post-konfliktuale në tërësinë e saj paraqitet me tipare të veçanta: Në planin

politik, ekonomik dhe të marrëdhënieve ndëretnike, këto vende të Ballkanit Perëndimor

dallojnë për një kuadër demokratik të përmirësuar në sajë të rishikimeve thelbësore dhe të

përqasjeve juridiko-kushtetuese kryesisht në sajë të ndikimit të faktorëve ndërkombëtar

jashtë-rajonalë. Vendet e rajonit, veçmas zonat post konfliktuale, të cilat në tërësi kanë

ndërtuar institucionet e reja, përjetojnë mosbesimin e publikut tek veprimtaria e këtyre

institucioneve. Këto vende dallojnë për rritje ekonomike modeste, të shoqëruar me

prezencën e një korrupsioni të përhapur, me papunësi relativisht të lartë që për shkak të

moshës së re në disa zona paraqet rrezikun e “një bombe sociale”.

Realitet në BeH, Maqedoni e Kosovë, dëshmuan se procesi i demokratizimit të

brendshëm ka mbetur nën ndikimet dhe ndërvarësinë e gjatë të prezencës së tre faktorëve

të rëndësishëm:

- Trashëgimisë të së shkuarës,

- Inkuadrimit dhe përfshirjes thelbësore të ndërkombëtarëve,

- Rolit dhe pozicionit të limituar të institucioneve vendore.

Dialogu i brendshëm ndërmjet grupimeve politike lokale me profil qytetar e nacional

akoma nuk është i çliruar prej ngarkesave të së shkuarës jo shumë të largët konfliktuale.

Megjithëse zgjedhjet mbahen të lira, jo gjithnjë ato janë të ndershme. Kjo bën që

mbikëqyrja dhe mbështetja ndërkombëtare të vijojnë të mbeten instrumentale për

tranzicionin dhe proceset demokratizuese, për tejkalimin e situatave dhe krizave të

brendshme me anën e aksioneve diplomatike parandaluese dhe mbi të gjitha në

mbikëqyrjen dhe garantimin e zbatimit të marrëveshjeve të paqes. Kjo edhe për faktin se

disa “vatra” të rajonit po e vuajnë përjetimin kundërshtues ndërmjet proceseve të

integrimit dhe desintegrimit, kontradiksion që startoi, së paku që kur ish-Jugosllavia nisi

shpërbërjen e saj.

Në fushën e sigurisë, tashmë që përplasjet e armatosura kanë përfunduar, zonat post-krizë

të rajonit paraqesin hapësira pa konflikte ushtarake e spastrime etnike, por që akoma

ruajnë pasojat dhe ndjesitë e brendshme të dhunës ndëretnike. Një cilësi e re

marrëdhëniesh kualitative mes shteteve është në ndërtim e sipër. Situata e sigurisë e

përmirësuar, shoqëruar me një qasje të re bashkëpunuese për zgjidhjen e matur të

kontesteve ka fituar terren mbi konfrontimin dhe ballafaqimet e dhunshme.

9

2. Metodologjia

Në funksion të qëllimit dhe të objektivave, kemi identifikuar e përzgjedhur teknikat dhe

instrumentet që përbejnë aspektet metodologjike të studimit.

Studimi është konceptuar në tri faza themelore:

a. Faza e Parë është periudha përgatitore e cila ka konsistuar në studimin e

burimeve të specifikuara në lidhje me objektin, përzgjedhjen e literaturës dhe të

dokumenteve të vlefshme dhe ngritjen e hipotezave.

b. Faza e Dytë ka konsistuar në ndërtimin e pyetësorëve gjysme të strukturuar

mbledhjen e të dhënave prej tyre, si dhe grumbullimin dhe sistemimin e

materialeve të prejardhura nga vrojtimet direkt dhe analizat specifike.

c. Faza e Tretë ka përfshirë analizën dhe krahasimin e të dhënave. Ky proces i është

nënshtruar dy etapave, të përpunimit të të dhënave parësore dhe etapës së

analizës, krahasimit dhe konceptimit të modelit studimor përfundimtar.

Qasja jonë studimore është bazuar në një metodologji me kornize analitike krahasuese të

mbështetur mbi referenca shkencore monografike; burime dokumentare zyrtare e

arkivore; dokumente historike, biografike, ndërkombëtare; raporte dhe akte juridike

nderkombëtare; konkluzione, intervista, anketa e botime periodike.

Përmes përshkrimit individualizues të etapave përbërëse në dinamiken e krizave, të

metodave të aplikuara e zgjidhjeve të ofruara nga ndërkombëtarët, kemi identifikuar

impaktet dhe problematikat komplekse post krizë të ndërhyrjes në ish-vatrat e krizave.

Intervistat gjysme të strukturuara duke përdorur të njëjtin grup pyetjesh për çdo

intervistë, janë aplikuar me përfaqësues aktiv dhe protagonistë të dinamikave të krizave,

ish-diplomatë (shqiptarë) të kohës në Shkup, Beograd e Prishtine.

Vrojtimi i drejtpërdrejte, për episode që lidhen me faza të rëndësishme të krizës së

Kosovës e Maqedonisë kanë qenë një element tjetër përbërës në metodologjinë e ndjekur

në përputhje me qëllimet e studimit.

Këto metoda janë alternuar e ndërthurur dhe përfundimet janë inkuadruar në tërësinë e

pjesëve përbërëse të studimit, duke na qartësuar kontekstin e krizave objekt studimi dhe

përmbajtjen e zgjidhjeve parandaluese të ndërmjetësuara e imponuara nga Fuqitë e

Mëdha dhe Organizatat Ndërkombëtare.

3. Burimet dhe terminologjia

10

Gjatë këtij studimi kemi gjetur gjurmët e interesit të studiuesve të ndryshëm për trajtimin

teorik të Diplomacisë Imponuese dhe koncepteve të lidhura me të, si dhe analizimin

dukurive komplekse dhe të impakteve të krizave objekt studimi.

Studiuesit e kanë konceptuar Diplomacinë Imponuese një nivel reagimi të organizuar e

koordinuar ndërkombëtarisht, bazuar tek “kërcënimet dhe përdorimi i kufizuar i forcës

për të influencuar një kundërshtar, që të ndalojë, ose të prapësojë pasojat e veprimeve të

ndërmarra paraprakisht. Përdorimi i kërcënimeve dhe i forcës së kufizuar (shkopi dhe

kamxhiku) mund të shoqërohet nga përdorimi i nxitësve (karotave) për ta shtyrë

kundërshtarin drejt pajtimit me kërkesën e imponuesit.”6 Ajo është identifikuar efikase

për parandalimin e akteve të agresionit ushtarak të një shteti ndaj një tjetri, në kufizimin e

programeve bërthamore dhe ndalimin e armëve të shkatërrimit në masë nga vende

potencialisht të rrezikshme për paqen dhe sigurinë.

Në këtë kontekst, Diplomacia Imponuese duhet vështruar një strategji influencimi

objektivi i të cilës është zgjidhja e një krize konfliktuale të armatosur përmes elementëve

të imponimit, por duke përjashtuar kryerjen e një luftë në shkallë të gjerë. Ajo paraqet në

vetvete histori suksesi dhe dështimi, është e lidhur në mënyrë të ndërsjellët me një gamë

të gjerë faktorësh përcaktues të shprehur në trajtën e variablave kontekstualë dhe

kushteve që përcaktojnë suksesin.7

Në kërkimet për aplikimin e Diplomacisë Imponuese gjejmë se ajo u përdorur gjatë

krizës së Gjirit Persik të vitit 1991 ndaj Irakut. Ndërsa pas akteve terroriste të 11 shtatorit

të vitit 2002 ajo shërbeu si një metode efikase për t’i “imponuar Iranit, Irakut, Libisë dhe

Koresë së Veriut ndalimin e zhvillimit të armëve të tyre bërthamore, si dhe për t’u

imponuar talebanëve në Afganistan ndërprerjen e mbështetjes për Al-Kaedën. Së fundi,

ajo është përdorur në të ashtuquajturën luftë kundër terrorit për t’u imponuar aktorëve

shtetërorë, grupeve terroriste dhe aktorëve jo-shtetërore mosbashkëpunimin me Al-

Kaedën dhe grupet e afiluara pranë saj.”8

6 Peter Viggo- Jakobsen “Diplomacia Imponuese”, inkuadruar në librin “Studime Bashkëkohore të

Sigurisë” të Alan Collins, botim i UET Press, sipas perkthimit të Enri Hides fq. 288.

7 Lista e plote e faktorëve që influencojnë përdorimin e diplomacisë imponuese jepet nga George dhe

Simons. Sipas tyre, Variablat Kontekstuale përbëhen nga keta faktorë: Mjedisi strategjik global, lloji i

provokimit, perfytyrimi i luftes, diplomacia imponuese unilateral, ose ne koalicion dhe izolimi i

kundërshtarit. Ndërsa kushtet që favorizojnë suksesin janë: Qartësia e objektivit, fuqia e motivimit,

asimetria e motivimit, ndjenja e ngutshmerisë, lidershipi i fortë, mbrojtja e brendshme, mbështetja

ndërkombëtare, frika e kundershtarit për përshkallëzim të papranueshëm, qartësia në lidhje me termat e

saktë të zgjidhjes së krizës. Për më tepër lexoni në “Studime Bashkëkohore të Sigurisë” nga fq. 285-311.

8 Cituar më lart. Po aty, fq. 287.

11

Duke studiuar dimensionet, vërehet se Diplomacia Imponuese përbëhet nga dy

komponentë të rëndësishëm: Ndërmjetësimi dhe Imponimi. Në rastet e krizave objekt

studimi në rajon, rezulton se ndërkombëtaret kanë aplikuar në mënyre të ndërsjellët

Ndërmjetësimin e zgjidhjeve përmes Imponimit të tyre dhe njëherazi Imponimi i

ndërkombëtarëve ka qenë permanent në funksion të Ndërmjetësimit për zgjidhjet e paqes

dhe të sigurisë në rajon.

Në kompleks, binomi Ndërmjetësim-Imponim në mënyrë të ndërsjellët ka në thelbin e vet

procesin parandalues për kontestet e lindura mes palëve. Në këtë menyre ndikojnë në

parandalimin e përshkallëzuar konfliktual kur kontestet ekzistojnë prej kohësh ose më së

paku e kufizojnë përhapjen duke limituar impaktet, çka në të kundërt do të kuptonte

zgjerimin e përmasave dhe shtimin e rreziqeve nga nivelet lokale të krizave, në ato

ndërshtetërore e rajonale.

Autorë të ndryshëm, të cilët kanë studiuar krizat e rajonit ballkanik, janë përpjekur që të

mbajnë një balancë në trajtesat e komponentëve Ndërmjetësim dhe Imponim. Në disa

studime, autorët janë edhe dëshmitarë e protagonistë të ngjarjeve, madje disa prej tyre

janë përfshirë në cilësinë e ndërmjetësuesve ndërkombëtarë lidhur krizat objekt studimi.

Një autor i rëndësishëm i këtij formati është diplomati Geerd - Hinrich Ahrens. Ai u

përfshi që në fillesat e krizave konfliktuale në ish-Jugosllavi në përpjekje për

ndërmjetësimin ndërkombëtar të zgjidhjeve. Si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm

të diplomacisë ndërkombëtare, Ahrens pati “përparësinë e jashtëzakonshme të një njohje

të mirë të Jugosllavisë, të cilën ndërmjetësuesit e tjerë nuk e patën.”9.

Përmes librit të tij, “Diplomacy on the Edge”/“Diplomacia mbi tehun e thikës”, Gert

Ahrens, paraqet vlerësime të rëndësishme, mbështetur në burime shkencore të

gjithanshme dhe pasqyron përpjekjet e ndërkombëtarëve për të parandaluar shpërthimin e

dhunës në ish-Jugosllavi. Ai referon dinamiken e punës së nderkombëtarëve për të

paqësuar palët e përfshira në konfliktin e dhunshëm ndëretnik në Kroaci, Bosnjë-

Hercegovinë, Maqedoni, Kosovë e më gjerë. Përmes analizave dhe fakteve të ofruara prej

tij, kemi arritur të kuptojmë më në thellësi strukturën e shkaqeve të krizave, mënyrat e

ndërmjetësimit duke imponuar dhe të imponimit të ndërkombëtareve për të ndërmjetësuar

zgjidhjet opsionale dhe mekanizmat paqeruajtëse operacionale të aplikuara në terren.

Diplomati dhe studiuesi i çështjeve rajonale, Ambasadori Lisen Bashkurti, përmes librit

“Krizat ndërkombëtare”, ka trajtuar bazat e krizave dhe të konflikteve bashkëkohore në

9 Ahrens Gert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, botoi në Tiranë “Toena“, 2010. Shiko tek recenca e Paul Shoup, Profesor i Merituar, Universiteti i Virginia-s.

12

tre nivelet e ekzistencës së tyre: lokale, rajonale e globale. Ai është ndalur në definicione

teorike dhe modalitete të diplomacisë parandaluese dhe imponuese, duke u ndalur në

rolin e organizatave ndërkombëtare, të tilla si OKB, NATO, BE, OSBE – jo vetëm në

menaxhimin e krizave, por edhe në ndërtimin e paqes pas konfliktit.

Janë me rëndësi referencat e përftuara nga botimet historike të autorëve të mirënjohur si,

Barbara & Charls Jelavich, Georges Castellan, Thoma Murzaku, Misha Glenny, Mirko

Grmek, Marc Gjidara, Neven Simac, Miranda Vickers, Hakif Bajrami, Jusuf Osmani, etj.

Mbështetje teorike kemi gjetur edhe në studimet e autorëve bashkëkohore të

gjeopolitikes, sigurisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare si; Jean- Baptiste Duroselle,

Andre Kasapi, Alan Collins, Elizabeth Pond, Ahmet Dovotoglu, Gjon Boriçi, Marina

Mitrevska, Anton Grizold, Entoni Vanis, Enver Bytyçi, Bernard Lory, Laura Silber,

Allan Litlle, Anton Bebler, Branka Prpa-Jovanovic, Jasminka Udoviçki, apo disa botime

specifike nga Sandra Ismanovski, Enver Hasanaj, Elez Biberaj, etj.

Një vend të rëndësishëm zënë edhe botimet e autorëve të cilët i kanë përjetuar krizat

objekt studimi në mënyrë të drejtpërdrejtë, duke qenë aktorë dhe pjesëmarrës aktiv në

zgjidhjen e tyre. Të tilla janë botimet e paraqitura nga Stipe Mesiç, Kiro Gligorov, Alija

Izetbegoviq, Vllado Buçkovski, Ed Vulliamy, Veton Surroi.

Për vetë dimensionet dhe implikimet ndërkombëtare që solli kriza në ish-Jugosllavi,

studimi ynë ka analizuar rast pas rasti rolin e Faktorit Ndërkombëtar për parandalimin,

menaxhimin dhe zgjidhjen e krizave. Përfshirja e faktorëve dhe aktorëve ndërkombëtar

erdhi duke u zgjeruar e intensifikuar. Përmes zgjidhjeve të ndërmjetësuara dhe të

imponuara të tyre, me instrumente politike, diplomatike, juridike dhe të forcës së kufizuar

ushtarake, ndërkombëtarët luajtën rol përcaktues për vendosjen e paqes.

Dokumentet historike e arkivore dhe ato me natyre juridike ndërkombëtare, Rezolutat e

Këshillit të Sigurimit OKB, marrëveshjet, raportet periodike të organizatave

ndërkombëtare, dokumentet e deklasifikuara të agjencive prestigjioze të inteligjencës të

publikuara së fundi rreth krizave e konflikteve në ish-Jugosllavi; hulumtimi i

drejtpërdrejtë në terren, sondazhet, intervistat si dhe çdo dokument tjetër, kanë qenë

burime të vyera për studimin tonë. Në tërësinë e tyre, ata na kanë krijuar mundësinë e

depërtimit shkencor në të gjithë elementet e zinxhirit të krizave dhe në natyrën

multidimensionale të zgjidhjeve të adoptuara.

Krizat dhe dhuna e armatosur e përjetuar në rajonet e Ballkanit Perëndimor pas viteve

’90, dëshmuan përfundimin universal nga studimi i kronologjisë së konflikteve te

armatosura prej vitit 1945 dhe deri me sot, prej nga ku rezulton se pjesa me e madhe e

tyre janë zhvilluar ne suazat e vete shteteve, duke e marre fuqinë e vet prej etno-

13

nacionalizmit.10 Përvoja e krizave në rajon evidentoi faktorë me ndikim thelbësor në

ecurinë e konfliktit të tillë si; relacionet e polarizuara social-etnike; cenimi i lirisë dhe

sigurisë individuale; sistemet juridiko-kushtetuese mono-etnike; përmbajtja e njëanshme

e veprimtarisë politiko-shtetërore të institucioneve dhe strukturave administrative e të

sigurisë. Natyrisht, të shoqëruar me faktorët social ekonomikë të brendshëm dhe të

zhvillimeve nga jashtë.

Duke vijuar arsyetimin teorik kuptimor për disa koncepte të përdorura në këtë studim si

dhe bazuar në referencat e studiuesve të ndryshëm, le të ndalemi tek një moment

shpjegues konteksual i atyre që janë përdorur në mënyrë më frekuente:

1. Siguria dhe pasiguria përkufizohen të lidhura me kërcënimet e brendshme dhe të

jashtme adresuar një vendi të caktuar. Në këtë kontekst “një komb konsiderohet i

sigurte kur nuk ekziston asnjë rrezik që ta detyrojë atë të sakrifikojë vlerat e tij

themelore...” 11 Në një kuptim më specifik siguria “nënkupton si mjetet

shtrënguese për të kontrolluar apo balancuar një agresor, ashtu edhe ato bindëse,

të mbështetura nga perspektiva e ndarjes së përfitimeve të ndërsjella, për të

transformuar agresivitetin dhe armiqësinë në bashkëpunim”12.

2. Mosmarrëveshjet në kuptimin e përgjithshëm qëndrojnë në themel të çdo

konflikti. Në të drejtën ndërkombëtare, Mosmarrëveshjet si nocion vështrohen në

dy plane të dallueshme; mosmarrëveshje me natyre juridike dhe politike. Sipas

kësaj ndarje bëhet rregullimi paqësor dhe mënyra e zgjidhjes së

mosmarrëveshjeve. Kështu për zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve me

natyre juridike aplikohen Mjetet Gjygjësore që nënkuptojnë Arbitrazhin dhe

Rregullimin Gjygjësor. Ndërsa mosmarrëveshjet me natyre politike rregullohen

kryesisht me Mjete Diplomatike siç janë: bisedimet, shërbimet e mira,

ndërmjetësimi, hetimi dhe pajtimi; si dhe Mjete që ofrojnë institucionet

ndërkombëtare në kuadrin e të cilave nënkuptohen zgjidhje me mjete diplomatike

në kuadrin e OKB dhe të organizatave të tjera ndërkombëtare, por që kanë disa

veçori specifike.

Zgjidhjet më të mira paqësore të mosmarrëveshjeve të cilat mund të përbëjnë

rrezik e kërcënim për paqen dhe sigurinë realizohen përmes kombinimit ndërmjet

Mjeteve Diplomatike, Mjeteve Gjygjësore dhe Mjeteve që ofrojnë institucionet

ndërkombëtare.

10 Kotovceski, Mitko; “Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija“, str.162. Skopje -2003.

11 Lippman, Walter, cituar nga Barry Buzan “People, States and Fear (Hemel Hempstead: Harvester

Wheatsheaf, 1991), p. 16.

12 Kolodziej A. Edward; “Security and International Relations”, p. 25. Cambridge University Press, 2005.

14

3. Kriza, si nocion, sipas Thomas Hoppe, shpjegohet nga greqishtja “krises”, që do

të thotë “kthesë vendimtare”, ose kulmi i diferencave në pozicionet e palëve në

konflikt, pika më e nxehtë e eskalimit të konfliktit në një përplasje, ose luftë të

armatosur, por që brenda vetes ruan ende mundësinë e kthimit në zgjidhjen

paqësore të konfliktit.”13 “Kriza” i referohet prishjes së stabilitetit në një sistem

shoqëror.””14 Ndërsa në një vështrim më përgjithsues, kriza paraqitet si “një stad i

caktuar i konfliktit.”15

Shoqëria njerëzore njeh lloje, nivele dhe tipe krizash, të cilat kanë shkaqe të

ndryshme dhe zgjidhja e tyre është e kushtëzuar nga përdorimi i mekanizmave

politikë, diplomatikë, ushtarakë, socialë-humanitarë, ekonomikë, juridikë.

Dinamikat e viteve ’90, në vende si; BeH, Maqedonia e Kosova, paraqesin një

mozaik të përzier krizash të llojeve të ndryshme16 që ne do t’i referojmë kriza të

formatit kompleks. Në fakt, secila prej tyre paraqet në vetvete një krize lokale të

brendshme që me kalimin e kohës u përshkallëzua, duke i kapërcyer kufijtë e

brendshëm dhe duke u shndërruar në krizë rajonale, për shkak të përfshirjes së

elementëve ndërshtetërore.

Nga ana tjetër, kërcënimi materializohet në eskalimin e krizës që dikton “një

reagim urgjent të nevojshëm për shkak të rrezikimit të vlerave themelore të

shoqërisë.”17 Në rrethant kur qeveritë nuk mund të ruajnë vlerat themelore të

shoqërive që ata përfaqësojnë, ato janë të destinuara të rrëshqasin drejt humbjes së

legjitimitetit dhe të ballafaqohen me sfidën e humbjes së funksioneve kryesore

qeverisëse.

13 Thomas Hoppe, Krise, in Lexikon der Internationalen Politik, S. 296-298, cituar nga Bytyçi, Enver:

“Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 122. Botuar nga Instituti i Studimeve të Evropës

Juglindore Tiranë, 2004.

14 Boin, Arjen; Ekengren, Magnus; Rhinard, Mark; “Functional security and crisis management capacity in

the EU”, p. 11. (Citeseex.ist.psu.edu/viewdoc/download).

15 Bashkurti, Lisen“Krizat ndërkombëtare”, fq. 235, Tirane 2008.

16 Studiues të ndryshëm të cilat janë marrë me krizat, kanë bërë klasifikimin e tyre duke i renditur në

menyra të ndryshme. Një mënyrë klasifikimi është ajo e ndarjes grupore të krizave: kriza politike e

diplomatike, kriza ushtarake, kriza ekonomike, kriza etnike, kriza sociale, kriza morale, kriza humanitare,

kriza natyrore e mjedisore, kriza komplekse. Sipas një ndarje tjetër; kemi kriza të parashikuara dhe kriza të

paparashikuara.

17 Boin, Arjen; Ekengren, Magnus; Rhinard, Mark; “Functional security and crisis management capacity in

the EU”, p. 12. (Citeseex.ist.psu.edu/viewdoc/download).

15

4. Konflikti është vështruar si një proces ballafaqimi në të cilin “dy apo më shumë

palë tentojnë të pengojnë qëllimet dhe arritjet e tjetrit.”18

Sipas Holstit, “konflikti është një dukuri që shpie në dhunë të organizuar të

shkaktuar nga përfshirja e palëve që kanë pozicione të papërputhshme për çështje

të ndryshme, kanë qëndrim armiqësor dhe forma të caktuara veprimi diplomatik e

ushtarak.”19

Instituti i Heilderberg-ut për Studimin e Konfliktit Ndërkombëtar20, duke ofruar

një tablo të prirjeve të konflikteve për rajonin tonë, e ka bërë klasifikimin e

konflikteve të përshkallëzuar nga “konflikt latent”, në “manifestim konflikti”,

“krizë”, “krizë e ashpër” dhe “luftë”.

Në një qasje të përgjithësuar, “konflikti është shkalla më e lartë e realizimit të

krizës, është kulminacioni i shfaqjes së krizës, është shpërthimi i plotë dhe

kompleks i tërë elementëve të krizës në përmasa dhe thellësi të papara dhe të

paprecedentë.”21

Në këtë vështrim, kuptimi kontekstual i “konfliktit” paraqitet i lidhur me

komponentë të tjerë përbërës, të tillë, si: Palët në Konflikt, Çështjet Konfliktuale,

Tensionet dhe Veprimet.22

5. Diplomacia Parandaluese, ose Preventive është vështruar si një tërësi veprimesh

e metodikash efektive për uljen e tensioneve ndërmjet palëve përpara se ato të

kalojnë në konflikt. Diplomacia parandaluese konsiston në aplikimin e

shërbimeve të mira, të vizitave të përfaqësuesve special ndërkombëtar, si dhe

inicimin e misioneve për përcaktimin e gjendjes në zonat e ndjeshme dhe me

predispozita krize, me qellim për të parandaluar përshkallëzimin e saj.

Vështruar në rrafshin historik, Diplomacia Preventive paraqet një mekanizëm të

vjetër e të aplikuar në zgjidhjen e krizave dhe të konflikteve të ndryshme. Ndërsa

në kuptimin teorik e shkencor kjo lloj diplomacie i korrespondon kohëve më të

18 Wall 1985, cituar nga Prof. Gregg Walker “Definitions of Conflict: An Academic Sampler”. www.campus-

adr.org/cmher/ReportResources/Definitions.html

19 K.J. Holsti, International Politics, A Framework to Analysis, New Jersey, 07632, 1992. Eshtë referuar nga

Prof. Lisen Bashkurti, tek libri “Krizat ndërkombëtare”, fq. 236, Tiranë 2008.

20 www.hiik.de/en

21 Bashkurti, Lisen, “Krizat ndërkombëtare”, fq. 235, Tiranë 2008.

22 Për më tepër: Bashkurti, Lisen, “Krizat ndërkombëtare”, fq. 235-245, Tiranë 2008.

16

reja. Bazat teorike për Diplomacinë Parandaluese janë paraqitur nga ish-Sekretari

i Përgjithshëm i OKB-së, B. B. Ghali tek “Agjenda për Paqe”23.

Sipas Ghalit, “Diplomacia Parandaluese është veprimi për të parandaluar një

konflikt midis palëve të ndryshme, për të parandaluar debatet acaruese nga

përshkallëzimi i tyre drejt konflikteve dhe për të reduktuar shtrirjen e tyre që

mund të ndodhë më vonë.” 24 Kjo do të thotë aksion për parandalimin e

kontradiktave midis palëve përpara avancimit të tyre, apo kufizimin e zgjerimit të

pasojave të mundshme.

Diplomacia Parandaluese dhe parandalimi i konfliktit ekzistojnë të ndërlidhura

dhe të përbashkuara ndërmjet tyre përmes prioriteteve të objektivave dhe

mekanizmave të synuar për përdorim efektiv.

Në këtë kuadër, parandalimi i konfliktit përben “tërësinë e strategjive dhe

taktikave të përdorura, të cilat synojnë qysh në faza sa më të hershme të mos

lejojnë shndërrimet e krizave në shpërthime konfliktesh dhe në rastet kur ato

shpërthejnë, synojnë të dobësojnë dhe të neutralizojnë faktorët prodhues të

konfliktit dhe të reduktojnë pasojat e vetë konfliktit të tyre.”25

Prej këtej rezulton se elementë thelbësor të Diplomacisë Parandaluese janë Paqe-

bërja dhe Paqe-ruajtja. Nëse përmes Paqe-bërjes synohet arritja e marrëveshjeve

për ndalimin e armiqësive ndërmjet palëve, Paqe-ruajtja nënkupton vendosjen e

një pranie ndërkombëtare të sigurisë, pranuar prej palëve të cilat kanë funksionet

e tyre preventive për të penguar shpërthimin, ose përsëritjen e konfliktit përmes

Operacioneve Paqeruajtëse.

Roli parandalues i këtyre operacioneve është veçanërisht i qartë kur ato

dislokohen para fillimit të konfliktit të armatosur të brendshëm, ose

ndërkombëtar.

Me status të tillë veproi në Maqedoni, pas viteve ’90, Forcat e Dislokimit

Preventiv të Kombeve të Bashkuara (UPREDEP). Studiuesi Blerim Reka ka

argumentuar se “Diplomacia Parandaluese” (Preventive) ka dështuar në provën e

saj të parë: në luftën në ish-RSFJ. OKB-ja nuk ka mundur të parandalojë luftën në

ish-Jugosllavi, pos nëse ndoshta në rastin e Ish-Republikës Jugosllave të

23 Butros Butros Ghali ; An Agenda for Peace Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping

Report of the Secretary-General pursuant to the statement adopted by the Summit Meeting of the

Security Council on 31 January 1992, p.4.

24 Cituar më lart. Po aty.

25 Bashkurti, Lisen ; “Krizat ndërkombëtare”, fq. 327, Tiranë 2008.

17

Maqedonisë, me UNPREDEP 26 . Megjithëse, suksesi i operacioneve paqësore

është i vështirë të jetë i matshëm, dislokimi i forcave në të tilla operacione

mundëson shpëtimin e jetëve njerëzore dhe promovon stabilitet.

6. Ndërmjetësimi Ndërkombëtar27 për zgjidhjen e krizave dhe kufizimin e pasojave

të konflikteve është përdorur gjerësisht në të gjitha periudhat e sistemeve politiko

shoqërore, përmes angazhimit aktiv nga shtetet e organizatat ndërkombëtare të

individëve dhe personaliteteve vullnet mirë e të besueshëm nga palët. Krahas tyre,

kongreset, konferencat dhe samitet ndërkombëtare përbëjnë institucione të

rëndësishme dhe aktive ndërmjetësuese. Ndërmjetësuesi negocion me palët,

tenton t’i pajtojë ato në qëndrimet e kundërta, rekomandon zgjidhje për çështjen

konfliktuale që ndërmjetëson.

Në kohët e sotme, në kuadrin e ndërmjetësimit për zgjidhjen e krizave është rritur

roli i organizatave ndërkombëtare të tilla si OKB-ja, NATO, BE-ja, OSBE-ja, si

dhe Nismave Rajonale të iniciuara dhe mbështetura nga Fuqitë e Mëdha

Ndërkombëtare. Në Kartën e OKB, në nenin 33, paragrafi 1, është përcaktuar se:

“Palët në një mosmarrëveshje, vazhdimi i së cilës mund të rrezikojë ruajtjen e

paqes e të sigurimit ndërkombëtar, para së gjithash duhet të kërkojnë zgjidhje me

anë të bisedimeve, hetimit, ndërmjetësimit, pajtimit, arbitrazhit e me shqyrtimin

gjygjësor duke iu drejtuar institucioneve dhe marrëveshjeve rajonale, ose me

mjete të tjera paqësore të zgjedhura prej tyre.”28

26 Reka, Blerim; “Sistemi juridik në Kosovën e pas-luftës nën administrimin e INMIK-ut: 1999-2001,

pushteti dhe kufizimet”, fq. 67. Prishtinë 2002.

27 Ne teorinë e së Drejtës Nderkombëtare Publike, është përcaktuar se “ndermjetësimi konsiston në

aksionin e një shteti të tretë, të një grupi të shteteve, ose të ndonjë personi autoritativ me qellim që të

gjendet zgjidhja e një konflikti midis dy shteteve”. Për më teper shiko: Prof.Dr. Zejnulla Gruda, “E drejta

Ndërkombëtare Publike”, (botim i permirësuar FURKAN ISM, Shkup, 2007), fq 483-485.

Megjithatë, koncepti “ndermjetësim ndërmkobëtar” i perdorur në këtë studim i kalon kufijte

percaktimore të mësipërm dhe shpreh një game më të gjërë konceptuale duke përfshire, ndonëse

pjesërisht edhe nuancat e elementëve të tjerë të Mjeteve Diplomatike për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve,

si Bisedimet, Sherbimet e mira, Hetimet dhe Anketa, si dhe të veçorive të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve

në kuadër të organizatave ndërkombëtare. Kjo ndodh se edhe koncepti i mosmarrëveshjeve është një

vështrim i pergjithshëm Jo strikt i bazuar tek teoria e së drejtës ndërkombëtare publike. (Përcaktimet

teorike për çdo koncept gjenden tek libri i Prof.Dr. Zejnulla Grudës, “E drejta Ndërkombëtare Publike”,

(botim i përmirësuar FURKAN ISM, Shkup, 2007), fq 480-490; 520-523.

28 «Charter of the UN and Statute of the International Court of Justice» Chapter VI, «Pacific Settlement of

Disputes», article 33, p.8. San Francisko 1945.

Për më teper: www.treaties.un.org/doc/Publication/CTS/uncharter.pdf)

18

Gjithashtu ky nen ka përcaktuar, se shtetet anëtare, krahas mjeteve të tjera, të

përdorin edhe ndërmjetësimin si një nga mënyrat më të rëndësishme për zgjidhjen

e konflikteve.

7. Diplomacia Imponuese, e cilësuar një nga sfidat kryesore të Perëndimit në

periudhën pas Luftës së Ftohte, ka qene gjithnjë element përbërës për menaxhimin

e krizave dhe të konflikteve të ndryshme. Ajo u përdor kundër Irakut në periudhën

e Luftës së Gjirit Persik të vitit 1991 dhe më pas në krizat e ndryshme, përfshirë

krizat në BeH dhe Kosovë. Ajo do të vazhdojë të luajë një rol thelbësor për Fuqitë

Perëndimore në parandalimin e konflikteve të ardhshme.

Në rrafshin teorik, me studimet rreth Diplomacia Imponuese janë përfshirë autorë

si Thomas C. Schelling (“Armët dhe Influenca,” 1966), i cili paraqet teorinë e

shtrëngimit dhe e dallon këtë koncept nga ai i përmbajtjes dhe i forcës në shkallë

të gjerë; Aleksandër George (“Limitet e Diplomacisë Imponuese”, 1971) që ka

bërë një formulim teorik fillestar bazuar në tre raste studimore.29.

8. Imponimi Ndërkombëtar është përdorimi i tërësisë së mënyrave, metodave dhe të

teknikave në kuadër të Diplomacisë Imponuese, përmes të cilave synohet zgjidhja

e krizave dhe konflikteve të armatosura pa përdorur një luftë në shkallë të gjerë.

Bazat e tij janë kërcënimet, sanksionet, ose dhe përdorimi i kufizuar i forcës nga

Imponuesi ndërkombëtar për të influencuar një kundërshtar.

9. Spastrim etnik, përben një politikë të qëllimshme dhune dhe terrori të planifikuar

nga një grup etnik apo fetar, për dëbimin e popullsisë së një grupi tjetër etnik a

fetar nga vendbanimi i tyre. Spastrimi etnik ishte linja prezentë e planifikuar

thuajse në të gjitha krizat konfliktuale në ish-Jugosllavi.

Sipas një përkufizimi të Kombeve të Bashkuara, spastrimi etnik është “dëbimi nga

një zone homogjene etnike, spastrimi i zonave të caktuara, me anë të përdorimit të

forcës, apo frikësimit të personave të një grupi tjetër etnik apo fetar". Si një

kategori e caktuar, spastrimi etnik përfshin një spektër të vazhdueshëm të

politikave. Sipas kuptimit të dhënë nga Andrew Bell Fialkoff, spastrimi etnik në

njërën anë, virtualisht është i padallueshëm prej emigrimit të detyruar dhe

shkëmbimit të popullsisë, ndërsa në anën tjetër bashkohet me dëbimin dhe

gjenocidin. Megjithatë ne përgjithësi, spastrimi etnik mund të kuptohet si një

dëbim i popullsisë prej një territori të caktuar30 Ndersa Terry Martin, e përcakton

29 Në vazhdim do të jepen sqarime më të hollësishme për këtë koncept.

30 Andrew Bell-Fialkoff, "A Brief History of Ethnic Cleansing", Foreign Affairs 72 (3): 110, Summer 1993.

Retrieved May 20, 2006.

19

spastrimin etnik, si “largim me force të një popullsie të definuar etnike nga

territore të caktuara.”31

Fillimi i vitit 1991 shënoi fillimin e krizave dhe trazirave të brendshme politike në

Ballkan. Për pasojë, deri nga mesi i vitit 1992, u zhvendosen nga vendbanimet e

tyre rreth 2. 700,000 persona, 700. 000 mijë prej të cilëve kërkuan azil politik në

Evropë.32 Përhapja e spastrimit etnik ishte prezent në Kroaci në periudhën 1991-

1995. Sipas padisë së ICTY kundër Sllobodan Millosheviqit, u dëbuan prej

vendbanimeve të tyre rreth 170.000 kroatë dhe qytetarë të nacionalitetit jo-serb.

Pas shfuqizimit të aktit të njohjes së Republikës se Vetëshpallur te Serbëve të

Krajinës, u shpërngulen rreth 200.000 mijë Serbë. 33 Pasoja te tmerrshme të

spastrimit etnik i përjetoj edhe BeH gjatë periudhës ’92-’95, ku për pasojë një

numër shumë i madh kroatësh boshnjakë dhe myslimano boshnjakësh u detyruan

të largohen nga shtëpitë e tyre prej dhunës së ushtruar nga Ushtria e Serbisë dhe

formacionet e Republikës Serbska. Spastrimi etnik gjatë luftës së Kosovës arriti

kulmin, kur në kuadrin e një operacionit “Patkoi”, vetëm në periudhën midis vitit

1998 -1999, më shumë se 800.000 mijë shqiptarë u dëbuan nga shtëpitë e tyre.34

4. Paraqitja strukturore

Studimi “Ndërmjetësimi dhe Imponimi Ndërkombëtar për paqen e sigurinë në Bosnjë e

Hercegovinë, Maqedoni e Kosovë - 1991-2008”, ka në përbërje gjashtë kapituj.

Në kapitullin e parë janë trajtuar premisat e krizës ballkanike pas rënies së Murit të

Berlinit, duke u ndalur tek elementët e pozitës gjeopolitike dhe disa veçanti identitare;

etno-historike, politike, ekonomike dhe shoqërore. Në këtë kapitull është trajtuar sfondi

rajonal i ndryshimeve në kontekst me ndryshimet globale në arkitekturën politike dhe të

sigurisë. Një vend të veçantë kanë zënë interesat e Fuqive të Mëdha në rajon, iniciativat e

tyre diplomatike, pozicionet e vendeve fqinj me vatrat e krizës dhe problematika e

zgjidhjeve.

Në kapitullin e dytë është trajtuar struktura bazale e krizës në ish-“Jugosllavinë e Dytë”,

duke u ndalur tek elementet paralajmërues. Për ofruar një pamje sa më të qartë për

themelet e krizave që përjetoi ky shtet, në këtë kapitull është pasqyruar shkurtimisht

31 Martin, Terry (1998). The Origins of Soviet Ethnic Cleansing. The Journal of Modern History 70 (4), 813–

861. pg. 822.

32 Resettling Refugees: U.N. Facing New Burden.

33 BBC News, "The legal battle ahead". February 8, 2002. Retrieved September 26, 2011.

34 BBC News, "Uncovering Albania's role in the Kosovo War". 17 May 2010. Retrieved 31 December 2012.

20

sfondi historik dhe korniza juridiko-kushtetuese e sistemit politiko-administrativ në prag

të krizës. Në vijim janë trajtuar aspekte të lidhura relacionet e diversifikuara etno-

kulturore brenda ish-“Jugosllavisë së Dytë dhe shkaqet e shpërbërjes së dhunshme të saj.

Një vend i rëndësishëm i është dhënë përqasjes mbi tentimet e brendshme për zgjidhjen e

krizës dhe skenarët politiko kushtetues për riorganizimin shtetëror të vendit.

Angazhimi nga jashtë dhe ndërhyrja e ndërkombëtarëve është vështruar e lidhur ngushtë

me aftësinë për të detektuar qysh në embrion premisat e krizës komplekse jugosllave me

të gjitha përmasat e saj konfliktuale pavarësisht dilemave dhe ndërhyrjes së vonuar

parandaluese.

Në kapitullin e tretë është trajtuar Kriza e Bosnjë e Hercegovinës, duke tentuar edhe

përgjigjen e pyetjes: A mund të ishte ruajtur BeH nga lufta ?!

Ndërhyrja e ndërkombëtarëve është vështruar bazuar në dimensionet e veprimtarive dhe

të nismave politike e diplomatike, duke e trajtuar imponimin ndërkombëtar përmes

diplomacisë imponuese, me përfshirjen e gjerë të shteteve të mëdha dhe të organizatave

ndërkombëtare të cilat u përfshinë në një ndërhyrje të gjerë ndërkombëtare, si në asnjë

vend tjetër dhe kurrë më parë. Në këtë kontekst, paraqiten fillesat për një rol të ri të

NATO-s në mbështetje të paqes në vitet 1992 – 1995.Në këtë periudhë forcat e NATO-s

u përfshinë në krizën boshnjake, në mbështetje të Kombeve të Bashkuara, duke ndihmuar

për monitorimin dhe imponimin e sanksioneve të OKB-së në Adriatik, si dhe të zonës së

ndalim-fluturimit mbi Bosnjë- Hercegovinë dhe garantimin e mbështetjes ajrore nga afër

për Forcën Mbrojtëse të OKB-së.

Në këtë kapitull janë trajtuar disa prej elementëve të Marrëveshjes së Dejtonit dhe të

impakteve të saj në periudhën afat gjatë post krizë.

Në kapitullin e katërt janë trajtuar dimensionet e krizës maqedonase, bazuar në

referencat historike, etnike, politiko-sociale dhe juridiko shtetërore.

Duke marrë në konsideratë treguesit juridiko-kushtetues dhe relacionet ndëretnike në

shoqërinë maqedonase të pas pavarësimit, modelin etno-centrik e diskriminues të shtet-

ndërtimit në kundërshtim me realitetin multietnik, arrihet në përfundimet e qarta për

rrethanat dhe shkaqet që e çuan këtë vend deri tek konflikti i armatosur.

Një vend i rëndësishëm i është dhënë analizës shumëplaneshe të kësaj krize konfliktuale

duke parashtruar jo vetëm rendin e dështimeve të brendshme, por edhe metamorfozën e

qëndrimeve të ndërkombëtarëve lidhur me perspektivat e zgjidhjeve dhe rreth “aktorëve

të involvuar”, përfaqësues të palëve në konflikt.

21

Zgjidhja e krizës së Maqedonisë kishte të bënte në thelb me garancinë për ndryshimin e

karakterit të shtetit maqedonas nga shtet nacional i maqedonasve, në një shtet të

qytetarëve të Maqedonisë me institucione të balancuara dhe të drejta kolektive të

bashkësive etnike të njehsuara, me barazi ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve. Për

këtë aspekt kemi një proces dinamik të ndërmjetësimit të garantuar prej ndërkombëtarëve

në disa faza, deri tek nënshkrimi i Marrëveshjes Kornizë të Ohrit.

Historitë e krizave të ngjashme na mësojnë, se në të tilla raste, konflikti zgjerohet në luftë

qytetare e në çdo rast, të humbura rezultojnë sidomos qeveritë e këtyre vendeve. Prandaj

në një vend të homogjenizuar në dy grupe etnike armiqësore që vuan ende nga “sindromi

i së shkuarës mitike”; kompromiset jetike duhen ndërmjetësuar duke u imponuar dhe të

imponohen duke u ndërmjetësuar prej faktorëve relevante ndërkombëtarë.

Në kapitullin e pestë është trajtuar kriza e Kosovës, duke marrë në shqyrtim faktorët që

çuan drejt ndërhyrjes ndërkombëtare, fazat dhe kategoritë e ndërhyrjes që solli paqen e

brishte duke tentuar t’i japim përgjigje pyetjes: A quhet e ezauruar problematika e krizës

konfliktuale të Kosovës?

Në këtë kapitull janë trajtuar me kujdes raportet e brendshme të palëve në konflikt dhe

mbështetjet respektive ndërkombëtare, spektri i aksioneve diplomatike i gërshetuar me

elementët e shtrëngimit përmes veprimtarisë së strukturave të organizatave

ndërkombëtare e kryesisht të OKB, NATO, BE e OSBE. Janë analizuar fazat e ndërhyrjes

dhe pranisë së NATO-s në Kosovë dhe në tërësinë e tyre faktorët e imponimit

ndërkombëtar dhe produkti i përftuar nga aplikimi i diplomacisë imponuese të

përfaqësuar nga komuniteti ndërkombëtar e veçmas nga SHBA dhe NATO.

Është trajtuar veprimi diplomatik i ndërkombëtarëve përmes Konferencës së Rambujese

dhe të nismave të tjera, diplomacia “Shuttle” e aplikuar në bisedimet ndërmjet Kosovës

dhe Serbisë, pranimi i “Pakos Ahtisari” që e solli Kosovën në fazën tranzitore të

Pavarësisë së Mbikëqyrur nga ndërkombëtarët. Megjithatë edhe me shpalljen e pavarësisë

me 17 shkurt 2008, Kosova do të mbetet për disa kohë shtet i papërfunduar ne planin e

brendshëm, (sovranitet i munguar mbi pjesën Veriore), si dhe atë ndërkombëtar,

(problemet me pesë njohjet e vendeve anëtare të BE).

Në kapitullin e gjashtë dhe të fundit janë trajtuar impaktet shumëdimensionale të krizave

në ish-Jugosllavinë e Dytë dhe veçmas, kriza e BeH, Maqedonisë dhe Kosovës.

Impaktet e trashëgimisë, sfidat e tranzicionit dhe të integrimit të vendeve post krizë kanë

zënë një vend të rëndësishëm në këtë kapitull. Është paraqitur korniza e gjetjeve dhe

modelet krahasuese të Operacioneve të NATO-s në BeH, Maqedoni e Kosovë, duke

dhënë tiparet dalluese dhe elementët e përbashkët.

22

Punimi teorik i kapitujve është i shoqëruar me disa harta dhe tabela të veçanta.

Me anë të këtij studimi nuk pretendojmë një trajtim shterues të kësaj tematike të gjerë, e

cila mbetet e hapur për t’u studiuar e interpretuar në dimensione të reja gjatë viteve në

vazhdim.

23

KAPITULLI I PARË

PREMISAT E KRIZËS BALLKANIKE PAS RËNIES SË MURIT TË BERLINIT

“Meqë ra fjala për luftën, ka për të patur trazira në Ballkan këtë

pranverë. ....Ky është një paragraf hyrës i një libri të shkruar me

1940. Mund të ishte paragrafi hyrës i një libri të shkruar me 1995”35.

Pse jo, kështu mund të shkruhej edhe në 2005. Askush nuk mund të

garantojnë se nuk do të ndodhin trazira në vitin 2015.

Në vitet ’80, ishte e dukshme Dobësia ekonomike dhe e ushtarake e Evropës Lindore dhe

Rusisë në raport me Perëndimin dhe SHBA-të. Në mars të vitit 1985, vjen në pushtet

Gorbaçovi, i cili e kuptoi nevojën e ndryshimit të domosdoshëm të mekanizmit shtetëror

në BRSS dhe për ketë ai zgjodhi rrugën e PERESTROJKES dhe të GLAZNOSTIT.

Brenda pak viteve, sovjetikët dhe satelitët e tyre Lindorë, përmes dobësive dhe

kontradiktave brenda polit të tyre politik, adoptuan doktrinën “Gorbaçov”.

Lëvizjet e Gorbaçovit u shoqëruan me qëndrime më të liberalizuara të cilat patën

rezonancën e tyre dhe inkurajuan lëvizje të brendshme në gjirin e Partive Komuniste

Lindore. Gjatë viteve të qëndrimit në pushtet, Gorbaçov bëri të kundërtën e asaj që ishte

predikuar për shume vite përmes “DOKTRINES BREZHNJEV”36. Kjo linjë e re politike

i përshpejtoi zhvillimet e brendshme edhe në vende si Polonia e Hungaria, ku monopoli i

Partive Komuniste në pushtet ishte më i ulët se kurrë ndonjëherë.

Në anën tjetër, amerikanet evropiano-perendimoret afirmonin çdo ditë superioritetin e

vlerave dhe të kapaciteteve të demokracive që përfaqësonin në raport me sistemin

sovjetik dhe Evropën Lindore.

35 Todorova, Maria, “Ballkani imagjinar”, fq. 268, botuar në Tiranë nga IDK, Tetor 2013. Përkthyer në shqip

nga Bashkim Shehu, titulli i origjinalit në anglisht: “Imaging the Balkans”, Oxford University Press.

36 Thelbi i “Doktrinës Brezhnjev” konsistonte në të drejtën e Moskës për të ndërhyre me forcë në çdo

vend i cili do të tentonte të dilte nga orbita e kontrollit sovjetik. Kjo u dëshmua në vitin 1956 në Hungari

dhe në vitin 1968 në Çekosllovaki.

24

Iniciativa Gensher-Kolombo37, e paraqitur ne fund te vitit 1981 dhe e konkretizuar me

“Aktin Evropian,” e kishte paralajmëruar pozicionin e ri, më të fuqishëm, drejt tendencës

për bashkim ekonomik, monetar dhe politikë të jashtme e të sigurisë së përbashkët të

vendeve perendimore.

Në vitin 1989, Evropa Lindore u përfshi në disa ngjarje të rëndësishme: Në fillim të

nëntorit, në Berlinin Lindor marshuan në protesta mbi 1 milion vetë dhe pas pesë ditësh

Muri i Berlinit që ndante dy shtetet gjermane, u shemb. Më 24 nëntor 1989, pas

demonstratave në Pragë udhëheqja komuniste dha dorëheqjen, dhe në pushtet vjen

disidenti Vacllav Havel. Me 3 dhjetor 1989, pas një takimi të nivelit të lartë në bordin e

një anije në Maltë, zëdhënësi sovjetik Genadi Gerasimov do të deklaronte se ,,Lufta e

Ftoftë mbaroi sot në ora 12.45 minuta.’’38

“Pasi ekuilibri i terrorit i Luftës së Ftohtë, i cili përfshinte edhe armët nukleare, e humbi

ndikimin, u formua një bazë e përshtatshme për fushat e konfliktit konvencional të

kufizuar që buronte nga mosmarrëveshjet ndërkombëtare dhe zonale”39 me efektet e një

reaksioni zinxhir në vendet e Lindjes, me ndryshime në larminë e tyre, thellësinë,

dimensionet dhe dinamikat e veçanta.

Ndryshimet reflektuan impakte të thella dhe të gjëra mbi politikat e shteteve, blloqeve,

organizatave ndërkombëtare globale, si NATO, OKB, KSBE/OSBE. Gjatë këtyre

ndryshimeve thelbësore; u realizua bashkimi i dy shteteve gjermane në një shtet të vetëm;

BRSS-ja u shpërbë dhe prej saj linden 15 republika të reja të pavarura40; “Jugosllavia e

Dytë”, origjina dhe vazhdimësia e së cilës ishte mbështetur në trinomin Tito - Lidhja e

Komunistëve – Ushtri e bindur (Armata), shpërbëhet dhunshëm duke shënuar lindjen e

shteteve të reja; Çekosllovakia ndahet me mirëkuptim në Çeki e Sllovaki.

Vendet ish-komuniste të Lindjes i’u nënshtruan transformimeve të thella, të shtrira në

vite dhe u kushtëzuan nga rrethanat dhe ndikimi kompleks i faktorëve të brendshëm dhe

të jashtëm, sipas specifikave të çdo vendi. Kjo dinamikë e vrullshme e ndryshimeve

shënoi përfundimin e Luftës së Ftohtë ndërmjet dy blloqeve në armiqësi.

37 Hans D. Gensher, ish Ministër i Punëve të Jashtme te RFJ. Kolombo, Ministër i Punëve të Jashtme të

Italisë.

38 Xhonson, Poll; “Kohet Moderne, bota nga 1920-1990” fq.332. Botoi “Apollonia” 2000, Tiranë.

39 Dovotoglu Ahmet “Thellësia Strategjike”, fq. 353, botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha.

40 Është e rëndësishme të bëhet dallimi ndërmjet çmontimit të sistemit komunist dhe shpërbërjes se

Bashkimit Sovjetik që ngjau 2-3 vjet pasi sistemi komunist nuk ekzistonte më. Më tepër shiko: “Tranzicioni

politik në Evropën Qëndrore dhe Lindore”, me autor Eva Hyskaj Tafili fq. 48-64. Shtëpia Botuese e Librit

Universitar, Tiranë 2008.

25

Tranzicioni filloi me sfida komplekse dhe specifika për vende të veçanta. “Në disa shtete

me tradita demokratike, institucionale, ekonomi të qëndrueshme dhe në pozicione

gjeopolitike favorizuese ky tranzicion kaloi më shpejt dhe më me pak vështirësi. Kështu,

për shembull Çekia, Polonia, Hungaria e kaluan tranzicionin relativisht me shpejt dhe më

lehtë. Ato u pasuan nga sllovenia, Lituania, letonia, Estonia, të cilat gjithashtu nuk u

përballen me sfida serioze në procesin e reformave. Në disa vende të tjera, si Bullgaria

dhe Rumania tranzicioni pati kohëzgjatje më të madhe dhe vështirësi më serioze.”41

“Akoma më të mëdha dhe të tejzgjatura ishin reformat në vendet e Ballkanit Perëndimor.

Vendet e këtij rajoni u përballen me kriza komplekse të brendshme individuale dhe me

krizë rajonale në përgjithësi”.42

Kjo u diktua edhe për shkak të specifikimeve origjinale, pozicionit gjeopolitik, veçorive

identitare rajonale, ku “dallimi etnik dhe fetar prodhoi një strukturim gjeokulturor të

komplikuar që u shndërrua në fokus të konflikteve konvencionale dhe paraushtarake”43, -

ka nënvizuar Ahmet Dovotoglu.

Kjo situate shërbeu për “nxitje inkurajuese që një numër i madh grupesh etnike t’i shkrijë

animozitetet e veta dhe aspiratat territoriale dhe ta përcaktojnë identitetin e vet nëpërmjet

promovimit të tendencave të veta separatiste dhe irredentiste të ndryshme nëpërmjet

luftës se armatosur apo nëpërmjet kërcënimit me dhune.”44

Faktorët e jashtëm ushtruan influencimet e tyre politike, kulturore, fetare në zhvillimet

dramatike të rajonit. Edhe për këtë arsye, “linjat ndarëse të ndjeshme gjeo-kulturore dhe

gjeopolitike të zonës u bënë shkak që krizat e përjetuara në marrëdhëniet ndërkombëtare,

të reflektoheshin në zonë në mënyrë të ashpër.”45.

1. Pozita dhe veçantitë identitare të rajonit

Rajoni ballkanik një zonë udhëkryqesh dhe vatër e nxehtë e ndërthurjes së interesave dhe

kontradiktave ndërmjet faktorëve të brendshëm dhe fuqive ndërkombëtare përfaqëson një

41 Bashkurti, Lisen“Krizat ndërkombëtare”, fq. 219-220, Tirane2008.

42 Cituar më lart. Po aty, fq. 219-220.

43 Dovotoglu, Ahmet, “Thellësia Strategjike”, fq. 353, botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha.

44 Ismanovski, Sandra; “Konflikti në Republikën e Maqedonisë 2001: Terrorizëm apo luftë për të drejta?”

fq. 14. Përktheu në shqip, Jordana Shemko, Dizajn, përgatitje dhe shtyp “Koma”, Shkup, Maqedoni.

45 Dovotoglu, Ahmet;“Thellësia Strategjike”, fq .158. botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha.

26

hapësire multinacionale me një diversitet etno-linguistik e kulturor, aq edhe konservativ

në ruajtjen e tradicionalitetit.

Kjo zonë, destinacion i dyndjeve masive të sllavëve paganë dhe vend i bashkimit,

ndërthurjes e pikëtakimit të kulturave helene, romake, osmane, herë pas here është

përfshirë në kriza ciklike të cilat thuajse në çdo rast janë shoqëruar me impakte të thella

në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Për shekuj me radhe shqiptarët, grekët, sllavët, rumunët, hungarezët, hebrenjtë, romët,

dhe popuj të tjera kanë bashkëjetuar mes konflikteve dhe kontradiktave ndërmjet tyre,

përmes një dinamikë të madhe lëvizjeje popullsish dhe transformime të pandërprera.

Veçantitë e rajonit lidhen me prezencën e një nacionalizmi të shfaqur vonë dhe të

dallueshëm nga nacionalizmi i vendeve të Evropës Qendrore. E kaluara e përbashkët nën

Perandorinë Osmane, grindjet, vrasjet, gjenocidi, urrejtja e popujve midis njeri-tjetrit,

mosbesimi, prapambetja ekonomike; një mentalitet patriarkal ngjasues; shoqëri

komplekse, ku nga pikëpamja fetare i gjejmë të gërshetuara te dy fetë monoteiste:

krishterimin i shfaqur këtu në formën ortodokse dhe katolike, si dhe islamin në format e

tij, shite dhe suni.

Rajoni Ballkanik në tërësinë e tij dhe Ballkani Perëndimor, si njësi përbërëse46, paraqet

një zonë e ndërmjetme transiti në kuptimin gjeopolitik, nga Evropa në Azi, nga Azia në

Evropë, nga Baltiku në Mesdhe, madje dhe në Afrike; nga Veriu në Jug, nga Lindja në

Perëndim.

Rëndësia gjeopolitike e rajonit, si një “nyje” lidhëse mes Lindjes e Perëndimit, ka bërë që

Ballkani Perëndimor të konceptohet në kuadrin e hapësirës së projekteve të mëdha, të një

vendi ku kryqëzohen korridoret strategjike të rrugëve dhe energjisë. Vendet e rajonit

kontrollojnë rrugët tokësore ndërmjet Evropës Perëndimore dhe Perëndimit të Largët

Aziatik. Ky konfigurim e bën këtë njësi gjeopolitike të dallueshme për prezencën e

elementëve konfliktuale për shkak të diversitetit të interesave, por dhe të përpjekjeve për

zgjidhjen e tyre nga palët, shpesh përmes imponimit të faktorëve të jashtëm dhe përmes

marrëveshjeve të vështira.

Karakteristika e dytë është ajo gjeo-ekonomike. Në këtë aspekt, rajoni vështrohet si një

hapësirë transaksionesh, në kuptimin gjeo-ekonomik. “Që prej kohës së qytetërimit Grek,

në kohët e lashta e deri në ditët e sotme, Ballkani ka qenë rajon i transaksionit ekonomik

nga deti në tokë, në korridoret e tokës së Evropës Lindore, nga Lindja në Perëndim.”47

46 Ballkani Perëndimor përfshin të gjitha shtetet e dala nga ish-RFJ, minus Slloveninë, plus Shqipërinë.

47 Davotoglu Ahmet, “Një Ballkan Otoman në shekullin e 21”, Gazeta ’’Tema”, Tiranë 14.1.2010.

27

Së treti, rajoni spikat për përbërjen multietnike dhe multireligjoze.

Kjo ka bërë që gjatë historisë të dëshmohet, se “Ballkani është një rajon i ndërveprimit

gjeo-kulturor.”48 Në këtë mënyrë, kultura të ndryshme kanë ndërvepruar në Ballkan.

Harta gjuhësore rajonale gjallon nga përbërësit e tre alfabeteve të ndryshëm; latin, grek

dhe cirilik, ndërsa harta fetare është kryesisht e përbërë nga Ortodoksë, Katolikë e

Myslimanë, pa përjashtuar edhe përbërës të besimeve jo tradicionale të rajonit. Kjo është

bërë e mundur në forma të ndryshme, përmes pushtimeve, apo valëve të migrimit, ku disa

prej popullsive erdhën dhe u përzien me njëri-tjetrin e disa të tjera u larguan.

Shoqëritë dhe elitat drejtuese në rajon, historikisht kanë qenë të ndarë ndërmjet tyre,

shpesh edhe brenda vetes për shkak të interesave politike, ekonomike, kulturore,

religjioze. Me shumësinë specifike të ndarjeve etnike në rajon, është e kuptueshme se

etno-nacionalizmi i shprehur rast pas rasti me synime për ndryshime kufijsh, nuk ka

kënaqur spektrin e preferencave të shteteve të veçanta. Ideologjia etno-nacionaliste e cila

ka nxitur konfrontimin, përplasjet, krizat, luftërat lokale dhe angazhimet e

ndërkombëtarëve për të ndërmjetësuar e imponuar zgjidhjet të cilat kanë patur efekte të

përziera, pozitive dhe jo të tilla.

Në këtë hapësirë komplekse dhe të influencuar nga spektri i interesave alternative të

Fuqive të Mëdha, “Jugosllavia në veçanti dhe Ballkani në përgjithësi kanë praktikuar

gjithmonë përfaqësimin në lojëra të rëndësishme politike me shtetet e mëdha pa e kuptuar

se kush ishte shteti që do të mund të dominonte Evropën.”49

Gjatë shekullit të XIX dhe gjysmës së parë të shekullit XX, Rusia ishte shumë ndikuese

tek vendet e konfesionit ortodoks-lindor, kurse monarkia dualiste Austro-Hungareze dhe

Evropa Qendrore e Perëndimore ndikimin dhe mbështetjen më të fuqishme e patën tek

vendet me përbërje katolike romane. Edhe Perandoria Osmane kishte zonën e vet të

ndikimit, si Bosnja, apo treva e Sanxhakut.

Tradicionalisht “Serbia mbeti gjatë, midis Rusisë e Perëndimit; Kroacia mbeti për një

periudhë mes Gjermanisë dhe BE-së; Maqedonia u lëkund gjatë midis Federalizmit

jugosllav dhe orientimit Perëndimor; Shqipëria u lëkund në një periudhë të

konsiderueshme midis BE-se dhe SHBA-së, Kosova gjithashtu vijoj të ndjekë këtë

pozicion të Shqipërisë, por me orientim më të qartë prioritar ndaj SHBA-së.”50

48 Cituar më lart. Po aty.

49 Boriçi, Gjon; “Lufta për Paqen në ish-Jugosllavi 1987-1999”, fq. 27, Tiranë.

50 Bashkurti, Lisen; “Europa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”, fq 135. Botim i ADSH, Tiranë 2006.

28

Gjatë viteve të Luftës së Ftohtë, ekuilibrat gjeopolitike ne rajon u paraqiten në variabla të

ndryshme, fillimisht; 3 + 2 + 1, ndërsa pas vitit 1962, kur Shqipëria u largua nga Traktati

Varshavës formula u shndërrua në 2 + 2 + 2; përkatësisht Greqia e Turqia në NATO,

Bullgaria e Rumania në Traktatin e Varshavës, dhe Jugosllavia e Shqipëria të

paangazhuara. Kjo dëshmon faktin se më së shumti rajoni ynë ka qenë nën ndikimin e

ekuilibrave globalë krahasuar me ato rajonalë e lokalë.

Në vendet e rajonit janë trashëguar raporte delikate mes gjuhës dhe fesë. Ende aktive dhe

e diskutueshme është harta nacionale për shkak të problemeve të pazgjidhura të kufijve51

dhe të prezencës së mozaikëve minoritarë të kudondodhur në rajon.

Në prag të transformimeve të thella, vendet e rajonit kishin veçantitë e tyre në raportet e

brendshme etnike52. Në ish-Jugosllavi, përbërja e komplikuar etnike të popullsisë së

shtetit federativ, shprehej në: 36% serb, 19% kroat, 10% myslimanë, 9% shqiptarë, 8%

sllovenë, 6% maqedonas, 3% jugosllav, 2% malazeze, 2 % hungareze, 5% të tjerë.53.

Rumania përbëhej nga: 89,5% rumunë, 7,1% hungarezë, 1,8 % romani dhe nën 1% janë

grupet e tjera, si ukrainas, gjerman, turq, rus, serb, sllovake, bullgarë, etj.54 Bullgaria

shënonte, 85% bullgarë, 9,4% turq, 3,7% rom si dhe nën 1% janë grupet e tjera si, rus,

armen, vllah, maqedonas, grek, tatar, etj55. Greqia kishte deklaruar përbërjen e saj etnike

me 98% grek dhe 2% të tjerë (turq, shqiptare).56 Nga ana tjetër, Shqipëria kishte 98% të

popullsisë së nacionalitetit shqiptar, 1,8% grek, 0,15% maqedonas dhe 0,04% të tjerë57.

Ndryshimet e mëdha në prag të viteve ’90 në gjeopolitikën evropiane dhe në arkitekturën

e sigurisë, bënë që tensionet e vjetra të trashëguara në realitetet ballkanike të aktualizohen

në një kontekst ekonomik dhe social thellësisht të ndryshuar, që do të prekte regjimet

politike dhe territoret shtetërore..

Këto lëvizje dhe ndryshime favorizuan krijimin e një hapësirë të re në shprehjen e

interesave kombëtare në Evropën e Lindjes dhe në Ballkan, duke i dhënë fund mundësisë

51 Shiko në fund të punimit: Hartën për ndryshimet shtetërore në Ballkan, 1914-1992.

52 Shiko në fund të punimit: Hartën e përbërjes etnike të Ballkanit në vitin 1990; si dhe Hartën për grupet

etnike që perbëjnë mbi 50 % të popullsisë në vendet e Ballkanit.

53 Ahrens, Gert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi,

me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 28. Botoi në Tiranë “Toena“, 2010.

54 Të dhënat e vitit 1992. Burimi www.tacitus.nu/historical-atlas/population/balkans.htm

55 Të dhënat e vitit 1992. Burimi: wcd.coe.int/ViewDoc.jsp

56 Të dhënat e vitit 1991. Burimi: http://users.uoa.gr/~nectar/science/geography/greece_en.htm

57 Të dhënat janë të vitit 1989. Burimi: http://pop-stat.mashke.org/albania-ethnic1989.htm

29

së përplasjeve konfliktuale ndërmjet dy blloqeve alternative të formatuara me cilësitë dhe

potencialet deri në përballje luftarake ndërmjet tyre.

Shoqëritë e reja filluan të orientohen në kahen e gjetjeve të përkatësive dhe identiteteve të

tyre nacionale, shpesh të bazuar në mite dhe në historitë e dhimbshme të së shkuarës

problematike. Kjo çoi në mospajtime, përplasje agresive ndërmjet komuniteteve etnike

dhe shteteve trashëguese. Ish-Jugosllavia e Dytë është shembulli tipik. Në fakt, historia e

marrëdhënieve ndërkombëtare na mëson se shembja e “Perandorive” gjithmonë është

shoqëruar me konflikte të natyrës etnike. I tillë ishte fati i Perandorisë Austro Hungareze,

asaj Osmane dhe Ruse pas Luftës së Parë, apo i BRSS pas Luftës së Ftohtë.

Përfundimi i Luftës së Ftohtë, në nivel global ekspozoi një frymë të zbehur dhe të

dobësuar ndërkombëtare sa i takon qëndrimeve të përbashkëta konsensuale ndaj

formulimeve të integritetit territorial. Tashme vëmendja e shteteve në tërësi ishte e

orientuar kryesisht nga qeverisja e mirë. Në disa prej ish-vendeve komuniste, të tilla si

Polonia, Bullgaria, Çekosllovakia, Rumania, Hungaria dhe Shqipëria, përmbysja e

sundimit komunist, megjithëse shënoi fundin e një sistemi politik, integriteti i këtyre

shteteve nuk u vu në pikëpyetje dhe kufijtë shtetëror të tyre nuk pësuan ndryshime.

Identiteti kombëtar i qytetarëve në këto vende mbeti i pacenuar.

Në hapësira të tjera të rajonit u rishfaqen diversitetet dhe kontestet ndëretnike të

konservuara. Ata në vetvete trashëgonin problemet e së shkuarës, shpesh nën ndikimet

dhe influencimet e faktorëve dhe aleancave nga jashtë rajonit, të shprehura në pakte,

ekuilibra e ndërvarësi.

Bipolarizimi botëror i pas ‘45-es, beri që rajoni t’i nënshtrohej fragmentarizmit gjeo-

politik. Skema e vendosjes së shteteve të rajonit dhe ndarjet e thellë ndërkombëtare

globale ”lejuan” që vendet ballkanike të shënonin veçse zgjidhje pjesore dhe të

përkohshme të disa kontradiktave kryesisht me karakter etno-nacional, mbartur nga

periudhat e mëhershme.

Në këtë sfond ndodhi shpërthimi ballkanik me epiqendër Jugosllavinë e kohës. Kriza

jugosllave u bë një faktor me rezonancë të rrezikshme rajonale. Ajo nxori në pah edhe

dobësitë, konkurrencën, rivalitetin, interesat dhe kundërshtitë e faktorit ndërkombëtar, i

cili u involvua në zgjidhjen e krizave zinxhir që do të pasonin njëra tjetrën ne rrethanat e

një konteksti të ndryshueshëm gjeopolitik.

Në këtë periudhë, udhëheqja e ish-Jugosllavisë, u karakterizua nga paaftësia për t’u

ballafaquar me krizën e thellë ekonomike e financiare që kishte mbërthyer vendin. Duke

parë tendencën e zhvlerësimit të ideologjisë komuniste dhe nevojën e zëvendësimit më

një ideologji tjetër, lidershipi qe drejtonte Jugosllavinë e kohës, iu drejtua rrugës së etno-

nacionalizmit, të frymëzuar nga mite e projekte historike për ndërtimin e shteteve të

mëdha me dominancë një-nacionale.

30

Procesi ishte i lidhur ngushtësisht me faktorë të brendshëm dhe jashtëm. “Me daljen nga

skena të njërit prej dy poleve, ndërmjet të cilëve Jugosllavia pati mbajtur ekuilibrin, nuk

qe më e mundur të përfitohej nga qëndrimi ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit. Fundi i

BRSS-së gjithashtu sinjalizonte fundin e çdo rreziku të jashtëm në Evropë, çka u dha

kurajë republikave më të vogla të Jugosllavisë të synonin për të qenë shtete të pavarura.

Përpos, rasti për t’u përfshirë në BE ishte një mundësi tërheqëse për disa nga ish –

republikat jugosllave.”58

Natyra e komplekse e konfliktit dhe mjedisi ballkanik shërbyen edhe për testimin e

vërtetë të punës dhe profilit të organizatave ndërkombëtare të krijuara para dhe pas Luftës

së Dytë Botërore dhe kolaudimin e misioneve të tyre respektive në këtë periudhë të re.

Kështu, fundi i sundimit komunist u shoqërua njëkohësisht me shpërbërjen e shtetit i cili

ishte udhëhequr nga LKJ që vendoste për karakterin dhe funksionimin e qeverisjes dhe

për të gjitha pushtetet: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor, ku forcat e armatosura dhe

shërbimet e sigurisë prezantonin krahët më të fuqishëm partiak të LKJ-së. U krijuan

shtete të veçanta kombëtare, të pavarura dhe sovrane; popujt, prej të cilëve përbëheshin

ato, u detyruan të vihen në kërkim të një identitet të ri. Ky identitet mund të mbështetej

vetëm mbi nacionalizmin.

Shpërthimi i nacionalizmave të veçantë me rezonancë të gjerë kërcënuese e konfliktuale

dhe luftërat e brendshme u bënë shkaqet e një serie krizash të thella disa vjeçare, me

dimensione etno-nacionale brenda sllave dhe sllavo- shqiptare. “Jugosllavia e Dytë”59 e

cila përbënte realitetin më të komplikuar ne vendet e Evropës Lindore e Qendrore, u

ngarkua në mënyrë plotësuese me tensione e përplasje konfliktuale të përgjakshme nder-

etnike.

Mitet e së shkuarës së largët, referencat historike dhe prezenca instrumentale e liderëve

militante nacionaliste me mbështetje të fuqishme politiko-ushtarake tek grupet e

brendshme mazhoritare etnike motivuan dhunën ndëretnike në procesin e shpërbërjes,

58 Andrew Baruch Whachetel, “The Balkans in the World History”, botimi i parë anglisht në vitin 2008. I përkthyer nga origjinali nga Abdurrahim Myftiu, me titull: “Ballkani në Historinë Botërore”, fq. 150. Botoi “Toena”, Tiranë 2012.

59 Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë, (RSFJ), ishte një vazhdimësi pak më e zgjeruar

territorialisht e Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene, sepse pas Luftës së II Botërore iu bashkëngjiten

territore të Istrias. Në aspektin organizativ të brendshëm, shteti i RSFJ-së përbehej nga gjashtë republika

(Sllovenia, Kroacia, Bosnja e Hercegovina, Mali i Zi, Serbia dhe Maqedonia) dhe dy krahina, Kosova e

Vojvodina. Në vitin 1974, me kushtetutën e re, dy krahinave, që ishin si pjesë përbërëse të bashkangjitura

Serbisë, iu dha autonomia në përbërje të Republikës Socialiste të Serbisë. Një nga karakteristikat

themelore që kishte Jugosllavia, ishte numri i madh i “kombeve dhe kombësive”, gjë që më vonë do të

ishte edhe arsye e pakënaqësive apo dhe e incidenteve ndërnacionale.

31

duke zhvlerësuar ruajtjen larmisë dhe të heterogjenitetit etnik në njësitë përbërëse

shtetërore.

2. Konteksti i ndryshimeve rajonale pas viteve ‘90

Përfundimi i Luftës së Ftohtë shënoi fillimin e tranzicionit të vështirë politik, ekonomik,

social dhe të sigurisë në vendet e ish-bllokut komunist të Lindjes dhe të Ballkanit. Kjo

shënoi kalimin e ketyre vendeve nga diktatura në pluralizëm politik; nga një ekonomi

centraliste strikt e komanduar, në një ekonomi tregu të lirë; nga një shoqëri e dominuar

dhe kontrolluar nga partia-shtet dhe policia sekrete, në një shoqëri civile qytetare me rend

të përcaktuar për institucionet e tij demokratike.

Rënia e regjimeve komuniste dhe realizimi i ndryshimeve politike u mirëprit në tërësi nga

shtresëzimet sociale. Ndonëse ne përmasa të ndryshme, vështirësitë u shfaqen kryesisht

për shkak të pasojave të trashëguara nga sistemet centraliste. Prof.as. Eva Tafili, ka

shkruar, se këto vështirësi kishin të bënin “me vendosjen e sistemit politik shumëpartiak,

por edhe të gjitha pasojave që sillte ky sistem në administrimin e pushtetit.”60.Nga ana

tjetër, “ky tranzicion u përshkua nga një rritje e madhe e ndjenjave të nacionalizmit, për

shkak se këto shtete u ngritën në bazë të parimit të komb-shtetit,”61 ç’ka krijoi përplasje

ndëretnike, që më pas u përshkallëzuan në konflikte dhe luftëra lokale, si në rastin e

Jugosllavisë.

Nën efektet ndikuese të revolucioneve të ’89 të vendeve të Evropës Lindore, në

Jugosllavi gjeneruan projektet aktive të kombësive në funksion të realizimit të aspiratave

të tyre nacionale. Por përbërja heterogjene etnike, religjioze dhe kulturore, e kurorëzuar

me një shtet; referencat historike, tradita politike, ekonomike e social-kulturore;

“konservimi” i problemeve të pazgjidhura kryesisht me pakicat përgjatë viteve të

sundimit komunist në ish-Jugosllav i dhanë një dimension më specifik tranzicionit

rajonal. Aty spikati tipari etno-nacional dhe ai i zgjidhjes së të drejtave të pakicave

kombëtare.

Kjo problematike transitive komplekse me ndërthurje faktorësh i tejzgjati në limite

kohore zgjidhjet, ricikloi krizat, polarizoi shtresëzimet social-ekonomike jashtë

rregullsive të ekonomisë së tregut, ofroi modele eksperimentale zgjidhjesh dhe qeverisje,

inkurajoi populizmin, ngriti institucione të dobëta; duke bërë që Evropa të dukej larg...

Vendet e rajonit, për shkak të pozicionit gjeografik, u ndikuan edhe nga pasojat e dëmeve

të luftërave lokale në Jugosllavinë e kohës. Shqipëria, Bullgaria dhe Rumania ishin në

kushte mjaft të vështira politike, ekonomike e sociale dhe të ndikuara në një masë të

60 Hyskaj Tafili, Eva; “Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore”, fq. 5. Shtëpia Botuese e Librit

Universitar, Tiranë 2008.

61 Cituar me lart. Po aty, fq. 5.

32

konsiderueshme nga efektet luftës në Slloveni, Kroaci, Bosnjë Hercegovinë dhe së fundi

në Kosovë.

Ekonomia bullgare e pas Luftës së Ftohtë nuk ishte premtuese, pasi shkëmbimet e saj

bëheshin kryesisht me vendet e ish-KNER-it. Privatizimi i ndërmarrjeve mbeti i

paralizuar deri në vitin 1992, megjithëse se ky vend u përpoq që të përfitonte nga

modifikimet e sektorit ushtarak e industrial.

Në aspektin e politikës së jashtme, Bullgaria, nga satelite e ish-BRSS, filloi afrimin me

Perëndimin. Por pritja që i rezervohet ishte disi zhgënjyese, pasi fokusi perëndimor ishte

me i orientuar nga hapja drejt Polonisë, Çekosllovakisë dhe Hungarisë. Bullgaria tenton

të përfitojë sa më shume me politikën e sajë rajonale ndërmjet Jugosllavisë së përfshirë

në konflikt dhe Turqisë që ka rritur rolin dhe prezencën në Ballkan, por që për bullgarët

nuk lë vend për shqetësim. Kjo diplomaci do t’i sjellë Bullgarisë një vlerësim dhe simpati

ndërkombëtare, por vetëm pas viteve ’93-’94, kur Bullgaria nënshkruan një Marrëveshje

asocimi me BE dhe inkuadrohet në Marrëveshjen e Partneritetit për Paqe të NATO-s.

Rumania në regjimin e ri të Ilieskut paraqitet e dobësuar në aspektin ekonomik dhe

financiar, me inflacion të madh, rrjete tregtare tradicionale të tronditura thellë dhe me ulje

të madhe e fuqisë blerëse. Eshte karakteristike se ‘’politika rumune e periudhës pas 1989

tregoi shumë pak shenja të pluralizmit të vërtetë, apo të reformave që i nevojiteshin për të

shkatërruar ndikimin e pushtetit të vjetër e të korruptuar.” 62 Rumania ne planin e

brendshëm i vuajti mosmarrëveshjet për pakicat etnike. Fronti i Shpëtimit Kombëtar në

pushtet u kujdes që të ripërcaktonte pozicionin e vendit në kontekstin e ri rajonal dhe

evropian, duke mos hequr dorë nga fryma e nacionalizmit.

Rimëkëmbja e ndjeshme e ekonomisë rumune do të shënohej vetëm në vitet ’93-‘94.

Aparati politiko-administrativ shtetëror i Ilieskut vijoi të mbështetej në aparatin e vjetër

burokratik dhe në sytë e Perëndimit nuk ndryshonte shumë nga periudha e Çausheskut.

Rumania shpejt u ballafaqua me trazira konfliktuale ndëretnike e në disa momente edhe

me tensione në marrëdhëniet ë me Hungarinë për shkak të Transilvanisë.

Periudha pas vitit 1996, shënoi fillimin e ndryshimeve të rëndësishme për Rumaninë;

kalimin e parë paqësor të pushtetit, si dhe normalizimin e raporteve ndëretnike e

ndërshtetërore me Hungarinë përmes nënshkrimit të Traktatit të Miqësisë e të

Bashkëpunimit. Tashmë Rumania futet në një rrugë të re, të cilën e shikon më përfituese

në aspektet politiko-ekonomike. Duke patur parasysh pozicionin e saj, “Rumania filloi të

62 Më gjerësisht: Hyskaj Tafili, Eva; “Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore”, fq 89-96.

Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë 2008.

33

zhvillojë një politikë jo më shumë ballkanase drejtuar nga jugu, se sa të tillë që t’i japë

përparësi rolit-urë midis Evropës së Mesme dhe Detit të Zi.”63

Ndryshimet në sistemin politik të Shqipërisë së varfëruar dhe reformat ekonomike e

financiare për liberalizimin e çmimeve dhe rivendosjen e sistemit fiskal kërkonin një

mbështetje më të madhe me ndihma ndërkombëtare. Treguesit ekonomik e financiar

dëshmonin se “Prodhimi Kombëtar i Përgjithshëm i Shqipërisë ra në 10% më 1990, me

28% më 1991 dhe me 7% të tjera në 1992. Inflacioni shkoi në 226% me 1992 dhe mori

më vete gjithë kursimet që pati siguruar popullsia”64.

Në periudhën e parë, ndihmat ndërkombëtare u konkretizuan nën nivelin e shpresuar për

shkak të vëmendjes dhe angazhimit të gjerë ndërkombëtar në zgjidhjen e krizave të tjera

më të rëndësishme, të tilla si kriza e Gjirit Persik, apo dhe kriza e Jugosllave.

Në politiken e jashtme, Shqipëria filloi hapjen diplomatike me SHBA, ish-BRSS,

Britaninë e Madhe e Vatikanin. Shqipëria përforcon marrëdhëniet e saj me Turqinë; merr

pjesë në OSBE, (ish-KSBE), bëhet anëtare e FMN-së dhe e Bankës Botërore.

Në kushtet e nevojave dhe të pamjaftueshmërisë ekonomike në Shqipëri, si dhe të

përleshjeve konfliktuale ndëretnike në Jugosllavi, ku shqiptarët ndjeheshin nën kërcënim

të vazhdueshëm, Greqia e zhvendos tensionin ndërshtetëror, nga raportet problematike

me Maqedoninë, në një acarim me Shqipërinë, duke i mëshuar fort tezes së Vorio-Epirit.

Pas këtij zhvillimi, Shqipëria u gjend në një konfiguracion ndërkombëtar të pafavorshëm

jo vetëm, se tashmë ishte përballë armiqësisë së përbashkët serbo-greke, por edhe për

faktin se Fuqitë e Mëdha nuk u treguan të gatshme të ndërmjetësonin dhe të impononin

zgjidhje për ç’tensionimin e këtyre marrëdhënieve.

Greqia “pas Luftës së Ftohte u afrua me Serbinë dhe u përpoq të zhvillonte politika

mbështetur në kontrollin përkatësisht të Shqipërisë dhe Maqedonisë”65. Ky vend gjatë

kësaj periudhe përjetoi ngritjen e nacionalizmit përmes shfaqjes së qarqeve ultra-

nacionaliste me profil të dhunshëm, shoqëruar me ndikime e ambicie më të mëdha të

klerit ortodoks dhe të diasporës greke në Perëndim. Për pasojë, Greqia përjetoi një etapë

të tensionimit të marrëdhënieve me fqinjët: me Turqinë, Maqedoninë e Shqipërinë.

63 Davotoglu, Ahmet, “Thellësia Strategjike”, fq 364. Botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha.

64 Andrew Baruch Whachetel, “The Balkans in the World History”, botimi i parë anglisht në vitin 2008. I përkthyer nga origjinali nga Abdurrahim Myftiu, me titull: “Ballkani në Historinë Botërore”, fq. 148, botuar nga “Toena”, Tiranë 2012.

65 Cituar më lart, po aty: Davotoglu, Ahmet “Thellësia Strategjike”, fq 364.

34

Greqia percjellë me shqetësim agjenden e re ofensive të Turqisë në rajon, të shprehur

përmes një hapje të re politiko ushtarake me Bullgarinë, Maqedoninë e Shqipërinë, si dhe

rritjes së prezencës dhe rolit të saj në Bosnjë Hercegovinë.

Këto faktorë ndikuan në ridimensionimin e marrëdhënieve të Greqisë me Serbinë. Për

shkak të luftës dhe të përfshirjes në embargo ndërkombëtare, Serbia kishte shume nevojë

për mbështetjen greke, me së pari ekonomikisht për të zbutur efektet e sanksioneve, por

edhe politikisht për t’u lehtësuar nga izolimi momental në arenën ndërkombëtare.

Pas shpalljes së pavarësisë nga Maqedonia, sidomos pas njohjeve ndërkombëtare, politika

greke pati një qasje agresive ndaj shtetit të ri. Greqia e shikonte Maqedoninë si një

kërcënim. Ajo bazohej kryesisht në argumente që lidheshin me emrin “Maqedoni”, me

simbolet shtetërore, (flamuri) dhe me Kushtetutën e RM, miratuar me 17 shtator 1991, ku

kishte referenca lidhur me kryengritjen e Ilindenit të vitit 1903.

Përmes një volumi investimesh në Bullgari e Rumani, Greqia shprehte ambicien e saj

ekspansioniste në fushën ekonomike e financiare në rajon.

3. Interesi, dilemat dhe iniciativat e ndërkombëtarëve në rajon

3.1. Dilemat e para të ndërkombëtarëve

Pozicionet fillestare të ndërkombëtarëve ishin të ndërlidhura me interesat dhe perceptimet

e drejtpërdrejta të tyre për Ballkanin. Deri në prag të krizës së brendshme, “RFSJ”

përfaqësonte një vend që trashëgonte ndjeshmëri të lartë në ekuilibrat gjeopolitike të

blloqeve prezentë të kohës së Luftës së Ftohtë.

Nga ana tjetër, periudha kohore e fillimit të krizës jugosllave ishte një moment

angazhimesh prej faktorëve ndërkombëtarë tek procesi i shpërbërjes së ish-BRSS dhe

rënies së regjimeve në vendet e influencës së saj; si dhe në ngjarjet e Gjirit Persik, ku

SHBA dhe Britania e Madhe ishin të angazhuara në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Disa nga Fuqitë e Mëdha ishin aktivisht të interesuara për dinamikën dhe kahet e

zhvillimeve të ngjarjeve në Gjirin Persik, për shkak të interesave të drejtpërdrejta dhe

përfitimeve ekonomike e financiare. Tek nderkombëtarët, ish-Jugosllavia nuk perceptohej

si një skenë qendrore e ndryshimeve të mëdha. Vende dhe rajone vezhgoheshin me

shqetësim të madh për paqen dhe sigurinë botërore. Në këtë vështrim, zhvillimet në ish-

Jugosllavi, përbënin rrethin e tretë të interesave për faktorin ndërkombëtar, çfarë dhe

ndikoi në angazhimet e tyre hezituese rreth zhvillimeve afatshkurtra e afatgjata të krizave

të zgjatura në këtë vend.

35

Diplomacia ndërkombëtare në momentet e para të krizës, u gjend mes dilemave dhe

kontradiktave të brendshme për t’u shfaqur e pozicionuar qartë lidhur me qëndrimet që

duheshin mbajtur ndaj një federate që po shembej, ndaj një vendi ku bëhej gjithnjë e më

dominant vullneti për t’u ndarë me çdo mjet, ndaj çdo forme të qëndrimit bashkë, qoftë

kjo e ndërmjetësuar, apo e imponuar nga faktorët të ndryshëm.

Fillimisht, “diplomatët Perëndimorë në Beograd besonin se lufta mund të shmangej me

mirë duke ruajtur strukturat Jugosllave, derisa një tranzicion i rregullt drejt një rregullimi

të ri të bëhej i mundur dhe të përqendrohej përpjekja në ruajtjen e paqes.”66

Në Serbi Millosheviqi dhe në Kroaci Tuxhman, vijonin forcimin e kontrollit mbi

makineritë shtetërore republikane përmes spastrimeve dhe frikësimit të kundërshtareve, si

dhe “gjetjen” e mbështetjes tek aleatët e fuqishëm ndërkombëtarë.

Millosheviqi zgjodhi Rusinë, i orientuar, jo vetëm nga referencat historike e ideologjike,

por mbi të gjitha për konvergimin e ndërsjellët të interesave të përbashkëta në rajon.

Tuxhmani ishte i interesuar për mbështetjen e të gjitha fuqive evropiane, duke

argumentuar, se vendi i tij ishte pjesë përbërëse e vlerave të qytetërimit evropian-

perëndimor, por në mënyrë më specifike, ai i referohej Gjermanisë, e cila ishte duke

përjetuar një fuqizim të pandërprerë në planin politik, ushtarak dhe ekonomiko-financiar.

Kjo solli përfitimin e drejtperdrejte, kur në vjeshtën e vitit 1991, ministri i jashtëm

gjerman, Hans Dietrich – Genscher, dinamizoi procesin për njohjen ndërkombëtare të

Kroacisë dhe Sllovenisë.

Me kalimin e kohës dhe ndryshimin e rrethanave, qasja ndërkombëtare pasurohet me

qëndrime të tjera. Qeveria franceze dhe ajo britanike u orientuan nga gjetja e një zgjidhje

për të dalë nga kriza përmes organizimit të bisedimeve. Në këtë mënyrë, përpjekjet e

evropiane i dhanë shtyse konkretizimit të idesë për organizimin e Konferencës

Ndërkombëtare për Jugosllavinë67 nën kryesimin e Lordit Carrington. Anëtarët e saj, që

në takimin e parë proklamuan: “Qëllimi ynë i përbashkët është t’i sjellim paqen të

gjithëve në Jugosllavi dhe të gjejmë zgjidhje të qëndrueshme që do t’u përgjigjeshin me

drejtësi shqetësimeve dhe aspiratave të ligjshme”68.

66 Ahrens, Geert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge “ (titulli i origjinalit); përkthyer në shqip “Diplomaci mbi

tehun e thikës”, botuar nga “Toena”, fq. 481, Tiranë 2010.

67 Konferenca Ndërkombëtare për Jugosllavinë, (KNI), filloj punën me 7 shtator 1991, pas një deklaratë

promovuese në Hagë dhe vijoi përpjekjet e saj deri në 1992. Ajo u kryesua nga Lordi Carrington, ish-

Sekretar i Jashtëm Britanik dhe ish- Sekretar i Përgjithshëm i NATO-s, ndaj edhe shpesh quhet Konferenca

e Carringtonit.

68 Ahrens, Geert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge “ (titulli i origjinalit); përkthyer në shqip “Diplomaci mbi

tehun e thikës”, botuar nga “Toena”, fq. 44, Tiranë 2010.

36

SHBA u rezervuan për të dhënë gjykimin e tyre, duke pranuar pikëpamjen e BE-së, se

kjo ishte punë e Evropës e duke mos patur dëshirë të nxisnin prishjen e një federate të

ndërlikuar, u deklaruan fillimisht në qershor të vitit 1991 se “ata nuk do të njihnin

Slloveninë dhe Kroacinë”69.

Por me kalimin e kohës, SHBA-të kuptuan orientimet e palëve, tendencat e

përshkallëzimit të konfliktit dhe paralajmëruan me forcë për përmasat e rrezikshme të

krizës. Amerikanët duke kuptuar se thelbi i krizës konfliktuale – ishte linja etno-

territoriale, theksuan me forcë mbrojtjen e të drejtave njerëzore dhe minoriteteve,

ndërkohë që u angazhuan më me ritëm në bashkëpunimin me KSBE (OSBE) dhe aktorë

të tjerë ndërkombëtare.

Ndërkaq Kombet e Bashkuara në fillimet e krizës u frenuan për të ndërmarrë ndonjë

veprim. Mendoj se në këtë aspekt kanë ndikuar edhe pozicionet e shprehura në mënyrë

konstante nga ish-Bashkimi Sovjetik dhe Kina, të cilët e quanin konfliktin një çështje e

brendshme e Jugosllavisë.

Në këtë skemë pozicionesh komplekse u shfaqen mjaft dilema: Kush duhej angazhuar,

një vend i fuqishëm, apo një grup shtetesh për të ndërmjetësuar e zgjidhur krizën.

Zgjedhja behej e vështirë kryesisht për shkak të konkurrencës së interesave ndërmjet

vendeve si Gjermani, Anglia, Franca e Rusia. Po kaq e vështirë dukej përzgjedhja e rolit

parësor ndërmjet organizatave ndërkombëtare, të tilla si KSBE(OSBE) që spikaste në

fushën e zgjidhjes, ndërmjetësimit e parandalimit të krizave, apo Komunitetit Evropian,

në “terrenin” e të cilit zhvilloheshin ngjarjet.

Ekzistonte edhe një arsye tjetër: KE/BE sapo kishte arritur një marrëveshje për një

politikë të jashtme të përbashkët dhe natyra shumëdimensionale e krizës ishte mënyra më

e mirë për të testuar marrëveshjen e arritur. Kombet e Bashkuara tashmë kishin fituar

terren dhe ishin të përfshirë në dinamikën e zgjidhjes së krizës.

3.2. Iniciativat ndërkombëtare

Dinamika konfliktuale e krizës ndikoi në rritjen e sensibiliteteve ndërkombëtare për

zhvillimet në ish-Jugosllavi, aq sa mund të thuhet, se vetëm pas shpërthimit të luftës iu

kushtua rëndësia e duhur ndërhyrjeve diplomatike për minimizimin e pasojave dhe të

katastrofës që paralajmëronte destabilitet rajonal e më gjerë.

Komuniteti ndërkombëtar u fokusua tek ish-Jugosllavia vetëm pas shpërthimit të luftës.

Atëherë përse kjo vonese?

69 ICG: “Current Legal Status of the Federal Republic of Yugosllavia, (FRY) and of Serbia and Montenegro”,

Balkans Report, no.101, Washington/Brussels, 19th of September, 2000, p. 3.

37

Studiuesja Maria Todorova ka një qasje të veçantë. Ajo ka shkruar se “mos angazhimi

fillestar i Perëndimit ka pasur shumë më tepër arsye praktike se kinse karakteri

joevropian i Ballkanit”70. Sipas Todoroves, “ekzistojnë gjithëpoaq arsye të rëndësishme

praktike për angazhimin më së fundi të Perëndimit në Jugosllavi. Më të shumtat burojnë

nga konsiderata jashtë-ballkanike: roli dhe e ardhmja e NATO-s, roli i SHBA si superfuqi

ushtarake globale dhe sidomos pjesa e tyre strategjike në çështjet evropiane”71.

KE/BE filloi që të kërkojë një zgjidhje të ndërmjetësuara përmes negociatave me

autoritetet jugosllave gjatë vitit 1991. Nëse ndërhyrja evropiane për luftën e Sllovenisë

përmes Marrëveshjes së Brionit të 7 korrikut 1991 ishte e mbarë, nuk mund të thuhet e

njëjta gjë për luftën e Kroacisë, ku të gjitha armëpushimet për të cilat më parë beheshin

kompromise nga palët, shkelen menjëherë prej tyre.

Në vijim të iniciativave ndërkombëtare për zhvillimet në ish-Jugosllavi, përfaqësuesit e

vendeve të Komunitetit Evropian, pas takimit hapës në Hagë, me 7 shtator 1991, u

përfshinë aktivisht në negociata përmes Konferencës Ndërkombëtare për Jugosllavinë.

Kjo Konferencë, e cila ishte një investim kryesisht evropian për paqen, u strukturua me

cilësitë e një forumi ndërmjetësues e negociator ndërkombëtar, me përbërjen e ministrave

të jashtëm të dymbëdhjetë vendeve të KE/BE, anëtarëve të Presidencës Federative

Jugosllave; Kryeministrit e ministrit të jashtëm federativ dhe të gjashtë Presidentëve të

republikave.

Kroatet e sllovenet shprehen qëndrimet e tyre kundërshtuese, lidhur me praninë e

përfaqësuesve federativ në Konferencë. Kjo bëri që ndërkombëtarët, pas njohjeve të

Kroacisë e Sllovenisë, përfaqësuesit e federatës të mos i ftonin si pjesëmarrës dhe

dialogues në përbërje të kësaj Konference. Megjithatë Konferenca Ndërkombëtare për

Jugosllavinë gjatë punës së saj u fokusua kryesisht në problematikën e trashëgimisë së

ish-RSFJ, si dhe në përpjekjet për bashkëjetesë ndëretnike ndërmjet serbeve, kroatëve

dhe myslimano-boshnjakëve në BeH, në Kosovë, në Krajina, në Vojvodinë, Sanxhak dhe

Maqedoni.

Angazhim të avancuar për krizën jugosllave paraqiti edhe Këshilli Evropës dhe

Asambleja Parlamentare që me miratimin e Rezolutës 969, të 21 shtatorit 1991, nder të

tjera kërkonin dërgimin e “një force ushtarake në Jugosllavi”72 me Vendim të Këshillit të

Sigurimit.

70 Todorova, Maria, “Ballkani imagjinar”, fq. 270, botuar në Tiranë nga IDK, tetor 2013. Përkthyer në shqip

nga Bashkim Shehu, titulli i origjinalit në anglisht: “Imaging the Balkans”, Oxford University Press.

71 Cituar më lart. Po aty, fq. 270.

72 Ahrens, Geert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge “ (titulli i origjinalit); përkthyer në shqip “Diplomaci mbi

tehun e thikës”, botuar nga “Toena”, fq. 51, Tiranë 2010.

38

Me 25 shtator 1991, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 713 e cila mbështeti

përpjekjet e KE dhe e ftoi Sekretarin e Përgjithshëm për të dhënë ndihmën e tij. Në vijim,

Këshilli i Sigurimit shpalli embargo për shitjen e armëve palëve ndërluftuese, ndërsa me

21 shkurt 1992 vendosi dërgimin e Forcës Mbrojtëse (UNPROFOR) në Kroaci, për të

mbikëqyrur respektimin e armëpushimit të datës 3 janar 1992, si dhe për të lehtësuar

dërgimin e ndihmave humanitare. Dislokimi i këtyre forcave kapet në befasi nga

shpërthimi i dhunës në Bosnjë-Hercegovinë. Vetëm në tetor të vitit 1992, forcat e

UNPROFOR-it vendosen në këtë terren të ri, por impakti politik dhe ushtarak i kësaj

fuqie ishte mjaft i kufizuar.

Gjatë periudhës 1991-1992, në kuadrin e nismave ndërkombëtare u inkuadrua edhe

prezenca e KSBE (OSBE) në terren përmes Misioneve të Raportuesit të të Drejtave të

Njeriut për ish-RSFJ dhe të misioneve të strukturuara në disa qendra. Puna e këtyre

Misioneve ofroi përpara ndërkombëtarëve një tablo të qartë dhe informuese rreth situatës

dhe nivelit të marrëdhënieve ndëretnike në të gjithë territorin. Prezenca e KSBE(OSBE)

vlerësoi domosdoshmërinë e krijimit të një strukture të qëndrueshme që do të ndiqte

problemet e minoriteteve të cilat paraqiteshin esenciale në realitetin ballkanik. Kështu, në

korrik të vitit 1992, Mbledhja e nivelit të lartë të Helsinkit e KSBE(OSBE) krijoi postin e

Komisionerit të Lartë për Minoritetet.

Perpos vullnetit dhe lëvizjeve të aktorëve dhe faktorëve ndërkombëtarë, ngjarjet në

terren kishin një precipitim të shpejtë në kahe të padëshiruara. Situata e re kërkonte një

qasje te re ndaj problematikës konfliktuale jugosllave.

Në verën e vitit 1992, Mbretëria e Bashkuar, Franca, Gjermania, Italia, Japonia, Kanadaja

dhe SHBA-të u shprehen me një qëndrim të modifikuar, ku nga njëra anë theksuan

mbështetjen e tyre për punën e Konferencës dhe nga ana tjetër pohuan qëndrimin për

domosdoshmërinë e zgjerimit të rrethit të konsultimeve me KE, Kombet e Bashkuara dhe

palë të tjera të interesuara në proces.

Me këtë qëndrim të Fuqive Ndërkombëtare paralajmërohej dëshira për një pozicion më të

fuqishëm prezence dhe aktiviteti për të ardhmen i Kombeve të Bashkuara dhe shteteve të

tjera me ndikim e interesa tek palët në konflikt. Angazhimi i KB duhet të provonte vlerën

e tij, pavarësisht se përvoja kroate dhe boshnjake e angazhimit të kësaj organizate ishte

zhgënjyese.

Komuniteti ndërkombëtar e përshkallëzoi trysninë shtrënguese ndaj ish-Jugosllavisë së

mbetur, (Serbisë dhe Malit të Zi), përmes miratimit të sanksioneve ekonomike e politike

në fund të majit të vitit 1992, të shprehura në përmbajtjen e Rezolutës nr. 757 të Këshillit

të Sigurimit.

Kjo Rezolutë i ndalonte të gjitha shtetet në importimin e mallrave nga Serbia dhe Mali i

Zi. Ajo ndalonte gjithashtu edhe eksportet me përjashtim të mallrave me qellim

39

humanitar – medikamenteve mjekësore dhe të ushqimeve të autorizuara – miratuar rast

pas rasti prej Komitetit të Këshillit të Sigurimit për Sanksionet. Rezoluta 757 kufizonte

edhe personelin diplomatik serb dhe malazez, operacionet e ajrore dhe transaksionet

financiare.

Impaktet e para të sanksioneve ekonomike kundër Serbisë dhe Malit të Zi, nuk ishin aq

efektive, sa ato mund bëheshin shkak për një rritje të pakënaqësisë së brendshme kundër

regjimit, pavarësisht tendencave të shfaqura në përkeqësimin ekonomik dhe rritjen e

nivelit të papunësisë.

Në raportet ndërkombëtare kemi gjetur të listuar kundërmasat e marra nga regjimi i

Millosheviqit për të limitizuar efektet e ekonomike e sociale të aplikimit të sanksioneve

për të patur nën kontroll dhe deri diku një ekuilibër të situatës së brendshme.

Millosheviqi ishte i qartë për pasojat afatgjatë të sanksioneve mbi ekonominë e vendit.

Por në funksion të çmimit për qëllimet e veta ushtarake dhe politike, ai u “detyrua” që:

- të tërheqë rezervat e mallrave strategjike për të siguruar furnizimet jetike të

ushqimit dhe karburantit për popullatën;

- të zvogëloje rreptësishtë investimet në infrastrukturë dhe modernizim, duke

rezultuar në një përkeqësim të qëndrueshëm të bazës tashmë joefikase

industriale të vendit dhe transportit si dhe sistemeve të telekomunikacionit;

- të shtypë të holla për të paguar punëtorët që pushohen nga puna, duke nxitur

kështu hiperinflacionin;

- të mbyllte periodikisht segmente të mëdha të industrisë për mungesë të

inputeve të importuara dhe për të ruajtur furnizimet;

- të tërheqë gati 70 % për qind e rezervave zyrtare në valutë të saj përgjatë vitit

të vështirë 1992.”73.

Efektet e shtrëngimit nga sanksionet, me kalimin e kohës sollën pasoja katastrofale.

Strukturat ndërkombëtare të inteligjencës që monitoronin situatën dhe efektet e

sanksioneve, vlerësonin në raportet e tyre për rënien e GNP me 26 %, rënien e prodhimit

industrial me 24%. Papunësia: afërsisht 800.000 punëtorë janë pushuar nga puna ose

30% e fuqisë punëtore. Këtu nuk janë përfshirë 700.000 njerëz që mund të jenë plotësisht

të papunë. 11.500 firma janë mbyllur e kanë falimentuar. Sanksionet kanë ndalur

praktikisht investimet dhe kanë dëmtuar seriozisht aftësinë afatgjatë të Serbisë për të

73 Special Collection: 1993-02-02 “Serbia: Coping with Sanctions”, DCI Interagency Balkan Task Force, 2

Feb.1993, p. 1. Document Number C05916708 (www.foia.cia.gov)

40

modernizuar industrinë e saj dhe për tu shëruar nga pasojat ekonomike të luftës të tilla si,

papunësia e lartë dhe inflacioni.74

Duke vështruar tendencën e zgjerimit të konfliktit, ndërkombëtarët dhe ne veçanti

amerikanët, filluan të marrin në shqyrtim të gjitha opsionet për të detyruar qeverinë serbe

që t’i bindet zgjidhjeve të paqes. Në kuadër të këtyre zgjidhjeve, procesi i bisedimeve

intensive diplomatike, programohej të ishte i shoqëruar me veprime ushtarake të cilat do

të adresoheshin mbi disa objektiva të përzgjedhura strategjike në Serbi. Me këto lëvizje

synohej që të parandalohej shndërrimi i krizës në një konflikt të mundshëm rajonal, duke

e detyruar palën serbe drejt bashkëpunimit për zgjidhje e paqësore. Objektivat e

përzgjedhura për një goditje të mundshme ishin objektiva ushtarake, duke përfshirë

forcat ajrore, detare dhe ato tokësore me infrastrukturat përkatëse; objektivat energjetike,

dëmtimi i të cilave vlerësohej se do të dobësonte furnizimet ushtarake dhe nga ana tjetër

do të sillte rritjen e pakënaqësive të brendshme ndaj regjimit; si dhe objektivat e

transportit, te cilat mund të ngadalësojnë lëvizjen e trupave ushtarake serbe drejt vatrave

të konfliktit. Sipas dokumenteve të publikuara se fundi, inteligjenca amerikane kalkulonte

në avance detajet e kufizimit të elementëve mbështetës për zgjerimin e konfliktit. Në një

dokument të nëntorit 1992, thuhej se përmes sulmeve mbi urat hekurudhore përreth

Nishit dhe Krajlevos do të arrihej të ndërpritej linja kryesore hekurudhore në drejtim të

Kosovës dhe në këto kushte serbet do të ishin të detyruar që t’i lëvizin përforcimet e tyre

për në krahinë përmes rrugëve tokësore ose ajrit; sulmet mbi urat hekurudhore përreth

Titovo Uzice do të bënin ndërprerjen e linjës kryesore hekurudhore për në Malin e Zi; si

dhe përmes sulmeve mbi urat hekurudhore përreth Novi Sadit dhe Somborit përllogaritej

ndërprerja e linjave të komunikimit midis Serbisë dhe Kroacisë.75

Sipas dokumenteve të publikuara se fundi, prognozohej se: “Objektivat më të

rëndësishme në Serbi janë aeroportet kryesore ushtarake dhe disa burime energjetike

(termocentralet, centralet elektrike). Duke sulmuar tre aeroporte do të eliminohen aftësitë

e mbrojtjes ajrore serbe për të kërcënuar superioritetin perëndimor ajror mbi ish-

Jugosllavinë dhe do të arrihet të zvogëlohet aftësia e Serbisë për përforcimin e serbo

boshnjakëve, apo forcave serbe në Kosovë nga ajri. Në mënyrë të ngjashme sulmet ajrore

mbi 6 termocentrale do të ndërpresin rrjetin energjetik të Serbisë për të paktën një vit, gjë

që do të shkaktonte pasoja katasrofike për ekonominë tashmë të dobësuar serbe. Sulmet

74 Me tepër: Special Collection: 1993-0202 “Serbia: Coping with Sanctions”, DCI Interagency Balkan Task

Force, 2 Feb.1993, p. 7. Document Number C05916708 (www.foia.cia.gov)

75 Special Collection: Memorandum for National Foreign Intelligence Board Principals from David Cohen

and Fritz W Ermarth; Subject: “Responses to transition team questions on the Balkans”, NFIB 2.12/3, 28

December 1992, p. 22-24. (www.foia.cia.gov)

41

ajrore mbi disa hekurudha dhe ndaj rrugëve strategjike do të shkatërronin më tej

ekonominë”76.

Pavarësisht rrethanave dhe këtyre zhvillimeve, Millosheviqi nuk tërhiqej nga rruga e

nisur, ndërsa komuniteti ndërkombëtar përshkallëzon aksionet diplomatike. Organizohet

Konferenca e Londrës77 e cila bëri bashkë dy ndërmjetësuesit më kryesore për paqen në

Jugosllavinë e kohës; KE të kryesuar nga kryeministri britanik dhe KB, kryesuar nga

Sekretari i Përgjithshëm. Pjesëmarrja ndërkombëtare ishte më e gjerë se kurrë më parë.

Prania e pese anëtarëve të përhershëm të Këshillit të Sigurimit dhe e Turqisë si

përfaqësuese për Organizatën e Konferencës Islamike dëshmonte futjen në “lojë’ të

aktorëve të rinj ndërkombëtarë. Nga ana tjetër, për herë të parë përfaqësuesit e etniteteve

të Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi, Bosnjës, Vojvodinës e Kroacisë patën rastin që të

ndiqnin bisedimet si dëgjues.

Nismat e ndërkombëtarëve në të gjitha formatet e organizimit të tyre nuk shënuan

progres, përkundrazi, ato ishin një dështim i plotë. Konfliktet në terren ishin në

përshkallëzim e sipër. Përveç Kroacisë e BeH, vatra të reja përplasjesh ishin potencialisht

të mundshme për shkak të ndezjes së mëtejshme të tensioneve të brendshme ndëretnike

dhe qëndrimeve represive të palës serbe.

Nismat e ndërkombëtarëve për zgjidhjen e krizës, kryesisht përmes KNJ dhe Konferencës

së Londrës, paraqiten me disa veçanti:

Së pari: Ndërhyrja e ndërkombëtarëve dhe kryesisht e Fuqive të Mëdha Evropiane është

e suksesshme vetëm për zgjidhjen e episodit të parë të krizës ndëretnike jugosllave, për

Slloveninë me anë të marrëveshjes së Brionit të 7 korrikut 1991.

Brioni krijoj një instrument të ri monitorues; Misionin Monitorues të Komunitetit

Evropian (MMKE) i cili e shtriu aktivitetin e tij edhe në krizën kroate. Në periudhën

vijuese, iniciativat ndërkombëtare për krizën kroate dhe konferencat për zgjidhjen e

tërësishme të krizës jugosllave rezultuan te pasuksesshme në pikëpamjen e imponimit të

zgjidhjeve ndaj palëve në krizë.

76 Special Collection: Memorandum for National Foreign Intelligence Board Principals from David Cohen

and Fritz W Ermarth; Subject: “Responses to transition team questions on the Balkans”, NFIB 2.12/3, 28

December 1992, p. 22-24. (www.foia.cia.gov)

77 Konferenca e Londrës u mbajt me 26-28 gusht të vitit 1992. Në të morën pjesë përveç ministrave të

jashtëm të KE, edhe pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të KB, vendet fqinjë të ish-RFJ,

kryesuesja e radhës e KSBE/OSBE, Kanadaja, Japonia, si dhe Turqia me cilësinë përfaqësuese për

Organizatën e Konferencës Islamike. Nga pala “Jugosllave” ishin të ftuar presidentët e gjashtë republikave

të ish-RFJ dhe Dobrica Qosiq e Millan Panic. Konferenca e Londrës miratoi një deklaratë dhe strukturën

bazike organizative për Konferencën Ndërkombëtare për Ish-Jugosllavinë, ose e njohur ndryshe KNIJ e cila

do te jetësohej me fillesat e aktivitetit te saj ne shtator te vitit 1992.

42

Së dyti: Konferencat dhe iniciativat e ndërkombëtarëve për zgjidhjen e krizës dështuan në

imponimin e opsioneve të miratuara, “si pasojë e mos-dëshirës së Perëndimit për të

ndërhyrë ushtarakisht kundër serbëve. Në të njëjtën kohë, Perëndimi qëndroi i vendosur

në ruajtjen e parimit të mos ndryshimit të kufijve me dhunë.”78

Zhvillimi i ngjarjeve dëshmoi, se ndërkombëtarët ishin të vendosur për të kapur dy

objektiva që u arritën: depërtimin e ndihmave humanitare ne zonat e krizës dhe të

konfliktit; si dhe frenimin me çdo kusht të zgjerimit të konfliktit në Kosovë e Maqedoni.

Së treti: Ndërmjetësimi ndërkombëtar përmes KNJ ishte i konceptuar në kuadrin e

“shërbimeve të mira”. Si i tillë megjithëse nga pikëpamja juridike nuk paraqiste fuqi

detyruese për zbatim prej palëve, ai ofroi mundësi dhe modele për zgjidhjen e krizës duke

pranuar për here te pare njohje reciproke ndërkombëtare që do të bëhej në kuadër të një

marrëveshje të përgjithshme, e cila do të ketë komponentët për sa vijon: a) një asocim

asimetrik, ose aleancë të republikave të pavarura dhe sovrane; b) rregullat adekuate për

mbrojtjen e minoriteteve dhe garancitë mbi të drejtat e njeriut, me mundësinë e hapur për

njohjen e një statusi special për rajonet e caktuara; c)mosnjohjen e ndryshimit me dhunë

të kufijve”.79 Ky qëndrim i evropianeve gjeti përkrahje të plotë edhe nga ana e Këshillit të

Sigurimit, megjithëse Serbia ishte e vetmja palë kundërshtuese.

Së katërti: Ndryshe nga rasti i KNJ, ndërmjetësimi ndërkombëtar ne rastin e Konferencës

së Londrës u shoqërua me imponimin dhe aspektin detyrues për respektimin e vendimeve

të Konferencës. Kjo do të duhej të realizohej nga ana e Këshillit të Sigurimit, megjithëse

nuk ekzistonte nga prapa një force e mirëfilltë imponuese e zbatuese. Ky imponim ndaj

palëve ishte i bazuar në vijimësinë e punës së Konferencës dhe të qëndrimeve të

shprehura nga Komisioni i Badinterit. Ai përfshinte disa elemente të shprehura në

dokumentin “Deklarata mbi Parimet”.

Procesin e imponimit të zgjidhjeve për paqen, ndërkombëtarët e kishin filluar që me

aplikimin e sanksioneve ekonomike në ish-Jugosllavi. Këto sanksione sherbyen si një

instrument shtrëngues juridiko-diplomatik ndërkombëtar, pavarësisht nivelit jo të

pritshëm të impakteve.

Pjesë e trysnisë së ndërkombëtarëve për të imponuar zgjidhjet e propozuara në favor të

procesit të paqes ishin edhe vendimet e ministrave të jashtëm të NATO-s, në dhjetor

1992, kur konfirmuan gatishmërinë e Aleancës për të mbështetur operacionet

78 Hasani, Enver; “Shpërbërja e Jugosllavisë dhe Kosova”, fq. 12, botuar nga Instituti Shqiptar për Studime

Ndërkombëtare, Tiranë, 2000.

79 Deklaratë e datës 4 tetor 1991 e Konferencës Evropiane për Paqe, mbajtur në Hagë. «UN Doc.S/23169,

Anex II», tekst i ofruar nga MPJ, Tiranë, cituar nga: Hasani, Enver “Shpërbërja e Jugosllavisë dhe Kosova”,

fq. 43, botuar nga Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare, Tiranë, 2000.

43

paqeruajtëse, nën autoritetin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, i cili ka përgjegjësinë

kryesore për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare.

Në këtë mënyrë, Aleanca demonstroi gatishmërinë për të marrë përsipër përgjegjësi

konkrete, në mbështetje të nismave të mëtejshme të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB,

për të imponuar respektimin e rezolutave të Këshillit të Sigurimit.

Kështu, vetëm ndërmjetësimi, ndërhyrja dhe veçanërisht imponimi i ndërkombëtarëve

mundësuan paqen e brishtë, e cila do të trazohej here pas here përmes tensioneve dhe

konflikteve të reja.

44

KAPITULLI I DYTE

STRUKTURA BAZALE E KRIZËS

DHE PARALAJMËRIMI I SAJ NË “JUGOSLLAVINË E DYTË”

Që kur u shfaq lëvizja Iliriane e Ljudevid Gaj80 në fillim të

shekullit të XIX, deri me mbarimin e Luftës së Parë Botërore,

u desh gati një shekull për të për të krijuar shtetin e

përbashkët të “Sllavëve të Jugut”, më vonë Jugosllavinë,

ndërsa për ta shkatërruar atë u deshën vetëm pak vite…

1. Background-i historik – në themelet e krizave

Ideja për shtetin e përbashkët të sllavëve të jugut, u lëkund për një periudhe relativisht të

gjatë, kryesisht mes dy varianteve alternative të bashkimit të serbëve, kroatëve e

sllovenëve nën sundimin e Austro-Hungarisë me Serbinë dhe Malin e Zi “në një shtet të

veçantë jugosllav”81, apo në një “njësi më vete shtetërore-administrative, si një pjesë e

tretë në përbërje të Austro-Hungarisë. Ky variant që i afrohej federalizmit, parakuptonte

ristrukturimin e monarkisë Habsburge mbi baza trialiste, ose federative, ku sllovenet,

kroatët e serbët do të formonin një pjesë më vete federative.”82

Përfundimi i Luftës së Parë Botërore, çoi në shpërbërjen e Perandorisë shumetnike të

Habsburgëve dhe në krijimin e shteteve të reja, të cilat megjithatë nuk ishin etnikisht

homogjene. Me 1 dhjetor 1918, u shpall krijimi i Mbretërisë së Serbeve, Kroatëve e

Sllovenëve. 83 Në shtetin e sapokrijuar, “Mbretërisë së Vjetër serbe i ishte shtuar

Sllovenia, Kroacia, Bosnjë e Hercegovina, Mali i Zi dhe Vojvodina, kjo e fundit ende

80 Më shumë detaje gjenden në librin me autor Charles dhe Barbara Jelavich, « Themelimi i shteteve

kombëtare te Ballkanit 1804-1920», përkthyer ne shqip nga Betim Muço, fq.228-233, botuar nga “Dituria,

Tiranë 2004. Titulli i origjinalit: “The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920”.

81 Mullai, Abaz; “Historia e Ballkanit”, (shekulli XIX-1918), fq. 290. Botim i SHBLU, Tiranë 2008.

82 Cituar më lart. Po aty, fq. 290.

83 Shteti i ri u njoh në Versaje nga Fuqitë e Mëdha të kohës, me 28 qershor 1919, në një kohë që SHBA e

kishin njohur që në shkurt 1919. Nga ana tjetër, Italia ishte nga fuqitë e kohës që e kundërshtoi njohjen

shtetit të ri, për shkak se shteti i ri serbo-kroato-slloven, perceptohej si një shtet që rivalizonte interesat e

Italisë për të kontrolluar Adriatikun.

45

zonë nën përkatësinë e pjesshme të Hungarisë, por me popullsi dhe tradita të

konsiderueshme serbe.”84

Mbrojtësit e idesë për krijimin e Jugosllavisë, ose bashkimin e “sllavëve të jugut” në një

shtet të vetëm e argumentuan krijesën shtetërore si “mënyrën e vetme për të përballuar

Fuqitë e Mëdha dhe për të siguruar mbijetesën e kombeve të vegjël, të cilët ndiheshin në

disavantazh ekonomik brenda një mjedisi të kontrolluar me ashpërsi nga Fuqitë e

Mëdha.”85.

Në themel të krijimit të shtetit të ri, dy ishin vizionet: Vizioni i bashkimit të ri shtetëror,

të barabartë, të decentralizuar,- kontraktuar nga tre njësitë përbërëse, por i mbështetur de

facto vetëm nga kroatët dhe sllovenët; dhe vizioni centralist i shtetit të përbashkët i

mbështetur de facto dhe de jure nga Serbia. Në përfundim, varianti centralist i shtetit të

përbashkët, u bë dominues dhe fitoi terren, duke shkelur marrëveshjen për barazi

ndërmjet partnerëve. Kështu filloi të institucionalizohej gradualisht hegjemonizmi

nacional serb i cili do të bëhej sundues rreth një shekull. 86

Ndaj, për vitet e ekzistencës së tyre në shtetin e përbashkët duhet theksuar se “ndjenja e

vërtetë e afërsisë që kanë patur të përbashkët si sllavë, ka qenë gjithmonë dhe vazhdon

84 Prpa-Jovanovic, Branka; “Krijimi i Jugosllavisë”, (1830-1945), botuar tek libri “Makthi etnik i

Jugosllavisë”, fq. 44. Botim i “Alpin”, Tiranë 1998.

- Në këtë bashkim u përfshinë edhe maqedonët, por ato nuk njiheshin si komb, sepse kishin qenë

pjesë e Mbretërisë së Serbisë që në Luftërat Ballkanike, ndaj trajtoheshin si serbë.

- Për malazezet duhet thëne se Parlamenti i tyre kishte votuar për shkrirjen e Malit të Zi me

Serbinë, megjithëse rrethanat e votimit janë të dyshimta, pasi ai është kryer duke shfrytëzuar

largimin jashtë vendit të Krajl Nikollës për një vizitë zyrtare në Francë.

85 Udoviçki, Jasminka; “Shkëlqimi dhe rënia e idesë ballkanike”, botuar tek “Makthi etnik i Jugosllavisë”,

fq. 18, “Albin”, Tiranë 1998.

86 Deklarata e Korfuzit e anashkaloi çështjen më të rëndësishme të organizimit shtetëror. Ajo nuk u shpreh

nëse ky “bashkim do të ndërtohej mbi baza centraliste apo federaliste dhe si do të kryhej praktikisht

bashkim”. Gjithashtu në këtë Dokument nuk u “trajtuan” edhe aspekte që lidhen me autonominë e

brendshme, në kuadër të shtetit të përbashkët. Në fakt këto “defekte” do të rezultojnë me pasoja dhe

shkaqe konfliktesh në vitet e me pasme. Megjithatë, Kroacia, Sllovenia dhe Serbia, të nxitur nga frika e

ndikimit kulturor gjerman dhe “oreksi” i Italisë për të aneksuar territore sllovene-kroate përgjatë

Adriatikut, përshpejtuan veprimet e tyre të bashkimit, pavarësisht se kroatët shpresonin tek një bashkim

shtetëror federativ i barabartë, ndërsa serbët punonin për një bashkim shtetëror centralist nën

dominimin e tyre.

46

edhe sot e kësaj dite e dubluar me ndjenjën rivale të identiteteve të veçanta nën-sllave, si

sllovenë, kroatë, boshnjakë, serbë, malazezë dhe maqedonas.”87.

2. Kornizat e sistemit politik e kushtetues në pragun e krizës

“Jugosllavia e Dytë” i ka fillesat e saj në vitin 1941, por formati shtetëror u modelua me

29 nëntor të vitit 1943, kur Mbledhja e Dytë e AVNOJ-it vendosi që të njohë Bosnjë e

Hercegovinën, Malin e Zi, Kroacinë, Maqedoninë, Slloveninë, e Serbinë, si njësi federale

të një Jugosllavie Demokratike Federative. Pas Luftës së Dytë Botërore, këta njësi

federative u bënë shtetet përbërëse të Jugosllavisë së bashku me krahinat autonome të

Kosovës dhe Vojvodinës.

Ashtu si në vitet e ekzistencës së “Jugosllavisë së Parë” edhe në të “Dytën” kemi

përpjekje dhe dominim nacional e shtetëror nga ana e Serbisë dhe nga ana tjetër

mospajtime, kundërshti dhe kundërveprime nga etnitë dhe njësitë e tjera shtetërore të cilat

tentonin gjendjen e një barazie reale në gjirin e federatës.

“Presionet nga Sllovenia dhe Kroacia për një autonomi më të madhe kishin arritur pikën

kulmore me miratimin e Kushtetutës së vitit 1974 e cila u jepte republikave dhe

krahinave autonome pushtet më të madh se më parë. Gjashtë republikave dhe dy

krahinave iu dha e drejta e vetos në Asamblenë Federale gjë që e shndërronte

Jugosllavinë Federale në Konfederatë.”88

Kuadri i ri institucional – produkt i Kushtetutës dhe i Ligjit për punën e shoqërizuar, i cili

u miratua në nëntor të vitit 1976, krijuan ekuilibra të rëndësishëm në Federatë për shkak

të prirjeve decentralizuese të sistemit. Institucionet e krijuara gjithashtu e inkurajuan më

tej këtë frymë dhe në këtë mënyrë shumë funksione nga federata shkuan në republikë.

Marrëdhëniet ndëretnike u balancuan dhe njohën periudhë relaksimi si kurrë më parë.

Por ekziston një “defekt” në nivelin e Republikës së Serbisë që duke qenë një e tërë,

njëkohësisht është edhe e trefishtë. Ajo në të vërtetë përbën një njësi federale të

përgjithshme; dy provincat autonome, Kosova dhe Vojvodina gëzojnë një status federal

pak më të ulët, se ai i republikës; nga ana tjetër pjesa e tretë e territorit të saj që nuk

përfshihet në provincat autonome, që zakonisht përcaktohet si “Serbia e Vogël”, (Uza

Srbija), nuk e kanë statusin e mirëfilltë federal. Rezulton se vendimet lidhur me “Serbinë

e vogël” nuk mund të merren jashtë republikës së Serbisë marrë si një e tërë. Mirëpo në

këtë nivel duhet marrë edhe mendimi i provincës autonome çka bën që minoriteteve t’u

87 Udoviçki, Jasminka; “Shkëlqimi dhe rënia e idese ballkanike”, botuar tek libri “Makthi etnik i

Jugosllavisë”, fq. 18, “Albin”, Tiranë 1998.

88 Prpa–Jovanovic, Branka; “Krijimi i Jugosllavisë (1830-1945)”, botuar tek “Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq.

75, “Albin”, Tiranë 1998.

47

jepet e drejta e kontrollit mbi çështjet që lidhen në mënyrë ekskluzive me popullsinë

kryesore serbe. Kjo inkoherencë e sistemit të 1974 përbën të metën më të madhe, prej së

cilës rreth pesëmbëdhjetë vite më vonë do të vijë shkatërrimi i ansamblit jugosllav89.

Bazuar në këtë qasje, është përpunuar edhe pikëpamja, sipas të cilës, “shkatërrimi

përfundimtar i Jugosllavisë dhe luftërat që pasuan i kishin rrënjët në Kushtetutën e vitit

1974, e cila e la federatën të varfëruar ekonomikisht dhe të pambrojtur politikisht.”90 Kjo

pikëpamje argumentohet me faktin se pas miratimit të këtij dokumenti “pushteti federal u

paralizua pasi nisi të haste në pengesa sa herë që ndonjë nga republikat apo krahinat e

ndjente, se një propozim i bërë prekte interesat e saj. Marrja e vendimeve në nivel federal

u bë praktikisht e pamundur.”91

Në referencë “me Kushtetutën e vitit 1974, në vend të Forcave të Armatosura të

përbashkëta, u krijuan dy ushtri – Armata Popullore Jugosllave dhe Mbrojtja Territoriale,

angazhimi i përbashkët i të cilave ishte i mundur vetëm nëse është evidente bashkimi

politik i elitave politike republikane dhe federale”92.

Në fakt Kushtetuta e vitit 1974 ishte një pengesë për synimet e Millosheviqit. Megjithëse

ajo sillte shumë të drejta, përsëri ruante dallimet mes krahinave autonome dhe

republikave përbërëse të federatës. Ndaj, për të arritur synimet e tij, Millosheviqit i duhej

që të fillonte një proces “korrektimi” në mekanizmat institucional të shtetit të përbashkët,

bazuar në logjikën dhe “matematikën kushtetuese”, pikërisht aty ku do të merren

vendimet.

Në fund të viteve ’80, Presidenca federative përbëhej prej tetë anëtarësh, nga një për çdo

republikë dhe nga një prej dy krahinave autonome. Përpara revolucionit “antiburokratik”

89 Lory, Bernard, “L’Europe balkanique de 1945 a nos jours “, përkthyer nga origjinali në shqip nga Sokol

Haxhimusaj: “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, fq.146-147, botuar nga “Dituria”, Tiranë 2007.

90 Prpa- Jovanovic, Branka; “Krijimi i Jugosllavisë (1830-1945)”, botuar tek “Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq.

75, “Albin”, Tiranë 1998.

91 Cituar më lart, po aty. Me gjërësisht: Llazar Kolishevski, anëtar i Presidencës jugosllave për Maqedoninë

me vdekjen e Titos dhe për disa kohë pas saj, ishte nga të parët që në vitet 1980 shprehu arsyetimin se, në

Kushtetutën e vitit 1974, Kosovës dhe Vojvodinës iu ishte dhënë më tepër autonomi se duhej. Ai

deklaronte se ekzistonin kundërshti midis tre njësive federale që përbënin Serbinë; se Serbia e kishte

humbur autoritetin qeverisës mbi një pjesë të madhe të territorit të vet dhe se Serbia de facto vuante

ndarjen në tre mikro-shtete: Serbisë vete, Vojvodinës dhe Kosovës. Dy krahinat kishin përfaqësues në të

gjitha organet qeverisëse në Serbi, ndërsa Serbia nuk kishte asnjë në ato të krahinave. Kjo kundërshti,

paralajmëronte Kolishevski, nuk ndihmonte njeri, aq më pak Jugosllavinë në tërësi.

92 Mijalkovski, Milan; Fakulteta bezbednosti Beograd & Vesela, Radovic, Fakutet zaštite životne sredine

Sremska Kamenice:“Sistine i Zablude o Jugoslovenskoj Narodnoj Armiji u Raspadu Jugoslavije”,

Monografska studija Primljen: 201.1.2010, Odobren: 12.2.2011, UDK 316.48:316.647.8(497.1).

48

Serbia mund të hidhej poshtë me votë për çdo çështje. Në këto kushte, duke pezulluar

autonominë e dy krahinave, të Vojvodinës dhe Kosovës, Serbia do të zotëronte tri, nga

tetë votat në presidencën federative – krahasuar me republikat e tjera që kishin nga një

votë secila. Kjo do të thoshte që Jugosllavia të kthehej në Serbo-sllavi. Meqë Serbia

zotëronte edhe votën e Malit të Zi, me të cilën bëheshin katër vota nga tetë gjithsej,

Sllovenia, Kroacia, Bosnja e Maqedonia, detyroheshin të mbanin një aleancë jo zyrtare,

në mënyrë që të mos e lejonin Millosheviqin të bënte ndonjë ndryshim kushtetues, që

dëshironte. Mirëpo mbajtja në këmbë e kësaj aleance nuk qe aspak punë e lehte.93

Tashmë kishte filluar projekti për të realizuar kufizimin dhe reduktimin e të drejtave e

kompetencave të drejtuesve shqiptarë të Kosovës, duke i vendosur marrëdhëniet ndërmjet

Beogradit dhe Prishtinës në raporte vartësie. Kjo u reflektua me ndryshimet kushtetuese

të marsit 1989, për t’u përshkallëzuar më pas me pezullimin e Qeverisë dhe të

Parlamentit të Kosovës në qershor të vitit 1990 dhe transferimin e përgjegjësive

ekzekutive dhe vendimmarrëse tek një ekip serb i emëruar nga Beogradi.

Në fakt, “jo vetëm Millosheviqi dhe aleatët e tij politik, por pothuajse i gjithë spektri

politik në Serbi, donin të shfuqizonin përgjithmonë autonominë e gjerë të Kosovës të

1974 dhe të frenonin atë që quhej në Beograd orvatje e shqiptarëve për të marrë

Kosovën.” 94 Paralelisht me Kosovën dhe përmes aplikimit të skenarit të njëjtë,

Millosheviqi veproi edhe në Vojvodinë, udhëheqësin e së cilës e rrëzoi në vitin 1988.

Ndërsa, në janar të vitit 1989, ai solli në qeverisjen e Malit të Zi mbështetësit e programit

dhe të ambicieve të tija politike.

Ndryshimet kushtetuese të vitit 1990, u kryen të frymëzuara nga doktrinat nacionalizmit

agresiv serb të shprehura në trajtën e projekteve të vetë dominimit të tyre nacional mbi

etnitë e tjera dhe krijimin e Serbisë Madhe. I tillë ishte “Memorandumi i Akademisë

serbe të Shkencave dhe Arteve“, mbajtur në maj të vitit 1985 95.

93 Thelbi i një arsyetimi të tillë është bërë nga ish Presidenti slloven, Milan Kuçan cituar nga Laura Silber &

Allan Litlle «The death of Yogosllavia», London 1995, p.66, që risillet me i zgjeruar nga Misha Glenny, “The

Balkans, 1804-1999, nacionalist, war and the Great Powers”, London, perkthyer në shqip nga Abdurrahim

Myftiu, me titull «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha» fq. 627-628.

Botuar nga “Toena”, Tiranë.

94 Ahrens, Geert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge“ (titulli i origjinalit), perkthyer në shqip “Diplomaci mbi

tehun e thikës”, botuar nga “Toena”, fq. 318, Tiranë 2010.

95 Memorandumi i Akademisë serbe të Shkencave dhe Arteve u bë publik nga shtypi në vitin 1986. Shiko

më tepër tek studimi “Sistemi juridik në Kosovën e pas-luftës nën administrimin e UNMIK-ut:1999-2001,

pushteti dhe kufizimet”, Prishtinë 2002, me autor Dr. Blerim Reka, fq. 37-38.

* Nikolla Pashiq ka patur ndikim vendimtar në krijimin e shtetit jugosllav. Me cilësinë e kreut udhëheqës

të Radikalëve dhe të qeverisë serbe, para dhe pas Luftës së Parë Botërore, ai mbështeti dhe punoi

49

Por ky nuk ishte dokumenti i vetëm i asaj periudhe. Një tjetër ishte “Karta e Jugosllavisë:

Kushtetuta e Shtetit dhe e Shoqërisë” që e projektoi rendin kushtetues të një Jugosllavie

të re: pa krahinat autonome, me gjashtë republika që formalisht ishin federative, por pa

sovranitet real. Sipas këtij projekti kërkohej restaurimi i Jugosllavisë si shtet, bazuar në

idetë e “Jugosllavizmit” të Pashiqit* midis dy luftërave botërore.

Në tërësinë e këtyre ndryshimeve duhen kërkuar burimet e krizës kushtetuese që u

formatizua me ndryshimet e realizuara në vitin 1989, përmes të cilave u shfuqizua

autonomia e krahinave autonome të Kosovës dhe Vojvodinës dhe u legalizua Kushtetuta

e re e Republikës së Serbisë në vitin 1990.

Ky produkt juridiko-kushtetues u pranua vetëm nga Mali i Zi, ndërsa për njësitë e tjera

federative ishte i papranueshëm, ndaj ata përshkallëzuan veprimet e tyre drejt një procesi

të pakthyeshëm të orientuar kah pavarësimi shtetëror prej federatës.

3. Kompleksiteti i relacioneve etno-kulturore

Jugosllavia, përgjatë viteve të ekzistencës së saj shtetërore ka dalluar për prezencën e

identiteteve etnike të komplikuara për shkak të prejardhjes, elementëve religjiozë,

historikë, kombëtar, linguistikë, kulturorë dhe të ndërveprimit shekullor social-kulturor

midis etnive përbërëse. Vetëm gjashtë etnitë sllave, (serbe, kroate, sllovene, malazeze,

boshnjake, maqedonase), trashëguan nga Kushtetuta e vitit 1974 statusin e kombit. Jo

sllavët, ku spikatën shqiptarët, megjithëse numerikisht më shumë se etnitë sllovene,

malazeze e maqedonase, ata nuk arritën ta fitojnë statusin e kombit nën Jugosllavi.

Pavarësisht pozitës së tyre, gjashtë kombet sllave që përbënin federatën trashëgonin

diferenca dhe ndryshime të thella brenda sllave. “Ndjenja e vërtetë e afërsisë që kanë

patur të përbashkët si sllavë, ka qenë gjithmonë dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite e

dubluar me ndjenjën rivale të identiteteve të veçanta nën-sllave, si sllovenë, kroatë,

boshnjakë, serbë, malazezë dhe maqedonas.”96

Diferencat rivale u ndezën në vitet ‘90. Kjo reflektohet në raportet e kroatëve me serbët

dhe të tjerët dhe paraqitet qartë në Deklaratën e Pavarësisë së Kroacisë, të 25 Qershorit

1991, në të cilën pohohet se: “Falë përputhjes së rrethanave historike dhe pozitës së saj në

vijën ndarëse ndërmjet krishterimit Lindor dhe Perëndimor, të dy kulturave e

qytetërimeve shpesh kundërshtare me interesa të ndryshme, politike, ekonomike dhe të

intensivisht për shtetin e përbashkët jugosllav të bazuar në filozofine centralizuese nën hegjemoninë

serbe. Qasjet e tij ndaj jugosllavizmit kanë patur kundërshtime sistematike nga sllovenet dhe sidomos

kroatët, tradita politike e të cilëve bazohej në një trashëgimi luftarake ndaj centralizimit të Vienës dhe

Budapestit.

96 Udoviçki, Jasminka; “Shkëlqimi dhe rënia e idese ballkanike”, botuar tek libri “Makthi etnik i

Jugosllavisë”, fq. 18, “Albin”, Tiranë 1998.

50

tjera, kombi kroat ka qenë përmes shekujve i detyruar të mbajë shtetin e tij kombëtar e

njëkohësisht të mbrojë kombet që jetonin në Perëndim të territoreve të tij.”97

Nga ana tjetër edhe maqedonasit i përmbahen një tradite ndryshe në raport me serbet. Ata

(maqedonasit) i shikojnë ndryshimet e tyre jo vetëm bazuar në referencat gjeografike të

vend-shtrirjes së tyre, por edhe me shpalljen e një prejardhje të pjesshme nga

Maqedonasit Antikë, d.m.th, pasardhës të Aleksandërit të Madh.

Malazezët, përgjithësisht e kanë ndarë traditën e tyre me serbët. Boshnjakët, të cilët më së

shumti janë të përqendruar në Bosnjë e Hercegovinë dhe në Sanxhak, (zonë e cila

aktualisht shtrihet kryesisht në përbërje të Serbisë dhe Malit të Zi), e kanë zhvilluar

identitetin e tyre përmes një procesi të gjatë e kompleks, duke filluar me pushtimin

austriak të Bosnjë e Hercegovinës, pas Kongresit të Berlinit e më pas.

Ndryshimet dhe diferencat e thella ndërmjet sllavëve vështrohen edhe në aspektin

linguistik. Kjo shprehet në faktin se gjashtë kombet sllave përbërëse të ish-Jugosllavisë

formuan tre grupe gjuhësore përbërëse. Në përbërje të Grupit të Parë gjuhësor sllav

përfshiheshin, serbët, kroatët, boshnjakët dhe malazezët, të cilët në tërësinë e tyre

përdornin gjuhën serbo-kroate. Pas shpërbërjes së ish-Jugosllavisë dhe daljes shtete më

vete, në këtë grup gjuhësor u përfshinë nëngrupet gjuhësore të serbishtes, kroatishtes,

boshnjakishtes dhe të gjuhës malazeze.

Grupi i Dytë gjuhësor sllav përfshinte sllovenet me veçoritë e tyre gjuhësore, ndërsa në

Grupin e Tretë gjuhësor sllav ishin maqedonasit, gjuha e të cilëve ka statusin e një gjuhe

e cila ndryshon nga dy grupet e para, por ka ngjashmëri me bullgarishten, madje pohohet

se gjuha maqedonase është një dialekt i gjuhës bullgare.

Një shtresëzim i veçantë ishin të vetë deklaruarit “Jugosllavë”, të cilët nuk dëshironin ta

përfshinin vetveten në asnjë grup etnik. “Jugosllavët” përbëheshin nga individë që

rridhnin nga familjet dhe martesat e përziera etnike, apo idealistë të jugosllavizmit.

Fenomeni i vetë deklarimit “Jugosllavë” e ka origjinën qysh në regjistrimet e popullsisë

së vitit 1953 në ish-Jugosllavi.

Fenomeni njohu “lulëzimin” e tij në periudhën e propagandimit intensiv të parullës bitiste

të “Bashkim-Vëllazërimit”, deri në vitin 1981. Pas kësaj periudhe, fillon rënia e shpejtë e

shifrave të vete deklarimit “Jugosllavë”, saqë në vitin 1991, me shkatërrimin e

Jugosllavisë, u kufizua dhe numri i ithtarëve për t’u deklaruar të tillë, jashtë përkatësive

etnike. Megjithatë ndaj këtij fenomeni, pati qasje të ndryshme të cilat kishin të bënin me

97 Deklarata mbi krijimin e Republikës Sovrane e të Pavarur të Kroacisë, No.I, 25 Qershor 1991, HA,

Croatia.

51

pozicionin e dyzuar në perceptimin e kësaj kategorie; si një krijesë e politikës së kohës,

apo entitet i ri etnik.

Ish-Jugosllavia e viteve ’90 përbëhej dhe nga Jo sllavët të cilët përfaqësonin grupet e tyre

gjuhësore. Grupi i Parë gjuhësor jo sllav më i madh përfaqësohej nga shqiptarët të cilët

flisnin gjuhën shqipe e cila është me prejardhje indo-evropiane dhe nuk ka afërsi me

gjuhët e tjera. Grupin e Dytë gjuhësor jo sllav e përbënin hungarezët, prejardhja e të

cilëve është nga tributë aziatike të cilat janë dyndur shumë shekuj më parë, nga Lindja

drejt Evropës Qendrore. Ata janë folës të një gjuhe jo indo-evropiane. Në përbërje të Jo

sllavëve përfshihen edhe grupe të tjera etnike e gjuhësore. Të tilla janë: minoriteti etnik

italian, kryesisht në hapësirat bregdetare të Kroacisë e Sllovenisë; minoriteti rumun në

Banat të Vojvodinës, vllehtë (arumunet), romët, egjiptianët, turqit, si dhe grupime të tjera

etnike modeste.

Nga të dhënat dinamike reflektohen ndryshime të dukshme në strukturën etnike e

religjioze. Vërehet se tek grupimet etnike sllave të popullsisë janë pësuar ndryshime

kontroverse; ndërsa kroatët, serbët dhe sllovenët rezultojnë më të tkurrur, maqedonasit e

sidomos myslimanet janë rritur ndjeshëm. Grupet gjermanisht-folëse janë minimizuar

deri ne zhdukje, hungarezët shprehen numerikisht të reduktuar, ndërsa shqiptarët janë

rritur dhe përbëjnë grupin etnik me popullsi të mbi dyfishuar.

Ndryshimet strukturore etnike e religjioze në ish-Jugosllavi u favorizuan nga shkaqe të

ndryshme; si asimilimi etnik në kohështrirje të gjatë, martesat e përziera (kryesisht në

relacionet brenda sllave dhe më pak në ato sllavo-shqiptare), në ndryshimet në ritmin

natyror të shtimit të popullsisë, migracioni, zhvillimi ekonomik, etj. RFSJ-ja dallon për

veçantinë e fenomenit migrator i cili është zhvilluar brenda shtetit të përbashkët, (nga një

vend ose krahinë e varfër, drejt qendrave me standard më të lartë jetese) dhe i orientuar

drejt vendeve perëndimore. “Politikisht më e rëndësishme ishte prirja e kthimit tek

republika e prejardhjes së tyre etnike, shpesh si reagim ndaj trysnisë nacionaliste. Shumë

serbë e lanë Kroacinë dhe Maqedoninë për këtë arsye, ndërkohë shumë kroatë migruan

drejt Kroacisë nga republikat e tjera jugosllave dhe nga mërgimi jashtë vendit. Këto

lëvizje ishin paralajmërimi i një lloji veçanërisht të urryer migrimi, të “pastrimit etnik.””.98

Duke vëzhguar treguesit e tolerancës ndëretnike në territorin e RSFJ, sipas disa

rezultateve të mbledhura në vitin 1989, shikojmë se Bosnjë e Hercegovina kap shifrën

3.88, Vojvodina 3.83, Kroacia 3.63, Mali i Zi 3.45, Serbia 3.28, Sllovenia 2.27,

Maqedonia 2.53 dhe Kosova 1.7, në një kohë që indeksi i tolerancës ishte përzgjedhur i

orientuar nga shkalla me e larte e intolerancës drejt shkalles më të lartë të tolerancës,

98 Ahrens, Ahrens, Geert-Hinrich, “Doplomaci mbi tehun e thikës”, fq. 33, botuar nga “Toena”, Tiranë

2010. Titulli i origjinalit: “Diplomacy on the Edge”.

52

përkatësisht nga 1 deri ne 5.99 Por pavarësisht këtyre treguesve që në përgjithësi e

vendosin nivelin e tolerancës dhe të mirëkuptimit ndëretnik mbi nivelin mesatar,

periudhat e më pasme do të pasonin me luftëra të përgjakshme ndëretnike.

Atëherë lind pyetja: Cila ishte tërësia e shkaqeve që prodhoi konflikte zinxhir ?

4. “Uniteti shkakësor” dhe rrethanat e shpërbërjes

Argumentet rreth shkaqeve të shpërbërjes së “Jugosllavisë së Dytë” janë të një spektri të

gjerë dhe me profil, gjeopolitik, ekonomik, etnik, religjioz, kulturor. Ato janë shkaqe të

lidhura me ndryshimet globale gjeopolitike dhe mjedisin e sigurisë, aq sa janë të lidhura

në mënyrë përcaktuese me historinë, personalitetet dhe dinamikat e zhvillimeve të

brendshme gjatë gjithë historisë shtetërore të ish Jugosllavisë.

Shpërbërje shtetërore ishte e pandalshme, sepse ish Jugosllavia socialiste ishte

konceptuar e ndërtuar edhe mbi dy koncepte kundërshtuese: socializmit dhe federalizmit.

Ndërsa socializmi mbështetej në struktura politike autoritare, federalizmi nënkupton

dukshëm lirinë dhe autonominë.

Pra, në analizë të fundit, mund të konkludojmë se shpërbërja e Jugosllavisë ishte një

produkt i ndërveprimit të shkaqeve të brendshme me influencimin miks të shkaqeve të

jashtme. Po cilat janë ato?

Në rendin e shkaqeve që ndikuan së jashtmi, më së pari janë ndryshimet globale

gjeopolitike dhe të mjedisit të sigurisë. Gjatë viteve të Luftës së Ftohtë, ekuilibrat

gjeopolitike ne rajon u paraqiten në variabla të ndryshme, fillimisht; 3 + 2 + 1, ndërsa pas

vitit 1962, kur Shqipëria u largua nga Traktati Varshavës, skema mori formën: 2 + 2 + 2;

përkatësisht Bullgaria e Rumania në Traktatin e Varshavës, Greqia e Turqia në NATO

dhe Jugosllavia e Shqipëria të paangazhuara. Përfundimi i epokës së “bi-polaritetit”, solli

ndryshime globale gjeopolitike dhe të mjedisit të sigurisë.

Kuadri i këtyre ndryshimeve rezultoi me dobësimin e ndikimit sovjetik në Evropën

Qendrore dhe në vendet e tjera të interesit të saj. Sllovenia dhe Kroacia e kuptojnë shpejt

se këto ndryshime po sillnin edhe humbjen e rëndësisë dhe të peshës specifike të

përfitimeve të Jugosllavisë falë pozicionimit të saj mes dy blloqeve.

Në këto kushte ata vlerësojnë nevojën e ndryshimit të pozicioneve të tyre juridiko-

shtetërore përmes një procesi të thellë transformues i cili u “u shoqërua me krijimin e

99 R.Hodson, D.Sekulic & G. Massey, National Tolerance in the Former Yugoslavia, American Journal of

Sociology, Vol. 99, 1994.

53

shteteve të reja dhe me një krizë totale për shkak të konflikteve të dhunshme në

dimensionet brenda sllave dhe sllavo- shqiptare në territoret e ish-RFJ.”100

Fillimi i “erës se ndryshime politike” në Evropën e fund viteve ’80 ka patur ndikimet e

veta edhe në Serbi. Sipas grupit të këshilltarëve të Millosheviqit realiteti i ri politik si

brenda ashtu edhe jashtë Jugosllavisë paraqiste rrezik për interesat kombëtare serbe, ashtu

siç ishin përcaktuar deri atëherë.101

Së dyti, ekziston edhe “Argumenti i rënies së Perandorive”, që ndonëse paraqitet e

lidhur me argumentin e parë, duhet marrë në konsideratë në mënyrë të veçuar. Kjo për

faktin se rënia e Perandorisë Sovjetike pati ndikime të konsiderueshme në hapësirat

rajonale të cilat u përfshinë në lëvizje për ndryshimin e sistemit komunist sundues.

Megjithatë në ish-Jugosllavi “nuk pati një “revolucion popullor”, por ndodhen

“revolucione”, si ai slloven, kroat, maqedonas, boshnjak, serb, malazez, të cilët vendosen

menjëherë për natyrën e regjimit në çdo republikë: komunizëm apo demokraci dhe për

vetë fatin e Federatës.”102

Psikoza për pamundësinë e ish-BRSS - Perandorisë më të madhe komuniste të lindjes për

t’i rezistuar ndryshimeve, bëri që shtetet federative të lindjes të planëzonin ndarjet dhe

këtu nuk bëri përjashtim as Jugosllavia e kohës, por me një specifikë: mëvetësia

shtetërore këtu u shoqëruan më dhunë të armatosur.

Pavarësisht influencimeve të jashtme, shkaqet e brendshme paraqiten më

komplekse.

Së pari, përkeqësimi ekonomiko-financiar. Përshkallëzimi i krizës dhe përkeqësimi i

treguesve të gjendjes ekonomiko financiare në ish-Jugosllavinë e viteve ’90 arritën në

kufij kritikë duke e rënduar situatën e gjithanshme politike, ekonomike e sociale. Kjo

shprehej në treguesit e lartë të papunësisë, rënien e nivelit të prodhimit, varfërimin

ekonomik të shtresave sociale, deformimet ligjore dhe mbingarkesat administrative dhe

në thellimin i deficitit shtetëror, pasi kriza shtetërore e borxhit jugosllav ishte rritur në

kufij ekstremë. Madje papunësia e lartë reflektoi edhe efekte polarizuese politike, duke

100 Ndreca, Mark; “NATO dhe Ballkani Perëndimor: Veçori të prezencës dhe problematika e integrimit”,

Prishtinë, shkurt, 2012 (Kumtese e botuar në Kosovë).

101 Hasani, Enver; Vetëvendosja, integriteti territorial dhe stabiliteti ndërkombëtar: rasti i Jugosllavisë”, fq.

202. Botim i Ndërmarrjes “Gjon Buzuku”, Kosovë.

102 Castellan, Georges; “Histori e Ballkanit shek. XIV-XX”, fq. 498, botuar në Tiranë nga “Çabej”, përkthyer

nga frëngjishtja nga Arben Puto dhe Luan Omari.

54

përkeqësuar treguesit e pabarazive në rrafshin ekonomiko-social ndërmjet njësive

federale të vendit.103

Nga ana tjetër, sistemi bankar i decentralizuar e favorizonte thellimin e këtij borxhi.

Banka Kombëtare Jugosllave dhe Bankat republikane gëzonin të drejtën e kontraktimit të

drejtpërdrejtë të huave të huaja.

Ndërhyrjet federative për kontrollin e situatës financiare ishin jo efikase dhe të

kundërshtuara sistematikisht nga republikat. Në këto rrethana, për formulimin e

politikave makroekonomike, Qeverisë federative i nevojitej që të negocionte në mënyrë

të dyfishte; me bankat republikane dhe me bankat Perëndimore.

Rrënjët e krizës janë më te hershme. Kështu, rritja ekonomike ndërmjet 7% dhe 8% me

1979, bëhet negative më 1983 e pastaj serish negative në vitet 1987 e 1988. Investimet e

shumta gjatë viteve 1970 mbështeten kryesisht te huat ndërkombëtare. Jugosllavia

gjendet befas me një borxh të jashtëm prej 20 miliardë dollarësh. KEE dhe FMN, falë

borxheve suplementare, do t’i lejojnë asaj të përcaktojnë faza të reja për shlyerjen e tij.

Bëhet një përpjekje e madhe për të plotësuar deficitin e tregtisë së jashtme. Në qoftë se në

vitin 1979, eksportet mbulonin vetëm 48% të importeve, ato arritën të mbulojnë 72% në

vitin 1982 dhe 96% në vitin 1988. 104

Në vitin 1985, historiani i ekonomisë sllovene, Neven Borak, duke iu referuar treguesve

të GDP vlerësoi se “Kosova, pjesa më pak e zhvilluar e Jugosllavisë ishte në nivelin e

Pakistanit. Pjesa më e zhvilluar, Sllovenia ishte e krahasueshme me Spanjën dhe

Zelandën e Re. Vojvodina dhe Kroacia afroheshin me Greqinë dhe Portugalinë. Bosnjë

Hercegovina dhe Maqedonia ishin të krahasueshme me Tajlandën dhe Meksikën, kurse

Serbia me Turqinë”105.

Përballë këtij realiteti, Sllovenia dhe Kroacia, dy nga njësitë shtetërore federative më të

pasura dhe të zhvilluara, nuk ishin të orientuara nga ndarja e pasurive të tyre me anëtarët

e varfër të federatës, për më tepër kur tendencat për thellimin e mëtejshëm të krizës

ekonomiko-financiare paralajmëronin vështirësi të reja. Ekonomia e këtyre dy

republikave e kishte më të lehtë të përfshihej individualisht në trendët e ekonomisë së

tregut, se sa në kushtet e një ekonomie problematike të shtetit të përbashkët.

103 Shiko : Tabela Nr. 1: Struktura e GDP dhe raportet tregtare ndërmjet republikave në vitin 1986; si dhe

Tabela Nr. 2: Për të dhënat e papunësisë një njësite federale jugosllave nga viti 1980-1990.

104 Lory, Bernard, “L’Europe balkanique de 1945 a nos jours “, përkthyer në shqip nga Sokol Haxhimusaj: “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, fq 147-148, Tiranë, 2007

105 Borak, Neven; Economic Background to National Conflicts in Yugoslavia. In Alice Teichova, Herbert

Matis and Jaroslav Pátek, eds, Economic Change and the National Question in Twentieth-Century Europe:

p.312-313. Cambridge: Cambrige University Press, 2000.

55

Nga ana tjetër këta dy republika të cilat krijonin të ardhura në valutë në shifra të mëdha, i

shfaqen hapur qëndrimet e tyre mospajtuese me shpërndarjen që i bëhej një pjesë të

madhe të kësaj valute në adresë të Fondit të Solidaritetit për zhvillimin e rajoneve jugore

më pak zhvilluara e të varfra.

Në këto rrethana, nuk kishte të ardhme të përbashkët në trajtën e bashkimit shtetëror

ekzistues për më tepër kur qartësisht ishin konfiguruar dy grupime rajonesh: Rajone të

zhvilluara, ku përfshiheshin Sllovenia, Kroacia, Serbia dhe Vojvodina; si dhe rajonet me

pak zhvilluara, që përfshinin, Bosnjë e Hercegovinën, Maqedoninë, Malin e Zi dhe

Kosovën.

Kjo situatë shoqërohet edhe me efektet e prejardhura nga thellimi gjithnjë e më i

përshkallëzuar i egoizmave ndër-republikane për shkak të pabarazive në raportet e

përthithjes dhe shpërndarjen e kapitalit nga shteti i përbashkët. Një sasi e konsiderueshme

e investimeve, rreth 2% e GDP-së, zbatohej përmes fondit për zhvillim të republikave jo

të zhvilluara dhe krahinës së Kosovës. Mjetet e tilla të mbledhura, u treguan jo të

mjaftueshme për zvogëlimin e ndryshimeve në zhvillim. Megjithatë, pjesët jo të

zhvilluara të vendit në mënyrë të vazhdueshme kërkonin sasi më të madhe të mjeteve,

ndërsa ato të zhvilluarat, të cilat i financonin, i kundërshtonin. Shkalla e papunësisë në

Slloveni, pjesa më e zhvilluar e vendit, në vitin 1990 shënonte 4.8%, përderisa në të

njëjtën kohë në Kosovë ishte 38.4%.106

Në vend prej shumë kohësh ishte e pranishme një ekonomi e fuqishme paralele. Burimet

e saj kryesore janë transfertat e parave nga punëtorët jugosllavë në vendet e huaja dhe

turizmi që kontribuojnë mjaft në ekuilibrin e bilancit tregtar. Një pjesë e këtyre të

ardhurave të padukshme i shpëtojnë kontrollit të shtetit. Ekziston gjithashtu edhe një

tregti paralele, burimet kryesore të së cilës janë Triestja dhe Stambolli gjë që zbut efektin

e mungesave në treg. Lidhjet familjare, më në fund, si në mbarë ven det ballkanike

ndihmojnë që njerëzit të mos mbesin pa të ardhura107.

Kryeministri federativ Ante Markoviç i cili e kishte marrë detyrën në janar të vitit 1989,

në saje të një programi anti-inflacion arriti që të reduktojë shifrat e tij nga 2800% në 4%.

Markoviç synonte me përparësi fshirjen e konceptit jugosllav të kapitalit dhe të pronës që

i takon shoqërisë, një kategori imagjinare pronësie dhe përgjegjësie e papërcaktuar.

Industritë e Jugosllavisë për shembull i përkisnin “shoqërisë”, d.m.th të gjithëve dhe

106 Woodward, Susan L.: Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia, 1945-1990. p. 384.

Princeton, NJ: Princeton University Press, 1995.

107 Lory, Bernard. “L’Europe balkanique de 1945 a nos jours “, përkthyer në shqip nga Sokol Haxhimusaj: “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, fq fq. 149. Tiranë, 2007

56

asnjërit. Industria jugosllave duhej privatizuar dhe Markoviç propozoi që kjo të kryhej

duke ua shitur punonjësve aksionet e secilës ndërmarrje. Për të kryer një shndërrim të

tillë, të domosdoshëm që ekonomia e Jugosllavisë të kthehej në një ekonomi të vërtetë

tregu kërkoheshin 5 miliardë dollarë, të cilat Perëndimi i premtoi për t’i dhënë në formë

huash, por që nuk akordoi asnjëherë.108

Në kontradiksion me treguesit ekonomiko-financiar, struktura e shpenzimeve ushtarake

në Jugosllavi shënonte shifra shumë të larta. Shpenzimet e dedikuara për fondin e

Ushtrisë tejkalonin në masë të madhe shpenzimet për financimin e zhvillimit ekonomik të

pjesëve më pak zhvilluara në vend. Ky trend shpenzimesh në fushën ushtarake

paralajmëronte se Jugosllavia e militarizuar tashmë ishte në prag luftës.

Në rrethana të tilla jo të favorizuara ndërkombëtare, por edhe të një situate me konflikte e

probleme serioze ekonomiko financiare të brendshme, veprimtaria e qeverisë “Markoviç”

ishte e destinuar të dështojë.

Së dyti: antagonizmat ndëretnikë konfliktualë të së shkuarës dhe “riaktivizimi” në

rrethana të reja ka qenë një tjetër shkak i brendshëm i pozicionuar në rrënjët e konfliktit.

Në relacionet ndëretnike serbo-kroate të viteve ’90 ishte trashëguar konteksti historik

luftarak serbo-kroat në të paktën dy raste në historinë e së shkuarës, që padyshim pati

ndikim mbi formatin më të fundit të dhunës e luftës ndërmjet tyre109.

Nga ana tjetër, “memoria” e raporteve ndërmjet shqiptarëve dhe serbëve është ka qenë e

trazuar gjatë gjithë historisë me krimet genocidale të kryera nga serbët. Edhe në relacione

të tjera ndëretnike, brenda sllave, janë shënuar histori antagonizmash ndërnacional të

shprehura deri në format e tyre ekstreme të dhunës.

Kështu, rendi i konflikteve të brendshme sllave në Ballkan është i lidhur me historinë e

tyre të komplikuar. Siç dihet, sllavët e Jugut të cilët formuan shtetin e tyre të përbashkët

në 1918, kanë ardhur në Ballkan “diku aty nga vitet 500 pas Krishtit, kur ata kaluan

Danubin dhe u dynden tej bregut jugor të tij.”110 Pas vendosjes në trevat rajonale, jeta e

108 Detajet tek “Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq. 104-106, botuar nga “Albin”, Tiranë 1998.

109 Rasti i Parë: Pas atentatit në Sarajeve ndaj princit trashëgimtar të Habsburgëve, Franc Ferdinant, Vjena

akuzoi Beogradin, se kishte gisht në atentat. Kështu Serbia me mbështetjen e Rusisë u përfshi në luftë dhe

për herë të parë në histori, Serbia dhe Kroacia u gjenden përballë njëra tjetrës; e para si një ndër fuqitë

aleate dhe e dyta, Kroacia, përfshirë edhe serbët e Kroacisë, si pjesë e Perandorisë së Habsburgëve. Serbia

në këtë luftë u shkatërrua keqas. Rasti Dytë: Më vonë, periudha e Luftës së Dytë Botërore, atëherë kur

regjimi fashist kukull i Kroacisë kërkonte të vinte në jetë “zgjidhjen përfundimtare” për serbët e Kroacisë,

përsëri serbët dhe kroatët u vunë përballë në një konflikt të përgjakshëm kundër njeri tjetrit. Kjo ishte

edhe shprehje e një urrejtje që vinte nga e shkuara. Serbët nga ana e tyre e konsideronin vetën martirë.

110 Ahrens, Geert-Hinrich; “Diplomaci mbi tehun e thikës”, fq. 16, botuar nga “Toena”, Tiranë 2010. Titulli i

origjinalit: “Diplomacy on the Edge”.

57

tyre u karakterizua nga një bashkëjetesë e vështirë për shkak të diversiteteve të tyre në

planin e brendshëm, por edhe të përplasjeve konfliktuale me popullatat vendase.

Sllavet brenda vetes përjetuan ndarje të mëdha historike, duke filluar nga Skizma

Lindore e vitit 1054 ndërmjet kishave të Perëndimit dhe të Lindjes. Sllovenët dhe kroatët

përfunduan në pjesën e Katolikëve Romanë, kurse serbët, malazezët dhe maqedonasit në

anën tjetër, si Kristianë Ortodoksë. Kjo ndarje fetare çoi në kultura dhe shkrime të

ndryshme. Pas shekullit të pesëmbëdhjetë, ndarja e dytë dhe e tretë e sllavëve të jugut u

shkaktua nga ngadhënjyesit Osmanë. Ndarja e dytë u bë ndërmjet atyre që nuk jetonin

nën sundimin e Sulltanit dhe atyre që ishin nën këtë sundim. Të dy grupet u formuan këtu

nga përvoja të ndryshme historike. Sllovenët dhe kroatët që kishin jetuar nën Perandorinë

e Habsburgëve qenë mësuar të nënvizonin diferencat që ata shihnin ndërmjet tyre vetë

dhe katër kombeve të tjerë të “Ballkanit” të RFJ që për shekuj i kishin takuar Perandorisë

Osmane. Kjo vijë e dytë ndarëse ngjante të ishte gjerësisht identike me të parën.

Ndërkohë që Katolikët Romanë përgjithësisht iu shmangën sundimit osman, shumë nga

sllavët e jugut nuk e arritën të njëjtën gjë. Ky fakt i dha ortodoksisë një ngjyrim shtesë

me kahe orientale. Ndarja e tretë e sllavëve të jugut, që erdhi gjithashtu pas pushtimit

Osman, ishte madje më e thellë, se dy të parat. Një pjesë e atyre që jetonin në Sulltanin iu

përshtaten rendit osman dhe u konvertuan në myslimanë, ndërkohë të tjerët i qëndruan

dominimit të huaj dhe ruajtën besimin Ortodoks. Me largimin e osmanëve, te dyja palët,

serbët dhe kroatët, i konsideruan fillimisht këta sllavë myslimanë, si këlysh të atyre që

ndoqën rrugën e shtrembër duke u kthyer në fenë e armikut. Ndërkohë që shumë serbë

nisen t’i urrenin ata si “tradhtarë”, kroatët qenë përgjithësisht më tolerant në këtë pikë.111

Brenda grupit të tre kombeve ortodokse në ish-Jugosllavi ekziston edhe një ndarje e

katërt, më e lehtë, krahasuar me tre të parat. Kështu, ndërsa malazezët janë në shumë

aspekte të afërt me serbët, maqedonasit janë të ndryshëm. Historikisht dhe nga pikëpamja

gjuhësore ata janë më afër me bullgarët se me serbët. Ato u bënë pjesë e Serbisë, mbasi

Bullgaria pësoi disfatë në Luftën e Dytë Ballkanike dhe në Luftën e Parë Botërore dhe

kurrë nuk pranuan të quhen “serbë të jugut” nga sunduesit e tyre serbë. Ndërmjet dy

luftërave botërore terrorizmi maqedonas ishte i papërmbajtur. Ai kulmoi me vrasjen e

Mbretit Jugosllav Aleksandër Karagjorgjeviç dhe të ministrit të Jashtëm Francez, Louis

Barthou /Lui Bartu/ në Marseje me 9 tetor 1934. Kur Jugosllavia komuniste u themelua

më 1944, problemi nuk ishte nëse maqedonasit112 ishin serbë, por nëse ishin bullgarë apo

një komb i veçantë. Tito zgjodhi variantin e fundit dhe u dha përfundimisht atyre statusin

111 Cituar më lart. Po aty, fq. 17.

112 Vendimi për njohjen e maqedonasve me cilësinë e kombit të veçantë u konkludua në Mbledhjen e Dytë

të AVNOJ-it, mbajtur me 29 Nëntor 1943.

58

e njërit prej gjashtë kombeve të RSFJ-së, por Bullgaria mbeti ngurruese në njohjen e një

kombi të tillë të ri. 113

Këto ndarje të mëdha shërbyen shpesh edhe si pikënisje për konfliktet e shfaqura gjatë

krizës jugosllave të viteve ’90. Ndryshimi i rrethanave politiko shoqërore në Jugosllavi

dhe konteksti i ri gjeopolitik bënë të mundur “shkrirjen” e konflikteve të mëparshme të

mbajtura “të ngrira për shumë vite”, kryesisht nga regjimi i Titos.

Diplomati i njohur Geert Ahrens ka studiuar në tërësinë e tyre konfliktet e përjetuara në

ish- Jugosllavinë e viteve ’90. Sipas Ahrens, rezulton se kemi të bëjmë me dy grupe të

mëdha konfliktesh:

- Grupi i Parë mund të identifikohet si konflikti brenda sllav. Thelbi i tij është

kolapsi i idesë së Jugosllavisë. Më i egri i këtyre konflikteve brenda sllave ishte

lufta në Kroaci ndërmjet serbëve dhe kroatëve, si dhe lufta në BeH ndërmjet

serbëve, boshnjakëve dhe kroatëve.114 Kështu ky konflikt përpara së gjithash ishte

rreth problemit të marrëdhënieve ndërmjet serbëve, kroatëve, sllovenëve.

Konflikti ndërmjet tyre “ shfaqej në lloj-lloj mënyrash, si luftë tregtare ndërmjet

Serbisë dhe Sllovenisë, si betejë për të zotëruar të ardhurat nga taksat”115.

Krahas ekzistencës së antagonizmave ekstreme, në grupimin konfliktual brenda

sllav ka patur edhe përpjekje për kompromise nga një pjese e grupimit në kurriz të

pjesës tjetër të tij. E tillë ka qenë përpjekja e Millosheviqit dhe e Tuxhmanit në

takimin e Karaxhorgjevo. Aty “ata qenë të një mendimi që Bosnja e Hercegovina

mund të copëtohej sipas vijës së përcaktuar në sporazum-in Cvetkoviq-Maçek të

vitit 1939, ku gjysma i shkonte Kroacisë, gjysma Serbisë”.116

- Grupi i Dytë i konflikteve ishte ai sllavo-shqiptar, ndryshe kjo mund të quhet

përmasa shqiptare në konfliktin jugosllav, për shkak të ballafaqimit ndërmjet

shqiptarëve etnikë nga njëra anë dhe serbëve, maqedonasve dhe malazezëve nga

ana tjetër. Më i rëndësishmi i këtyre konflikteve ka qenë ai i Kosovës, por

probleme serioze ekzistonin gjithashtu në Maqedoni, Serbinë Jugore dhe me një

113 Ahrens, Geert-Hinrich; “Diplomaci mbi tehun e thikës”, fq. 17, botuar nga “Toena”, Tiranë 2010. Titulli i

origjinalit: “Diplomacy on the Edge”.

114 Detaje në fq. 3 të librit të Ahrens, “Diplomaci mbi tehun e thikës”. Cituar më lart.

115 Gleny, Misha, “Historia e Ballkanit”, fq. 629, botuar në Tiranë nga “Toena”. Titulli i origjinalit: “The

Balkans, 1804-1999, nacionalist, War and the Great Powers”, London.

116 Cituar më lart. Po aty, fq. 633.

59

shtrirje më të vogël në Mal të Zi. Në tre nga këto katër teatrot e luftimeve,

konflikte me luftë, ose pothuajse-luftë, shpërthyen ndërmjet viteve 1998-2001117.

Origjina e konfliktit sllavo - shqiptar është e lidhur me momentin kur Konferenca

e Ambasadoreve ne Londër, ne 1913 vendosi, qe Kosova dhe pjesa me e madhe e

territoreve shqiptare t’i jepeshin Serbisë.

Ky konflikt u rishfaq pas Mbledhjes se Bujanit në shkurt te vitit 1945, kur Tito e

shpalli Kosovën zone lufte dhe imponoi përfundimisht dështimin e përpjekjeve të

bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Ai u rigjallërua pas ngjarjeve të ndodhura

në Jugosllavi në 1966 me rënien e Rankoviçit; shënoi dinamizim në format masiv

në pranverën e vitit 1981 e me pas, duke kulmuar pa kthim me futjen ne konflikt

frontal të strukturave ushtarako-policore serbe kundër popullsisë civile të

pambrojtur shqiptare në vitin 1998. 118.

Gjatë viteve të krizës jugosllave, konflikti brenda sllav dhe ai sllavo-shqiptar u shfaqen

me dallime njëri nga tjetri. Ndryshimet ndërmjet këtyre dy grupeve të konflikteve

konsistojnë në disa elementë të tillë si: hapësira e shtrirjes së secilit prej konflikteve,

kohëzgjatja respektive, vëmendja dhe interesi i treguar prej ndërkombëtarëve në funksion

të zgjidhjeve, etj. Kështu, vështruar nga pikëpamja gjeografike e shtrirjes, konflikti

brenda sllav ishte pothuajse tërësisht i lokalizuar në Veriperëndim të RFSJ, ndërkohë që

konflikti sllavo-shqiptar zhvillohej në Juglindje të Jugosllavisë së kohës. Ishte kjo pjesë e

Ballkanit Perëndimor me qendër Maqedoninë, e cila historikisht i pat dhënë Ballkanit

epitetin “fuçi baruti”. Së dyti: Ndërsa lufta e parë brenda sllave në Kroaci nisi në 1991,

kriza kryesore sllavo-shqiptare në Kosovë kapi përpjesëtimet e saj të plota dy vite më

parë, me 1989, pa degjeneruar megjithatë në një luftë të armatosur. Së treti: Konflikti

brenda sllav ishte në qendër të vëmendjes ndërkombëtare, ndërkohë që përmasa shqiptare

e konfliktit të plotë potencial u zbulua vetëm pas vitit 1998, 119 megjithëse, më së paku

pas vitit 1989 ajo ishte qartësisht e dukshme.

Megjithatë, në dy rastet konfliktuale; brenda sllave, si dhe ato në raportet sllavo-

shqiptare, si dhe duke parë edhe nënndarjet konfliktuale brenda grupit të parë, rezulton se

117 Më hollësisht: Ahrens, Geert-Hinrich; “Diplomaci mbi tehun e thikës”, fq. 3, botuar nga “Toena”, Tiranë

2010. Titulli i origjinalit: “Diplomacy on the Edge”.

118 Vështruar nga pikëpamja e deklarimit të vullnetit politik të bashkimit të Kosovës dhe të gjitha trojeve

të tjera shqiptare me Shqipërinë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, është padyshim gurë themeli pare, që u

pasua me Konferencën e Bujanit (31 Dhjetor 1943 - 2 Janar 1944), e cila shënoi vazhdimësinë e kërkesave

plebishitare te shqiptareve, deklaruar ne Prizren me 1878. Për ketë aspekt shiko me hollësisht, Rizaj

Skender, “Lidhja shqiptare e Prizrenit”, fq. 100, Prizren 1998.

119 Ahrens, Geert-Hinrich; “Diplomaci mbi tehun e thikës”, fq. 3, botuar nga “Toena”, Tiranë 2010. Titulli i

origjinalit: “ Diplomacy on the Edge”.

60

përkatësia etnike ka shërbyer si një kriter kryesor i përbashkët për fillimin e përplasjeve

të armatosura sipas orientimit dhe linjave etnike.

Së treti; nacionalizmi agresiv doktrinar i “kodifikuar”. Elementët përmbajtjesorë të

konflikteve brenda sllave dhe ato sllavo-shqiptare në ish-Jugosllavi kanë qenë të

orientuar nga doktrinat nacionaliste, kryesisht serbe, të cilat kanë qenë ideologjia

udhërrëfyese për spastrimin etnik, gjenocidin dhe krimet e luftës. Për më tepër, rënia e

ideologjisë komuniste krijoj një boshllëk i cili duhej zëvendësuar dhe kjo ndodhi me

nacionalizmin i cili në ish-Jugosllavi u “rizgjua” dhunshëm për shkak të së kaluarës

problematike në relacionet ndërnacionale. Nxitjet për konfrontime nacionale bazoheshin

në gjoja diskriminimin sistematik të bërë ndaj serbëve nga etnitë e tjera.

Themeli i doktrinave është Naçertania e Ilia Garashaninit e paraqitur në vitin 1844,

përmes të cilës synohej “ringjallja e perandorisë mesjetare të Car Dushanit rreth

bërthamës së Serbisë autonome. Tokat që ai donte t’i bashkoheshin Serbisë, qenë Bosnjë

e Hercegovina, Mali i Zi, Sremi, Banati, Baçka dhe Shqipëria e Veriut me një dalje në

Adriatik, territore që ai (Garashanin) i quante si thellësisht serbe në kombësi”.120

Sipas Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha, “politika serbe antishqiptare dëshmohet përmes 32

programeve të shkruara që gjenden në arkiva të ndryshme të ish-Jugosllavisë e të

Serbisë.”121.

120 Jelavich Jelavich Charls&Barbara; “The establishment of the Balkan National States 1804-1920”. Botoi

të përkthyer në shqip “Dituria” 2004, Tiranë, me titull: “Themelimi i shteteve kombëtare të Ballkanit 1804-

1920”, fq. 66.

121 Prof. dr. Keçmezi-Basha, Sabile, “Programet e elaboratet serbe antishqiptare”, botuar në Prishtinë nga

“Epoka e Re” me 9 e 10 janar 2013. Kjo studiuese në botimin e cituar, ka renditur përveç Naçertania-s

edhe disa prej programeve të tjera antishqiptare, si: 1- Programi “Për një Serbi të Madhe Homogjene”, me

autor Stefan Moljeviqin, (1887-1967). 2- Elaborati i Ivan Vukotiqi i paraqitur me 30 janar 1939, në të cilin

theksohej aneksimi i Shqipërisë Veriore dhe Shqipërisë së Mesme nga Jugosllavia. 3- Konventa Jugosllavo-

Turke e vitit 1938 për dëbimin me forcë të shqiptarëve në Anadolli, ishte po ashtu një projekt antishqiptar.

4- “Marrëveshja xhentëlmenë”, për shpërnguljen e shqiptarëve në Turqi, nënshkruar në Split të Kroacisë

më 1953 nga Mareshali Tito dhe përfaqësuesi turk Fuad Kyprili. Kjo marrëveshje ishte ripërtëritje e

Konventës së vitit 1938. 5- Elaborati i Ivo Andriqit i cili u hartua më 1 janar 1939. 6- Programi “Iselavanje

arnauta” (për shpërnguljen e shqiptarëve), i cili u hartua më 1937 nga Vasa Çubriloviqi dhe përbën një nga

kulmet e ideologjisë së “Spastrimit etnik”. 7- Elaborati i Dytë i Vasa Çubrilloviqit, i cili u paraqit me një

Memorandum të vitit 1944, ishte kryekëput kundër shqiptarëve dhe disa minoriteteve tjera në ish-

Jugosllavi. 8– “Libri i Kaltër”, i botuar më 1977 në Beograd, përgatitur nga Akademia e Shkencave dhe

Arteve të Serbisë. 9– Memorandumi famëkeq i Akademisë serbe të Shkencave dhe Arteve, publikuar në

1986. 10- Projekti “Gërshërët”, i cili kishte objektiv infiltrimin dhe kontrollimin e jetës dhe të skenës politike

të Kosovës. 11.- Projekti “Kafshimi i miut”, i cili kishte objektiv, infiltrimin dhe shkatërrimin e Ushtrisë

Çlirimtare të Kosovës. 12- Projekti “Patkoi”, i cili kishte qellim që 1. 000. 000 shqiptarë të dëbohen jashtë

Kosovës; deri në 500. 000 të vriten dhe të likuidohen, 500. 000 të tjerë të mbesin në Kosovë, të nënshtruar

prej Serbisë. 13- Më 2003, Sinodi i Shenjët i Kryepeshkopatës së Kishës Ortodokse Serbe në Beograd nxori

61

Në të gjitha këto projekte, ka një linjë konstante: pushtimi i tokave të fqinjëve, ndërrimi i

strukturës etnike të vendeve të pushtuara, shpërngulja e popullsisë vendase me çdo

mënyre dhe me çdo çmim dhe kolonizimi me serbë e malazezë i territoreve.

Le të ndalemi vetëm tek “Jugosllavia e Dytë”. Fillimi i ndërtimit të saj shtetëror,

Mbledhja e Dytë e AVNOJ e nëntorit 1943, është e shoqëruar me paraqitjen e dokumentit

të titulluar “Problemi i minoriteteve në Jugosllavinë e Re”122 i cili në thelb rekomandon

“spastrimin etnik” si nevojë “për të mbajtur vendin etnikisht të pastër nga minoritetet”.

Pas 42 vitesh, fillimi i fundit dhe shpërbërjes së “Jugosllavisë së Dytë” u shoqërua me

miratimin e Memorandumit të Akademisë Serbe të Shkencave edhe Arteve të vitit

1985,123 i cili në thelb predikonte hegjemonizmin serb dhe krijimin e “Serbisë se Madhe”.

Sipas studiueses Miranda Vickers, Memorandumi i ASSHA, hapi zyrtarisht të

ashtuquajturën “Çështja serbe”: gjendja e serbëve në Jugosllavi. 124 Memorandumi

argumentonte që në federatë populli serb kishte mbetur i ndarë dhe i përçarë. Ai

paralajmëronte luftë në Kosovë po të mos ndërmerreshin aksione drastike për të zgjidhur

ato që serbet i ngrinin si problemet madhore të krahinës, ndërsa kërkonte reduktimin e

menjëhershëm të statusit të autonomisë së Kosovës, shkëputjen e të gjitha lidhjeve të saj

me Shqipërinë dhe faktikisht deshqiptarizimin e plotë të saj. Struktura etnike e rajonit

duhej të ndryshohej në favor të sllaveve me anë të një rishpërndarje të serbëve dhe

malazezëve. 125

Pjesa hyrëse e Memorandumit nënvizon: "Ngecjet në zhvillimin e shoqërisë, vështirësitë

ekonomike, shtimi i tensionimit dhe konfliktet e hapura në mes të popujve po shkaktojnë

brengosje të madhe në vendin tonë. Kriza e rëndë ka kapluar jo vetëm sistemin politik

Memorandumin me titull: “Memorandumi për Kosovën dhe Metohinë”. 14- Në vitin 2004 Dobrica Qosiq ua

propozoi politikanëve serbë ndarjen e Kosovës.

122 Dokumenti “Problemi i minoriteteve në Jugosllavinë e Re” ka për autor Vasa Çubriloviqin, mbajtës të

disa portofolave shtetërore, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Serbisë.

123 Shiko me hollësisht: Ajvazi, Fehmi; “Ideologjia nacionaliste-ekspansioniste serbe per dominim politik

dhe territorial në Ballkan”, Prishtinë. Memorandumi u vendos që të përpilohej 5 prill të vitit 1985, ndërsa

miratimi i tij u realizua në Kuvendin e Akademisë Serbe të Shkencave edhe Arteve të 23 Majit, 1985,

megjithëse pjesë nga përmbajtja janë publikuar vetëm në vitin 1986. Në brendësi gjenden emrat e

Akademikëve serbë që përpunuan dhe miratuan tezat e memorandumit; Pavle Iviq, Antonije Isakoviq,

Dushan Kanazir, Mihailo Markoviq, Milosh Macura, Dejan Medakoviq, Miroslav Pantiq, Nikola Pantiq,

Lubisha Rakiq, Radovan Samarxhiq, Miomir Vukobradoviq, Vasilie Krstiq, Kosta Mihailoviq, Ivan

Maksiomoviq, Stojan Çeliq dhe Nikola Çobeliq.

124 Shiko: Vickers, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo”, përkthyer nga anglishtja në

shqip nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 270-271. Botoi

“Toena”, Tiranë 2004.

125 Cituar më lart, fq. 270-271.

62

dhe prodhues, por edhe gjithë sistemin publik të vendit."126 Në përmbajtjen e tij, ky

Memorandum është kundër masave që kanë penguar hegjemonizmin serb gjatë viteve të

ekzistencës së “Jugosllavisë së Dytë”. Gjithashtu përpunohet teza sipas së cilës Tito

ndërtoi dhe ruajti ekuilibrat e Jugosllavisë në dëm të Serbisë duke qenë i bindur se kushti

i ekzistencës së një Jugosllavi të fortë ishte mbajtja një Serbie të dobët dhe të pazhvilluar

nga ana ekonomike e kulturore. Memorandumi 127 theksonte se “me përjashtim të

periudhës së Shtetit të Pavarur të Kroacisë, serbet në Kroaci kurrë nuk kanë qenë më të

rrezikuar, se sa sot. Zgjidhja e statusit të tyre kombëtar duhet të jetë prioriteti më

madhor.”128 Më tej nënvizoheshin disa çështje, të tilla si:

- Çështja serbe nuk është zgjidhur në RSFJ, prandaj ajo kërkon zgjidhje të re,

- Kufijtë e Serbisë nuk janë në pajtim me përbërjen etnike, prandaj duhet të

ndryshohen,

- Kushtetuta e vitit 1974 e ka dëmtuar shumë Serbinë, me krijimin e krahinave

autonome të Kosovës dhe Vojvodinës dhe ka dezintegruar Jugosllavinë duke

krijuar kufij administrativ artificial, të cilët nuk pasqyrojnë pamjen reale etnike,

- Populli serb është i rrezikuar nga popujt e tjerë brenda RSFJ: nga asimilimi,

eksploatimi, shpërngulja, pamundësia e shprehjes, margjinalizimi në sferën

politike, ekonomike, kulturore e shkencore.

“Memorandumi paralajmëronte, se serbët që jetonin jashtë territorit të Serbisë do të

ndodheshin përballë një rreziku vdekjeprurës në rast se shpërbëhej Jugosllavia; ata do të

ndodheshin nën mëshirën e armiqve të betuar të popullit serb”129. Dhe këtu nuk mbahej

parasysh vetëm Kosova si vendi ku “serbët janë të diskriminuar. Absolutisht, pakësimi i

elementit serb në Kroaci është shembulli më i mirë për këtë konstatim”130- konkludonte

Memorandumi, duke theksuar çështjen e fuqizimit të anti-serbeve brenda Jugosllavisë

Publikimi një vit më vonë pas miratimit i pjesëve të Memorandumit i tensionoi dhe acaroi

raportet ndëretnike. Pas publikimit të përmbajtjes, Millosheviqi mori në mbrojtje

Akademinë serbe të Shkencave dhe filloi të operonte bazuar në “dy idetë kryesore të

përpilimit të këtij dokumenti: 1. Krijimi i "Serbisë së Madhe" përmes ndërhyrjes në

126 Memorandum SANU, 1986.

127 Cituar me lart. Po aty.

128 Silber, Laura & Litlle, Allan; «The death of Yogosllavia», p. 30 London, 1999.

129 Prpa–Jovanovic, Branka, “Krijimi i Jugosllavisë (1830-1945)”, botuar tek “Makthi etnik i Jugosllavisë”,

fq. 85, “Albin”, Tiranë 1998.

130 Memorandum SANU, 1986.

63

Kosovës. 2. Marrja e ish-Jugosllavisë nga brenda në kuptimin politiko-juridik, ushtarak

dhe shtetëror”.131

Një rol aktiv në përkeqësimin e raporteve ndëretnike shqiptaro-serbe pati Kisha

Ortodokse Serbe. Kjo Kishë e mbështeti “në vitin 1994 programin e Zhelko Razhnatoviq-

Arkanit, të Slobodan Milosheviqit dhe të Voislav Sheshelit për shfarosjen e të gjithë

shqiptarëve, (sipas tyre në Kosovë do të duhej të mbeteshin më së shumti 49 % shqiptarë,

pra përqindja e serbëve duhet të jetë 51 %, si varianti më i ulët) në të ashtuquajturën

Jugosllavia e Zhablakut. Ky plan, sipas tyre, do të duhej të realizohej deri më 28 qershor

të vitit 1999.”132.

Në përfundim, mund të themi se :

Së pari: Doktrinat nacionaliste serbe janë jetësuar në periudha të ndryshme kohore.

Ngjarjet e viteve ‘90 ishin një “kopje e përshtatur” e qëllimeve, mënyrave dhe metodave

të ndërhyrjes dhe dëbimit ashtu siç përcaktohej në doktrinat e mëparshme.

Rol aktiv në formësimin dhe jetësimin e nacionalizmit agresiv doktrinar të “kodifikuar”,

luajti lidershipi politik, një pjesë e konsiderueshme e akademikëve dhe Kisha Ortodokse

Serbe.

Duke njohur rendin e konflikteve të brendshme, mund të themi, se “solucioni”, që shtyu

në afate kohore, por nuk pengoi ringjalljen e konflikteve të brendshme ndëretnike, ishte

formula e “ngrirjes së konflikteve” dhe imponimit të ekuilibrave të brendshme e shprehur

ne baraspeshimet e relacioneve kroate-shqiptare-sllovene përballë atyre serbe e malazeze,

duke mbajtur disi në mënyrë të baraslarguar prej tyre maqedonasit dhe boshnjaket.

Së dyti: Rrjedhat e ngjarjeve modeluan dhe vendosen përballë ithtarët e dy modeleve

ekonomiko politike: “të modelit slloven”, me përbërje Slloveno-Kroate, si dy prej

republikave më të zhvilluara; si dhe mbështetësit e “modelit të forcës”, me përbërje

131 Ajvazi, Fehmi; “Ideologjia nacionaliste-ekspansioniste serbe per dominim politik dhe territorial në

Ballkan”, Prishtinë

132 Bajrami, Hakif; “Serbët dy herë e okupuan Kosovën”, botuar tek Gazeta Epoka e Re, Prishtinë

17.06.2014.

Në këtë shkrim, ndër të tjera shkruhet: “...Kisha Ortodokse Serbe, në vitet 1807-1808, aprovoi vendimin “Praviteljstvusci Sovjet” (lloj

kuvendi drejtues) për shfarosjen e hebrenjve; KOS-i më 1877 përshëndeti vendimin e Qeverisë së Principatës së Serbisë për shfarosjen

e të gjithë arbanasve; KOS-i më 1912 aprovoi Programin e Milan Obradoviqit për shfarosjen e kroatëve; KOS-i aprovoi vendimin e

Qeverisë së Serbisë për zgjerimin e Serbisë deri në Selanik e në Durrës; KOS-i përshëndeti Nikolaj Velimiroviqin (prift) si anëtar të

organizatës fashiste “ZBOR”- Lotiqin, për ndihmë fashizmit në të gjitha nivelet më 1935; KOS-i është iniciator dhe ideator i

Memorandumit të Vaso Çubriloviqit, “Për shpërnguljen e arnautëve, 1937”; KOS-i aprovoi dhe pranoi të punojë në programin për

realizimin e “Konventës ndërmjet Jugosllavisë Mbretërore dhe Turqisë”, më 1938, me qëllim që deri më 1944 të deportohen me

dhunë të gjithë shqiptarët për në Anadoll; KOS-i përshëndeti “Marrëveshjen xhentëlmene” Tito-Kyprili të vitit 1953, për shpërnguljen

e dhunshme të të gjithë shqiptarëve nga Jugosllavia për në Turqi deri në vitin 1965; ...Për të gjitha këto që u thanë më lart, ekzistojnë

programet, gjegjësisht dokumentacioni origjinal.....”

64

Serbo-Malazeze dhe përfshirje të Ushtrisë Jugosllave, policisë dhe shërbimeve sekrete.

Nga ana tjetër, ndërmjet këtyre dy poleve qëndronin Bosnjë e Hercegovina e Maqedonia.

Përplasja ndërmjet tyre dukej e afërt, madje kërkohej vetëm preteksti.

Së treti: Në kuadrin e shkaqeve dhe rrethanave të brendshme të krizës jugosllave, lypet të

merren në konsideratë edhe dy çështje të tjera; diversitetet kulturore të shprehura shpesh

në ndjenjat kontroverse të nacionaliteteve që u shfaqen me ulje ngritjet e tyre, herë të

hapura e herë të maskuara, sidomos në shtetet përbërëse me hartë multietnike më të

theksuar; si dhe roli vendimtar i individit – Millosheviq.

“Millosheviqi fitoi pasivisht në premtimin për udhëheqje të fortë në një kohë vështirësish

ekonomike gjithnjë në rritje dhe trazirash shoqërore. Ai ishte një udhëheqës partie, i pari

që nga koha e Rankoviçit, që u mor me ankesat serbe..... dhe e pati të lehtë tani ta

rreshtonte veten me Kishën Ortodokse që i dha një bazë të fortë shoqërore në sytë e

serbëve.”133

Kriza jugosllave, në të gjitha dimensionet e saj, nga fillimi dhe deri në përfundimin e

imponuar nga ndërkombëtarët ka patur protagonist vendimtar Sllobodan Millosheviqin, i

cili u imponua që ta “identifikonte vetën si mbrojtës i kombit serb kundër armiqve të

jashtëm.”134

Të gjithë këto shkaqe e rrethana me “unitetin” e tyre, mendoj se duhen vështruar si

kontributore të thellimit të krizës konfliktuale jugosllave dhe të shpërbërjes së saj të

dhunshme.

5. “JUGOSLLAVIA E DYTË” – Paralajmërimi i krizës, shpërbërja dhe

skenarët e riorganizimit

5.1. Paralajmërimi i krizës

Paralajmërimi i parë serioz i krizës dhe konflikteve të brendshme në ish-Jugosllavi është

bërë në vitin 1980, duke nënvizuar, se “Jugosllavia mund të mbijetojë vetëm si Jugosllavi

e Tretë. Pas të parës, të Doktrinës së të Drejtës së Shenjtë, dhe të dytës, të Titizmit e

“Marksizëm Leninizmit”, vetëm varianti i tretë, një demokraci, siç na rrëfen Gjilasi,

mund të mbijetojë. Megjithatë, nëse, qytetaria e saj, e kaluar një herë në maturi do të

mbetët ende toleruese në shtetin e përbashkët të sllavëve të Jugut; nëse ai shtet do të

zëvendësohet me një “aleancë” të shteteve autonome; ose madje do të krijoheshin një

numër shtetesh të pavarura kombëtare (dhe plotësisht të afta për të mbijetuar)- kjo është

133 Vickers, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip

nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 280. Botoi “Toena”,

Tiranë 2004.

134 Cituar më lart. Po aty, fq. 277.

65

një pyetje së cilës qoftë në Beograd, ose Moskë, Uashington, Paris, ose Bon askush nuk

do të mund t’i përgjigjej sot”135.

“Në dhjetor të vitit 1990, New York Times jepte njoftimin e Agjencisë Qendrore të

Inteligjencës, CIA, e cila raportonte parashikimin, se Jugosllavia do të copëtohej brenda

18 muajsh për shkak të tensioneve etnike dhe luftërave të brendshme politike midis

republikave. Raporti paralajmëronte se ekzistonte edhe mundësia e luftës civile. Një muaj

më vonë, në Janar të vitit 1991, në Konferencën për Sigurim dhe Bashkëpunim në

Evropë, (KSBE), organizuar në Pragë, britanikët diskutuan për herë të parë mundësinë e

shpërbërjes së Jugosllavisë gjatë vitit në vazhdim”136.

Komisioni i Arbitrazhit të BE-së, në opinionin e 29 Nëntorit 1991, pohoi, se “RSFJ-ja

ishte në procesin e shpërbërjes”137 dhe më pas, se “procesi i shpërbërjes së RSFJ po

përfundonte” dhe se RSFJ nuk ekzistonte më si shtet”138. Kjo shpërbërje tashmë ishte e

konfirmuar edhe nga Rezolutat e Këshillit të Sigurimit të OKB-së139, prandaj RSFJ-ja

nuk ekzistonte më si shtet edhe sipas konfirmimeve të shprehura nga ana e Komisionit të

Badinterit.

Atëherë lind pyetja: çfarë përfaqësonin Serbia dhe Mali i Zi; një shtet të ri, apo

vazhdimin e ish-Jugosllavisë?

Në përgjigje të kësaj pyetje, Komisioni Badinterit, me 4 Korrik 1992 shprehej se, RFJ

(Serbi e Mali i Zi), ishte shtet i ri dhe duhej të aplikonte për njohje. Në të njëjtin vlerësim

është shprehur edhe Këshilli i Sigurimit i OKB përmes Rezolutës nr. 777, të datës 19

shtator 1992 në të cilën rekomandohej se: “Shteti i njohur me parë si Republika Socialiste

Federative e Jugosllavisë ka pushuar se ekzistuari” dhe se” Republika Federative e

Jugosllavisë (Serbia dhe Mali i Zi) nuk mund të vazhdojë me anëtarësinë e ish

Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë në Organizatën e Kombeve të Bashkuara

dhe se nuk mund të marrë pjesë më tutje në punën e Asamblesë së Përgjithshme. Nga ana

e saj, Asambleja e Përgjithshme e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, rekomandimin

e Këshillit të Sigurimit e ktheu në vendim me miratimin e Rezolutës Nr. 47/1(1992).140

135 Razumovsky, Andreas; “Ein Kampf um Belgrad”, p. 498, Berlin: Ullstein, 1980. Cituar nga Ahrens, Geert-

Hinrich, tek “Diplomaci mbi tehun e thikës”, botuar nga “Toena”, fq. 480, Tiranë 2010.

136“Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq. 4, “Albin”, Tiranë 1998.

137 Opinion No.1, 29 November, 1991, point. 3.

138 Opinion No. 8, 04 April 1992, point 4.

139 Me hollësisht :UNSCR No. 747, 30 May 1992; - UNSCR No. 777, 19 Sept. 1992.

140 Teksti i plotë i Rezolutave gjendet : “The UN and the Situation the Former Yogoslavia”(C) by the UN

Department of Public Information. May 7, 1993, pp-72-73. Citime të këtyre dokumenteve janë bërë nga

66

5.2. Dinamika e shpërbërjes

Vdekja e Kardelit dhe e Titos, përkatësisht në vitin 1979 dhe 1980, e shoqëruar me

fillimet e krizës ekonomike në Jugosllavi, krijuan premisat serioze për prishjen e

ekuilibrave të brendshëm politik, ekonomik, social e etnike. Një situatë e tille e detyroi

Jugosllavinë e mes-viteve ’80 që të vihej përballë domosdoshmërisë së ndërhyrjeve

përmes një spektri të gjerë iniciativash që atakonin elementët thelbësore të arkitekturës

federale e vendit.

Republikat u orientuan në kërkim të identiteteve nacionale, duke shpallur pavarësinë.

Sllovenia dhe Kroacia falë jo vetëm pozicioneve gjeografike, ndjeheshin më afër Evropës

Qendrore, përkundër Serbisë dhe Malit të Zi, që ishin mbështetëse të Platformës së

Millosheviqit dhe të mbështetësve të tije. Bazuar në këtë Platformë, lindi çështja e

grupeve etnike. Çështje përbënin serbët e Kroacisë dhe serbët e Kosovës që sipas tyre,

duke qenë në minorancë ndjeheshin të kërcënuar nga popullsia shumicë në këto vende.

Problemit të pakicave serbe në Kroaci e Kosovë iu bashkëngjit edhe ajo e “pasigurisë” së

serbëve të BeH. Mbrojtja e tyre shihej në kuadrin e ekzistencës së një “shteti federativ”

ku “të gjithë serbët të ishin të bashkuar në një shtet të vetëm”. Në këto rrethana lindi

“çështja serbe” mbi të cilën u ndërtua shkatërrimi dhe konflikti ndëretnik.

Në këtë kuadër, Millosheviqi vlerësoi se duheshin ndërmarre të gjitha veprimet e duhura

që çonin në ndryshimin “rregullave të lojës” me objektiv kufizimin e kompetencave të

Krahinave Autonome, Kosove, Vojvodinë, përmes ndryshimeve të cilat u miratuan në

Kushtetutën e Serbisë në mars 1989. Kështu, pas imponimit të rënies së udhëheqësve

politike të Vojvodinës në maj 1988, Malit të Zi (1989), e zëvendësimin e tyre me njerëzit

e vet; Millosheviq u fokusua në ndërtimin e marrëdhënieve të reja në relacionet Prishtinë-

Beograd, duke zvogëluar kompetencat qeverisëse të nomenklaturës shqiptare, përmes

pezullimit të qeverisë dhe të parlamentit të Kosovës në fund të qershorit 1989.

Këto veprime sollën edhe kundër-reagimet e tyre. Në Kosovë me 2 korrik 1990 shpallet

Republika e Kosovës. Shqiptarët fillojnë krijimin dhe funksionimin e institucioneve

paralele. Kjo do të kultivonte krijimin e një ambienti shoqëror thellësisht antagonist dhe

të polarizuar sipas linjave etnike.

Sllovenia e Kroacia përgjigjen me të njëjtën “skemë”, duke aplikuar ndryshime në

kushtetutat e republikave, duke ndjekur rrugën e “faktit të kryer” në raport me detyrimet

federative përmes hapave të mëposhtme: Me 21 Janar 1990, Lidhjet Komuniste të

Kroacisë dhe Sllovenisë shkëputen nga LKJ, (ndërsa kjo e fundit hoqi dorë nga monopoli

politik me 26 Maj 1990). Sllovenia dhe Kroacia zhvillojnë zgjedhje të parakohshme

Hasani, Enver tek “Shpërbërja e Jugosllavisë dhe Kosova”, fq 88-91, botuar nga Instituti Shqiptar për

Studime Ndërkombëtare, Tirane 2000.

67

pluraliste dhe në drejtimin e vendin dalin forca të reja dhe individë të orientuar në kahen

e një politikë ndryshe. Nga ana tjetër, dështimi në këto zgjedhje pluraliste i iniciativës

politike të kreut të qeverisë federale, Ante Markoviq për të fituar me partitë pan-

jugosllave të krijuara në Maqedoni, BeH, Serbi e Mali i Zi, paralajmëronte thellimin e

ndarjeve etnike.

Ushtria Jugosllave e cila formalisht kishte përqendrim federativ përjeton të çara serioze

në radhët e saj, fillimisht në pranverën e vitit 1990, kur ushtarakët kroatë e sllovenë nuk

pranuan që të vendosej gjendja e alarmit në Kosovë.

Qeveritë e reja republikane dhe Asambletë e dala nga zgjedhjet ndërmarrin nismën e

ndryshimeve kushtetuese republikane, duke mos pranuar qëndrimin e mëtejshëm në

vartësi të Kushtetutës Federale. Kroacia dhe Sllovenia prishin të gjitha lidhjet që përbënin

kohezionin federal, në atë konfederal. Sllovenia shpall sovranitetin e saj në mënyrë të

njëanshme. Pas një referendumi për pavarësinë në dhjetor 1990, me 25 Qershor 1991

bëhet shpallja e Pavarësisë së Sllovenisë të cilën e ndjek edhe Kroacia. Me 23 dhjetor

1991, bazuar në te drejtën e popujve për vetëvendosje, qeveria e gjermane beri njohjen

ndërkombëtare te këtyre dy republikave, njohje te cilat vijuan gjerësisht nga shtete te tjera

gjate vitit 1992.

Presidenca Kolegjiale e federatës, (që asnjëherë nuk ishte një organ i fuqishëm), me

zhdukjen e “anëtarit të nëntë” vendoset në pozicion baraspeshe ndërmjet të dy grupeve

kryesore: përkrahësve të Millosheviqit dhe përkrahësve të ndryshimeve të thella. Pas

diskreditimit nga krizat e marsit dhe të majit të 1991, Presidenca mbaron së vepruari me 3

tetor 1991.

Ndërkohë edhe Maqedonia e Bosnjë Hercegovina, duke vështruar profilin e një Serbie që

tashmë është e pushtuar nga ethet nacionaliste, kuptojnë se nuk ka më perspektivë për të

qëndruar brenda Jugosllavisë së varfëruar dhe të orientuar nga rruga e një konflikti etnik

të pakthyeshëm. Fillimisht Maqedonia dhe pastaj Bosnjë e Hercegovina zgjedhin

pavarësinë, përkatësisht me 17 shtator 1991 dhe 3 mars 1992.

Në kuadrin e këtyre ndryshimeve u përfshinë edhe strukturat ushtarake jugosllave.

Politika e mbrojtjes, e cila vazhdonte sipas sloganit “Mbrojtja është e gjithë popullit,”

ishte e materializuar në një organizim strukturor ushtarak me natyrë të dyfishtë:

federative e republikane. “Në nëntor të vitit 1990, me një plan të veçantë Forcat e

Mbrojtjes Territoriale humbën rolin e tyre ushtarak dhe u bënë Forcat e Mbrojtjes Civile

në një përpjekje të qartë për të eliminuar aftësinë luftarake të republikave.”141

141 www.foia.cia.gov. Special Collection: 1991-03-01 CIA Directorate of Intelligence Memorandum:

«Yugoslavia: Military Dynamics of a Potencial Civil War », p.2 C00372340. Document Number

5235e80d993294098d517528.

68

Ushtria Jugosllave kishte një personel prej 110.000 forca të organizuara tokësore, 34.000

të tillë në përbërje të forcave ajrore dhe të mbrojtjes ajrore, të cilat kishin në dispozicion

600 avione luftarakë dhe zbulimi të prodhimit sovjetik dhe vendas142.

Në tërësinë e tyre, këto forca ishin të dominuara nga linja etnike serbo-malazeze.

Megjithëse përbënin rreth 39% të popullsisë së përgjithshme në federatën Jugosllave,

serbo-malazezët ishin 60% e oficerëve të ushtrisë jugosllave143.

5.3. Skenarë të riorganizimit të brendshëm shtetëror

Që prej ardhjes se Sllobodan Millosheviqit në pushtet në vitin 1986 e derisa Jugosllavia e

Dytë, de facto “pushoi së ekzistuari në fitin 1992”144, ishte përballë disa skenarëve të

riorganizimit shtetëror të brendshëm. Në këtë funksion pati disa variante:

Varianti i Parë: “Serbi e Madhe” në “Federatën Moderne”

Ne fillimet e vitit 1989, në Jugosllavi u shfaqen të konturuara qartë dy tendenca prezentë:

serbet me në krye Millosheviqin ishin në veprim për krijimin e “Serbisë së Madhe”

brenda Federatës ekzistuese, me cilësimin “Federatë Moderne”,145 ndërsa nga ana tjetër

edhe kroatët kishin filluar të mendonin seriozisht për shtetin e tyre nacional. Kështu, me

17 qershor të vitit 1989, në Kroaci krijohet HDZ-ja (BDK)146, “si instrumenti më i fortë i

cili realizon interesat nacionale –pikë referimi në të cilën mbështetej ajo që ishte më e

qenësishme: sendërtimi i shtetit kombëtar.”147.

Realizimi i këtij varianti shtetëror, ideuar nga Millosheviqi, ishte planifikuar që të

realizohej i shoqëruar me fuqizimin e mëtejshëm të boshtit serbo-malazez dhe heqjen e

disa kompetencave krahinave autonome të Vojvodinës dhe Kosovës. Serbia synonte me

142 Special Collection: 1991-03-01 CIA Directorate of Intelligence Memorandum: «Yugoslavia: Military

Dynamics of a Potential Civil War », p.1 C00372340.

143 Special Collection: 1991-03-01 CIA Directorate of Intelligence Memorandum: «Yugoslavia: Military

Dynamics of a Potential Civil War », p.2 C00372340. Document Number 5235e80d993294098d517528.

144 Hasani Enver, “Vetëvendosja, integriteti territorial dhe stabiliteti ndërkombëtar: rasti i Jugosllavisë”, fq.

158. Botim i Ndërmarrjes “Gjon Buzuku”, Kosovë.

Sipas opinioneve të Komisionit të Arbitrazhit të KE, periudha e fillesës së procesit të dezintegrimit konsiderohet 29 nëntori i vitit 1941,

ndërsa si date e pushimit të ekzistencës se shtetit të shpërberë konsiderohet 4 korriku i vitit 1992. Me konkretisht: The Arbitrage

Commission of EC, Opinion no. 1, on 29 November1991.

145 Mesiç, Stipe “Si është shkatërruar Jugosllavia”. Ribotuar në vitin 2006, fq. 16. Titulli origjinal i vitit 1994

“Kako je srusena Jugoslavija.

146 HDZ, janë inicialet e subjektit politik Bashkimi Demokratik Kroat, (BDK).

147 Mesiç, Stipe “Si është shkatërruar Jugosllavia”. Ribotuar në vitin 2006, fq. 11. Titulli origjinal i vitit 1994

“Kako je srusena Jugoslavija”.

69

të gjitha mënyrat jo vetëm për të mbajtur të bashkuar ish-federatën e vjetër jugosllave, si

një federatë e centralizuar nën kontrollin e rreptë të Beogradit, por për të krijuar një Serbi

të Madhe e cila veç territorit te saj ekzistues do të përfshinte edhe territore nga Kroacia, e

Bosnjë Hercegovina ku jetonin serbet, pa e përjashtuar Maqedoninë, që ata historikisht e

konsideronin “Serbia e Jugut”.

Në funksion të realizimit të synimeve të tij, Millosheviqi e shfrytëzoi Kongresin e 14 të

LKJ i cili u mbajt me 20 - 22 janar 1990, për të rrezuar Stamboliçin dhe përkrahësit e tij

dhe ardhjen e tij në krye të LKJ. Pas këtij Kongresi, Millosheviqin nuk kishte forcë që ta

pengonte drejt ëndrrës së tij për ndërtimin e një “Jugosllavie të Fortë”, duke iu

përmbajtur linjës “Të gjithë serbët në një shtet”.

Doktrina e Millosheviqit mbështetej në të gjitha konceptet e platformave, strategjive dhe

planeve të vjetra nacionaliste serbe e deri tek Memorandumi i Akademisë Serbe të

Shkencave dhe Arteve të kohës së pas vdekjes se Titos. “Serbët kanë misionin historik

për të përmbushur, dhe do ta bëjnë këtë vetëm nëse mblidhen së bashku në Serbinë

homogjene në kuadrin e Jugosllavisë të cilën do ta frymëzojnë me frymën e tyre dhe do

t’ia japin vulën e saj. Serbet duhet të kenë hegjemoni në Ballkan, por që të kenë

homogjeni në Ballkan, duhet paraprakisht të kenë hegjemoni në Jugosllavi….Për këtë

serbëve u del sot për detyrë bazë: të krijojnë dhe të organizojnë Serbinë homogjene e cila

duhet të përfshijë të gjitha zonat etnike në të cilat jetojnë serbët…megjithëse sot ata ende

nuk janë shumicë...”148

Gazeta “Borba” e datës 18 Tetor 1990, botoi dokumentin: “Koncept mbi organizimin

federativ të Jugosllavisë” , në të cilin përveçse theksohej barazia e kombeve dhe njësive

federative përbërëse, nuk deklarohej ndonjë element i ri 149 . Por nga ana tjetër, në

republikat përbërëse të Jugosllavisë së kohës kishin ndodhur ndryshime të rëndësishme.

Zgjedhjet e vitit 1990, kishin sjellë në pushtet forcat nacionaliste.

Varianti i dytë: “Jugosllavia - bashkim konfederal i shteteve të pavarura”

Krijimi i Konfederatës Jugosllave ka qenë fillimisht një ide sllovene, por si opsion i

riorganizimit shtetëror, iu adresua federatës ekzistuese nga qeveria kroate dhe ajo

sllovene në tetor të vitit 1990. Dokument propozimi zyrtar që në thelb nënkuptonte

ristrukturimin e Jugosllavisë titullohej “Modeli i Konfederatës.”150 Duke iu referuar këtij

propozimi, rezulton se të gjitha republikat ekzistuese do të ishin shtete të pavarura dhe

148 Cituar më lart. Po aty, fq. 17.

149 Detajet jepen në artikullin “Koncept federativnog uredjenja Jugoslavije”, gazeta “Borba” 18 Tetor 1990,

Beograd.

150 Gazeta “Vjesnik” e Zagrebit, datë 6.10.1990, botoi tekstin e plotë të projektit “Model Konfederacije”.

70

sovrane të bazuar në të drejtën e vetëvendosjes dhe më pas, me cilësinë e shteteve të

pavarura lidhnin një marrëveshje konfederale me republikat e tjera, ose federatat. Kjo

marrëveshje për lidhjen konfederate do të bazohej mbi principet e së drejtës

ndërkombëtare, për marrëdhëniet mes shteteve të pavarura.

Megjithatë, këto propozime nuk kishin gjetur mbështetjen e duhur nga pala serbe dhe ajo

malazeze, pasi këto “dy republika u deklaruan “për federatë dhe socializëm”151, ndërsa

pjesa tjetër përbërëse e federatës ishte “për aleancë mes shteteve të pavarura”152, të cilën

e shikonin si një mundësi të mirë për të kapërcyer paralizën e funksionimit shtetëror

federal.

Për situatën e krijuar, ish-Presidenti i fundit i Jugosllavisë Stipe Mesiq, do të arsyetonte:

“Jugosllavia, kam thënë është e paqëndrueshme në modelin e saj të tanishëm dhe

zgjidhje e vetme e mundshme është federata e shteteve të pavarura, nëse merremi

vesh për diçka të tillë, dhe se pastaj nëse nuk merremi vesh për një gjë të tillë,

atëherë secili do të vazhdojë përpara në rrugën e tij. Shkova në Beograd me

shpresën se, duke evituar përhapjen e urrejtjes dhe të luftës, në mënyrë të sinqertë

dhe si të barabartë do të merremi vesh për krijimin e një federate të shteteve të

pavarura, thjesht sepse në një federatë të tillë mund të mbroheshin interesat e të

gjithëve dhe se me një federatë të tillë e kemi të siguruar hyrjen në BE. Për fat të

keq në krye të Serbisë si dhe të Malit të Zi gjatë gjithë 207 ditëve që kam vepruar

si Kryetar i Presidencës nuk kam gjetur bashkëbisedues për këtë qëndrim”.153

Kryeministri jugosllav Ante Markoviq ishte i pozicionuar në ndërtimin e një Jugosllavie

te re, në trajtën e një bashkimi shtetesh të sovrane, e cila do të kishte mbështetjen e

vendeve Perëndimore për shkak të reformave ekonomike që po ndërmerrte. Sekretari

Amerikan i Shtetit, Xhejms Bejker, gjatë një takimi të zhvilluar më Kryeministrin

jugosllav Markoviq dhe me presidentet e secilës republikë me 21 qershor të vitit 1991, i

nxiti ata që ta mbanin Jugosllavinë të bashkuar.154

Por pavarësisht këtyre qëndrimeve, me rrethanat e krijuara, përfaqësuesit e dy

republikave, Sllovenisë dhe Kroacisë intensifikuan veprimet në drejtim të pavarësisë së

pakthyeshme të cilën e bënë realitet me 25 qershor 1991. Ky veprim pati ndikimet e

151 Mesiq Stipe “Si është shkatërruar Jugosllavia”. Ribotuar në vitin 2006, fq. 24. Titulli original i vitit 1994

“Kako je srusena Jugoslavija”.

152 Cituar më lart. Po aty, fq. 24.

153 Cituar më lart. Po aty. fq. 25-26.

154 Hasani, Enver, “Vetëvendosja, integriteti territorial dhe stabiliteti ndërkombëtar: rasti i Jugosllavisë”,

Kosovë, fq. 193. Botim i Ndërmarrjes “Gjon Buzuku”.

71

efektit zinxhir edhe në republikat e tjera. Kështu, në shtator të vitit 1991, në Maqedoni

organizohet dhe fiton referendumi pro-pavarësisë i kësaj republike. Por edhe me këtë

zhvillim, në Maqedoni përsëri mbeti e hapur ideja e “bashkekzistencës së mëtejshme

brenda një federate jugosllave të reformuar”155.

Shtetet që kishin shpallur pavarësinë, Kroacia, Sllovenia e Maqedonia nuk u njohën

nderkombëtarisht në mënyre të menjëhershme. Deri ne njohjen ndërkombëtare të

Kroacisë dhe Sllovenisë, me 23 dhjetor 1991 dhe duke mbajtur në konsideratë idenë e

Maqedonisë për mundësinë e bashkekzistencës së mëtejshme brenda një federate

jugosllave të reformuar, riorganizimi i brendshëm shtetëror i ish-Jugosllavisë u synua

edhe në dy forma të tjera:

Së pari: “Federatë Asimetrike”, ose Platforma Izetbegoviq - Gligorov

Megjithëse është vështirë që të gjendet një formë e tillë e organizimit shtetëror, jo vetëm

në rajon, por edhe në botë, për Jugosllavinë e kohës “Federata Asimetrike” ishte një

opsion.

Ky riorganizim shtetëror parashikonte “Serbinë e Malin e Zi në një lidhje federale

klasike; Kroacinë e Slloveninë në konfederatë ndaj dy të parave, ndërsa Bosnjë e

Hercegovina dhe Maqedonia njësoj afër dhe njësoj larg nga të gjithë.”156 Ky propozim u

bë nga Alija Izetbegoviq në Mbledhjen e të gjithë Kryetarëve të republikave që u mbajt

në Sarajeve me 22 Shkurt 1991. Kjo mbledhje u quajt nga mediumet e kohës dhe YU-

SAMIT.

Ky rregullim i ri shtetëror i republikave përjashtonte idenë e shkëputjes përfundimtare të

Sllovenisë e Kroacisë. Për ketë format riorganizimi ka patur bisedime direkte ndërmjet

liderëve të shteteve përbërëse të asaj periudhe. Sipas kujtimeve të Alija Izetbegoviqit,

“Millosheviqi ishte më afër pranimit të kësaj Platforme”, ndërsa “Tuxhmani e

kundërshtoi atë në mënyrë direkte.”157

Pas dështimit të propozimit të parë, me 6 qershor 1991, Alija Izetbegoviq dhe Kiro

Gligorov shpallën platformën mbi rregullimin e ardhshëm të Jugosllavisë, sipas të cilës

propozohej që shteti jugosllav të transformohej në një bashkim shtetesh. Presidenti

slloven Janez Drnovshek e ka përkrahur publikisht propozimin, ndërkohë që këshilltari i

Millosheviqit deklaroi për agjencinë Reuter, se kjo paraqet “një hap përpara”.

Përgjithësisht propozimi është vlerësuar si mundësi e fundit për të gjetur zgjidhjen. Nga

155 Cituar më lart. Po aty, fq. 196.

156 Izetbegoviq, Alija; “Kujtime –Shënime Autobiografike”, fq. 105, Prishtine 2008.

157 Cituar më lart. Po aty, fq. 107.

72

ana tjetër BE në deklaratën e datës 8 qershor 1991 e ka përshëndetur këtë propozim158,

por që nuk gjeti asnjëherë zbatim.

Së dyti: “Federate e Cunguar”.

Koncepti për riorganizimin shtetëror sipas variantit “Federate e Cunguar”, nënkuptonte

një riorganizim të brendshëm shtetëror, sipas të cilit pas largimit të Kroacisë dhe

Sllovenisë, shtetet e mbetura së bashku me dy krahinat autonome të formonin një

Federate te re. Në këto kushte, Federata do të përbëhej nga Serbia, Mali i Zi, Maqedonia,

BeH, si dhe dy krahinat autonome, Vojvodina dhe Kosova.

Megjithatë, Millosheviqi ishte i vetëdijshëm, se pas ardhjes në pushtet të nacionalistëve të

Tuxhmanit në Kroaci, Bosnjë e Hercegovina nuk mund ta merrte si tërësi, ndaj ai “ishte i

gatshëm për marrëveshje mbi ndarjen e Bosnjës ndërmjet Serbisë dhe Kroacisë”159.

Por me shpalljen e pavarësisë nga Bosnjë e Hercegovina me 3 mars 1992, skenari i

“Federatës së Cunguar” edhe pse vështrohej i “cunguar”, përsëri ishte brenda kuadrit të

preferencave të mëdha të Millosheviqit dhe përkrahësve të afërt, deri në arritjen e

Marrëveshjes së Dejtonit.

Kështu, për atë që mbeti nga ish-Jugosllavia e Dytë, me 27 prill 1992, Asambleja

Federative, miratoi “Deklaratën e formimit të Republikës Federative të Jugosllavisë” të

njohur si “Jugosllavia e Zhablakut”, (Serbi e Mali i Zi), që si krijese shtetërore nuk u njoh

nga KE/BE deri në vitin 1997. Nga ana tjetër, RFJ e vetëshpallur u bë anëtare e OKB-se

me 1 nëntor 2000.

Konkluzione

Përkundër perceptimit, se kriza e thellë ekonomike plus nacionalizmin doktrinar të

shprehur ne platformën e Millosheviqit për një “Serbi të Madhe”, janë bazat e shpërbërjes

konfliktuale të “Jugosllavisë së Dytë”, mendoj se ky aspekt duhet vështruar përmes një

spektri më të gjerë argumentesh; me profil gjeopolitik, ekonomik, etnik, religjioz,

kulturor.

1. Shkaqet e shpërbërjes janë të lidhura me ndryshimet globale gjeopolitike dhe

mjedisin e sigurisë, aq sa janë të lidhura në mënyrë përcaktuese me historinë,

personalitetet dhe dinamikat e zhvillimeve të brendshme gjatë gjithë historisë

shtetërore të ish Jugosllavisë.

158 Për detaje lexoni tek Izetbegoviq Alija, “Shënime Autobiografike”, fq. 105-108, Prishtine 2008.

159 Cituar më lart. Po aty, fq. 140.

73

Brenda kësaj larmie, faktorët e brendshëm ishin përcaktues. Të tillë rendisim;

prezencën e antagonizmave ndëretnikë konfliktualë të së shkuarës dhe

“riaktivizimin” e tyre në rrethana të reja; orientimi shtetëror nëpërmjet

nacionalizmit agresiv doktrinar të “kodifikuar”; faktorët ekonomiko-financiar të

përkeqësuar; diversitetet etno- kulturore të shprehura periodikisht përmes

ndjenjave kontroverse të nacionaliteteve sidomos në shtetet përbërëse të ish-

Jugosllavisë me hartë multietnike të spikatur; prezenca dhe roli vendimtar i

individit – Millosheviq.

2. Shpërbërja e dhunshme dhe lufta e përgjakshme orientuar mbi linjat etno-

territoriale u gjenerua kryesisht për shkaqe pleksjes së “rrënjëve të vjetra” me

“rrënjët e reja” të rendit të konflikteve të brendshme në relacionet brenda sllave

dhe ato sllavo-shqiptare, pasi në të gjitha periudhat historike të pas-krijimit të

Jugosllavisë, asnjëherë nuk prodhuan zgjidhje të plota, por vetëm sa “ngrinë” dhe

u “konservuan” seritë e pazgjidhura të konflikteve me “rrënjë të vjetra”. Në

analizë të fundit, kjo tërësi shkaqesh e rrethanash në “unitet” dhe ndërthurje

komplekse midis tërësisë së faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm përbën

strukturën bazale të krizës në “Jugosllavinë e Dytë”, një vend, i cili përbëhej nga

6 republika, 8 grupe etnike kryesore, 3 religjione të mëdha, 2 alfabete dhe 1 parti,

LKJ.

3. Pas shpalljeve të pavarësisë në Slloveni e Kroaci, kemi dinamizmin e çështjeve të

grupeve etnike, që dëshirojnë të mbesin në kuadrin e shtetit federal. Ato

“frikësoheshin” duke qenë minoritet në gjirin e një republike nacionaliste. Në këto

rrethana, çështjes së serbeve të Kosovës i shtohet me shpejtësi edhe ajo e serbëve

të Kroacisë e në vijim edhe ajo e serbëve të Bosnjë e Hercegovinës.

Ne vitin 1991, Jugosllavia u transformua në një shtet thuajse të zbrazet e pa

institucione. Në këto rrethana mundësitë për një dialog të përbashkët, të

brendshëm u limituan.

Faktorët e brendshëm ndërmorën disa iniciativa për riorganizimin shtetëror, të

cilat nuk u konkretizuan asnjëherë, sepse dinamika e ngjarjeve në terren

zhvleftësonte formatin e skenarit te projektuar për zgjidhje. Asnjëri nga skenarët

në qarkullim gjatë asaj periudhe nuk arriti që të marrë jetë dhe të bëhej realitet.

Kjo sepse nga njëra anë, hegjemonizmi serb ishte i inkorporuar nga fillimi në

themelet e Jugosllavisë duke përvetësuar gjithçka dhe duke u armiqësuar me të

gjithë të tjerët në atë shtet. Nga ana tjetër, treguesit ekonomik joefikas, krahasuar

me zhvillimin evropian, u kthyen në faktorë përcaktues që bënë të pabesueshëm

secilin prej varianteve për riorganizimin e brendshëm shtetëror dhe orientuan

trendin e zhvillimeve drejt një cikli konfliktesh të bazuar në linja të qarta etnike

74

KAPITULLI I TRETË

KRIZA E BOSNJË E HERCEGOVINËS

“Ne diplomaci, ashtu si dhe në jetë, mësohet më shumë nga

dështimet se sa nga sukseset....”160

1. Bosnjë e Hercegovina161 në vitet ‘90

1.1. Vështrim mbi strukturën politike dhe raportet ndëretnike

Bosnjë e Hercegovina ishte një nga gjashtë republikat që përbënin ish-“Jugosllavinë e

Dytë“. BeH përbënte një rajon me rëndësi jetike për Serbinë, ndaj dhe nga strategjistët

ishte përllogaritur që në çdo rrethanë, ky vend t’i mbetej e Serbisë.

Në territorin e BeH ishte vendosur 60% e industrisë ushtarake të Jugosllavisë162, kishte

dislokime të mëdha të Armatës Jugosllave; baza logjistike, trupa këmbësorie, forca të

mëdha ajrore, 4 aeroporte ushtarake, ku më i rëndësishmi ishte në Bihac.

160 Hollbruk, Riçard; Parathënie e librit “Paris 1919 – gjashtë muaj që ndryshuan boten” të autores

Margaret Macmillan, fq. 9. Perkthyer në shqip nga anglishtja nga Fatmir Xharri e Myrtezan Shini. Botuar

nga “Plejad”, Tiranë 2006.

161 BeH shtrihet ne pjesën Perendimore të Ballkanit e kufizuar me Kroacinë, Serbinë dhe Malin e Zi. Emërtimi Bosnjë, i cili përfshin

territorin qëndror, lindor dhe perendimor, dmth, pjesën më të madhe të vendit, është shënuar për herë të parë në doracakun

politiko-gjeografik të vitit 958, nga perandori bizantin Konstantin Porfirogineti. Ndërsa Hercegovinë quhet kryesisht territori në

grykëderdhjen e lumit Neretva. Me këtë territory, nën sundimin e banit Stepan Kotromaniq, Bosnja është zgjeruar edhe në

principaten Hum (Hercegovinë), ndërsa nën sundimin e banit të fundit ajo është zgjeruar edhe më shumë në jug dhe ka futur në

sundim pjesën më të madhe të bregdetit dalmatin. Vështruar nga periudha e Mesjetës, historia e BeH, si tërësi gjeografike paraqet

një dinamike interesante. Kështu, nga viti 1180, deri me 1436, ajo ka qenë mbretëri e pavarur; nga viti 1580, deri më 1878, ka qenë

elajet; nga viti 1878 deri në 1918 “tokë e Kurorës” në kuadër të Austro-Hungarisë; nga viti 1945 deri në vitin 1992 republikë në

përbërje të Jugosllavisë. Gjatë viteve të historisë, kufijtë politiko-juridik të BeH janë rregulluar juridikisht me një cikël marrëveshjesh

dhe konventash paqësore gjatë shekujve 18-19, (1699-1879). Me vendimin e Mbledhjes së Dytë të AVNOJ-it, në vitin 1943, ky

territor është definuar në pajtim me kufijtë e saj të vitit 1918, me disa ndryshime në afërsi të Sutorinit dhe në rajonet Bosansko

Grahovos dhe Bihaqit.

162 Në shtator të vitit 1991, Presidenti Izetbegoviq kishte terhequr vemendjen e KSBE/OSBE për këtë fakt.

Me tepër: Stitkovac, Ejub & Udoviçki, Jasminka;“Bosnja dhe Hercegovina: Lufta e Dytë”, botuar tek libri

“Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq. 179, botuar nga “Albin”, Tiranë 1998.

75

Përbërja e etnike e popullsisë së kësaj republike me 4,5 milion banorë, shënonte; 44 %

myslimanë; 31 % serbë; 17 % kroatë dhe 8 % “të tjerë”163. Në perqindje simbolike, në

BeH kishte edhe minoritete të tjera si, turq, shqiptarë e rom.

Duke veshtruar tendencat demografike te nacionaliteteve baze të BeH, vërëjmë se në

harkun kohor 1961-1991, ka patur një tkurrje të konsiderueshme të serbëve dhe kroatëve

dhe një trend rritje domethënese për myslimano-boshnjakët të cilët kishin një numër të

madh lindjesh dhe ishim më pak të prirur drejt migrimit, krahasuar me serbët e kroatët.164

Kjo strukturë etnike kishte nje shtrirje territoriale të komplikuar tek njesitë bazë të

pushtetit lokal të BeH, duke përjashtuar në mase të konsiderueshme dominimin me

shumice absolute një-etnike regjionale.165

Megjithatë, dominimi serb ndaj etnitetit boshnjak ishte i theksuar në të gjitha aspektet e

organizimit politiko-shoqëror e administrativ dhe veçanërisht në resorët e rëndësishëm

shtetëror. Të tillë ishin Ministria e Mbrojtjes, Ministria e Brendshme dhe ajo e Punëve të

Jashtme. “Në ministrinë e Mbrojtjes të Bosnjë Hercegovinës përpara luftës kanë punuar

28 oficerë, prej të cilëve 63,2% ishin serb, 10,5% kroatë, 10,5% jugosllavë, 7,9%

mysliman, 5,3% malazezë. Në Sekretariatin Federativ të Punëve të brendshme ishin 9

funksionarë udhëheqës nga Bosnjë e Hercegovina dhe të gjithë ishin serb”166.. Nga ana

tjeter, “nga gjithsej 1770 të punësuar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Jugosllavisë

vetëm 23 ishin boshnjakë, ose më pak se 1,5%. Boshnjakët atëherë përbënin 8% të

popullsisë së përgjithshme të Jugosllavisë.”167

Në republikat përbërëse të ish-Jugosllavisë kishin filluar kërkesat për pluralizëm politik,

ndërkohë që drejtuesit e lartë shtetëror të BeH ishin të angazhuar për barazinë e kësaj

republike me njësitë e tjera të federatës. Edhe në Beograd sistemi komunist sulmohej

hapur, por krahas kërkesave politike atje filloi një rigjallërim i ideologjisë nacionaliste

çetnike. Në shtypin e kontrolluar serb, regjimi hapi një diskutim “për karakterin

genocidal të popullit kroat”. Kjo solli zemërim dhe kundërveprim nga Zagrebi. Nga ana

tjetër, BeH dukej të ishte “bërthama më e ngurtë e totalitarizmit jugosllav, por as ajo nuk

mund të ngelte imune ndaj zhvillimeve në fqinjësinë e saj.”168 Pluralizmi u bë realitet

163 Shiko Hartën Nr. 1 (në fund); Për strukturen etnike të popullsisë së BeH në vitin 1991.

164 Për këtë aspekt me tepër lexo: Ramet, Petra Sabrina & Adamoviq, Ljubisha: “Beyond Yugoslavia”, p.

156, p.335-338; Publisher, Westriew Press, May 1995.

165 Shiko Harten Nr. 2 (në fund); Për shpërndarjen e grupeve etnike në BeH në vitin 1991.

166 Izetbeqoviq, Alija; “Kujtime–Shenime Autobiografike”, fq. 75, Prishtine 2008. (Autori për këto të dhena

i është referuar librit “Historia e Bosnjë Hercegovinës”, të autorit M.Bojiq, fq.301).

167 Cituar me lart. Po aty, fq. 90.

168 Cituar me lart. Po aty, fq. 73.

76

edhe në këtë republikë dhe mozaiku politik i saj shënonte 5 parti të mëdha; 2 prej të

cilave ishin të orientimit shumë-etnik e me profil liberal, ndërsa 3 partitë e tjera me

orientim të pastër nacionalist, përkatësisht; serb, kroat e mysliman-boshnjak.

Në zgjedhjet para pluraliste, të mbajtura me 18 Nëntor 1990, në nivel republikan, PAD

(SDA) e boshnjakëve fitoi 86 vende në Parlamentin 240 vendesh, si dhe 3 nga 7 anëtarët

e Kryesisë së BeH. Rezultatet i garantuan zgjedhjen Kryetar i Kryesisë së BeH Alija

Izetbegoviçit, i cili ishte i mendimit se vendi duhej të mbetej një dhe i bashkuar dhe se

zgjidhja më e mirë do të ishte një qeveri koalicioni ku të përfaqësoheshin 3 partitë me

qasje nacionaliste.

Mbi këtë logjikë u formua qeveria e re e vendit e cila kishte në përbërje përfaqësues të tri

subjekteve me orientim nacionalist; përkatësisht të PAD(SDA) boshnjake, SDS serbe dhe

HDZ kroate. Pas afro dy muajsh pune të përbashkët në qeveri, filloi plasaritja e

marrëdhnieve ndërmjet përfaqësuesve të tre subjekteve etnike. Kjo shënoi rritjen e

dobësive qeverisëse dhe përshkallëzimin pa kthim të përçarjeve të brendshme, të cilat me

kalimin e kohës, krijuan premisat e një polarizimi ndëretnik të pakorigjueshëm.

Në këtë mënyrë, fragmentarizimi etnik i këtyre zgjedhjeve, shfaqur në rezultatet e

arritura nga subjektet politike nacionale, është treguesi i pararendës për betejat e

mepasme për ndarjen e BeH sipas projekteve dhe referencave etnike.

Në aspektin e resurseve të brendshme ekonomike,169 vendi kishte të zhvilluar industrinë e

rëndë, atë të lehtë e ushqimore, rafinerinë e naftës; prodhonte energji elektrike termo dhe

hidro, etj. Megjithatë vendi kishte një papunësi të lartë dhe gjendja komplikohej edhe më

tej referuar ndikimeve të mundshme të treguesve të zhvillimit ekonomik e social të kësaj

republike, që përfshihej në grupin e njësive shteterore më pak të zhvilluara të ish-

“Jugosllavisë së Dytë”.

Fillesat e krizës në BeH janë të lidhura ngushtë me disa faktorë: Me vizionet e lidershipit

politik në tre grupimet etnike: myslimano-boshnjake, serbe dhe kroate; me përshtatjet e

korrektimet e bëra prej tyre nga kushtëzimet e zhvillimeve të brendshme në këtë

republikë, si dhe nga shkalla e ndikueshmërisë dhe ndërhyrjeve të ndërkombëtarëve. Në

këtë vështrim, brenda grupimit myslimano-boshnjak është me interes të analizohet Alija

Izetbegoviqi dhe rivalët e tij me opsione të ndryshme.

Alija Izetbegoviqi deri ne vitin 1989 mendonte të krijonte një parti myslimane e cila do

të ishte e aftë të bashkonte popullin mysliman të Jugosllavisë së atëhershme pasi

fillimisht ai ishte për ruajtjen e Jugosllavisë si bashkësi e kombeve dhe kombësive.Për

këtë Izetbegoviq i përmbahej tezës së shprehur në prag të ri-dënimit të tij në vitin 1983,

169 Shiko Hartën Nr. 3 (në fund): Shpërndarja e burimeve minerale dhe energjetike të BeH.

77

se, “kam dashur Jugosllavinë, por jo edhe pushtetin e saj”. Por shumë shpejt, me 15

dhjetor 1990, Izetbegoviqi do të ndryshonte qëndrim, duke guxuar për herë të parë të

artikulojë daljen e BeH nga Jugosllavia. 170

Pas 27 marsit të vitit 1990, kohë në të cilën u bë u shpallja e subjektit politik etnik

myslimano-boshnjak, që me vonë do të quhej Partia e Aksionit Demokratik, u shfaqen

edhe individë ifluentë të cilët demonstruan një qasje të ndryshme nga ajo e Izetbegoviqit.

E tillë ishte linja tjetër rivale e drejtuar nga Adil Zylfikarpashiq i cili u shfaq me idenë

për heqjen e karakterit mysliman të partisë e cila duhet të mbarte vetëm karakterin

nacional boshnjak.171

1.2. Pavarësia e Bosnje e Hercegovinës dhe rrëshqitja drejt luftës

Pas njohjes ndërkombëtare të Kroacisë e Sllovenisë, BeH u gjend përballë dilemës së

madhe; të ndiqte rrugën e këtyre dy shteteve duke kërkuar shkëputje, apo ta lëshonte

vetën në një aleancë me Millosheviqin dhe pjesën e mbetur të Jugosllavisë së copëtuar?!

Për Alija Izetbegoviç, ky udhëkryq ishte njëlloj sikur të zgjidhje midis leuçemisë dhe

tumorit në tru. Ndërsa për Udhëheqësin e Organizatës Myslimane Boshnjake, (MBO),

Adil Zulfikarpasiç, pavarësia e vendit ishte një fantazi e rrezikshme dhe nëse do të

shpërthente lufta, ajo do të ishte një luftë që do të shkatërronte një komb të tërë dhe do

ta spastronte të gjithë territorin nga Myslimanët. Për këtë, ai mbronte idenë se për të

shmangur katastrofën duhej një lloj marrëveshje me serbet.172

“Në tetor të vitit 1991, ligjëvënësit myslimanë dhe kroatë aprovuan shkëputjen e Bosnjë e

Hercegovinës nga Jugosllavia – lëvizje që i dha hov shpërbërjes së tre grupeve etnike të

Bosnjës. Ligjëvenësit serbe nuk morën pjesë në vendim dhe dolën jashtë sesionit

parlamentar në shenjë proteste. Me 9 e 10 nëntor, udhëheqja serbe organizoi një plebishit

me popullsinë serbe të republikës; pyetja e vetme e referendumit ishte shkëputja”173. Në

një situatë të tille, serbët votuan në shumicë absolute se deshirojnë të mbesin në përberje

të Jugosllavisë dhe se ishin kundër shkëputjes së BeH si shtet i pavarur.

Në terren kishte filluar aksioni për krijimin e “Rajoneve të Pavarura Serbe”, pavarësisht

nga niveli i prezencës etnike në rrethanat konkrete. “Rajonet e Pavarura Serbe” si njësi

inspiroheshin politikisht nga Beogradi në funksion të materializimit të Platformës për

170 Izetbegoviq, Alija; “Kujtime–Shenime Autobiografike”, fq. 77-100, Prishtine 2008.

171 Cituar me lart. Po aty Më gjërësisht, fq. 88-94.

172 Me gjeresisht per këtë aspekt është shkruar në librin, “Kujtime –Shenime Autobiografike”, të, Alija

Izetbegoviq, cituar më lart.

173 Stitkovac, Ejub & Udoviçki, Jasminka;“Bosnja dhe Hercegovina: Lufta e Dytë”, botuar tek libri “Makthi

etnik i Jugosllavisë”, fq. 174, “Albin”, Tiranë 1998.

78

“Serbine e Madhe”. Në mbështetje të këtyre strukturave, “Ushtria Federale Jugosllave

lëshoi një sinjal të qartë të qëllimeve të saj duke çarmatosur rezervistët territoriale që

sherbenin me kohë të shkurtuar dhe duke e rishpërndarë armatimin e tyre brenda Partisë

Demokratike Serbe dhe formacioneve të saj ushtarake që po lindnin. Armatime dhe

njerëz ishin duke u sjellë nga lufta kroate dhe po ndaleshin në Bosnjë.” 174 Njësitë

ushtarake qëndronin të gatshme për t’i ardhur në ndihme popullsisë serbe të BeH e cila

nuk e mirëpriste ndarjen “nga një Jugosllavi e dominuar nga serbët për t’u bërë pjesë e

asaj që nga Beogradi ishte thënë se do të ishte një Bosnjë “myslimane””175.

Me 24 dhjetor 1991, duke mosmarrë fare parasysh plebishitin dhe kundërshtimin e fortë

popullor të serbëve, Alija Izetbegoviq, i kërkoi Komunitetit Evropian njohjen e Bosnjës

së pavarur. Megjithëse se serbët, që përbënin afro 1/3 e popullsisë së përgjithshme të

vendit kishin votuar kundër, Komuniteti Evropian u përgjigj, se do ta njihte Bosnjën, në

qoftë se populli boshnjak me anë të një referendumi, konfirmonte se kështu ishte vullneti

i tij.176

Të ndodhur në rrethanat e një polarizimi të skajshëm ndëretnik brenda vendit, si dhe nën

ndikimin dhe shtyrjen e ndërkombëtarëve drejt referendumit, me 29 shkurt të vitit 1992,

qytetarët e BeH u deklaruan për shtetin e pavarur dhe sovran, subjektivitetin shtetëror-

juridik të të cilit e njohu KE dhe SHBA perkatësiht me 6 e 7 Prill të 1992-it,177 pavarësisht

se serbët e bojkotuan atë.

Kjo situatë e anashkalimit të vullnetit nacional të serbëve të BeH i krijoi Radovan

Karaxhixhit hapësirat e duhura për ta motivuar këtë shtrese etnike me arsyetimin se

“fuqite e huaja me nje klishe të njohur historike beheshin pengesë për vetëvendosjen e

serbëve... dhe se lufta ishte diçka e ligjshme dhe e drejtë”178.

Kështu, paralelisht me njohjet nderkombëtare, BeH shënoi edhe fillimin e veprimeve

konfliktuale të armatosura nga strukturat ushtarako-policore, kryesisht serbo-malazeze

dhe të mbështetësve të tyre në terren.

2. Struktura e palëve në konflikt

174 Vulliamy, Ed; “Stinë në Ferr - Të kuptosh luftën e Bosnjes” fq. 47-48. Perkthyer nga Ismet Zaganjori.

Botoi “Rozafat”, Shkodër, Maj 2010.

175 Cituar më lart. Po aty, fq. 47.

176 Stitkovac, Ejub & Udoviçki, Jasminka;“Bosnja dhe Hercegovina: Lufta e Dytë”, botuar tek libri “Makthi

etnik i Jugosllavisë”, fq. 175, “Albin”, Tiranë 1998.

177 Me 26 maj 1992, Bosnjë e Hercegovina pranohet shtet me të drejta të plota në OKB.

178 Cituar më sipër, “Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq. 180.

79

Përshkallëzimi i dhunës nderetnike, deri tek fufta e hapur në BeH, do të shënonte fillimin

e fundit të republikës e cila kishte qenë miniatura e Jugosllavisë; një përzierje kompakte

popullsish të shumëllojshme. Prognoza konfliktuale e armatosur ishte paralajmëruar qysh

me takimin e zhvilluar në vitin 1991 në Karaxhorxhevo, ndërmjet Sllobodan

Millosheviqit dhe Franjo Tuxhmanit dhe njëmendësimit të tyre për ndarjen e BeH

ndërmjet Kroacisë dhe Serbisë. Ky plan i përbashkët Millosheviqit dhe Tuxhmanit për

shpërbërjen dhe ndarjen e BeH, nuk u mbështet nga Fuqitë e Mëdha.

Ngjarjet e mëvonshme treguan, se fati i BeH ishte më së shumti i kushtëzuar nga natyra

dhe dimensionet e shprehura në mënyrë të ndërsjelltë në raportet serbo-boshnjake,

krahasimisht me ato serbo-kroate. Kjo tendencë varësie fitoi terren dhe u bë vendimtare

për fatet e paqes dhe të sigurisë së BeH.

2.1. Dinamika konfliktuale e strukturave të brendshme

Lufta në BeH filloi e hapur në prill të vitit 1992, por territori i kësaj republike ishte

përdorur gjerësisht më parë në operacionet ushtarake të Ushtrisë Federative Jugosllave

kundër Kroacisë. Edhe luftimet ndërmjet serbëve dhe kroatëve në BeH kishin filluar kohë

më parë, në vjeshtën e vitit 1991, në Mostar. Gjate kësaj kohe, forcat ushtarake kishin

ndërtuar transhe artilerie ne rrethinat e Sarajevës në pika dominuese, të cilat u përdorën

më vonë të urdhëruara nga Gjenerali Ratko Mlladiq. Edhe përpara fillimit të hapur të

luftës kishte një rritje të ndjeshme të numrit incidenteve dhe egërsisë veprimeve të

armatosura ndërmjet të vetëquajtureve Roje në Rajonet e Pavarura Serbe dhe strukturave

të policisë lokale boshnjake.

Ushtria kishte të përqendruar në territorin e BeH forcat e Korpusit të Pestë dhe ato të

Mbrojtjes Kundër Ajrore që në tërësine e tyre kishin rreth 90 000 ushtarë179, ndërsa pjesa

tjetër, nga fundi i prillit e fillimi i majit të vitit 1992, ishte vendosur që të terhiqej nga ky

rajon. Këto struktura patën në komanden e tyre individë mbeshtetës të planeve të

Millosheviqit dhe të dyshes lokale Karaxhiq - Mlladiq. Veç formacioneve të rregullta, ku

perfshiheshin: Forcat e Ushtrisë Federative Jugosllave, ishin të pranishem edhe struktura

mikse të përbera nga rezervistët serbë, që përpunoheshin psikologjikisht, se gjoja ishin të

kërcënuar nga terrori i fondamentalistëve; strukturat paramilitare, që më së shumti

përbëheshin nga individë të lidhur me krimin, por të mbështetur dhe sponsorizuar nga

Beogradi, si dhe “Vullnetarët” e kategorive të ndryshme.

179 Mijalkovski, Milan; Fakulteta bezbednosti Beograd & Vesela, Radovic, Fakutet zaštite životne sredine

Sremska Kamenice:“Sistine i Zablude o Jugoslovenskoj Narodnoj Armiji u Raspadu Jugoslavije”,

Monografska studija Primljen: 201.1.2010, Odobren: 12.2.2011, UDK 316.48:316.647.8(497.1).

80

Me fillimin e veprimeve të para luftarake në BeH, kroatët dhe myslimanët, për rreth

gjashtë muaj u rreshtuan në një aleancë kundër serbëve, por me kalimin e kohës u pa

qartë se qëllimet e tyre ishin të ndryshme: “Myslimanët ishin në luftë për të mbrojtur

kufijtë që ishin njohur ndërkombëtarisht dhe në fillim për të ruajtur shtetin multietnik.

Por projekti kroat ishte i kundërt: ndarje etnike dhe një shtet kroat i pastër etnikisht që

pasqyronte atë të shpallurin nga serbët.” 180 Kjo u formalizua në krijesen “Herceg

Bosnjës”.181 Me rrethanat e krijuara në BeH, serbët e kroatët u bashkuan nën një kauzë të

përbashkët. Përballë qëndronin: boshnjaket që gjithçka duhet ta nisnin nga e fillimi për

ndërtimin e kapaciteteve ushtarake.

Sipas burimeve serbe, boshnjakët përmes partisë së tyre SDA kishin të gatshëm 50.000

myslimanë, ndërsa kroatët e BeH të cilët mbështeteshin tek kapacitetet ushtarake në rritje

të Kroacisë, permes partisë HDZ kishin të gatshëm rreth 35.00 ushtarë182. Popullsia e

pafajshme, kryesisht myslimano-boshnjake dhe kroate, ndihmohej nga strukturat e

policisë lokale, rezerviste dhe vullnetarët e ardhur nga diaspora të cilët me kalimin e

kohës formuan strukturat ushtarake dhe formacionet e armatosura që u drejtuan nga Alija

Izetbegoviq dhe bashkëpunëtorët e tij të ngushtë.

Alija Izetbegoviq kishte miratuar dokumentin e quajtur “Udhëzues i mbrojtjes së

sovranitetit dhe pavarësisë së republikës së Bosnje e Hercegovinës” në të cilin

parashikohej se “forcat e armikut në territorin e BH janë: Ushtria Jugosllave – Gjashtë

Korpuse të Ushtrisë Tokësore dhe një Korpus i Përforcuar i Forcave Ajrore, si dhe forcat

e partisë demokratike Serbe me kapacitet 80 000 deri 120.000 njerëz”, të cilët kishin

plane të përcaktuara dhe “qëllimi primar i veprimeve të armikut është të marrja e

territorit dhe krijimi i republikës serbe në BeH” dhe mbi këtë bazë është udhëzuar që “të

krijohen njësitet e Mbrojtjes Territoriale dhe forca tjera patriotike në territoret e

komunave, të gjitha nën një komandë të përbashkët.“ 183

Prej fillimit të Prillit të vitit 1992, kryeqyteti i vendit Sarajevë, rrethohet në mënyrë të

shumëfishtë nga strukturat e Ushtrisë Jugosllave. Popullsia e qytetit, të cilës iu shtuan

edhe refugjatë e rajoneve fqinje, shpresonte tek ndihmat humanitare ndërkombëtare. Edhe

qeveria boshnjake ishte në pritje të një ndërhyrje ushtarake ndërkombëtare për shkak të

situatës shumë të rëndë.

180 Vulliamy, Ed; “Stinë në Ferr - Të kuptosh luftën e Bosnjes” fq. 61. Përkthyer nga Ismet Zaganjori. Botoi

“Rozafat”, Shkoder, Maj 2010.

181 Presidenti i “Herceg Bosnjes” dhe i HDZ së Tuxhmanit në BeH ishte Mate Boban.

182 Mijalkovski, Milan ; Fakulteta bezbednosti Beograd & Vesela, Radovic, Fakutet zaštite životne sredine

Sremska Kamenice:“Sistine i Zablude o Jugoslovenskoj Narodnoj Armiji u Raspadu Jugoslavije”.

183 Cituar me lart. Po aty.

81

Riorganizimi politiko administrativ ndërmjet Serbisë dhe Malit të Zi i materializuar me

konstituimin e shtetit të ri, RFJ, me 27 Prill 1992, u pasua me një riorganizim të

strukturave të Ushtrisë Jugosllave. Kjo beri që armata t’i nënshtrohej një transformimi të

brendshëm organizativ në kuadër të të gjitha strukturave dhe piramidës së komandimit,

orientuar në kahen koresponduese të strukturës së re shtetërore të vendit. Në kuadër të

këtij riorganizimi, në vend të Ushtrisë Popullore Jugosllave, tashmë u strukturua Ushtria

e Re e Jugosllavisë e formësuar mbi bazën e njësive të ushtrisë së parë të dislokuara në

Serbi, Mali i Zi, si dhe të atyre të tërhequra nga Sllovenia, Kroacia, BeH, dhe Maqedonia,

(këta të fundit me anë të një marrëveshje paqësore me Maqedoninë).184

Pak më shumë se një muaj pas fillimit të luftës, me 26 maj të vitit 1992, ndërkombëtarët

bëjnë lëvizjet e tyre të radhës duke e pranuar BeH shtet me të drejta të plota në

Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Pas këtij anëtarësimi, në OKB u votua një

Rezolutë e re e Këshllit të Sigurimit me numër 770, e cila i kërkonte vendeve anëtare të

dërgonin trupa dhe ndihma humanitare në Bosnjë. Pas kësaj rezolute, fillimisht pati një

indiferencë politike nga nderkombëtaret, nderkohë që situata perkeqësohej dita e ditës.

BeH priste trupat paqëruajtëse të njohura si “Kaskat Blu”, të cilat pak muaj më parë ishin

dërguar në Kroaci.

Serbët, në mënyrë të menjëherëshme, kësaj lëvizje të ndërkombëtarëve i’u

kundërpergjigjen me ofensivën e ushtarake, e cila prej korrikut të vitit 1992, synonte t’i

japë një koherencë territoriale zonës nën kontroll e sidomos për të krijuar një korridor

Lindje - Perëndim në Jug të Savës. Por këtu ka një ballafaqim force me trupat e

rezistencës së enklavave myslimane në Lindje, në luginën e Drinos afër Serbisë. Gjatë

verës së vitit 1992 u duk sikur situata ushtarake u stabilizua, por më kot, sepse lufta e

BeH vazhdoi gjatë. Në terren konflikti shkaktoi shumë viktima. Në plan të parë ishte

spastrimi etnik dhe krijimi i territoreve të pastra serbe, atje ku popullsia ishte e përzier.

Në këtë mision, serbet e Bosnjës nën petkun e ndihmave, mbështeteshin dhe

financoheshin nga Beogradi për të luftuar. Forcat serbe lokale në bashkëveprim me

ushtrinë arritën të marrin në kontroll zonat me popullsi serbe. Me të njëjtën lëvizje,

ushtria serbe futi në dorë edhe rajonet me shumicë myslimane dhe dëboi me dhunë,

keqtrajtoi e masakroi popullsinë e këtyre rajoneve.

184 Sipas studiuesve serbë, ushtria ishte e struktururuar ne këtë menyre: Në vitin 1990, APJ kishte nje strukture organizative veprimi

të bazuar në Tri Zona Ushtarake (ZU): ZU 1, e Beogradit; ZU 3, e Shkupit; si dhe ZU 5, e Zagrebit. Gjithashtu ishte Zona detaro-

ushtarake (ZDU); Aviacioni luftarak (AL) dhe Mbrojtja kundërajrore(MKA). Secila Zonë ushtarake përbëhej nga pesë deri shtatë

Korpuse dhe njësi tjera nga këmbësoria, njësitë e blinduara-mekanizuese, shërbimet intendente, teknike, financiare. Zonat

Ushtarake kanë paraqitur grupacione strategjike, sipas të cilave fushbeteja Jugosllave (territori i RSFJ) ka qenë i ndarë në katër zona:

qendrore, veriperendimore, juglindore dhe detaro-ushtarake. Për më teper shiko: Mijalkovski, Milan, Fakulteta bezbednosti Beograd

& Vesela, Radovic, Fakutet zaštite životne sredine Sremska Kamenice: “Sistine i Zablude o Jugoslovenskoj Narodnoj Armiji u Raspadu

Jugoslavije”…

82

Në luftën e BeH, ballafaqimi në teatrin e luftimeve, veç pjesëmarrjes së ushtrisë së

rregullt njohu edhe struktura vullnetare të cilat përbëheshin nga disa shtresëzime të tilla

si; “vullnetarët e vërtetë” dhe të ndershëm të obliguar për të luftuar në rrethanat e

vetëmbrojtjes; grupi i “vullnetarëve të detyruar”, me pjesemarrës nga radhët e forcave

kundërshtare, të kapur mes luftimeve, të cilët nuk kishin rrugëdalje shpëtimi veç

pjesëmarrjes në luftë nën kërcënimin e jetës; si dhe grupi i “vullnetarëve“ që luftonin për

t’u pasuruar përmes luftës, duke plaçkitur, përdhunuar, vrarë e masakruar.

Në prag të dimirit 1992, konflikti u ashpersua dhe viktimat ishin të mëdha. Përballë këtij

realiteti, OKB vendosi të ashpërsojë embargon me anë të Rezolutës 787 të Këshillit të

Sigurimit e cila bllokonte jo vetëm detin Adriatik por edhe Danubin në Veri të Serbisë.

Në Janar të vitit 1993 fillojnë serish operacionet ushtarake në Kroaci, në Veri të Zadarit.

Perspektiva e copëtimit territorial të BeH i shtyu kroatet e BeH kundër myslimanëve.

Alija Izetbegoviqit ishte për themelimin e një shteti unitar në Bosnjë me nje shkallë

qeverisje të centralizuar. Kjo ishte në kundërshtim me qëllimet e luftës së kroatëve, të

cilët “në rastin më të mirë ata donin një bashkim ndermjet Kroacisë dhe BeH të

mbizotëruar nga Zagrebi, në rastin më të keq dëshironin që të ndanin Bosnjën me

Serbinë. Mirëpo as kroatët dhe as myslimanët nuk mund t’i realizonin qëllimet e tyre pa e

nxjerre më parë Bosnjën të Pavarur nga Jugosllavia dhe prandaj në fillim të konfliktit ata

bashkëpunuan.” 185 Kështu pas bashkëpunimit fillestar dhe vijimit të përplasjeve

nderetnike, përsëri vjen bashkëpunimi përmes rivendosjes së koalicionit kroato-

mysliman, i cili ishte një element i rëndësishëm në konfliktin e BeH.

Konflikti i ashpër dhe dështimi i iniciativave ndërkombëtare për paqe krijuan një krizë të

thellë humanitare në rajonet ku kishte konflikt dhe ku po krijoheshin territoret e pastra

etnike. Për shkak të krizës së rëndë humanitare në malet e Bosnjës, në maj të vitit 1993,

OKB me anë të një Rezolute të re të Këshillit të Sigurimit me numër 827 këto zona i

deklaroi “zona të sigurta” dhe kërkoi tërheqjen e trupave serbe. Serbët e Bosnjës edhe një

herë tjetër i injoruan Rezolutat e OKB-së. Ndërkohë pas ultimatumit të NATO-s, në

shkurt të vitit 1994, serbët e lejuan heqjen e rrethimit ndaj Sarajevës.

Në funksion të strategjisë, strukturat lokale te mbështetura nga Beogradi, njësitë e

Ushtrisë së re të Jugosllavisë së mbetur dhe njësitë paramilitare aplikuan spastrimin etnik

të territorit, si praktikë në aksionet e tyre luftarake, nëpërmjet deportimit dhe zhdukjes

masive të popullatës.

185 Jean- Baptiste Duroselle, Andre Kasapi; “Historia e Marrëdhënieve Ndërkombëtare”, Vellimi II. (Nga viti

1945 deri në ditët e sotme”, fq.645. Përkthyer nga Liljana Papa, Shtypshkronja “Orange”, 2011.

83

Qellimi i luftës së sërbeve të Bosnjës ishte të shtinin në dorë territore fqinjë të cilat

formonin një hark që lidh kryesisht zona rurale me shumicë serbe. Edhe pse serbët

përbënin vetëm 1/3 e popullsisë së Bosnjës, ata synonin të rrembenin 70% të territorit të

republikës. Pengesa kryesore për ta ishin qytetet me shumicë myslimane si Bihaçi, Tuzla,

Gorazhda dhe Serbrenica, të cilat jo radhë gjatë perandorisë osmane kishin sherbyer si

fortesa strategjike. 186 Prandaj vëmendja u strukturave ushtarake serbe u orientua në

arritjen e këtyre objektivave. Në këto aksione spikatën njësitë e “Tigrave” të Arkanit dhe

të pjestarëve të lëvizjeve politike ekstreme, si në rastin e “Beli Orlovi” (Shqiponjave të

Bardha) të radikalëve të Vojislav Šešelj. 187 Keto grupe paramilitare, patën një rol

thelbësor në kryerjen e masakrave të mëdha dhe në spastrimin etnik të enklavave nën

mbrojtjen e OKB.

Situata e krijuar dhe krimet e kryera ndaj popullsisë së pafajshme u pasuan me veprime

rezistence. Hercegovina Perëndimore e populluar nga kroatë të organizuar në radhët e

milicisë, paraqet një rezistencë të fuqishme në rrethinat e Mostarit. Pranvera e vitit 1995

shënoi ofensiven kroate në Sllavoninë Perëndimore dhe një intensifikim luftimesh në

BeH. Skena e palëve ndërluftuese në BeH ishte komplekse; në njërën anë ishin serbo-

boshnjakët të cilët kishin krijuar një shtet të tyre të vogël me një miniparlament dhe

qeveri. Në krye të ushtrisë ishte Ratko Mladic. Vendi udhehiqej nga lideri Radovan

Karadžic. Nga ana tjetër, kemi shtetin e ri boshnjak të njohur ndërkombëtarisht, në krye

të të cilit qëndronte Alia Izetbegoviq, kurse qeveria drejtohej nga Haris Silajdžic. Në krye

të Parlamentit ishte Miro Lazovic.

Në menyrë të përmbledhur, tabloja konfliktuale në BeH kishte këto element përbërës:

Strukturat shtetërore boshnjake, me përbërës thelbësor myslimano-boshnjakët të cilët

fillimisht ishin në përballje me serbo-boshnjakët dhe kroato-boshnjakët të cilët gjithashtu

ishin në luftë ndaj njëri tjetrit.

Nga ana tjetër, Qeveria serbe duke qene ideatore aktive e platformës për “Serbinë e

Madhe”, inspironte dhe mbështeste me të gjitha mënyrat serbët e Bosnjës e të Kroacisë.

186 Glenny, Misha; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, ëar and the Great Powers”, London, Perkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha» fq 644. Botuar nga «Toena», Tiranë.

187 Arkan – emri i vertetë është Zeljko Raznjatovic. Udhëheqës i paraushtarakëve serbë gjatë luftrave në

Kroaci e Bosnjë e Hercegovinë. I akuzuar nga Gjykata Kriminale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (më

30 Shtator 1997 dhe publikisht më 31 mars 1999); i kërkuar nga Interpoli. I ekzekutuar në Beograd nga

vrasës të panjohur, në muajin shkurt 2000, ndërsa Vojislav Šešelj, është paditur nga Gjykata

Ndërkombëtare e Hagës për krime të kryera në Kroaci, Vojvodinë dhe Bosnje-Hercegovinë nga viti 1991

deri më 1993.

84

Qeveria kroate, e orientuar nga koncepti për ndërtimin shtetëror të “Kroacisë së Madhe”,

ishte mbështetëse e kroatëve boshnjakë dhe e ndarjes së Bosnjës me Serbinë.

Me tejkalimin e armiqësive në raportet ndërmjet myslimano-boshnjakëve dhe kroatëve

boshnjakë, struktura e brendshme konfliktuale u reduktua në dy palë: Nga njëra anë

serbo-boshnjakët e mbështetur nga strukturat ushtarako-policore serbe dhe nga ana tjetër,

myslimano-boshnjakët të cilëve iu bashkëngjiten edhe kroatët që jetonin kryesisht në

Hercegovinë. Këta të fundit deri pak kohë më parë ishin konflikuar me muslimano-

boshnjakët.

2.2. Struktura e rreshtimeve ndërkombëtare të shteteve

Përpos strukturës së brendshme shtetërore të palëve në konfliktin ndëretnik të BeH; së

jashtmi ishin prezent, në menyrë aktive, dukshëm e padukshëm, ndërmjetësit

ndërkombëtarë, shtetet e fuqishme, mbështetësit aktiv dhe këshilluesit racional të palëve;

mediumet ndërkombëtare, trafikantët, organizatat bamirëse, strukturat ushtarake.

Pozicionimi i ndërkombëtarëve dhe mbështetja e ofruar prej tyre në sfondin kompleks të

konfliktit boshnjak ishte e lidhur me interesat e drejtëpërdrejta të shteteve që ato

përfaqësonin në rajon e veçanërisht në BeH. Me mbështetjen e ofruar dhe në linjat e

aleancave të shteteve të ndryshme u shfaqen qartësisht prirjet e traditës historike të së

shkuarës.

Përfshirja e ndërkombëtarëve dhe orientimi i mbështetjes për palët në konfliktin

boshnjak, ndonëse me përjashtime, u influencua deri diku edhe nga ndikimi i linjave

religjioze sipas përkatësisë së tyre.

Cilat ishin rreshtimet shtetërore aleanciste në konfliktin ndëretnik në BeH ?

Pas rolit përcaktues të Gjermanisë në njohjet ndërkombëtare të Sllovenisë dhe të

Kroacisë, ndjekur nga Austria, Italia, Vatikani SHBA dhe vende të tjera Perendimore si

dhe përkrahjes tyre për të përballuar konfliktet me ushtrinë serbe, u perceptua se më të

njëjtën shpejtësi dhe vëmendje do të veprohej edhe në konfliktin e BeH.

Por me avancimin e konfliktit ndëretnik në BeH, nisen të ravijëzoheshin aleanca

nderkombëtare dhe mbështje për faktorët etnikë lokalë, orientuar në disa linja të cilat

lexoheshin qartë në sajë të veprimeve të ndërmarra prej tyre.

Linja Ruso-Ortodokse: Ndryshimet e brendshme të ndodhura në Rusi kishin sjellë në

pushtet Boris Jelcin, i cili pas triumfit të vështirë mbi konservatorët komunistë ndodhej

mes dy zjarresh: Të rreshtohej në krah të Perendimit, duke qenë i njëmendje për çeshtje

më rendësi, duke marrë përsipër rrezikun e pushtetit personal dhe përfitimet e mundshme

85

eventuale; apo të pozicionohej në krah të nacional-komunistëve që kishin rritur presionin

akuzues për nënshtrimin e presidentit rus ndaj Perëndimit. Në këto rrethana, pavarësisht

se Boris Jelcin e ndjente nevojën e përfitimeve nga Perendimi, mbështetja ruse për

konfliktin në BeH u orientua në kahen e interesave të drejtëpërsëdrejta të serbo-

boshnjakavë, të perfshire në konflikt.

Linja ruse e mbështetjes ishte e ndërtuar jo vetëm nepërmjet mbështetjes politiko-

diplomatike në takime e konferenca ndërkombëtare, në të cilat ishte në fokus konflikti

boshnjak, por edhe në aspektin financiar e logjistik dhe të kontributeve të drejtpërdrejta.

Politikanë e parlamentarë rusë, ushtarakë e biznesmenë, vullnetarë e kontrabandistë të

ndryshëm ishin aktivë dhe kontribues të hapur të rreshtuar në krah të kauzes së serbëve të

Bosnjës.

Kjo mbështje e ruseve ishte e koordinuar me Serbinë dhe realizohej duke bashkëpunuar

me Greqinë dhe disa vende të tjera të rajonit. 60% e moskovitëve ishin kunder sulmeve

ajrore të NATO-s në verën e vitit 1995. Grupet nacionaliste ruse patën sukses në

rekrutimin e të rinjve rusë në disa qytete kryesore për t’u bashkuar me “çështjen e

vëllezerve sllavë”. Është njoftuar se nja njëmijë a më shumë rusë, së bashku me

vullnetarët nga Rumania e Greqia, hynë me forcat serbe për të luftuar kundër atyre, që ata

i quanin “katolikë fashistë” dhe “militantë islamikë”. Më 1992 një repart rus me

“uniforma kozakësh” thuhet se vepronte në Bosnjë. Me 1995 kishte rusë që sherbenin në

njësitë ushtarake serbe të zgjedhura dhe sipas një raporti të OKB, luftëtarët rusë dhe

grekë morën pjesë në sulmin e serbëve kundër zonës së sigurisë të OKB në Zepë. Qeveria

greke iu kundërvu ndërhyrjes ushtarake të NATO-s në Bosnjë, mbështeti serbet në

Kombet e Bashkuara dhe ndërhyri me lobin e vet në qeverinë e SHBA për të hequr

sanksionet ekonomike kundër Serbisë. Më 1994, kryeministri grek, Andreas Papandreu,

duke theksuar rëndësinë e lidhjeve ortodokse me Serbinë, sulmoi publikisht Vatikanin,

Gjermaninë dhe Bashkimin Evropian për ngutjen më të cilën bënë pranimin e diplomatik

të Sllovenisë e të Kroacisë në fund të vitit 1991.188

Me kalimin e kohës, rreshtimi i aleancave dhe ndihma në funksion të interesave të

drejtëpërdrejta të Rusisë për zhvillimet konfliktuale ndëretnike në BeH morën nuanca të

188 Huntington, P. Samuel; “The clash of civilization and the Remaking of World Touchstone” Books,

London 1998. Botuar nga “Logos-A”, përkthyer nga anglishtja në shqip nga Xhevat Lloshi, me titull:

“Perplasja e qytetërimeve dhe ribërja e rendit të ri botëror”. Botimi i Dytë, fq 330-331. Citimet në këtë

libër janë përftuar nga: Boston Globe, 4 janar 1993, f.5; 9 shkurt 1993, f. 6; 8 shtator 1995, f.7; 30 nentor

1995, f. 13; Neë York Times, 18 shtator 1995, f. A6; 22 qershor 1993, f. A23… Janusz Bugajski, “Joy od

War”, f. 4; New York Times, 9 shkurt 1994, f.A12, 10 shkurt 1994, f. A1; 7 qershor 1995, f.A1; Boston Globe

9 dhjetor 1993, f.25; Europa Times, maj 1994, f. 6; Andreas Papandreu, “Europe Turns Left”, New

Perspectives Quarterly, 11 (dimer 1994), 53.

86

reja duke i dhënë palëve në konflikt edhe një dimension të ri në përplasjet ndërmjet tyre,

dimensionin religjioz.

Linja e aleancave të shteteve me profil islamik. Pozicionet e palëve në konfliktin e BeH,

rreshtimet mbështetese dhe ndërkombëtarizimi i çeshtjes boshnjake, nuk mund ta

përjashtonin prezencën e faktorëve të tjerë, shteteve me profil islamik, për shkak të

interesave të tyre.

Konflikti në Bosnje-Hercegovinë kishte pasoja të rëndësishme për marrëdhëniet në mes

Europës dhe vendeve Islamike. Në disa raste, konflikti në botën muslimane u pa si një

provë për qëndrimin e Europës ndaj Islamit, ku çështja e muslimanëve boshnjakë u kthye

në një pikë përqëndrimi të mobilizimit të Islamit radikal me nuanca të forta anti-

Evropiane, në vitet 1990. Ashtu sikurse ishte edhe çështja palestineze e viteve 1970 apo

ajo afgane e viteve 1980.189

Irani synonte që permes angazhimit në BeH të rriste kreditet dhe prezencën në rajon duke

krijuar baza të forta e të qëndrueshme në terma afatgjatë, dhe prej këtu ta zgjeronte

ndikimin e tij drejt vendeve evropiane.

Turqia jo vetëm për shkak të pozitës së saj gjeostrategjike, por edhe për shkak të së

shkuarës dhe historisë së saj në raportet me BeH nuk mund të qëndronte jashtë

angazhimeve dhe mënyrës për të ndikuar aktivisht në rrethanat e konfliktit boshnjak. Tek

lidhjet e ndërsjella me interes të përbashkët ka ndikuar edhe prania e një diaspore të

fuqishme boshnjake ne Turqi.

Që në hapat e parë të konfliktit në BeH, Irani, Turqia, Arabia Saudite dhe vende të tjera

me profil islamik në mënyrë individuale dhe në kuadrin e organizatave nderkombëtare

janë përpjekur që konfliktin në BeH ta vështrojnë si një gjenocid ndaj myslimanëve

boshnjakë në kuadrin e një konflikti fetar. Përmes kësaj qasje ndaj konfliktit boshnjak, në

kuadrin e Organizatës së Konferencës Islamike (OKI), u arrit që të krijohej një

kompaktësi veprimesh të përbashkëta, bazuar në motivet religjioze.

Lëvizjet e Iranit dhe mbështetja nga shtetet e tjera brenda OKI, patën disa mpakte

konkrete. Në këtë kuadër, OKI ngriti nje grup i cili do të bëntë përkrahjen e kauzes

boshnjake në KB, duke denoncuar gjenocidin serb. Në korrik 1993, në një farë mënyrë

duke vënë në pozitë vështirë Perendimin, OKI shprehu gatishmerinë për të dhënë 18.000

trupa paqeruajtëse për OKB me ushtarë që do të merreshin nga Irani, Turqia, Malajzia,

Tunizia, Pakistani dhe Bagladeshi. SHBA vendosen veton për Iranin, kurse serbet

189 Bashkurti, Lisen; “Krizat Nderkombëtare”, fq. 21, ADSH, Tiranë 2008.

87

kundërshtuan fort trupat turke. Këta të fundit megjithëse erdhën në Bosnjë në verën e vitit

1994 dhe aty nga viti 1995, Forca Mbrojtëse e OKB prej 25.000 trupash përfshinte 7000

vetë nga Turqia, Pakistani, Malajzia, Indonezia dhe Bangladeshi. Në gusht 1993, një

delegacion i OKI i kryesuar nga Ministri i Punëve të Jashtme të Turqisë, ndërhyri pranë

Butros Butros-Galit dhe Uorren Kristoferit për të mbështetur menjëherë goditjet ajrore të

NATO-s që të mbroheshin boshnjakët nga sulmet e serbëve.”190

Ndihmat e ofruara në aspektin njerëzor, financiar dhe të armatimeve nga këto vende i

kontribuan ngritjes dhe fuqizimit të ushtrisë boshnjake, duke bërë që gradualisht të ketë

edhe ndryshim të raporteve në terren ndërmjet forcave luftarake të palëve. Sapo filloi

lufta, “qeveria boshnjake ftoi të vinin muhaxhedinët dhe është njoftuar se numri

përgjithshëm i tyre arriti rreth 4.000, më shumë se sa të huajt që luftuan si për kroatët,

edhe për serbët. Ndër ta kishte njësi prej Gardës Republikane të Iranit e shumë njerëz që

kishin luftuar në Afganistan.”191

Vendet e KE/BE në periudhën e krizës jugosllave ishin më të përqendruara në disa

zhvillime të brendshme dhe të fokusuara nga orientimi i Gjermanisë së sapobashkuar dhe

të “papriturat e mundshme” nga shpërbërja sovjetike.

Linja evropiane e qëndrimeve ndaj krizës së BeH vuante shumë nga perceptimet e

periudhës së Luftës së Ftohte, sipas të cilave nuk mund të kuptohej ndërhyrja politike e

aq më tepër ushtarake ndaj një vendi sovran, siç ishte ish-Jugosllavia.

Por perkeqësimi i metejshëm i situatës rriti sensibilitetet evropiane për zgjidhjen e krizës.

Evropianët tentuan, që duke u përfshirë në rrugën e zgjidhjeve të testonin në praktikë

edhe dimensionet reale të njehsimit të politikës së jashtme të përbashkët. Mediat patën

një rol të rendësishem në rritjen e trysnisë për angazhim të evropianëve. Ne perpjekjet

evropiane spikati angazhimi gjerman edhe për shkak se qe prej vitit 1990 Gjermania u bë

partneri më i rëndësishëm i ish-Jugosllavisë në shumë fusha dhe investimet gjermane në

Serbi dhe në BeH zinin një volum të madh. Kjo ishte një arsye më shumë për angazhimin

gjerman në konfliktin boshnjak.

Por edhe Franca, Anglia e më vonë edhe Rusia nuk mund të qëndronin jashtë

angazhimeve për zgjidhjen e krizës konfliktuale, duke iu përmbajtur linjës së interesave

të tyre, të cilat shpesh ishin diverse dhe u bënë kështu shkas për tejzgjatjen konfliktit dhe

190 Huntington P.Samuel; “The clash of civilization and the Remaking of World Touchstone” Books, London

1998. Botuar nga “Logos-A”, përkthyer nga anglishtja në shqip nga Xhevat Lloshi, me titull: “Perplasja e

qytetërimeve dhe ribërja e rendit të ri botëror”. Botimi i Dytë, fq. 333.

191 Cituar me lart. Po aty, fq. 334.

88

mosmarrjen në kohë te vendimeve preventive. Francezet patën sugjeruar dislokimin e

forcave të OKB në terren, ndërkohë që për britanikët kjo ide “do të kundërshtohej gati me

siguri nga të gjithë anëtarët e Këshillit të Sigurimit dhe shtetet e KE-se”192. Sipas gazetes

britanike The Guardian të 7 Gushtit të vitit 1992, kryeministri britanik Xhon Mejxher

kishte deklaruar përpara Parlamentit, se ndërhyrja ushtarake në ish-Jugosllavi ishte

jashtë diskutimit.

Linja amerikane: SHBA u angazhuan në konfliktin e BeH, orientuar nga principet e një

real-poltike e cila merrte në konsideratë të gjitha dimensionet e këtij konflikti, rreshtimet

e aleancave dhe interesat e tyre të drejtpërdrejta përfshirë edhe dallimet preferenciale që

ekzistojnë ndërmjet vendeve evropiane lidhur me konfliktin boshnjak. Nga ana tjeter,

duke qenë një vend me profil multietnik, multireligjoz e multikulturor, ku liritë dhe të

drejtat e njeriut janë të “shenjta” – amerikanët shfaqen ndjeshmëri të lartë ndaj mizorive

serbe kundrejt viktimave bashnjake per shkak të diferencave etnike e religjioze.

Administrata e Presidentit Klinton,193 megjithë angazhimin e gjithanshëm në zona të tjera

të interesit me rëndësi globale, miratoi përdorimin e forcës ajrore amerikane, megjithëse

u shpreh kundër përdorimit të Forcavë Tokësore në mbrojtje të Zonave të Sigurisë së

OKB.

Gjatë periudhës së angazhimit nderkombëtar të Fuqive të Mëdha në krizën boshnjake,

amerikanët dhe anglezet patën edhe mospërputhje dhe diferenca qëndrimesh. 194

Kontributi i linjës evropiane në zgjidhjen e konfliktit boshnjak, megjithëse me defektet e

tij dhe shpeshherë me ecuri kontradiktore ishte vendimtar veçanërisht në fazën e fundit,

kur edhe pati një koordinim të ngushtë me amerikanët.

3. Nderhyrja e ndërkombëtarëve dhe dimensionet e saj

3.1. Dimensionet politiko-diplomatike

Në fillimet e konfliktit të BeH, bashkësia ndërkombëtare tregoi pasivitet. OKB-ja

megjithëse kishte marre dijeni për ekzistencen e kampeve të përqendrimit, të

192 Për më teper shiko: Vulliamy, Ed; “Stinë në Ferr - Të kuptosh luftën e Bosnjes”. Përkthyer nga Ismet

Zaganjori, fq. 115-117. Botoi “Rozafat”, Shkoder, Maj 2010.

193 Lidhur me konfliktin në ish-Jugosllavi, Klinton do të deklaronte gjatë fushatës së tij elektorale për në

Shtëpinë e Bardhë, se të gjitha shkeljet e të drejtave të njeriut do të duhej të hetoheshin nderkombëtarisht

dhe se “neve mund të na duhet të përdorim force. Unë do të filloja me fuqi ajrore kunder serbëve për t’u

perpjekur dhe rivendosur kushtet bazë të sjelljes njerzore”. (Shiko “The Guardian”, 6 gusht 1992, cituar nga

Vulliamy Ed, “Stinë në Ferr - Te kuptosh luftën e Bosnjes”, fq. 119).

194 Për më tepër lexo po aty, fq. 118-119. Autori këtu u referohet burimeve të “Indipendent”, 8 Korrik

1992, “Herald Tribune”, 8 korrik 1992, The Times 10 korrik 1992, The Guardian 11 Korrik 1992.

89

ekzekutimeve masive dhe rreth strategjisë së spastrimit etnik në kurriz të myslimanëve

boshnjake, pati veprime të ngadalëshme. “Perveç bisedimeve të zvarritura, e vetmja

politike në veprim ishte mbrojtja e 6 Zonave të Sigurisë – Sarajeve, Gorazhdë, Zhepë,

Srebrenicë, Tuzlë dhe Bihaç. Mendohej se mbrojtës të këtyre zonave qenë trupat e

Kombeve të Bashkuara në Bosnjë. Por pergjegjësia e vertetë binte mbi qeveritë e Fuqive

të Mëdhë, sidomos mbi pesë anëtarët e perhershëm të Këshillit të Sigurimit, (ndonëse

Kina nuk mori pjesë drejtpërsëdrejti në punët e Jugosllavisë)”195.

Veprimet luftarake në terren krijuan një situatë dramatike për shkak të vrasjeve masive,

kampeve të përqendrimit, rrëmbimeve, përdhunimeve dhe shkeljes së ligjeve të luftës. Në

këto rrethana, shqetësimi ndërkombëtar starton në OKB, kur çeshtja jugosllave

shqyrtohet në mbledhjen e Këshillit të Siguirimit të datës 25 shtator 1991 ku miratohet

Rezoluta për shpalljen e embargos së armëve palëve ndërluftuese.

Ndërsa “më 27 nëntor 1991, Këshilli i Sigurimit kaloi rezoluten 721 që parashikonte

mundësinë e një operacioni paqëruajtës të KB”196. Në tetor të vitit 1992, në BeH u bë

dislokimi i Forcave Mbrojtëse UNPROFOR, të njohura si Kaskat Blu. Britanikët dhe

francezët kontribuan më një forcë të madhe. Por impaktet e prezencës dhe të ndikimit të

tyre në BeH mbeten modeste. Kjo edhe për faktin se KB “i dhanë UNPROFOR-it një

mandat të paqartë që e kufizonte, shpesh të amenduar e të pamundur për t’u vënë në

jetë”.197

Thellimi i krizes dhe përshkallëzimet e mëtejshme konfliktuale të palëve në konflikt

pasqyrohen në planet dhe reagimet e reja të nderkombëtarëve për BeH. Zgjidhjet e

propozuara rezervojnë në përmbajtjen e tyre interesat kontradiktore të Fuqive të Medha

ndërkombëtare, sidomos atyre evropiane. Nga ana tjetër, qeveria e Sarajevës nuk mund ta

gëzojë statusin e një qeverie gjithëpërfaqsuese për tre etnitë e vendit, pasi kriza

ndëretnike e ka shtyrë atë në një pozicion të palakmuar prej saj, pasi për serbët dhe

kroatët nuk është qeveria e përfaqësimit të interesave të tyre.

195 Glenny, Misha; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, war and the Great Powers”, London, Perkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha», fq. 641, botoi “Toena”, Tiranë.

196 Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 51, botoi “Toena“, Tiranë 2010.

197 Glenny Misha, “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, ëar and the Great Poëers”, London, Perkthyer në

shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull « Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e

Mëdha » fq. 642, botoi “Toena”, Tiranë

90

Pas dështimit të “Coutilheiro Plan”198, në mars të vitit 1992, kemi disa iniciativa të tjera

të ndërkombëtarëve në përpjekje për t’i dhënë zgjidhje krizës boshnjake. Përfaqësuesit e

kroatëve dhe të sërbëve, “Mate Boban dhe Radovan Karaxhiq kishin kontakte të rregullta

me njeri tjetrin. Në fillim të Majit 1992, ata u takuan në Graz, Austri dhe nënshkruan një

dokument ku skicohej ndarja e Bosnjës, sipas përfytyrimit të tyre”199. Nga ana tjeter,

Alija Izetbegoviq e kishte të pamundur për të ruajtur BeH si një republikë të bashkuar,

multietnike edhe për shkak se angazhimi i tij si lider i SDA-së, një subjekt politik

përfaqësues vetëm i myslimano-boshnjakëve.

Në përpjekje të zgjidhjeve në favor të procesit të paqes në Bosnjë, kundërpërgjigjet e

bashkërenduara të ndërkombëtarëve kundër Serbisë e Malit të Zi ishin masat e marra në

kuadrin e Këshillit të Sigurimit OKB, që nga miratimi i Rezolutës për “Pendimet e thella

të shteteve ndaj luftës në Jugosllavi dhe embargo e plotë ndaj armëve”200, dakordimi për

vendosjen e sanksioneve, 201 e deri tek krijimi i “zonave të sigurta” të Srebrenicës,

Sarajeves, Tuzles, Zhepes, Gorazhdes dhe Bihaqit 202 dhe themelimi i Tribunalit

Ndërkombëtar për krimet e luftës në ish-Jugosllavi.203

Krahas angazhimit në Këshillin e Sigurimit, një rol të rëndësishëm luajti Konferenca

Nderkombëtare për ish-Jugosllavinë (KNIJ). Ndonëse ajo ndoqi modelin e Konferencës

Nderkombëtare për Jugosllavinë (KNJ), ose ndryshe Konferencës së Carringtonit,

praktikisht ne terren KNIJ ishte një sipërmarrje e gjerë e KB, ku bashkëkryesimi me KE

dhe bashkëpunimi me KSBE (OSBE) ishin elementë veçanërisht domethenes. Në sajë të

kësaj Konference, BeH filloi të marrë një vëmendje më të gjërë ndërkombëtare, e cila u

pasua në nisma e plane konkrete.

Plani Vance – Oven, i konceptuar nga bashkëkryetarët e KNIJ, përben një përpjekje të

diplomacisë ndërkombëtare për të zgjidhur krizën boshnjake. Plani kishte në thelb idenë e

198 Coutilheiro – ish Minister i Punëve të Jashtme të Portugalisë, në emër të KE kishte ndërmarrë hapa për

gjetjen e solucionit në funksion të paqës në BeH. Në këtë kuadër, në Lisbonë, me 18 mars 1992, serbët,

kroatët dhe myslimano-boshnjakët u pajtuan që të përpilonin një plan të quajtur “Coutilheiro Plan”, sipas

të cilit BeH organizohej në tre njësi territoriale, ose kantonte, të cilat siguronin se tre grupet etnike do të

merrnin pjesë në ndarjen e pushtetit. Sërbët dhe Kroatët të frymëzuar nga ideja e ndarjes së Bosnjës e

perkrahnin këtë Plan, ndërsa Alija Izetbegoviq e hodhi poshte. Në këto rrethana ky Plan deshtoi.

199 Udoviçki, Jasminka & Ridgeway, James;“Shkëlqimi dhe rënia e idese ballkanike”, botuar tek libri

“Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq 195, “Albin”, Tiranë 1998

200 The first Resolution UNSC for former Yugoslavia, no. 713/91

201 UNSCR no. 757/92

202 UNSCR no. 819/93

203 UNSCR no. 827/93

91

rajonalizimit. Ai orfronte një skicim për organizimin politiko-shtetëror të BeH dhe

ndalimin e gjakderdhjes. Në thelb të këtij plani qëndronte propozimi për ndarjen e BeH

në rajone204, me një pushtet qendror të përbërë prej përfaqësuesve të çdo rajoni.

Sipas këtij Plani parashikohej krijimi i dhjetë rajoneve, tre nga të cilat do të ishin me

territor dhe popullsi boshnjako-muslimane, tre kroato-katolike, tre serbo-ortodokse dhe

një e përzier me kryeqytet Sarajevën, e cila do të ishte edhe kryeqyteti i vendit.

Në Plan ishte paraparë që rajonet do të kishin sovranitet të plotë në çështjet e brendshme

dhe të sigurisë, dhe sovranitet të kufizuar në politikën e jashtme dhe atë të mbrojtjes, pasi

për këto çeshtje sovraniteti do t’u takonte autoritetetve qëndrore në Sarajevë.

Nga plani dilte e qartë se territoret serbe nuk do të lidheshin me njëra tjetren duke krijuar

një njësi të veçantë politiko-shtetërore. Kjo shkaktoi reagimin e serbëve të Bosnjës të

cilin e paraqiti Karaxhiq me një rezolutë: “Mjaft në copëtimin e sërbëve”, si dhe “ngulte

këmbë për krijimin në Bosnjë të tri shteteve, të bazuar në parime etnike dhe fetare”205.

Kjo tezë u refuzua dhe u hodh poshtë nga ndërkombëtarët. Në këto rrethana, negociatat e

paqës dështuan, për shkak se serbët ndiheshin të fuqizuar me mbështetjen e Serbisë në

prapavijë dhe kërkonin më shumë territore duke synuar kontrollin e Sarajevës. Nga ana

tjetër, diplomacise ndërkombëtare dhe asaj evropiane në veçanti, vijonte që t’i mungonte

mundësia e përdorimit të forcës ushtarake, ndërkohë që propozonte një plan për paqe.

Dështimi i negociatave për paqe sipas linjave të Planit Vance – Oven u shoqërua me

rritjen e intensitetit të konfliktit nga pala serbe në funksion të objektivave te tyre për

zgjerimin e më shumë territoreve të pastra etnikisht. Përplasje konfliktuale kishte edhe

ndërmjet kroatëve e myslimano-boshnjakeve në BeH.

Njohës të situatës dhe të zhvillimeve në terren kanë vlerësuar se “nuk ka patur kurrë një

plan më të gjithëmbarëshëm se ai Vance – Oven, i cili me gjithë kritikat për të kundërtën,

ruante një Bosnjë multietnike brenda kufijve të saj të njohura ndërkombëtarisht. Mirëpo

sapo Plani Vance – Oven u hodh poshtë nga serbët [Bosnjës], SHBA nxituan ta braktisin.

Ai u la mënjënë gjoja për shkak të ankesave të qeverisë së Bosnjës, por edhe prej frikës

së mos ishte i pazbatueshëm në praktikë. Fakti se ai do të kishte kërkuar të paktën 50.000

204 Plani nuk permendte fare krijimin e kantoneve, pasi ky koncept kundërshtohej nga pala myslimano-

boshnjake.

205 Udoviçki, Jasminka & Ridgeway, James;“Shkëlqimi dhe rënia e idese ballkanike”, botuar tek libri

“Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq. 195, “Albin”, Tiranë 1998.

92

trupa tokësore, nga të cilat SHBA tashmë ishin zotuar për gjysmën – qe ndofta arsyeja

kryesore.206

“Ngurrimi i administrates së Klintonit për të marrë në shqyrtim çfarçdo plani që mund të

parashikonte dislokimin e trupave tokësore amerikane luajti rol të rëndësishëm” 207 .

Situata e përkeqësuar bëri që ideatorët e planit të paqës, në Janar të vitit 1993 t’i

mblidhnin palët në një takim të veçantë në Gjenevë, duke u parashtruar një version tjetër

paqe i cili përmblidhej në një Plan thelbi i të cilit kishte të bënte me “themelimin e një

“shteti tepër të decentralizuar” të tri njësive përbërëse ndarë në dhjetë krahina.”208

Versioni i ri i Planit ishte hartuar me 28 tetor të vitit 1992, dhe u prezantua përpara

presidentëve të Kroacisë, BeH, të ish-Jugosllavisë së mbetur si dhe udhëheqësve të

komuniteteve etnike në BeH, me 2 janar 1993, në Gjeneve. “Projekti nuk kishte asnjë

detaj të ruajtjes së integritetit të Bosnjës. Ai parashikonte copëtimin në dhjetë provinca

autonome, prej të cilave tre do të drejtoheshin nga serbet që kishin 43% të popullsisë me

1,4 milion banorë. Tre provinca do të drejtoheshin nga kroatët që kishin 15 % të territorit

dhe tre provinca të tjera do të drejtoheshin nga myslimanëtqë kishin 25% të territorit dhe

1,9 milion banorë. Kryeqyteti Sarajeve do të ndahej në dy komunitete.”209

Plani ishte i papranueshëm nga myslimano boshnjaket, të cilët kërkonin paprekshmërinë

territoriale të vendit, të cilën ky Plan nuk e garantonte. Por dhe serbët e Bosnjës nuk ishin

të kënaqur, pasi ato kishin në zotërin, falë veprimeve të tyre luftarake, 70% të territorit të

vendit dhe Plani u ofronte më pak.

Në Bosnjën Lindore të rrethuar nga serbët, ndërkombëtarët hodhën ndihma ushqimore

për mbijetesën e popullatës. Atje kishte një situata të rëndë humanitare e cila ishte krijuar

nga zhvendosjet e brendshme të popullsisë në kushte mbijetese në malet e Bosnjës. Kjo

situatë ua imponoi ndërkombëtarëve rishikimin e Planit Vance – Oven, por në mënyrë të

pasuksesëshme.

206 Glenny, Misha ; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, ëar and the Great Poëers”, London, Përkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha«, fq. 640, botoi «Toena», Tiranë.

207 Cituar më lart. Po aty, fq. 640.

208 Udoviçki, Jasminka & Ridgeway, James;“Shkëlqimi dhe rënia e idese ballkanike”, botuar tek libri

“Makthi etnik i Jugosllavisë”, fq 195, “Albin”, Tiranë 1998.

209 Borici Gjon, “Lufta për paqen në ish-Jugosllavi”, fq. 86, Tiranë 2008.

93

Nisur nga trendi i zhvillimeve në terren, si dhe pasuksesi i nismave dhe ndërhyrjeve të

ndërkombëtarëve, tashmë po kristalizohej ideja, se ndërkombëtarët nuk kishin politika

qartësisht të konsoliduara për zgjidhjen e konfliktit në BeH.

Lëvizjet diplomatike u shoqëruan me zevendesimin Vance-it, i cili ishte ndermjetësi

special i OKB në krizën jugosllave, nga ish-Ministri i Punëve të Jashtme të Norvegjisë,

Torvald Shtoltenberg. Kjo ndodhi me 1 Maj të vitit 1993. Pas kësaj lëvizje, “me 4 qershor

të po këtij viti atje /në BeH- shenimi im M.N /, u dërguan trupa ushtarake paqëruajtëse të

Kombeve të Bashkuara, por edhe këto masa nuk dhanë efektin e dëshiruar për të ndaluar

luftimet”210, duke shënuar kështu një tjetër dështim të OKB përballë konfliktit boshnjak.

“Me përvijimin e luftimeve, me 16 qershor 1993, në Konferencën e Paqës në Gjeneve,

presidentet serb dhe kroat të Bosnjës ranë dakort për të ndarë Bosnjë e Hercegovinën në

tre etni, nën një kuadër federal, ose konfederate. Ky plan, i cili ishte thjesht fotokopje e

Planit Vance – Oven, u hodh poshtë nga presidenti boshnjak Izetbegoviq” 211 , por u

miratua nga dyshja Karaxhiq –Boban.

Pavarësisht dështimeve të saj, “diplomacia e Kombeve të Bashkuara vazhdonte të

kërkonte një kompromis diplomatik dhe me 20 gusht të vitit 1993, propozoi një Plan të ri

paqje. Mediatorët Dejvid Oven dhe Torvald Shtoltenberg prezantuan një projekt të ri për

ndarjen e BeH në katër zona. Serbët e Bosnjës do të merrnin 52% të territorit, myslimanët

31 % të territorit dhe kroatët 17 %. Ndërsa qytetet e Sarajevës dhe të Mostarit do të

administroheshin për dy vjet nga OKB-ja dhe Komuniteti Evropian.”212

Versioni i këtij plani nuk kishte se si të pranohej nga myslimano-boshnjaket te cilet

megjithëse ishin shumice, Plani u ofronte vetëm 31% te territorit, ndaj ata e refuzuan

pranimin me anë të Izetbegoviqit. Një plan veprimi i BE u paraqit në dhjetor, por edhe ky

nuk çoi në ndonjë përmirësim të gjendjes. Në terren, bilanci i luftës ofronte një panoramë

tronditëse. Territoret e pushtuara nga forcat serbe thuajse e kishin përgjysmuar popullsinë

joserbe që jetonte aty përpara luftës.

Megjithëse dukej e pashpresë mundësia e zgjidhjes së këtij konflikti nga ndërkombëtaret,

suksesi i parë i vërtetë i ndërmjetësimit prej tyre do të vinte në pranverën e vitit 1994, me

konkretizimin e Marrëveshjes së Paqës së Uashingtonit e cila përfundoi luftën midis

210 Cituar me lart. Po aty, fq. 90.

211 Cituar me lart. Po aty, fq. 91.

212 Cituar me lart. Po aty, fq. 92.

94

kroatëve dhe myslimanëve dhe krijoi ndërmjet tyre Federatën e BeH.213 Kjo marrëveshje

u arrit me 18 mars të vitit 1994 në sajë të ndërmjetësimit aktiv të diplomacisë amerikane

dhe gjermane, të cilët bindën për kompromis ndërmjet tyre, Tuxhmanin dhe

Izetbegoviqin.

Krijimi i federatës myslimano-kroate përkoi me një Plan të Ri të parashtruar nga Grupi i

Kontaktit214 i cili sapo ishte shpallur. Sipas këtij plani parashikohej ndarja e Bosnjës në

dy entitete: Federata dhe një entitet serb i quajtur Republika Serbe. Federata do të kishte

në zotërim 51% të territorit të BeH, kurse Republika serbe do të sundonte në pjesën

tjetër215 . Ky ishte suksesi i parë i Grupit të Kontaktit, i cili do të luante një rol të

rëndësishem për paqen dhe sigurinë në negocimin e vështirë të Marrëveshjes së Dejtonit.

3.2. Imponimi i ndërkombëtarëve dhe ndërhyrja e NATO-s216

Imponimi ndërkombëtar përmes Diplomacisë Imponuese në kuadrin e zgjidhjes së krizës

së BeH u realizua nga një përfshirje e gjërë e Fuqive të Mëdha dhe e organizatave

ndërkombëtare të cilat testuan fuqitë e tyre dhe nivelin e bashkërendimit të veprimeve

praktike. Përfshirja e shteteve të inkuadruara në Grupin e Kontaktit, KSBE/OSBE/,

KE/BE/, OKB dhe sidomos e NATO-s, përbën rastin unik të një ndërhyrje të gjërë

ndërkombëtare.

Roli i ri i NATO-s në mbështetje të paqes kishte marrë një rëndësi në rritje pas mesit të

viteve 90. Në vitet 1992 deri 1995, forcat e NATO-s u përfshinë në krizën boshnjake, në

mbështetje të Kombeve të Bashkuara, duke ndihmuar për monitorimin dhe imponimin e

sanksioneve të OKB-së në Adriatik, si dhe të zonës së ndalim-fluturimit mbi Bosnjë-

Hercegovinë dhe garantimin e mbështetjes ajrore nga afër për Forcën Mbrojtëse të OKB-

së.

213 Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 209, botoi në Tiranë “Toena“, 2010.

214 Shpallja e Grupit të Kontaktit për BeH, u bë në Londër me 25 Prill të vitit 1994, fillimisht me nje

përbërje katëranëtarëshe dhe me mision harmonizimin e veprimeve dhe të përpjekjeve të gjithanshme

për ndërprerjen e luftës dhe vendosjen e paqes në BeH. Në këtë grup fillimisht u përfshinë: SHBA-ja,

Anglia, Franca dhe Gjermania. Shumë shpejt Grupit të Kontaktit i’u bashkëngjit edhe Rusia.

215 Glenny, Misha; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, ëar and the Great Poëers”, London, Perkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull «Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha» fq 647. Botoi «Toena», Tiranë.

216 Tre operacionet e para paqembështetese të NATO-s në historinë e saj u kryen në vendet e Ballkanit

Perëndimor, përkatësisht, në Bosnje e Hercegovinë, Kosovë dhe në Maqedoni. Ato u bazuan në JO-

përcaktimet e nenit 5 të Traktatit të Atlantikut të Veriut. Më gjërësisht shiko: The North Atlantic Treaty,

Article 5, Washington D.C. 4 April 1949.

95

Baza politike për rolin e Alenacës në operacionet paqëruajtëse u vendos në mbledhjen e

ministrave të jashtëm të vendeve të NATO-s, të mbajtur në Oslo, në qershor të vitit 1992.

Në atë mbledhje, ministrat e jashtëm shpallën gatishmërinë e tyre për veprimtaritë

paqëruajtëse nën përgjegjësinë e Konferencës për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë

(KSBE/OSBE), për çdo rast më vehte dhe në përputhje me procedurat e veta. Kjo

përfshinte edhe vënien në dispozicion të mjeteve dhe ekspertizës së Aleancës për

Operacionet Paqëruajtëse. Duke parë tendencat e përkeqësimit të situatës në territoret e

ish-Jugosllavisë dhe mundësinë e eskalimit të gjerë të dhunës, në dhjetor 1992, ministrat

e jashtëm të NATO s, deklaruan gatishmërinë e Aleancës për të mbështetur operacionet

paqeruajtëse, nën autoritetin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së, i cili ka përgjegjësinë

kryesore për paqen dhe sigurinë ndërkombëtare.

“Duke shqyrtuar paqeruajten dhe sanksionet, apo masat e përforcimit të embargos,

tanimë të ndërmarra nga vendet e NATO-s, veç e veç dhe si Aleancë, për të mbështetur

zbatimin e rezolutave të Këshillit të Sigurimit të KB-së në lidhje me konfliktin në ish-

Jugosllavi, ministrat e jashtëm të NATO-s dëshmuan se Aleanca ishte e gatshme t’i

përgjigjej konkretisht nismave të mëtejshme që mund të ndërmerrte Sekretari i

Përgjithshëm i OKB-së për kërkimin e mbështetjes së Aleancës në këtë fushë.”217 Në këtë

mënyrë, Aleanca demonstroi gatishmërinë për të marrë përsipër përgjegjësi konkrete, në

mbështetje të nismave të mëtejshme të OKB, për të imponuar respektimin e rezolutave të

Këshillit të Sigurimit.

Në këtë menyrë BeH u bë teatri i shumë veprimeve të para luftarake për NATO-n dhe për

të zhvilluar aftësitë e saj paqembështetëse dhe paqeruajtëse. “Ndërmjet viteve 1992 dhe

1995, Aleanca mori disa vendime të rëndësishme, që çuan në operacione për vëzhgimin

dhe, në vijim, për detyrimin e zbatimit të një embargoje dhe sanksioneve të KB-së në

Adriatik dhe të ndërprerjes së kalimeve ajrore mbi Bosnje dhe Hercegovinë, të përcaktuar

nga KB-ja si zone e ndalimit të fluturimeve. Aleanca gjithashtu siguroi mbështetje ajrore

të afërt për Forcën Mbrojtëse të KB-së (FMKB) dhe autorizoi goditjet ajrore që do të

zhbllokonin rrethimin e Sarajevës dhe zonave të tjera të kërcënuara dhe që ishin

përcaktuar nga KB-ja, si zona të sigurta.”218.

Nga ana tjetër, si një element i rëndësishëm i shtërngimit ndërkombëtar, “me 8 prill 1993,

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në Hagë, e cila kishte nisur punën e saj që me 20

shkurt 1993, akuzoi drejtpërdrejt Jugosllavinë për gjenocid. Ajo i kërkoi të ndalte

217 NATO Handbook, Office of Information and Press NATO, p.151, Brussels 2001.

218 NATO Handbook, Office of Information and Press NATO, p.152, Brussels 2001.

96

menjëherë të gjitha trupat militare dhe paramilitare që kishte dërguar dhe të

bashkëpunonte për kapjen e fajtorëve të krimeve të luftës në Bosnjë e Hercegovinë.”219

Me 28 shkurt të vitit 1994, kur katër aeroplanë lufte të forcave serbe “po e cenonin zonën

e ndaluar për fluturime mbi BeH u goditën dhe u rrezuan nga aeroplanët e NATO-s, në

angazhimin e parë ushtarak të ndërmarrë ndonjëherë nga Aleanca.”220 Kjo përbën edhe

goditjen e parë të realizuar nga NATO, që kur u krijua në vitin 1949.

Në verën e vitit 1995, ndodhi Masakra e Srebrenicës221, e cila solli përshpejtimin e paqes

dhe fundin e konfliktit. Opinioni publik ndërkombëtar kërkoi ndërhyrjen e armatosur të

NATO-s dhe mënjanimin e OKB-së nga Bosnja për shkak të dështimit. Këshilli i

Atlantikut në Bruksel vendosi fillimin e bombardimit të serbo-boshnjakëve dhe trupave të

tyre. Në këto kushte, filloi fushata e goditjeve ajrore të NATO-s në BeH në periudhën

gusht - shtator 1995, e cila ndihmoi në dhënien fund të Luftës dhe ndikoi në mënyrë

thelbësore në përgatitjen e terrenit për bisedime të suksesshme paqeje në Dejton.

Përdorimi i Diplomacisë Imponuese nga ndërkombëtaret për të diktuar zgjidhjen e

konfliktit boshnjak, “gjatë periudhës 1992-’95, është një rast për t’u analizuar. Ajo

përfshiu shtatë këmbime të mëdha të diplomacisë imponuese dhe secila prej këtyre

përfshinte: (1) aktet e agresionit të kryera nga serbët e Bosnjës, (2) reagimin nga fuqitë

219 Glenny Misha «The fall of Yugoslavia», p. 133, London 1992.

220NATO Handbook, Office of Information and Press NATO, Brussels, 2001 p. 112

221 Qyteti i Srebrenices ishte i populluar në 98% të territorit të vet nga boshnjako-muslimanë, të cilëve u

ishin shtuar të ardhurit e rrethinave përreth, të detyruar nga ofensivat e ushtrisë serbo-boshnjake i kishin

ikur konfliktit dhe kishin kërkuar strehë në këtë enclave e cila ishte nën mbrojtjen e kaskave Blu të OKB-

së. Për ketë mision ishin të ngarkuar trupat e ushtrise holandeze me uniformën e OKB-së. Në Srebrenicë,

në verën e 1995 ndodheshin tre kompani të ushtrisë holandeze të përbëra, të cilët kishin për detyrë të

ruanin enklavën e Srebrenicës. Trupat ushtarake holandeze, ishin më të pakëta në numër dhe më të

dobëta për t’i bërë ballë ofensivës serbe. Në korrik 1995, koloneli Karremans komandanti holandez i

trupave në Srebrenicë dha alarmin dhe kërkoi ndërhyrjen nga ajri të trupave të NATO-s dhe të OKB-së. Por

gjenerali Nikolai në komandën e OKB-së në Sarajevë refuzoi të trasmetonte këtë urdhër në komandën

qendrore të OKB-së në Zagreb. Pas kërkesës tjetër të kolonelit Karremans, gjenerali Nikolai nga Sarajeva i

bëri kërkesë gjeneralit francez Bernard Janvier në Zagreb. Ky i fundit fillimisht refuzoi, por më vonë

vendosi të dërgonte avionët në ndihmë të trupave holandeze. Por avionët amerikanë F17 të cilët kishin

disa orë në fluturim në pritje të urdhërit për bombardim, u detyruan të kthehen në Itali në bazën e

Avianos, për tu furnizuar me karburant. Vetëm 2 avionë F17 holandez mundën të arrinin në Srebrenicë,

por zjarri i tyre ishte i pamjaftueshëm. Ndërkohë trupat serbe, kishin hyrë në Srebrenicë dhe kishin marrë

peng edhe ushtarët holandez. Në këto kushte, kur rrezikohej edhe jeta e trupave holandeze, ministri i

Mbrojtjes i Holandës Voorhoeve, i kërkoi komandës së OKB-së në Zagreb të mos kryhej bombardimi. (Në

Srebrenicë, brenda pak ditësh nga forcat serbe u vranë 7800 burra. Ngjarja e Srebrenicës ishte për nga

përmasat masakra më e madhe pas Luftës së Dytë Botërore kundrejt popullsisë civile në Europë).

97

perendimore në formën e një kërkese të shoqëruar me kërcënimin për përdorimin e forcës

dhe (3) reagimin ndaj këtij kërcënimi nga ana e sërbëve të Bosnjës.”222

Ky konflikt ka qenë objekt i studimi dhe rezultatet e prodhura nga përdorimi i

Diplomacisë Imponuese për rastin e krizës së BeH janë komplekse; janë shënuar

dështime, suksese të përkohëshme, suksese me kosto të ulët dhe suksese me kosto të lartë.

Në rastet kur kërcënimi ndërkombëtar ka qenë i dobët, apo i shoqëruar me sanksione e

veprime lejuese, (si p.sh. miratimi i armatosjes së forcave boshnjake), rezultati

përgjithësisht ka qënë dështim, ose sukses i përkohshëm.

Nga ana tjetër, në të gjitha rastet e kërcënimeve të besueshme ushtarake, apo të

përdorimit të kufizuar të forcës, është shënuar sukses, i cili ka rezultuar i përkohëshëm,

ose sukses me kosto të lartë për shkak të natyrës së shpenzimeve në funksion të

operacioneve ushtarake. Kjo specifike është sidomos në periudhën gusht-shtator 1995, që

shënoi edhe fazën kulmore, që detyroi palët të ulen në bisedimet e Dejtonit. Suksesi me

kosto të lirë në kuadrin e diplomacisë imponuese zakonisht e përjashton përdorimin e

kufizuar të forcës dhe është i bazuar vetëm tek kërcënimet për ndërhyrje, sanksionet e

ndryshme, apo premtimet e dhëna për përfitime pas periudhës konfliktuale. Por ne

realitetin boshnjak ishte i pamundur suksesi me kosto të lirë.

Nga analiza e gjithanshme e rrethanave të suksesit të Diplomacisë Imponuese në

konfliktin boshnjak, rezulton se shkalla e suksesit është e lidhur ngushtësisht me sasinë

e imponimit për të influencuar e nënshtruar kundërshtarin - Serbinë dhe Ushtrinë e

Serbëve të Bosnjës.

Studiuesit të ndryshëm që kanë analizuar dimensionet dhe kombinimet në përdorimin e

Diplomacisë Imponuese nga ana e Perendimit në konfliktin boshnjak, kanë konkluduar se

“tre prej këtyre kombinimeve u konsideruan suksese taktike/të përkohëshme, sepse

kërcënimet perëndimore i detyruan serbët të tërhiqeshin e të pajtoheshin me kërkesat e

Perëndimit.”223

Nga analizimi i indikatorëve të përfshirë në strategjinë imponuese, dallojmë, se format

më të përdorura në rastin e BeH kanë qenë: sanksionet, ultimatumet kohore për kryerje

apo moskryerje veprimesh të ndryshme, përcaktimi i zonës së ndalim fluturimeve,

kërcënime për mbështetyje në armatosjen e kundërshtarëve, incentiva, garanci,

222 Collins, Alan ; “Contemporary security studies”, Oxford Press University, Përkthyer në shqip nga

anglishtja nga Henri Hide, UET Press Tiranë, “Studime bashkëkohore të Sigurisë”, fq. 297.

223 Cituar më sipër, po aty: Collins Alan, “Contemporary security studies”, Oxford Press University,

Perkthyer ne shqip nga anglishtja nga Henri Hide, UET Press Tiranë, “Studime bashkëkohore të Sigurisë”,

fq. 297.

98

kërcënime të dobëta për përdorim të forcës ushtarake, kërcënime të besueshme për

përdorim të forcës ushtarake, përdorim i kufizuar force.

Mënyrat e mësipërme - pjesë e strategjisë imponuese të Perëndimit, janë përdorur të

kombinuara me ndërmjetësimin ndërkombëtar dhe angazhimin e aktorëve dhe faktorëve

të ndryshëm për zgjidhjen e krizës.

Nga ana tjetër, kërkesat e Perendimit ndaj Serbisë dhe Ushtrisë së Sërbëve të Bosnjës

kanë qenë të fokusuara, në ndalimin e veprimeve luftarake, tërheqjen e armatimeve të

rënda, lejimin e ndërhyrjes operacionale mjekësore, tërheqjen e forcave nga pozicionet

mbi Sarajevë, tërheqjen nga Gorazhda, ndërprerjen e aktiviteteve ushtarake, nënshkrimin

e planeve të paqes, etj.

Në tabelën e mëposhtme jepen detaje që lidhen me efektet e diplomacisë imponuese

në konfliktin boshnjak.

99

Tabelë: Përdorimi nga Perëndimi i Diplomacisë Imponuese - Rasti i Bosnjës224

Vendndodhja Kerkesa Kundërshtari Strategjia inponuese Produkti

Bosnjë

Raundi i I

(Qershor 1992)

Fundi i bombardimit të

aeroportit te Sarajevës

dhe ndërhyrja përmes

operacionit të ndihmës

mjeksore.

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Kërcënim i dobët

ushtarak; sanksione;

ultimatum kohor;

incentiva; garanci.

Sukses i

përkohshëm

Raundi i II

(Gusht-Nëntor

1992)

Fundi i agresionit dhe

ndërhyrja me ndihmë

mjekësore

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Kërcënime ushtarake të

dobëta; percaktimi i zonës

së ndalim-fluturimeve;

sanksione më të ashpra ;

incentiva; garanci.

Dështim

Raundi i III

(Prill 1993)

Fundi i agresionit dhe

nënshkrimi i planit të

paqës.

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Kercënime të dobëta

ushtarake; kërcenim për të

armatosur forcat

boshnjake; sanksione me

të ashpra.

Dështim

Raundi i IV

(Gusht 1993)

Tërheqja e forcave nga

pozicionet përmbi

Sarajevë.

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Kercënime të dobëta

ushtarake; ultimatum

kohor; incentiva; garanci.

Dështim; paqtim

dhe jo imponim

Raundi i V

(Shkurt 1994)

Tërheqja e armatimit të

rëndë nga Sarajeva

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Kercënime të besueshme

ushtarake; ultimatum

kohor;incentiva;

garanci.

Sukses i

përkohshëm

Raundi i VI

(Prill 1994)

Ndërprerja e ofensives;

tërheqja nga Gorazhde

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Përdorim i kufizuar

force; kërcenime për

përshkallzim; ultimatum

kohor; garanci.

Sukses i

përkohshëm

Raundi i VII

(Gusht-Shtator

1995)

Përfundim i sulmeve

dhe ndërprerja e

aktiviteteve ushtarake;

tërheqja e armëve të

rënda.

Serbia dhe ushtria

e serbëve të

Bosnjës

Përdorim i kufizuar

force; ultimatum kohor;

incentiva; garanci.

Sukses me

kosto të lartë

Si konkluzion, mendojme se kuadri i nismave të fuqive ndërkombëtare për të zgjidhur

krizën e BeH, rezultoi një proces i gjatë, i vështirë, i zvarritur nga OKB-ja dhe

mosdakordimet brenda vendeve të fuqishme të KE/BE, me mospërputhje e diversitete

224 Kjo tabelë studimore është përftuar në menyrë të pjesëshme nga: Collins Alan, “Contemporary security studies”, Oxford Press University, Perkthyer ne shqip nga anglishtja nga Henri Hide, UET Press Tiranë, “Studime bashkëkohore të Sigurisë”, fq. 305-306.

100

qëndrimesh per shkak të interesave të drejtpërdrejta dhe të rivaliteteve për dominimin e

kësaj zone gjeopolitike.

Angazhimi i ndërkombëtarëve rezultoi një proces i suksesshem vetëm atëherë kur

amerikanët, u shfaqen të vendosur të kryesonin nismat për përdorimin e kufizuar të forcës

përmes sulmeve të NATO-s. Më 5 tetor 1995, Presidenti amerikan Bill Clinton do të

deklaronte, se ishte arritur armëpushimi në Bosnje-Hercegovinë dhe se shumë shpejt do

të fillojnë bisedimet për paqen në Ballkan.

Në këtë menyre, kombinimi i sanksioneve me rritjen e presioneve diplomatike mbi palët

në konflikt, përdorimi i kërcënimeve për përdorim force, i alternuar me goditjet ushtarake

të objektivave të përzgjedhura, rezultuan çelësi i suksesit të Diplomacisë Imponuese të

ndërkombëtarëve. Ishte kjo ndërhyrje dhe imponimi i garantuar nga NATO, që përgatiten

terrenin diplomatik për ndërmjetësimin e vështirë dhe negociatat që çuan në

Marrëveshjen e Dejtonit.

Pra, siç do shikojmë edhe në vazhdim, në Ballkanin Perendimor, “NATO ka ndërhyrë

ushtarakisht për të ndaluar apo parandaluar konflikte në këtë zonë, në tre raste; në Bosnjë

dhe Hercegovinë, në 1995, në Kosovë, në 1999 dhe në Republikën ish-Jugosllave të

Maqedonisë në 2001.”225nato.i ëeb: ëëë.otan.nato.int

3.3. Marrëveshja e Dejtonit. Hartat dhe elementet e kompozimit shtetëror

Fuqitë e Mëdha nderkombëtare të përfshira në zgjidhjen e krizës së BeH kishin bërë disa

përpjekje përmes formalizimit të planeve të ndryshme, por përveç Marrëveshjes së

Uashingtonit të vitit 1994, me të cilën u krijua Federata e BeH, të gjitha planet tjera,

rezultuan të pasuksesshme.

Angazhimi amerikan në funksion të zgjidhjeve për krizën boshnjake u shoqërua me një

ndryshim në raportin e forcave: Ofensiva ushtarake e palës myslimano-boshnjake e

gushtit 1995 e shoqëruar me bombardimet e kryera nga NATO ne gusht dhe shtator -

tetor të këtij viti krijuan premisat që forcat boshnjake të rifitonin rreth 15-20 % te

territorit të pushtuar nga serbët.

Kjo zhvendosje e balances u realizua edhe në sajë të ndihmës së komunitetit

ndërkombëtar për forcimin progresiv të strukturave ushtarake boshnjake dhe tejkalimin e

mosmarrëveshjeve ndërmjet kroatëve dhe myslimano-boshnjakëve. Nga ana tjetër pala

serbe ishte dobësuar dhe konsumuar në të gjitha aspektet: politike, ekonomike, ushtarake

dhe të resurseve për shkak të tejzgjatjes së konfliktit.

225 «NATO në shekullin e 21”, fq.16, botuar nga NATO Public Diplomacy Division, 2004.

101

Këto zhvillime dhe dy marrëveshje paraprake të arritura në vjeshtën e vitit 1995, për të

ardhmen e Bosnjë Hercegovinës dhe ndalimin e zjarrit, përgatiten kushtet dhe lëhtësuan

ndërmjetësuesin ndërkombëtar, Riçard Hollbruk për afrimin e palëve në negociatat e

vështira të paqes.

Me 1 nëntor të vitit 1995, në bazën e forcave ajrore amerikane Wright-Patterson, të

qytetit të Dejtonit, filluan negociatat në mes të palëve në konflikt nën patronazhin e

ndërmjetësuesve ndërkombëtarë. Palët ndërluftuese përfaqësoheshin nga: Presidenti i

Republikës së Bosnjës dhe Hercegovinës Alija Izetbegoviq, Presidenti i Republikës

Federale të Jugosllavisë Sllobodan Millosheviq, si dhe Presidenti i Republikës së

Kroacisë Franjo Tuxhman. Perfaqësuesit e BeH në Dejton ishin të “shtërngur” për të bërë

zgjedhjen ndërmjet dy alternativave; të pranonin që të ndanin pushtetin; ose të pranonin

ndarjen e territorit. Sllobodan Millosheviqi gjatë bisedimeve kërkoi pa kompromis

legalizimin e territorit të quajtur “Republika Serbe”, arkitekt i së cilës ishte i akuzuari

Radovan Karaxhiq.

Negociatat i udhëhoqi diplomati amerikan Richard Holbrook, ndërsa të pranishëm ishin

edhe përfaqësuesit e BE dhe Grupit të Kontaktit. Përfaqësuesit e palëve në konflikt, pas

tre javëve negociata të lodhshme për BeH, me 21 nëntor 1995, arriten Marrëveshjen për

Paqe e njohur si Marrëveshja e Dejtonit për Paqe në Bosnje dhe Hercegovinë.226.

Në hyrje të këtij dokumenti, palët konfirmuan vullnetet e tyre për një Marrëveshje

gjithëpërfshirëse me qellim që të ndalohej konflikti tragjik:

“Republika e Bosnje e Hercegovinës, Republika e Kroacisë dhe Republika Federale e

Jugosllavisë, duke njohur nevojën për një marrëveshje gjithëpërfshirëse që të ndalohet

konflikti tragjik në rajon, duke dashur t´i kontribuojnë këtij synimi dhe të promovojnë

paqe dhe stabilitet të vazhdueshëm, duke vërtetuar angazhimin për marrëveshjen e

principeve themelore të mbajtura me 8 shtator 1995, në vazhdim me marrëveshjen e

principeve themelore të mbajtura me 26 shtator 1995 dhe marrëveshjen për ndalimin e

luftës të 14 shtatorit e 5 tetorit të vitit 1995, duke pranuar të njohur marrëveshjen e 29

gushtit 1995, e cila i autorizon delegacionin e Republikës Federal të Jugosllavisë që në

emër të Republikës Serbe të nënshkruajë pjesët nga plani i marrëveshjes, të cilat lidhen

226 Ceremonia zyrtare e nënshkrimit të Marrëveshjes së Dejtonit për Paqe në Bosnje dhe Hercegovinë u

bë me 14 dhjetor 1995 ne Pallatin San Elize ne Paris. Në ketë ceremoni ishin të pranishëm Sekretari i

Përgjithshëm i OKB-së Butros Butros-Gali, Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Havier Solana, Presidenti i

SHBA, Bill Klinton, Presidenti francez Zhak Shirak, Kryeministri anglez Xhon Mejxhër, Kancelari gjerman

Helmut Kohl dhe Kryeministri rus Viktor Çernomërdin. BE përfaqësohej nga Karl Bildt.

102

me Republikën Serbe, me obligimin që të implementojë rreptësisht marrëveshjen e

aprovuar; Pajtohen...”227

Kjo Marrëveshje, ia doli që të ndalojë agresionin dhe luftën e tmerrshme në Bosnje-

Hercegovinë, pas një konflikti të dhunshëm katërvjeçar me 250 mijë viktima, dhe të

krijojë strukturën shtetërore dhe të funksionimit të ardhshëm që në vetvete përbënte

sistemin më kompleks që ka parë ndonjëherë historia e sistemeve politike botërore,

përmes skicimit të shtetit të ri, në trajten e përbërësve të dy entiteteve: Republika Serbe,

(Srbska Republika) dhe Federata Kroato-Myslimane. Gjithashtu në marrëveshje vendoset

kthimi i territorit të Sllavonisë Lindore në territorin e Kroacisë, territor që deri në atë

moment i përkiste Republikës së Serbisë. Ndersa mosarritja e kompromisit nga palët për

përfshirjen e Bërckos si pjesë përbërëse e njërit prej entiteteve, u shoqërua me gjetjen e

një zgjidhje të veçantë të ndërmjetësuar nga diplomatët amerikanë: u pranua që fillimisht

Bërçko të vendosej nen Arbitrin Nderkombetar dhe me pas u shëndrrua në Distrikti i

Bërçkos.

Marrëveshja e Dejtonit i dha BeH kushte për zgjidhjen paqësore të problemeve dhe të

pasojave të konfliktit. Në ndryshim nga të gjitha përpjekjet e tjera, Marrëveshja e

Dejtonit krijoi instrumentet e garantimit të paqës përmes prezencës së forcave të NATO-

së dhe forcës civile ndërkombëtare të drejtuar nga Përfaqësuesi i Lartë i Bashkësisë

Ndërkombëtare.

Me anë të kësaj Marrëveshje i garantohej BeH integriteti territorial, vazhdimësia e

shtetësisë, garantimi i subjektivitetit juridik dhe i krijoheshin kushte për integrimin

ndërkombëtar përmes stabilizimit paqësor të situatës. Marrëveshja pajtonte palët për

njohjen reciproke të njëra-tjetrës si shtete të pavarura dhe sovrane brenda kufijve

ndërkombëtar. Marreveshja e Dejtonit hapi një kapitull i ri për kthimin e refugjatëve dhe

krijimin e institucioneve demokratike në vend.

Sipas këtij dokumenti, BeH do të ishte një protektorat ndërkombëtar. Garancitë për

zbatimin e të gjithë komponentëve të saj do të merreshin përsipër nga komuniteti

ndërkombëtar në tri fusha të rëndësishme: Zbatimi i pjesës ushtarake të marrëveshjes do

të garantohej nga forcat ushtarake të NATO-s; zbatimi i pjesës civile iu besua KIP të

drejtuar nga Karl Bild, ndërsa Task Forcën dhe Policinë Nderkombëtare i morën përsipër

Kombet e Bashkuara.

Marrëveshja e Dejtonit është e shoqëruar me anekset e saj përbërëse në të cilat janë

parashikuar aspekte që kanë të bëjnë me çështjet ushtarake dhe vendosjen e trupave

stabilizimin rajonal, ndarjen e kufirit ndërmjet entiteteve dhe marëdheniet ndërmjet tyre,

zgjedhjet, kushtetutën, çështjet e drejtësisë, të drejtat e njeriut, refugjatët dhe të

227 Marrëveshja e Dejtonit. Shih: http://www.state.gov/www/regions/eur/bosnia/bosagree.html

103

zhvendosurit, komisioni e ruajtjes së monumenteve kombëtare, vendsojen e administratës

civile, vendosjen e institucioneve federative, task-forcen e policisë ndërkombëtare228 etj.

Kjo Marreveshje përben bazën kushtetuese të përcaktimit të Bosnje e Hercegovinës si

“një shtet” të përbërë nga tre “kombe”: serbet, kroatët dhe boshnjakët. Këta janë definuar

në Kushtetutë si “popujt përbërës”229 të BeH. Nocioni “popujt përbërës”, sipas shefit të

Misionit të OSBE në BeH “është unik në Evropën e sotme.”230.

- Hartat dhe elementët e kompozimit shtetëror

Grupi i Kontaktit, që në fillesat e punës së tij gjatë vitit 1994, kishte skicuar si version të

mundshëm kompromisi, konfigurimin e raporteve 51:49 ndërmjet dy entiteteve përbërëse

të shtetit të ardhshëm, përkatësisht; Federata Kroato- Myslimane dhe Republika Serbe.

Nga pikëpamja e organizimit shtetëror, sipas përcaktimeve të Marreveshjes së Dejtonit,

BeH231 është një shtet multietnik, ku entitetet etnike janë të ndara territorialisht ndërmjet

tyre dhe ku ato do të vetë-qeverisen totalisht të ndara nga njëra-tjetra në planin e

brendshëm dhe do të kenë bashkëqeverisje vetëm në nivel federal. Në BeH do të ketë një

bashkëpresidencë treshe (boshnjako-kroato-serbe) dhe një përfaqësim të përbashkët në

politikën e jashtme si një shtet i vetëm.

Kjo linjë është e materializuar në ndarjen, organizimin dhe funksionimin e njësive

përbërëse shtetërore: Federata Kroato- Myslimane, Entiteti i Republikës Serbe, ose

Serbska Republika dhe Distrikti i Brçkos.

Federata Kroato- Myslimane: Në , vitin 1994, në kuadrin e procesin intensiv për arritjen

e paqes për BeH, si dhe me ndërmjetësimin aktiv të bashkësisë ndërkombëtare u

nënshkrua marrëveshja në mes të Boshnjakëve dhe Kroatëve për formimin e Federatës së

BeH. Nga ana administrative, kjo njësi u nda në dhjetë kantone. Janë ngritur organet

Legjislative, Ekzekutive dhe Gjyqësore. Parlamenti i Federatës është organi legjislativ

dydhomësh. Çdo dhomë ka një kryetar dhe një zëvendëskryetar. Anëtarët e Parlamentit të

Federatës zgjidhen për një mandat dy-vjeçar.

228 Shih: http://www.state.gov/www/regions/eur/bosnia/bosagree.html, pikat e Marrëveshjes së Dayton-

it.

229 Një kategori e katërt është përfshirë gjithashtu në kategorinë e «të tjerëve». Për më shumë shiko tek :

Annex 4 to the Dayton Agreement, Preamble to the Constitution.

230 Davidson, Douglas ; “Report by the Head of Mission to Bosnia and Herzegovina.” Information Seminar

on the Ratification Process of the European Charter for Regional or Minority Languages, October 2006.

<http://www.oscebih.org/public/default.asp?d=6&article=shoë&id=1907>, (March 23, 2007).

231 Shiko Harten Nr. 4, (në fund): Organizimi shtetëror i BeH sipas Dejtonit.

104

Organin Ekzekutiv e drejton Qeveria e Federatës së BeH e cila kryesohet nga

Kryeministri dhe Zëvendësi i tij dhe përfshin ministrat e kabinetit. Gjykata e Lartë

përfaqëson organin gjyqësor, por Federata ka edhe gjykatat kantonale plus gjykatat e

qyteteve.

Krijimi i Federatës Kroato-Myslimane pati një impakt me ndikim më të gjërë se sa

rivendosja e paqës ndërmjet dy etnive brenda shtetit të ri të BeH të sapo dalë nga lufta.

Tashmë edhe Kroacia ndjehej në pozicion të ri, më të favorizuar ndërkombëtarisht dhe

një faktor me ndikim të fuqishëm në të ardhmën e BeH.

“Republika e Serbëve të Bosnjës dhe Hercegovinës” u legalizua me 14 dhjetor të vitit

1995, dhe u njoh me emrin “Republika Serbe” si entitet i cili së bashku me Federatën

Kroato- Myslimane përbëjnë shtetin e BeH. Republika Serbe është shumë e centralizuar

dhe më pak komplekse, krahasuar me Federatën Kroato-Myslimane.

Republika Serbe u skicua në Marreveshje me 5 Regjione. Sipas Marreveshjes, ky entitet

ka organet e Legjislativit, Ekzekutivit dhe të Gjyqësorit. Kuvendi i Republikës Serbe u

konceptua organ njëdhomësh legjislativ i përbërë nga 83 anëtarë të zgjedhur me vota nga

qytetarët e territorit të Republikës Serbe. Përfaqësimi është proporcional dhe mandati dy

vjeçar. Pushteti ekzekutiv i republikes kryesohet nga kryeministri. Kryeministri i

Republikës Serbe ka edhe zëvendëskryeministrat të cilët janë nga nacionalitetet jo-serbe.

Sikurse entiteti tjetër, Republika Serbe ka Gjykatën e Lartë dhe pesë gjykata qytetesh.

Distrikti i Brçkos232: I pozicionuar gjeografikisht në Veri-Lindje të shtetit, entiteti është

konceptuar njësi administrative vetë-qeverisëse, nën sovranitetin e Bosnje e

Hercegovinës, pasi palët në negociatat Paqes së Dejtonit nuk arritën të bien dakord që

Brçko të ishte pjesë nën Federatën kroato-myslimane dhe as nën Republikën Serbe.

“Brcko-ja ishte një lojë e madhe strategjike për serbët. Korridori ishte i domosdoshëm për

ekzistencën e Republikës Serbe në Bosnjë, sepse lejonte vijueshmërinë e saj territoriale.

Serbët kishin kërcënuar me rikthim të dhunës në Bosnjë e Hercegovinë nëse Brcko-ja i

rikthehej Federatës kroato-boshnjake” 233 . Në këto rrethana, palët ranë dakord për

vendosjen nen Arbitrazhin e detyrueshëm të pjesës së kontestuar në zonën e Bërçkos234.

Megjithatë, korridori i Bërçkos ishte pastruar etnikisht gjatë luftës nga serbët dhe më pas

janë formalizuar shumë përpjekje për të ri-instaluar atë harmoni institucionale që kishte

ekzistuar përpara konfliktit.

232 Shiko Harten Nr. 5 (në fund), për Distriktin e Brçkos.

233 Borici, Gjon; “Lufta për paqen në ish-Jugosllavi”, fq. 153, Tiranë 2008.

234 Anex 2, Article 5 “Agreement on Inter-Entity Boundary Line and Related Issues (With Appendix)” -

“Arbitration for the Brcko Area”.

105

Bazat themelore të funksionimit të distriktit janë të rregulluara me anën e dokumentit të

quajtur Statuti i Brçkos, në përbërje të të cilit janë; pjesa e dispozitave të pergjithshme si

dhe pjesa për organizimin dhe funksionimin administrativ të njësise vetëqeverisëse.

Mbikëqyrësi Ndërkombëtar i Distriktit, është edhe Zëvendës i Përfaqësuesit të Lartë

Ndërkombëtar në BeH dhe ka përgjegjësine të mbikëqyrë zbatimin e Marrëveshjes së

Dejtonit në Bërçko. Ai gëzon të drejten për të nxjerrë akte të detyrueshme për zbatim.

Mbikëqyrësi ndërkombëtar ka një mandat specifik, që lidhet me objektivat për të

lehtësuar kthimin me faza dhe të rregullt të refugjatëve dhe personave të zhvendosur në

shtëpitë e tyre, për të përmirësuar qeverisjen demokratike dhe një administrim multietnik

në distrikt; për të siguruar lirinë e lëvizjes, për të punuar me vëzhguesit ndërkombëtarë të

doganave dhe për të nxitur rigjallërimin ekonomik.

4. Përtej Dejtonit: Efektet e ndërhyrjes ndërkombëtare

Në dallim nga zgjidhjet e tjera ndërkombëtare të mëparshme, marrëveshja e Dejtonit

dallon për vendosjen e mekanizmave garantues, ushtarako-civil ndërkombëtar.

Ndërkombëtarët kishin ndërmjetësuar që në Marrëveshjen e Dejtonit të zinte një vend të

veçantë plani për çarmatimin e një ambienti të militarizuar. Për këtë u vendos që i gjithë

territori të kalonte nën kontrollin e trupave të Misionit Ushtarak të NATO-s të cilat do të

siguronin paqen, stabilitetin e brendshëm dhe do të ndikonin në përmirësimin e raporteve

të përkeqësuara ndëretnike për shkak të konfliktit të tejzgjatur dhe shumë gjakatar.

Por kjo do të ishte e pamjaftueshme, nëse nuk do të shoqërohej edhe me vendosjen e

strukturave ekzekutive administrative. Për këtë Ndërkombëtarët ndërmjetësuan për të

përfshirë në marrëveshje vendosjen e një Administrate Ndërkombëtare, si Mision i

drejtuar nga OKB-ja, e cila do të merrej me problemet ekzekutive të administrimit

vendor e lokal që më pas në vitin 2003 do të kalonte në administrimin e përbashkët të

Bashkimit Europian dhe të OKB-së.

Palët në Marrëveshje ishin dakorduar dhe merrnin përsipër që të angazhoheshin për të

krijuar sa më shpejt që të ishte e mundur, kushte normale të jetës në BeH. Ata shprehen

gadishmërinë e tyre për të mirëpritur forcat e bashkësisë ndërkombëtare në zbatimin e

dispozitave të Marrëveshjes së arritur. Kjo kërkonte kontribut të ndërsjellët ndermjet

palëve që deri dje ishin në konflikt për të bashkëpunuar me njëri-tjetrin, me organizatat

ndërkombëtare dhe agjencitë e ndryshme aktive në terren.

4.1. Garantuesit ndërkombëtare të paqes

Për të garantuar zbatimin e Marrëveshjes së Dejtonit, NATO ndërmori një Operacion

Paqëruajtës në BeH për 9 vjet, deri në dhjetorin e vitit 2004, kur, sipas eksperiencës së saj

në Maqedoni, NATO ia dorëzoi Bashkimit Evropian tërësisht përgjegjësinë e ruajtjes së

106

sigurisë së përditshme të BeH. Edhe pas këtij afati Aleanca qendroi aktivisht e pranishme

në Sarajevë duke asistuar dhe këshilluar reformat e mbrojtjes.

Në obligimet e palëve, në pjesën e përgjithshme të Marrëveshjes reflektohet se, Këshilli i

Sigurimit i Kombeve të Bashkuara është i ftuar të miratojë një rezolutë me të cilën do të

autorizojë Shtetet Anëtare, ose organizatat rajonale për të krijuar një Forcë

Shumëkombëshe Ushtarake të Zbatimit të Marrëveshjes (më tej "IFOR"). Palët e

kuptojnë dhe pajtohen se kjo Force Zbatuese mund të përbëhet nga, njësi tokësore dhe

detare ajrore nga vendet e NATO-s dhe jo të NATO-s, të dislokuara në Bosnje dhe

Herzegovinë të cilat do të veprojnë në pajtueshmëri me dispozitat e Marrëveshjes. Me tej

thuhet: “Palët e kuptojnë dhe pajtohen që IFOR do të fillojë zbatimin e aspekteve

ushtarake të këtij aneksi mbi bartjen e autoritetit nga Komandanti UNPROFOR-tek

komandanti i IFOR-it (më tej "Transferimi i Autoritetit"), dhe se deri në transferimin e

autoritetit, UNPROFOR do të vazhdojë të ushtrojë mandatin e vet”235.

Kjo force do të mund të krijohej nga NATO dhe ishte percaktuar që do të veprojë nën

autoritetin, drejtimin dhe kontrollin politik të Këshillit të Atlantikut të Veriut ("NAC")

përmes zinxhirit komandues ushtarak. Gjithashtu në Marrëveshje ishte parashikuar, se

edhe shtete të tjera mund të ndihmojnë në zbatimin e aspekteve ushtarake por modalitetet

e pjesëmarrjes së ktyre shteteve 'do të jenë subjekt i marrëveshjeve ndërmjet këtyre

shteteve dhe NATO-s

Kështu, sipas kushteve të Marrëveshjes së Paqes së Dejtonit për të mbikëqyrur zbatimin e

aspekteve ushtarake të marrëveshjes, u krijua kjo Forcë Zbatuese /Implementation Force/

IFOR e drejtuar nga NATO, me 60 000 trupa dhe me një afat qëndrimi njëvjeçar. Kjo

Force kishte një përbërje mikse dhe zonat e veprimit.236 Misioni i kësaj force lidhej me

krijimin e kushteve të sigurisë përmes ndërprerjes së qëndrueshme të armiqësive

ndërmjet palëve që deri dje ndodheshin në konflikt, duke rezervuar deri edhe përdorimin

e forcës së domosdoshme në rastet e parashikuara.

Stukturat e sigurisë dhe të inteligjencës së Fuqive të Mëdha ndërkombëtare konstatonin

se “ish-luftëtarët në Bosnje janë duke e zbatuar Marrëveshjen e Dejtonit, megjithëse

ndonjëherë në mënyrë nguruese. Praktikisht nuk ka pasur rezistencë të armatosur ndaj

235 General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, Annex 1A: Agreement on the

Military Aspects of the Peace Settlement Article I: General Obligations.

236 Shiko Hartën Nr. 6 (në fund): Shpërndarja e forcave ushtarake ndërkombëtare ne territoret e BeH pas

Dejtonit.

107

IFOR-it dhe zyrtarët ushtarak dhe civil janë duke siguruar frymë bashkëpunuese dhe palët

kanë përmbushur disa afate të rëndësishme”.237

Por nga ana tjetër ndërkombëtarët verenin me shqetësim, se “Qeveria e Bosnjes nuk ka

ndërmarrë hapa konkret dhe nuk ka dhënë shenja gadishmërie për të reduktuar

marrëdheniet e sigurisë ushtarake me Iranin. Në të vërtete dërgesat me armë nga Irani

kohet e fundit janë shtuar ndjeshëm,” 238 - thuhej në raporte. Perveç këtij fakti në

dokumentet e inteligjences nënvizohej se “disa Muxhahedinëve po u jepej mundësia për

t’u integruar në shoqërinë boshnjake.”239

IFOR-i ndihmoi në krijimin e një mjedisi të sigurtë e të favorshëm në BeH për

rindërtimin civil dhe politik në mjedisin e komplikuar boshnjak, megjithëse “progresi në

sferën politike në këtë fazë të hershme të procesit të implementimit ka qenë ende i

pabarabartë, dhe me shumë pak progres në çeshtjet e vështira në lidhje me strukturat e

Federatës, kushtetutën dhe zgjedhjet.”240 Kjo ka ndodhur edhe për faktin se zyrtaret

ushtarakë dhe civil, nga radhet e myslimanëve boshnjakë, apo të serbëve boshnjakë, në

këte fazë u fokusuan më shumë tek dispozitat e Marrëveshjes së Dejtonit, krahasimisht

me aksionet konkrete që lidheshin me kërkesat politike.

Me kalimin e kohës situata do të evoluonte dhe prania nderkombëtare e strukturave të

NATO-s në BeH do t’i nënshtrohej disa momenteve transformuese. Etapa e Parë e këtij

transformimi përfshin kalimin nga IFOR-i në SFOR. Në periudhën nëntor-dhjetor 1996,

filloi zbatimi i një plani dyvjeçar përforcimi, nën kujdesin e Këshillit të Zbatimit të

Paqes, nga një grup i posaçëm, i përbërë nga vendet dhe organizatat ndërkombëtare që

mbështetën procesin e paqes.

Mbi bazën e këtij plani dhe të studimeve të kryera, ministrat e jashtëm dhe ata të

mbrojtjes të vendeve anëtare të NATO-s, arritën në përfundimin, se zvogëlimi pranisë

ushtarake ishte i nevojshëm për të siguruar qëndrueshmërinë e duhur për përforcimin e

paqës në këtë zonë. Ata ishin të mendimit se NATO duhej të organizonte dhe të drejtonte

një Forcë Stabilizuese (SFOR) prej 32 000 trupash të përgatitura. Në përputhje me

Rezolutën 1088 të Këshillit të Sigurimit të 12 dhjetorit 1996, SFOR-i u bë pasardhësi i

IFOR-it.

237 www.foia.cia.gov: Special Collection : 1995-12-29, Intelligence Report, Implementation of the Dayton

Accords : Status Report#1, 29 december 1995, p.1

238 www.foia.cia.gov: Special Collection : 1995-12-29, Intelligence Report, Implementation of the Dayton

Accords : Status Report#1, 29 december 1995, p.1

239 Po aty: www.foia.cia.gov

240 www.foia.cia.gov: Special Collection: 1995-12-29, Intelligence Report, Implementation of the Dayton

Accords: Status Report#1, 29 December 1995, p.1.

108

Ndërkohë që situata në BeH po bëhej më e qëndrueshme, NATO e reformoi dhe zvogëloi

numerikisht Forcën Stabilizuese. Nga fillimi i vitit 2003, deri në nëntor 2004 struktura e

SFOR-it pësoi reduktime të konsiderueshme, derisa udhëheqësit e Aleancës arritën në

konkluzion për të përfunduar operacionin e SFOR-it në BeH.

Etapa e Dytë e transformimit të forcave të NATO-s në BeH është nga SFOR (NATO) në

EUFOR (BE). “Eksperimenti” i kalimit të drejtimit të operacionit të NATO-s në ish-

Republikën Jugosllave të Maqedonisë tek BE më 2003, hapi rrugën për vijimësinë e

misionit të BE-së ne BeH. Ne këto rrethana më 2 dhjetor 2004, BE rigrupoi një forcë të re

në BeH të quajtur EUFOR-in me Operacionin Althea duke përfituar nga mbështetja e

vazhdueshme e NATO-s, në përputhje me marrëveshjen Berlin Plus, nënshkruar midis dy

organizatave, NATO-s dhe BE-se. Kështu EUFOR u bë pasuesja e misionit dhe detyrave

të SFOR-it.

Pas këtij transformimi, vazhdimi i angazhimit të NATO-s në këtë vend u rishfaq me 2

dhjetor 2004 kur Aleanca vendosi një shtab ushtarak, si shenjë të një pranie ushtarake për

të bashkëpunuar kundër terrorizmit, për kapjen e kriminelëve akuzuar për krime lufte,

mbledhjen e informacioneve të zbulimit, dhe për të asistuar e këshilluar kryerjen e

reformave të sigurisë dhe mbrojtjes. Shtabi Ushtarak i NATO-s në BeH ka asistuar dhe

ndihmuar këtë vend për nënshkrimin e Marrëveshjes së Partneritetit për Paqe, reformimet

strukturore dhe konsolidimin e institucioneve të “brishta”.

Krahas pranisë ushtarake nderkombëtare, zbatimi i aspekteve civile të Marrëveshjes së

Dejtonit kërkonte edhe strukturat e saj përkatëse. Pikërisht në këtë dokument të

rëndësishëm percaktohet pozicioni i Përfaqësuesit të Lartë për Mbikëqyrjen e Zbatimit të

Aspekteve Civile të Marrëveshjes së Paqes në emër të Komunitetit Ndërkombëtar i cili

përfaqësohet me emertimin Zyra e Përfaqësuesit të Lartë të Komunitetit Nderkombëtar.

Kjo Zyrë është agjenci civile per implementimin paqës në BeH, sipas përcaktimeve të

bëra ne Marrëveshje. Përfaqësuesi i Lartë që udhëheq Zyrën, është i ngarkuar me

koordinimin e aktiviteteve të organizatave civile dhe agjencive që veprojnë në BeH dhe

mandati i tij është i përcaktuar në Aneksin 10 të Marrëveshjes ku përshkruhet, se

Përfaqësuesi i Lartë është autoriteti perfundimtar në zonën operative për të interpretuar

marrëveshjen për implementimin civil të marrëveshjes së paqes.241.Përfaqësuesi i Lartë

241 General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, Anex 10 “Agreement on Civilian

Implementation”.

Perfaqesuesit i pare i Lartë i Komunitetit Ndërkombëtar në Bosnje dhe Hercegovinë ishte ish kryeministri i Suedisë dhe

Kryenegociatori i Posaçëm i Bashkimit Evropian në fund të luftës në Bosnje dhe Hercegovinë, Karl Bildt (dhjetor 1995 - qershor

1997). Ai u pasua nga Carlos Ëestendorp (qershor 1997 - korrik 1999). Carlos Ëestendorp u pasua nga ish- negociatori kryesor i BE në

bisedimet e paqes për Kosovën në Rambuje, Volfgang Petritsh (gusht 1999 - maj 2002). Volfgang Petriç u pasua nga Pedi Eshdaun (27

maj 2002 - 31 janar 2006). Ish-ministri gjerman Kristian Shvarc-Shilling e ushtroi kete detyre nga 1 Shkurti 2006 deri 31 qershor

2007, duke pasuar Pedi Eshdaun. Me pas, kete detyre e ushtroi Miroslav Lajçak, në periudhen 1 korrik 2007 - 26 mars 2009. (Lajçak,

diplomat sllovak dhe ish-Ministri i Jashtëm i Sllovakisë).

109

nuk ka asnjë autoritet mbi forcat ushtarake ndërkombëtare (EUFOR / NATO). Ai është

produkt i përzgjedhjes nga ana e Bordit Drejtues të Keshillit të Zbatimit të Paqes242 dhe

miratimit nga Këshilli i Sigurimit.

Bazuar në nenin II të Aneksit 10 të marrëveshjes, mandati i Perfaqësuesit të Lartë

ndërkombëtar është i fokusuar në aspektet e monitorimit të zbatimit të marrëveshjes së

paqes; të mbajtjes së kontaktit të ngushtë me palët në Marrëveshje, për të promovuar

respektimin e plotë të të gjitha aspekteve civile të Marrëveshjes; të koordinimit të

aktiviteteteve të organizatave civile dhe agjensive në BeH për të siguruar zbatimin efikas

të aspekteve civile të marrëveshjes paqësore. Përfaqësuesi i Lartë respekton autonominë

institucioneve brenda sferave të tyre të veprimit, ndërsa sipas nevojës u jep atyre

udhëzime të përgjithshme në lidhje me zbatimin e marrëveshjes së paqes. Ai ka të drejtën

të marrë pjesë në takimet e organizatave donatore; te raportojnë në mënyrë periodike mbi

progresin në Kombet e Bashkuara, Bashkimin Evropian, Shtetet e Bashkuara, Federaten

Ruse dhe qeveritë e tjera të interesuara, partitë dhe organizatat e tjera.243

Pozicioni i Zyrës së Përfaqësuesit të Lartë të Komunitetit Ndërkombëtar në BeH ka

ndryshuar dhe është zhvilluar në përputhje me mandatin e tij dhe në përputhje me

kërkesat e Këshillit të Zbatimit të Paqes. Një nga detyrat kryesore permanente të Zyrës së

Përfaqësuesit të Lartë është që të sigurojë që institucionet të funksionojnë në mënyrë

efektive dhe të përgjegjshme.

Strukturat komplekse ndërkombetare të pranishme në BeH gjatë gjithë kohës kanë qenë

të orientuara në sendërtimin e këtij vendi, në një shtet paqësor të qëndrueshëm në rrugën

e pakthyeshme të integrimit euro-atlantik. Ndërkombëtarët kanë ofruar vizionin dhe

qasjen e tyre për përmbushjen e rekomandimeve që burojnë nga “Axhenda 5 plus 2”,

miratuar në Bruksel me 26-27 shkurt 2008. Përmes kësaj nisme, ndërkombëtarët kërkuan,

që autoritetet e BeH, para mbylljes së Zyres se Perfaqesuesit te Larte, të jenë të fokusuar

në realizimin e objektivave që kanë të bëjnë me ndarjen e pasurisë shtetërore e të

mbrojtjes, zgjidhjen përfundimtare për Distriktin e Brckos, arritjen e qendrueshmerisë

fiskale, forcimin e sundimit të ligjit; si dhe dy kushtet që kanë të bëjnë me nënshkrimin e

MSA-së dhe vlerësimin pozitiv të situatës në BeH bazuar në përputhje të plotë me

Marrëveshjen e Paqes të Dejtonit.244

242 Keshilli i Zbatimit të Paqes (PIC), një grup prej 55 vendeve dhe organizatave ndërkombëtare që

sponsorizojne dhe drejtojne procesin e zbatimit të paqes.

243 General Framework Agreement for Peace in Bosnia and Herzegovina, Anex 10, Article 2, “Agreement

on Civilian Implementation”.

244 «Axhenda 5 plus 2» është miratuar në Bruksel ne mbledhjen e Drejtorëve Politikë të Bordit Drejtues të

Këshillit për Zbatimin e Paqes, me 26 e 27 shkurt 2008. Më hollësisht për këtë aspekt shikoni: www.

ohr.int; dhe www.balkanalysis.com

110

Që prej miratimit, përparimi i BeH në konkretizimin e objektivave dhe kushteve të

“Axhendes 5 plus 2” ka qenë në fokusin e ndërkombëtarëve, të cilat e kanë të qartë se ky

vend paraqet një rast ndryshe për pranimin në BE. Kjo lidhet jo vetëm me sistemin

juridiko-kushtetues unik që ka BeH, por edhe si rezultat i nevojave ekstreme për

kompromise ndërmjet palëve dhe për shkak të ndikimit të së shkuares dhe të pasojave të

konfliktit që është lënë pas.

Përfaqësuesit e linjave të ashpra në të gjitha anët e pranojnë se avancimi i BeH drejt

Evropës do të thotë heqje dorë nga zgjidhjet e tyre ideale; Serbët e dinë, se nëse Bosnja

tërhiqet më afër Brukselit, për ta do të jetë e vështirë në mos e pamundur shkëputja;

Boshnjakët i frikësohen faktit, se reduktimi i autonomisë se Republikës Serbska do të jetë

i pamundur. Kjo i jep të dy palëve arsye për të mbajtur një “asin nën mengë” dhe të dyja

fshehurazi shpresojne që të fitojnë mbeshtetjen e BE dhe SHBA në anën e tyre. Brukseli

duhet të rivlerësojë, se çfarë kërkon mjedisi unik i Bosnjës, së pari me formulimin e një

konsensusi shtet anëtar në aksionet e sigurisë dhe duke bërë një zotim politik përkatës për

të parë përmes detyrës së ngarkuar, duke përfshirë edhe duke garantuar Dejtonin.245

Përballë këtij realiteti të komplikuar, Përfaqësuesit të Lartë në BeH dhe ndërkombëtarëve

u duhet një mandat më i gjatë qëndrimi, i shoqëruar me instrumentet e nevojshme

politike, diplomatike dhe duke përfshirë e angazhuar edhe Këshillin e Sigurimit të OKB

në funksion të ndonjë reagimi të shpejtë ndaj rreziqeve të mundshme dhe në funksion të

lehtësimit të përpjekjeve për kompromis ndërmjet vendimarrësve lokalë në BeH. Për më

tepër, kur disa prej liderëve të komuniteteve boshnjake, serbe dhe kroate kanë shfaqur

interes dhe janë përpjekur për kompromis në funksion të realizimit të kërkesave të

Këshillit të Zbatimit të Paqes.

4.2. Kontradiksione dhe dilema

Marrëveshja e Dejtonit ishte produkt i zgjidhjeve të ndërmjetësuara dhe të imponuara nga

ndërkombëtarët duke marrë në konsideratë kompromisin e Fuqive të Medha me interesa

të drejtpërdrejta në rajon. Në këtë kënd-shikimi, ajo “bart më shumë se vlera njerëzore

universale dhe juridike ndërkombëtare.”246

Bazuar në këtë cilësi të saj, pavaresisht ndryshimeve të bëra, në vitet pas nënshkrimit, në

mënyrë konstante janë përvijuar dilemat rreth efektshmërisë së kësaj dokumenti

ndërkombëtar, te tilla si: Nëse Marreveshja ofroi zgjidhjen më të mirën dhe duhet të

vijojë të qendrojë e parishikuar apo është problematike, e gabuar dhe duhet të ndryshohet

245 International Crisis Group, “Bosnia’s Incomplete Transition: Betëeen Dayton and Europe”, Europe

Report N°198, 9 Mar 2009.

246 Dovotoglu, Ahmet;“Thellësia Strategjike”, fq. 368. Botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha

111

në tëresi, apo duhet revokuar plotësisht. Nëse do të revokohej, çfarë do të bëhet më pas?

A do të mundet BeH, nje shtet multietnik të ekzistojë, apo ndarja është diçka e

pashmangshme. Pra, Dejtoni arriti të zbusë dëshirat ndarëse dhe përpjekjet për shkëputje,

apo në fakt e rrezikoi këtë bashkim në favor të ndarjes?!

Përpos këtyre pyetjeve, realiteti i zhvillimeve në BeH e pas-Dejtonit ka shfaqur dukuri,

tendenca e deri standarde kontradiktore që ndermjetësohen e imponohen nga

ndërkombëtarët ndaj këtij vendi.

Kontradikta e parë: Marrëveshja e Dejtonit u shoqërua më një mangësi kryesore, në

implementimi selektiv të saj, sidomos në fillesat e zbatimit. Kështu megjithëse në bazë të

marrëveshjes ishte paraparë që “të ndërpritet ekzistimi i “Herceg-Bosnjës”, themeluar si

shtet paralel gjatë luftës” 247 , ajo megjithatë ekzistoi duke penguar funksionimin e

federatës për disa kohë.

Kontradikta e dytë: Ndërkombëtaret gjatë këtyre viteve janë fokusuar në ndërtimin e

Bosnjë Hercegovinës demokratike, të bazuar në normat ndërkombëtare të të drejtave të

njeriut. Edhe dispozitat kushtetuese u japin prioritetet ndaj të gjithë ligjeve të tjera të

drejtave dhe lirive të përcaktuara në Konventën Europiane për Mbrojtjen e të Drejtave

dhe Lirive Bazë të Njeriut dhe protokollet e saj. Por nga ana tjetër, në themel të

organizimit shtetëror të shtetit qëndron parimi themelor i etnicitetit, i sendërtuar në

ndërtimin e të gjitha strukturave politiko-shtetërore me bazë etnike. Vijimi i imponimit

në favor të nstitucionalizimit etnik nga bashkësia ndërkombëtare i shprehur në ndertimin

e një strukture shtetërore të komplikuar me një shumësi institucionesh bashkiake, lokale,

kantonale, federale dhe dukshëm të dobëta në nivelin qendror të shtetit të përbashkët, ka

prodhuar rezultate komplekse. Produkti i parë është krijimi i rrethanave që subjektet

politike dhe i strukturat shtetërore me baza etnike nacionaliste të gëzojnë avantazhet e

kontrollit dhe të përfitimeve nga burimet shtetërore. Produkti i dyte eshte “gërryerja” e

vazhdueshme e fuqisë së institucioneve qendrore të shtetit të përbashkët, shprehur në atë

që quhet “disfunksionalitetit shtetëror”. Ky disfunksionalitet institucional në planin

afatgjatë prodhon domosdoshmërisht pamundësi në qeverisjen e përbashkët.

Kontradikta e tretë: Marrëveshja e Dejtonit, e cila është e ndërmjetësuar dhe e

imponuar, kërkon nga njerëzit në bazë, pavarësisht prejardhjes etnike, që të ndërtojnë

raporte të ndërsjellta të mirëkuptimit nacional duke u bashkuar pa dallime, por nga ana

tjetër ndarja është e institucionalizuar në nivelin më të lartë tek partitë nacionaliste edhe

për faktin se kjo u sherben atyre si instrument i pazevendesueshem për të ruajtur

pushtetin dhe përfitimet.

247 Izetbegoviq, Alija; “Kujtime –Shenime Autobiografike”, fq. 384, Prishtine 2008.

112

Produkti i parë është progresimi ne nivele poltike në kahen e linjës së përforcuar të

ndarjeve etnike si një rrugë me perfitime individuale e grupeve etnike. Kjo çon drejt një

cikli krizash të përsëritshme.

Produkti i dytë ka të bëjë me fatin e komunitetit ndërkombëtar, i cili do të provojë kurthet

e bllokimit, të humbjeve financiare dhe të degradimit në një vend të pareformuar dhe të

pafunksionueshëm, si BeH.

A ekzistojnë zgjidhje, që përtej kontradiksioneve, politike dhe juridiko-kushtetuese,

Bosnjë e Hercegovina të ekzistoje si një shtet multietnik funksional? Kush do të ketë

fuqinë, dëshirën dhe vullnetin e nevojshëme politik për të krijuar një konsensus në favor

të një BeH më të bashkuar?!

Së pari: BeH duhet ta orientojë veprimtarinë e saj shtetërore kah minimizimi i politikave

të etnitizuara me synim që në mënyrë graduale të “gërryhet” sovraniteti i entiteteve dhe

kantoneve në favor të fuqizimit të pushteteve dhe institucioneve qëndrore. Kjo kërkon që

vendi të qeveriset përmes një bashkëpunimi e mbështetje të ndërsjelltë ndërmjet

subjekteve politike të moderuara me ato nacionaliste me profil më të moderuar, për të

arritur rezultate, të cilat nuk janë arritur deri më tani, në fushën politike, ekonomike,

sociale dhe të rikthimit të rrefugjatëve e integrimit të ndërsjelltë nderetnik.

Disa prej opsioneve të rekomanduara janë: dhënia qeverisë qendrore një burim të

rëndësishëm të ardhurash i cili nuk varet nga entitetet; ndërprerja e kontrollit të partive

nacionaliste ndaj burimeve publike; drejtimi i ndihmës tek institucionet qendrore dhe jo

ato të entiteteve; përmirësimi i kushtetutës së Dejtonit duke i dhënë çdo qytetari tre vota

për presidencën (një për secilin nga përfaqësuesit e popujve konstituiv); shpërbërja e tre

shërbimeve sekrete të veçanta; përcaktimi i një strategjie ushtarake të bashkuar; dhe

përfundimi i përzgjedhjes dhe profesionalizimit të policisë në të dyja entitetet.248

Synimi për eleminimin e fuqive të entiteteve mund te provokoje nje sulm kundër-reagues

që do të kishte rezultate të kundërta dhe do të shkaktonte reagimin e nacionalistëve.

Megjithatë pushteti ekonomik i entiteteve do të ndjehet i dobësuar nga avancimi drejt

integrimeve euro-atlantike, pasi rreziqet e kësaj kategorie kanë ekzistuar dhe në çdo rast,

me prezencën e NATO-s, dhe të Përfaqësuesit të Lartë të BE ato janë minimizuar e

sfumuar.

Së dyti: Çelësi i ndryshimeve për një shoqëri kaq komplekse dhe të përzier, si BeH duhet

analizuar në varësi të ngushtë mës faktorëve të brendshëm dhe atyre të jashtëm. Në

planin e brendshëm, kjo nënkupton që në bashkëkoordinim me ndërkombëtarët të arrihet

në shmangjen e monopoleve kushtetuese dhe politike dhe krijimin e strukturave

248 www.usip.org

113

kushtetuese, sistemeve elektorale, institucioneve të menaxhimit të konflikteve, sistemeve

mediatike e arsimore - të tilla që të perbejnë një strukturë shtetërore realiste dhe në tërësi

një sistem të aftë për të balancuar dhe për të kombinuar interesat e të gjithëve. Dhe në

këtë pikë ka dëshmi për mënyrën e ndërtimit të strukturave të tilla, megjithëse jo të

parapara shprehimisht në dokumentet ndërkombëtare, por të domosdoshme për shtetin

unik të BeH. Kështu në dhjetor të vitit 1997, Këshilli i Zbatimit të Paqës e shtoi shumë

fuqinë e Përfaqësuesit të Lartë, duke i dhënë të drejtën të marrë vendime detyruese për të

gjithë - përfshirë edhe autoritetin për të shkarkuar zyrtarët që pengojnë zbatimin e

procesit të paqes. Në këtë kontekst, Zyra e Përfaqësuesit të Lartë, sendërtoi vullnetin e saj

në krijimin e policisë kufitare shtetërore, që është shfaqur një organ i rëndësishëm i

institucioneve qendrore, pavarësisht se nuk ishte parashikuar në Marrëveshjen origjinale

të Dejtonit.

Nga ana tjetër, në planin e jashtëm duhet marrë në konsideratë spektri i ndryshimeve jo

vetëm në nivel global e rajonal, por edhe fqinjësorë-lokalë. Të rëndësishme për BeH janë

edhe kahet e proceseve dhe dinamikat e tyre në Kroaci dhe Serbi, si dhe raportet e këtyre

vendeve me BE-në dhe NATO-n.

Në një të shkuar jo shumë të largët, ambicjet për “Kroacinë e Madhe” dhe “Serbinë e

Madhe” patën një ndikim të konsiderueshëm në zhvillimet e BeH. Kështu, nëse edhe

Serbia do të perjashtonte mbështetjen për linjën separatiste të Banja Llukes duke e

inkurajuar Republikën Serbe për të ndërtuar të ardhmën e përbashkët në kuadër të BeH

unike e të bashkuar, ashtu sikurse veproi Kroacia me kroatët Bosnjës, atëherë perspektiva

nga integrimet euro-atlantike do të kishte një nivel më të qartë shpejtësie. Në të kundërt,

BeH do të vazhdojë ta vuajë gjatë disfunksionalitetin shtetëror.

114

KAPITULLI I KATËRT

KRIZA E MAQEDONISE249

“...Maqedonia ka qenë më bashkëpunuesja

nga gjashtë republikat ndaj përpjekjeve

ndërmjetësuese ndërkombëtare...”

Geert Hinrich AHRENS

1. Kuadri juridiko-kushtetues ndëretnik

Kuvendi i Republikës Socialiste të Maqedonisë miratoi me konsensus, me 25 Janar të

vitit 1991, një Deklaratë, përmes të cilës shprehej vullneti për shtetin sovran dhe të

pavarur të Maqedonisë250. Ky dokument me natyre politiko-kushtetuese shërbeu si bazë

249 Emri zyrtar me të cilin njihet në OKB, është FYROM, ose Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë. Turqia e njeh me emrin

Republika e Maqedonisë. Në këtë punim do të pëdoret emri Maqedonia, ose Republika e Maqedonisë, siç njihet në marrëdhënie

dypalëshe nga vendi ynë.

Në planin historik ndërkombëtar, që nga shekulli XIX, Maqedonia përkufizohet si një territor i madh që shtrihet ndërmjet Sharrit dhe Olimpit. Ajo ishte nën zotërim osman deri me fillimin e luftërave ballkanike dhe në vitin 1913 u nda ndërmjet fituesve ballkanikë të këtyre luftërave. Kështu kemi Maqedoninë e Egjeut (50%) që i shkon Greqisë; Maqedoninë e Pirinit, (10%) i shkon Bullgarisë dhe Maqedoninë e Vardarit, (40%) Serbisë, pastaj Jugosllavisë. Secila nga tri pjesët e ndara ka të drejtën që të quhet Maqedoni. Maqedonia e Vardarit nga viti 1918-1941 u serbizua ndërsa nga 1941-1945 u bullgarizua. Mbledhja e Dytë e AVNOJ-it e nëntorit 1943 njohu ekzistencën e popullit maqedonas si një etnitet kombëtar më vete. Kjo ndodhi për shkak të balancimit të interesave gjeopolitik. Pra duket qartë se motivi politik e dha vizën që të formohet shteti maqedonas dhe pas kësaj u zhvillua ideja për etnizim të këtij nocioni gjeografik që i acaron Greqinë dhe fqinjët e tjerë të Maqedonisë. Kështu, fillimisht pas Kongresit të Berlinit, formimi i Maqedonisë ishte ide bullgare e përkrahur prej diplomacisë ruse, pastaj e komunistëve dhe tani e UE dhe e SHBA-së. Por ka një dallim thelbësor: Derisa bullgarët nocionin Maqedoni e kuptonin si toponim gjeografik, të tjerët pak nga pak filluan t’ia njohin edhe atributet etnike përkatësisht kombëtare, sidomos pas formimit të shtetit. Madje edhe vetë VMRO-ja që ishte themeluar për ta zbatuar strategjinë bullgare për shtrirje në qendër të Ballkanit, më në fund iu bashkua idesë së komunistëve jugosllavë për formimin e një etnikumi të ri, të veçantë. Mbledhja e Dytë e AVNOJ-it e vitit 1943, vendosi qe maqedonasit të kënë të drejtën e krijimit të një entiteti shtetërore në përbërje të shtetit të ardhshëm, pas luftës së Dytë.

Për më tepër: Lory, Bernard, “L’Europe balkanique de 1945 a nos jours “, perkthyer nga origjinali në shqip nga Sokol Haxhimusaj: “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, Tiranë, 2007; Surroi, Veton: “Libri i Fluturave”, fq. 31. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011. Bashkurti, Lisen, “Dinamika Politike në vendet e Ballkanit” Revista “Diplomacia” nr. 9, Janar-Mars 2004, Tiranë. Robelli Enver, “Arbën Xhaferi rrefen: Në Tetovë në kërkim të kuptimit”. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011. Botimi i Dytë. Mitrevska, Marina“Parandalimi dhe zgjidhja e konfliktit ne Republikën e Maqedonisë”, botuar tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, Shkup 2009.

250 Pas miratimit të Kushtetutës, në dhjetor të vitit 1991 u miratua edhe Deklarata për njohjen ndërkombëtare të Republikës së

Maqedonisë, si shtet sovran dhe i pavarur. Pas muajit janar të vitit 1992, Republika e Maqedonisë ua ndërpreu mandatin të gjithë funksionarëve federativë. Kjo, në mënyrë plotësuese, u konfirmua me nënshkrimin e marrëveshjes për tërheqjen paqësore të njësive të Armatës Popullore të Jugosllavisë (APJ), nga territori i Maqedonisë. Më 8 prill të vitit 1993, Maqedonia u pranua anëtare e OKB-së, dhe më vonë edhe e organizatave të tjera ndërkombëtare. (Shënim: Pranimi në OKB u bë në saje të kompromisit për emrin e përkohshëm ”ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë”, sipas akronimit FYROM). Në tetor të vitit 1993, Maqedonia u pranua anëtare me të drejta të plota në OSBE; në nëntor të vitit 1995 u pranua në Këshillin e Evropës; në 15 nëntor të viti 1995 në PfP; në vitin 1997 u bë anëtare e Këshillit Euro-Atlantik për Partneritet; më 29 prill të vitit 1997, Maqedonia firmosi Marreveshjen për bashkepunim me BE; më 9 prill të vitit 2001 nënshkroi MSA me BE.

115

juridike e mjaftueshme që në gusht të këtij viti, Kuvendi të shpallte referendumin për

pavarësi, votimet e të cilit u kryen me 8 shtator 1991. Në këtë periudhe Maqedonia kishte

një strukturë etnike, që në përbërje të saj kishte “65% maqedonas etnikë, 21% shqiptarë,

5% turq dhe 9% “të tjerë””251

Në referendum, “qytetarët me shumicë të madhe u deklaruan për shtet të pavarur, ose më

saktë, nga 76% e qytetarëve, me të drejtë vote, për pavarësinë votuan 95,32%,

përkatësisht 72% i trupit votues. Pas shpalljes së rezultateve të Referendumit, i cili ishte

këshillëdhënës dhe jo i detyrueshëm, Kuvendi, me 17 shtator të vitit 1991, e miratoi

Deklaratën e pavarësisë. Korniza e re juridike dhe politike e Republikës së pavarur dhe

sovrane të Maqedonisë u kompletua me miratimin e Kushtetutës, me 17 nëntor të vitit

1991” 252 , duke shënuar në këtë mënyre shkëputjen pa dhunë nga ish-Jugosllavia,

pavarësisht tensioneve dhe incidenteve të shkëputura.

Kushtetuta e re reflektonte sistemin e ri politik me disa subjekte politike, orientuar drejt

përcaktimeve të modelit shtetëror të një demokracie parlamentare. Kjo nuk mjaftoi, pasi

ky vend u përball me ballafaqimet kundërshtuese të fqinjit jugor, Greqisë, që refuzonte

njohjen Maqedonisë. Në këto kushte problemi i njohjes ndërkombëtare të Maqedonisë u

komplikua. U shfaq si sfida e parë serioze pas shkëputjes pa dhunë nga ish-Jugosllavia.

Greqia jo vetëm refuzonte njohjen referuar përdorimit të emrit Maqedoni, që sipas tyre

nënkupton pretendime territoriale 253 kundër Greqisë, por edhe loboi aktivisht për të

kufizuar njohjet ndërkombëtare nga partnerët e tjerë evropianë e SHBA-të.

Për Greqinë ishin të papranueshme referencat në Preambulën e Kushtetutës së

Maqedonisë së vitit 1991, ku ndër të tjera nënvizohej: “Duke u nisur nga trashëgimia

historike, kulturore, shpirtërore dhe shtetërore e popullit maqedonas dhe nga lufta e tij

shekullore për liri nacionale dhe sociale dhe për krijimin e shtetit të vet, e veçanërisht

251 Savezni Zavod za Statistiku “Nacionalni Sastav Stanovnista po Opstinama”, Statistieki Bilten nr. 1295, Beograd 1982, 16. Ky burim është i referuar nga Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 29. Botuar nga “Toena“,Tiranë 2010.

252 Mitrevska, Marina, “Parandalimi dhe zgjidhja e konfliktit ne Republikën e Maqedonisë”, botuar tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, fq. 82, Shkup 2009.

253 Tradicionalisht për nacionalistët maqedonas, Maqedonia e Madhe ka kryeqytet Selanikun dhe kjo

ofrohet përmes shume hartave dhe librave të shpërndara prej tyre. Maqedonia e Madhe ka qene qellimi i

Kryengritjes së Ilindenit të 2 Gushtit 1903 e nisur nga Organizata Revolucionare e Brendshme e

Maqedonisë (VMRO) kundër osmanëve. Më vonë, jo rastësisht komunistët vendas zgjodhen daten 2 gusht

1944, ditën për krijimin e RS Maqedonisë, në manastirin e Shën Prohor Pçinskit në Serbi.

116

nga traditat shtetërore juridike të Republikës së Krushevës...” 254 . Akoma më

shqetësuese për zyrtarët greke, ishte përmbajtja e nenit 49. Në këtë nen të Kushtetutës së

Maqedonisë, shkruhej: “Republika kujdeset për pozitën dhe të drejtat e pjesëtarëve të

popullit maqedonas në shtetet fqinje...”255, duke nënkuptuar edhe Greqinë.

Në rrethana të tilla, diplomacia ndërkombëtare dhe në veçanti SHBA-të dhe vendet

evropiane, u angazhuan për uljen e tensioneve politiko-diplomatike ndërmjet Greqisë dhe

Maqedonisë. Në sajë të ndikimit të jashtëm dhe presionit ndërkombëtar, Maqedonia

ndërmori nismën për ta rishikuar kushtetutën, duke e plotësuar atë me dy amendamente.

Në përmbajtjen e ndryshimeve të reja, u përcaktua se: “Republika e Maqedonisë nuk ka

pretendime territoriale ndaj shteteve fqinje. Kufiri i Republikës së Maqedonisë mund të

ndryshohet vetëm në përputhje me Kushtetutën, mbi parimin e vullnetit të lirë dhe në

përputhje me normat e përgjithshme të pranueshme ndërkombëtare”256.

“Komisioni i Arbitrazhit i Konferencës së Carrington-it ishte i mendimit se Maqedonia qe

e kualifikuar për njohje dhe se përdorimi i emrit Maqedoni nuk mund të nënkuptonte

ndonjë kërkese territoriale. Komisioni e mori këtë vendim pasi Shkupi e pati ndryshuar

me 6 janar 1992, Kushtetutën e tij duke sqaruar se ai nuk kishte kurrfarë pretendimesh

territoriale dhe nuk do të ndërhynte në të drejtat sovrane apo punët e brendshme të

shteteve të tjera”. 257 Pavarësisht këtyre ndryshimeve, raportet problematike ndërmjet

Greqisë e Maqedonisë nuk morën zgjidhjen e tyre përfundimtare, ato vetëm sa u shtynë

në kohë.

Angazhimi i ndërkombëtarëve në përmirësimin e raporteve Greqi-Maqedoni, në kuadrin

e aktiviteteve të dy Konferencave për Jugosllavinë, nuk ishte i të njëjtit intensitet edhe

për zgjidhjet e brendshme dhe përmirësimin e raporteve ndëretnike, ndërmjet shqiptarëve

dhe maqedonasve etnike.

Në planin e brendshëm, sfondi politik në Maqedoni ishte pasuruar me lindjen e

subjekteve politike nacionale, të cilat përmes programeve dhe veprimtarisë së tyre, ishin

në mbrojtje të hapur të drejtave të etnive që ata përfaqësonin258. Këto subjekte me profil

254 Për më tepër: Preaumbula e Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë. Miratuar në Shkup nga Kuvendi

i Maqedonisë, Numer 08-4642/1, datë 17 nëntor 1991, Kryetari Stojan Andov.

255 Cituar me lart. Po aty, neni 49 i Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë.

256 Për me tepër shiko: Vendim për shpalljen e amendamenteve I dhe II të Kushtetutës së RM: Shpallen

Amendamentet I dhe II të Kushtetutës së Republikës së Maqedonisë, të cilat i miratoi Kuvendi i Republikës

së Maqedonisë, në seancën e mbajtur më 6 janar 1992. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë. Miratuar

në Shkup nga Kuvendi i Maqedonisë, Numer 08-4642/1, datë 17 nëntor 1991, Kryetari Stojan Andov

257 Ahrens, Gert-Hinrich ; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender

Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 382-383. Botuar nga “Toena“, Tiranë 2010.

258 Shiko (në fund): Përbërja etnike e religjoze e popullsisë së Maqedonisë, sipas censusit të vitit 1994.

117

nacional u shfaqën në të gjitha njësitë shtetërore të ish-Jugosllavisë së Dytë, në vigjilje të

shpërbërjes së saj. Që prej kësaj periudhe, përveç partive pasuese të LKJ, në Maqedoni

shqiptarët dhe maqedonasit, u përfaqësuan me subjekte të reja nacionale.

Partia e Prosperitetit Demokratik (PPD), ishte partia e parë përfaqësuese e shqiptarëve.

Sipas platformës së paraqitur nga PPD-ja, të gjithë qytetarët e Maqedonisë, pavarësisht

nacionalitetit të tyre duhej të ishin të barabartë. Në këtë rrafsh, qytetarët shqiptarë duhet

të ndjehen qytetarë të barabartë me maqedonasit, të përdornin gjuhen e vet në të gjitha

nivelet e arsimit dhe të mos u diskriminohej e drejta e tyre për t’u punësuar në

institucione shtetërorë. Shqiptarët dëshironin ekzistencën e shtetit të Maqedonisë dhe të

qytetareve të barabartë, jashtë diskriminimeve për arsye etnike. Refuzimi nga autoritetet

shtetërore maqedonase për të marrë në konsideratë kërkesat e shqiptarëve bëri që liderët e

këtij subjekti të kërkonin bojkotimin e pjesëmarrjes së tyre në referendumin e pavarësisë.

Kushtetuta e Maqedonisë, nuk i trajtonte shqiptarët si qytetarë të barabartë të një vendi

demokratik. Përcaktimi kushtetues sanksiononte karakterin një nacional te shtetit duke

theksuar rolin dhe vendin e maqedonasve ne krijimin e shtetit te tyre. Në Preambulën e

Kushtetutës se vitit 1991, nder të tjera thuhet:

“Duke u nisur nga trashëgimia historike, kulturore, shpirtërore dhe shtetërore e popullit

maqedonas dhe nga lufta e tij shekullore për liri nacionale dhe sociale dhe për krijimin e

shtetit të vet, e veçanërisht nga traditat shtetërore juridike të Republikës së Krushevës dhe

vendimeve historike të KAÇKM-së dhe kontinuitetit kushtetues juridik të shtetit

maqedonas si Republikë sovrane në Federatën Jugosllave, nga vullneti lirisht i shprehur i

qytetarëve të Republikës së Maqedonisë në Referendumin e 8 shtatorit 1991, si dhe nga

fakti historik se Maqedonia është konstituuar, si shtet nacional i popullit maqedonas në të

cilin sigurohet barazia e plotë qytetare dhe bashkëjetesa e përhershme e popullit

maqedonas me shqiptarët, turqit, vllahët, romët dhe kombësitë e tjera që jetojnë në

Republikën e Maqedonisë...” 259 Ndërsa në nenin 7 të këtij dokumenti themelor,

përcaktohej se: “Në Republikën e Maqedonisë gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe

alfabeti i saj cirilik”260.

Përkundër përcaktimit të bërë në Kushtetutën e vitit 1991, ku nënvizohej se “Republika

ua garanton kombësive mbrojtjen e identitetit etnik, kulturor, gjuhësor dhe fetar”261, në

259 Pjese e cituar nga Preambula e Kushtetutës se Republikës së Maqedonisë. Miratuar në Shkup nga

Kuvendi i Maqedonisë, Numer 08-4642/1, datë 17 nëntor 1991, Kryetari Stojan Andov.

260 Cituar më lart. Po aty, Neni 7 Kushtetutes së Republikës së Maqedonisë, nenvizon se “Në njësite e

vetadministrimit lokal, në të cilat në numër të konsiderueshëm jetojnë pjesëtarët e kombësive, në

përdorim zyrtar krahas gjuhës maqedonase dhe alfabetit cirilik, janë edhe gjuha dhe alfabeti i kombësive,

në kushte dhe në mënyrë të përcaktuara me ligj”.

261 Cituar më lart. Po aty: Për më teper Neni 48 i Kushtetutes Republikës së Maqedonisë.

118

paragrafin vijues të nenit 48 kundërshtohet e drejta për të vijuar mësimet në gjuhen

shqipe në periudhën e arsimit të lartë. Në këtë nen ishte parashikuar: “Pjesëtarët e

kombësive kanë të drejtë në mësim në gjuhën e tyre në arsimin fillor dhe të mesëm, në

mënyrën e përcaktuar me ligj...”262

Maqedonia pas shpalljes së pavarësisë adoptoi e miratoi disa dokumente juridike

ndërkombëtare që përmbanin standarde të larta për liritë dhe të drejtat e njeriut. Por në

përcaktimet kushtetuese të vitit 1991, pozita e shqiptarëve dhe e nacionaliteteve në

përgjithësi kishte një status më të ulet se përcaktimet e Kushtetutës së vitit 1974.

Kjo është një nga arsyet e miratimit të Kushtetutës në mënyre të njëanshme, nga

maqedonasit etnike pa e marrë në konsideratë vullnetin e pjesës më të madhe jo

maqedonase në vend, shqiptarëve etnikë. Duke mos u pajtuar me këtë realitet juridiko-

kushtetues, shqiptarët realizuan një lëvizje që tronditi themelet shtetërore të Maqedonisë.

Në vitin 1992, ata mbajtën një referendum dhe me shumicë absolute, mbështeten idenë e

autonomisë territoriale të zonave të populluara nga shqiptarët, duke shpallur “Republikën

e Iliridës”263. Kjo zgjedhje u konsiderua si një masë reagimi ndaj të gjithë atyre që e

miratuan Kushtetutën e parë të vendit pas pavarësisë, pa mbështetjen dhe konsensusin e

shqiptarëve. Në Maqedoni u konturua qartësisht dasia ndëretnike, sipas skemës:

“Maqedonasit do të merreshin me ndërtimin e shtetit, ndërsa shqiptarët do të merreshin

me kërkesat për barazi në atë shtet.”264

Partitë politike nacionaliste maqedonase i trazuan edhe më tej raportet ndëretnike përmes

gjenerimit të propagandës antishqiptare. Mentaliteti i nacionalizmit ekstrem maqedonas

ishte i adresuar në mënyre të veçante ndaj shqiptarëve, pasi nga ana tjetër në mënyrë

paradoksale “maqedonasit e mbështetnin më shumë çështjen serbe se sa interesin

shtetëror maqedonas.”265

Bashkëjetesa e Maqedonisë me republikat e tjera në ish-Jugosllavinë e Dytë, pozitat dhe

raportet e saj në hierarkinë e kohës kishin lënë gjurmët dhe ndikimet e veçanta në cilësinë

e raporteve ndëretnike në vend. Ishte trashëguar që në sajë “të frikës nga shqiptarët, ata

(maqedonasit) adhuronin nacionalizmin serb, madje edhe atë të Millosheviqit, kështu që

262 Cituar më lart. Po aty: Neni 48 i Kushtetutes Republikës së Maqedonisë.

263 Koncepti i “Republikës Ilirida” nënkuptonte që shqiptarët të kishin territorin e tyre brenda Maqedonisë

e cila do të shëndrrohej në një shtet federal, i ngjashëm me Belgjikën. Drejtuesit politik të shqiptarëve të

Maqedonisë ishin të frymëzuar nga gjetjet e ndërmjetësuesve ndërkombëtar për paqën në ish-Jugosllavi,

Vance e Stoltenberg, të cilët në përpjekjet e tyre për paqën në Kroaci, do të gjenin formulimin “Status

Special’, një status që do t’u ofrohej sërbëve në Kroaci.

264 Surroi, Veton; “Libri i Fluturave”, fq. 31. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

265 Robelli, Enver; “ Arbën Xhaferi rrëfen: Në Tetovë në kërkim të kuptimit”, fq. 169, Botimi II, “Koha”,

Shtator 2011.

119

ofronin shërbime të mira. Sa herë që politika serbe e niste gjahun kundër shqiptarëve, të

parët që turreshin ishin mjerisht maqedonasit. Pa marrë parasysh motivet e kësaj urrejtje,

inferioriteti ndaj “vëllait të madh, ksenofobia, krijimi i aleancës së heshtur, projekti i

përbashkët, shfrytëzimi i rastit etj., pasojat megjithatë mbetën në Maqedoni në trajtën e

distancës së rrezikshme etnike.”266

Brenda vendit, dy grupet me të mëdha etnike, maqedonasit dhe shqiptarët, ruajnë

perceptime diametralisht të kundërta në mënyre të ndërsjellët: “Pra nga njëra anë, atë që

shqiptarët e Maqedonisë e konsiderojnë qenësore për ruajtjen dhe zhvillimin pa pengesa

të identitetit të tyre social, nga ana tjetër, maqedonasit etnikë e konsiderojnë si rrezikim të

identitetit të tyre kombëtar”267.

Në këtë aspekt ka ndikimin e vet edhe diskriminimi etnik i pjesës më të madhe jo

maqedonase në vend, përmes dokumentit themelor të shtetit, Kushtetutës, si një shkak i

mjaftueshëm për tensione dhe incidente të dhunshme ndërmjet shqiptarëve dhe

autoriteteve shtetërore maqedonase. Qeveria maqedonase angazhoi forcat policore dhe të

sigurisë për mbylljen e Universitetit të Tetovës, betejë e cila vijoi edhe gjatë vitit 1996,

kur shqiptarët kërkuan legalizimin e këtij institucioni të arsimit të lartë shqip në

Maqedoni.

Përkundër diferencimit etnik, politik, ekonomik, social e kulturor për shkak të përcaktimit

nacional të shqiptarëve, autoritetet maqedonase nuk shfaqen ndjeshmëri në drejtim të

inicimit të hapave për ndryshime kushtetuese që do të çonin në relaksimin e

marrëdhënieve maqedono-shqiptare.

Trendi i një zhvillimi asimetrik të zonave përbërëse të Maqedonisë, i orientuar nga

përkatësia etnike, mori theks të veçantë dhe i kontribuoi thellimit të pabarazive nacionale

në fushën ekonomike. Privatizimi jo efikas dhe preferencial e favorizues për maqedonasit

etnikë, rriti sensin e pakënaqësive të brendshme.

Ndikimi i pasojave të embargos së OKB ndaj ish-Jugosllavisë në periudhën 1992-1995, i

dha një goditje të fortë ekonomisë së Maqedonisë dhe e thelloi varfërinë e vendit.

Maqedonia e humbi mundësinë për të operuar në tregun jugosllav. Nivelet e papunësisë

në vend fituan dimensione të reja shqetësuese. Të njëjtin efekt mbi Maqedoninë patën

edhe masat shtrënguese të bllokadës ekonomike të Greqisë nga viti 1992 deri në vitin

1994.

Me ndërmjetësimin e ndërkombëtarëve, Greqia dhe Maqedonia arritën të nënshkruajnë

Marrëveshjen e Përkohshme të 13 shtatorit 1995. Ky dokument siguroi një kompromis të

266 Cituar më lart. Po aty, fq. 169.

267 Slaveski, Stojan ; Prevencija na societalnata bezbednosna dilema: pome u konstruktivizmot i

liberalizmot, str.163, Prevencija na konflikti, Fondacija Fridrih Ebert, Kancelarija Skopje, 2004.

120

përkohshëm për emrin e Maqedonisë dhe mbi këtë bazë, Greqia ia lehtësoi masat e

bllokadës ekonomike dhe avancoi drejt normalizimit të marrëdhënieve me Maqedoninë.

Gjendja jo e mire e ekonomisë, pasojat dhe efektet e bllokadës greke, ndikuan në rritjen e

treguesve të pasigurisë së brendshme sociale. U reflektua një rritje i disa veprimtarive

kriminale, si ajo e trafiqeve, kontrabandës, pastrimit parave. Filloj të shfaqej veprimtaria

e grupeve të krimit të organizuar brenda vendit dhe të koordinuara me të ngjashmit në

rajon. Përveç këtij aspekti, trendët e diskriminimit për shkak të përkatësisë etnike u

ruajtën dhe sistematikisht u manifestuan si mentalitet në sferën e marrëdhënieve të

brendshme në veçanti me shqiptarët.

Ndërkohe arkitektura politike dhe e sigurisë rajonale kishte shënuar ndryshime. Pas

konfliktit të armatosur e ndërhyrjes së NATO-s, Kosova ishte vënë nën administrim

ndërkombëtar. Pas krizës së vitit 1997, Shqipëria ishte futur rrugës së stabilizimit të

institucioneve. Dita e ditës Mali i Zi përforconte identitetin e vet shtetëror në rrugën e

pavarësimit nga Serbia.

Nga ana tjetër edhe Maqedonia përjeton një realitet i ri në raportet e brendshme

ndëretnike, për shkak se që nga viti 1998, Partia Demokratike Shqiptare (PDSH) ishte në

bashkëqeverisje me VMRO-DPMNE e Kryeministrit Georgievski. “Implikimet e një

ndryshimi të këtillë kishin potencial tektonik: në vend të vertikales së përhershme serbo-

maqedonase në një pikë antishqiptare, mund të ndërtohej një horizontale shqiptaro-

maqedonase dhe bullgare, marrë parasysh predispozitën historike të VMRO-së.”

Në Maqedoni, gjatë periudhës 1944-2001, është shënuar trendi i zvogëlimit dhe tkurrjes

së vazhdueshme të nacionalitetit maqedonas, përkundër faktit se për të njëjtën periudhë,

shqiptarët me banim në këtë republikë kanë njohur rritje të vrullshme. Harta etnike e

Maqedonisë ka qenë në një ndryshim dinamik të vazhdueshëm, ndryshim i cili për nga

cilësia dhe përmbajtja nuk ka qenë aspak i preferuar nga autoritetet shtetërore dhe

maqedonasit etnikë, përkundër nevojës së tyre për të përmirësuar cilësinë e mirëkuptimit

etnik, në kuadër të një ri formatimi juridiko-kushtetues të këtyre raporteve.

Të dhënat zyrtare të regjistrimit të popullsisë së Maqedonisë të vitit 2002, (menjëherë pas

konfliktit), treguan se në këtë vend kishte rreth 2.022.547 banorë; prej të cilëve 64.17%

(ose 1,297,981) janë maqedonas, 25.17% (ose 509,083) janë shqiptarë, 3.85% turq,

2.66% rom , 1.77% serb, 0.84% jugosllavë/boshnjakë, 0.47% vlleh, dhe 0.73% janë të

deklaruar “të tjerë”.268 Në aspektin religjioz, 65% e kësaj popullsie rezultoi e krishterë

ortodokse dhe rreth 32% myslimane, pa e përjashtuar përfaqësimin simbolik të grupeve të

tjera, si katolik roman, protestant dhe hebre.

268 Të dhënat janë marrë nga Mileski, Toni; “Makedonija-Rubikova kocka na Balkanot”, str. 235. Filozofski

Fakultet, Skopje, 2005.

121

Në kundërshtim me rritjen specifike të shqiptarëve dhe treguesit e gjendjes se tyre

demografike, diskriminimi i tyre për shkak të etnisë, mohimin kushtetues i lirive dhe të

drejtave të tyre politike, dasitë dhe pabarazitë ekonomike, diskriminimi social e kulturor,

gjenden të shprehura qartë në shifrat e raporteve zyrtare të përfaqësimit në strukturat

shtetërore.

Bazuar në referencat zyrtare shtetërore; 84,4% e punonjësve në aparatin shtetëror janë

maqedonas etnikë ndaj 9,4% që janë shqiptarë (shumica e tyre janë shoferë, ruajtës dere e

portierë). Në ushtri dhe në polici maqedonasit përbëjnë 93,9% të oficerëve dhe të

nënoficerëve. Në universitetet e financuara nga shteti, shqiptarët përbëjnë vetëm 1,5-2%

të studentëve . Në 41 institutet kërkimore shkencore dhe të edukimit të financuara nga

shteti në Maqedoni, shqiptarët kanë vetëm 3 poste si asistentë profesorë. Në sistemin e

drejtësisë ka vetëm 167 punonjës shqiptarë nga 2.467 të punësuar. Shumica e tyre të

punësuar si përkthyes, ose punonjës mirëmbajtje.269 Kjo tablo diskriminuese çdo ditë e më

shumë i shërbente tendosjes e polarizimit social e ndëretnik në Maqedoni.

2. Tentimet e brendshme për zgjidhjen e krizës

Maqedonia e minimizoi mundësinë e rreziqeve të një luftë që mund të vinte nga jashtë

vendit, duke u pavarësuar nga ish-Jugosllavia, pa konflikt të armatosur, gjë që nuk e arriti

në planin e brendshëm për shkak të injorimit të pozitës dhe statusit të barabartë ndërmjet

shqiptarëve dhe maqedonasve etnikë.

Premisa e zgjerimit në gjerësi e thellësi e frymës konfliktuale u konturua më e qartë në

refuzimin e propozimeve të grupit parlamentar të PPD, të 29 korrikut të vitit 1991, për

disa ndryshime në projektkushtetutën që do të jetësohej. Propozimet e shqiptarëve në

thelb “mund të përmblidhen në katër pika: 1) vendimet që do të prekin shqiptarët do të

jenë konsensuale, jo me rregullin e shumicës, 2) gjuha shqipe do të jetë zyrtare atje ku

jetojnë shqiptarë, 3) të ketë një pjesëmarrje të barabartë dhe përpjesëtimore në punët

publike, 4) shqiptarët të kenë të drejtën të mbajnë karakteristikat e tyre kombëtare,

kulturën dhe simbolet”.270

Dalëngadalë, shqiptarët etnikë në Maqedoni filluan t’i qasen opsioneve për të ardhmen e

tyre përmes disa zgjidhjeve, që varionin nga ushtrimi i të drejtës së vetëvendosjes e deri

tek autonomia politiko territoriale e statusi i posaçëm i tyre në kuadrin e një federalizmi

shtetëror të ngjashëm me Belgjikën apo Zvicrën.

Duke u kthyer në kohë, vërejmë se propozimet e shqiptarëve të bëra në vitin 1991 për

ndryshime në projekt-dokumentin themelor të shtetit, kishin ngjashmëri të madhe me

269 Surroi, Veton; “Libri Fluturave”, fq. 117. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

270 Ahrens Gert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge”. Perkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 398, botoi në Tiranë “Toena“, 2010.

122

thelbin e ndryshimeve të miratuara në kuadrin e MKO dhe ndryshimet kushtetuese që

pasuan, si rezultat i zbatimit të saj në Maqedoni. Në këtë vështrim, konflikti i brendshëm

i vitit 2001, në Maqedoni nuk ishte një surprizë rajonale e paparashikuar, por ishte një

paralajmërim i qartë, i bërë gati një dekadë më parë.

Përgjatë dhjetëvjeçarit, deri në zgjidhjen e krizës konfliktuale, cilësia e raporteve

ndëretnike, mentaliteti dhe fryma e nacionalizmit maqedonas kundër shqiptarëve nuk u

zmbraps asnjëherë, pavarësisht tentimeve të brendshme politike dhe ndikimit të

ndërkombëtarëve.

Kjo tendencë shfaqet e nënvizuar edhe në dokumentet e ndërkombëtarëve që ndiqnin me

kujdes nivelin e raporteve ndëretnike në vend. Në Raportin Nacional për Zhvillim

Njerëzor te UNDP-se të vitit 2001, gjendet i nënvizuar fakti se “në Maqedoni, që në

moshë të hershme dhjetëvjeçare, fëmijët kanë paragjykime të vizatuara qartë dhe

stereotipa negative për anëtarët e grupeve të tjera etnike.”271

Në vitin 1997, në Shkup, filluan të dominonin sloganet, “Maqedonia për maqedonasit”,

“Për shqiptaret dhoma gazi”. Tensionet e shtuara, sollën disa akte sporadike të dhunës

kundër shqiptareve, të cilët ndjeheshin të braktisur dhe të dhunuar nga sjelljet represive të

institucioneve maqedonase. Antagonizmi ndërmjet palëve çdo ditë shënonte dimensione

të reja. Në pranverën e vitit 1998, shpërthime me bomba goditen stacionet policore në

Gostivar, Tetove, Kumanove, Shkup dhe Prilep.

Zhvillimet politike pas zgjedhjeve të përgjithshme të vitit 1998 dhe marrëveshjes për

qeverisje shtetërore mes VMRO-DPMNE dhe PDSH, krijuan perceptimin se “partneret e

koalicionit, Georgievski dhe Xhaferi arritën kompromise joformale për sferat e tyre te

ndikimit. Ishte e njohur se VMRO DPMNE-ja fokusohej në pjesën lindore te vendit,

kurse PDSH-ja kujdesej për pjesën perëndimore, ku popullata është kryesisht shqiptare.

Angazhimi i tille korrespondonte dhe me marrëdhëniet midis dy grupeve etnike më të

mëdha në shtet që në dukje ishin relativisht te relaksuara. Por, “vetëqeverisja” etnike

ishte dhe elementi kryesor de facto i ndarjes se tille te vendit. Në shumë pjesë të

Maqedonisë Perëndimore, ushtria apo policia maqedonase nuk kishte shkelur më shumë

se dy vjet. Kjo krijoi dhe mjedis të përshtatshëm për rritjen e numrit të shqiptareve etnike

të armatosur...”272 Nga ana tjetër, lideri i shqiptarëve në pushtet, “prej kohësh është nisur

në një projekt më afatgjatë, atë të shkëputjes së Maqedonisë nga aksi i Beogradit dhe

271 Për më tepër: Raporti Nacional për Zhvillim Njerezor, 2001: Përjashtimi social dhe pasiguria e

qytetarëve të Maqedonisë, Programi per Zhvillim i Kombeve te Bashkuara, fq. 100.

272 Macedonia: The Last Chance for Peace, ICG Balkans Reports No 113, p. 2. 2001.

123

lidhjen e saj me aksin horizontal, atë shqiptar dhe bullgar. Georgijevski, me afinitete pro

bullgare dhe antikomuniste ishte partneri ideal i tij”273.

Me kalimin e kohës, në ndryshim me pritshmërinë, qytetarët e Maqedonisë filluan të

akumulojnë pakënaqësi për shkak të gjendjes ekonomike dhe treguesve negativ të

mirëqenies së tyre. Rritja e papunësisë dhe humbja e shpresës për të ardhmen e shtoi

frustrimin e grupeve sociale dhe në veçanti të të rinjve shqiptarë që përbënin një forcë

dinamike të konsiderueshme. Bashkëqeverisja shqiptaro-maqedonase nxori në pah

pafuqinë e liderëve shqiptarë në pushtet për t’iu imponuar shumicës etnike në rregullimet

e kornizës juridiko-kushtetuese që do të krijonte strukturën e mjaftueshme për të ecur në

rrugën e barazisë dhe respektit të ndërsjellët etnik e qytetar.

Banorët në Luginën e Preshevës, fqinjë të Maqedonisë, ndjeheshin përditë e më shumë të

terrorizuar nga kontrollet dhe bastisjet e policisë dhe strukturave serbe të sigurisë për

shkak të pjesëmarrjes aktive dhe mbështetjes së dhënë për luftën e Kosovës. Incidentet në

shenjë reagimi ishin shpeshtuar. Ndaj disa vrasjeve të kryera, shqiptarët u

kundërpërgjigjen me vrasjen e policëve serbe. Kjo situatë e shumëfishoi dhunën dhe

tensionin në këtë treve. Në këtë fazë, shqiptarët e Luginës së Preshevës nuk gjeten

mbështetjen e shpresuar nga ndërkombëtarët për dhunën e ushtruar nga strukturat serbe të

sigurisë.

Në kontekstin e këtyre zhvillimeve të brendshme dhe të zonave fqinje, shfaqet Ushtria

Çlirimtare Kombëtare në Maqedoni, me 20 janar 2000) dhe Ushtria Çlirimtare e

Preshevës, Medvegjes dhe Bujanovcit (UÇPMB), me 4 shkurt 2000. Kohë më parë, në

emër të këtyre formacioneve ishin regjistruar aksione individuale të armatosura.

Ndërkohe “në qershor të vitit 2000 janë regjistruar të shtëna të shpeshta mbi patrullat

kufitare maqedonase. Në korrik të vitit 2000 një tank i forcave maqedonase të mbrojtjes

shkeli mbi minë, por për fat nuk kishte te lënduar. Me 17 shtator te vitit 2000 një

automobil i blinduar me katër persona në të, gjithashtu, ka shkelur mbi minë, kësaj radhë

një ushtar ishte lënduar seriozisht, kurse tre më lehtë.”274.

Me 24 janar 2001 UCK-ja shpalli programin. Në këtë program, ndër të tjera nënvizohej:

“Deri tani, ne shqiptarët në Maqedoni, të drejtat tona i kërkonim nëpërmjet

dialogut, në rrugë paqësore dhe nëpërmjet institucioneve, kërkesat tona janë lënë

mënjanë dhe janë injoruar. Kundër dukurive të tilla paqësore, pushteti

maqedonas u përgjigj me terror shtetëror, si në rastin në Shkup, Llabunishtë,

Tetovë dhe në Kërçovë. Dialogu shqiptaro-maqedonas me politikanë

273 Surroi, Veton; Libri i Fluturave”, fq. 23. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

274 Ismanovski, Sandra; “Konflikti në Republikën e Maqedonisë 2001: Terrorizëm apo luftë për të drejta?”

fq. 10. Përktheu në shqip, Jordana Shemko, Dizajn, përgatitje dhe shtyp “Koma”, Shkup, Maqedoni.

124

antishqiptarë që është mbajtur deri tani prej Qeverisë maqedonase nuk ka kuptim.

Negociata me maqedonasit mund të bëhen vetëm me ndërmjetësim të huaj.

Ushtria Çlirimtare Kombëtare është armatë e cila do të luftojë me armë derisa

Maqedonia me Kushtetutë të bëhet shtet maqedonas-shqiptar. Ne jemi për

rruajtjen e sovranitetit dhe integritetit territorial të Maqedonisë. I respektojmë

interesat e NATO-s dhe të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Ne Maqedoni i

kërkojmë të drejtat tona të cilat na takojnë, do të luftojmë derisa t’i fitojmë.”275

Kështu përshkallëzimi erdhi deri tek ngjarja e 16 shkurtit 2001, që konsiderohet data e

fillimit zyrtar te konfliktit në Maqedoni. 276 Me 21 mars 2001, qeveria maqedonase u

adresoi grupeve të armatosura shqiptare një afat të përcaktuar për dorëzimin e armatimit

dhe largimin e tyre që u avancua katër ditë më pas me ofensivën ushtarake të forcave

qeveritare. Kjo shënoi kundërveprimin e strukturave të armatosura shqiptare dhe shtrirjen

e kryengritjes së tyre të armatosur gjatë pranverës së vitit 2001. Të gjitha shtresat

shoqërore të popullsisë lokale shqiptare kontribuan në rritjen e mbështetjes së brendshme

për forcat kryengritëse.

Zëvendësimi i dialogut dhe i ndërmjetësimit me përdorimin e forcës që në fillesat e

krizës, rezultoi me impakte negative dhe tensione të brendshme në rritje. Polarizimi

ekstrem midis dy grupeve etnike solli identifikimin në opinion të UCK-se, të përbërë

kryesisht nga shqiptare të zhgënjyer te cilët besonin se Qeveria maqedonase nuk ka

zbatuar asnjë masë të rëndësishme për përmirësimin e pozitës se tyre.

UCK-ja konfirmonte përbërjen e strukturuar të saj. Ajo “... kishte arsenal të larmishëm

armesh, të mbledhur prej burimesh të ndryshme, duke përfshire dhe armët më

bashkëkohore 9M32-shigjete-2M, rakete toke-ajër, minahedhës 120 mm dhe 82 mm,

mina kundërtank, mitraloza 12,7 mm, kallashnikovë dhe lloje te tjera snajperësh të

fuqishëm dhe pushke te llojit AK-47, AKM, AK-74, M76/77, M59/66 dhe M 48.”277

Propaganda shtetërore e prezantonte UÇK një grup i armatosur terrorist që gjoja synonte

ndarjen e Maqedonisë përgjatë linjave etnike. Përkundër akuzave, në deklaratën e UÇK-

së nënvizohej:

275 Shiko: www.kosova.ilir.com 276 Ne këtë ditë pati një nderhyrje të armatosur të strukturave kufitare e policore maqedonase, ku per

pasoje mbeti i vrare 23-vjecari Muzafer Xhaferi, i cili prej pushtetit maqedonas eshte pershkruar si nje prej udheheqesve te grupit te armatosur shqiptar që vepronte në Tanushë. Për më tepër: Ismanovski, Sandra:“Konflikti në Republikën e Maqedonisë 2001: Terrorizëm apo luftë për të drejta?” fq. 10-11. Përktheu në shqip, Jordana Shemko, Dizajn, përgatitje dhe shtyp “Koma”, Shkup, Maqedoni. 277 Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By Suzette Grillot, Ëolf

Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman - June 2004 / Study commissioned by the United Nations

Development Programme and the Small Arms Survey - p. 28

125

“UÇK-ja është për ruajtjen e integritetit territorial të Maqedonisë. Kërkesat e

UÇK-së janë kërkesat e tëre popullit shqiptar në Maqedoni: Ndërmjetësimi i

paanshëm ndërkombëtar në konflikt, të bëhet regjistrimi i popullsisë nga një

institucion ndërkombëtar i paanshëm dhe t’u njihet shtetësia të gjithë banorëve,

ndërrimi i Kushtetutës, Maqedonia të jetë shtet i dy popujve shqiptar-

maqedonas, përkatësisht maqedonas-shqiptar. Kjo do të mundësonte të zhduken

padrejtësitë që i bëhen popullit shqiptar nga sllavo-maqedonasit. Të hiqet

diskriminimi në jetën civile dhe ushtarake, arsim, shkencë, kulturë, ekonomi,

administratë shtetërore, në jetën politike, në procedurat e marrjes së vendimeve,

në procedurat e zgjedhjeve, të ndarjes së zonave elektorale e kështu me radhe.

Të lirohen të burgosurit politikë dhe t’u njihet e drejta të kthehen të ndjekurit

dhe të arratisurit politikë”278.

Në esencën e tyre, kërkesat ishin të fokusuara në tërësinë e çështjeve të pazgjidhura për

nacionalitetin shqiptar gjatë viteve. Konflikti i armatosur ishte produkt i refuzimit dhe

diskriminimit sistematik të kërkesave të shqiptarëve dhe keqtrajtimit të tyre shtetëror.

Formacionet politiko-ushtarake të shqiptarëve treguan kujdes për të ruajtur raportet dhe

masën e caktuar të përdorimit të forcës deri në masën e imponimit mbi autoritetet

shtetërore për të negociuar zgjidhjen e krizës nën praninë dhe garancitë e

ndërkombëtarëve. Lideri i UÇK, Ali Ahmeti dëshironte të mos përsëriste disa dobësi të

Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, apo disa të ngjashme në Luginën e Preshevës. Për t’ia

arritur kësaj, ai ndërtoi një forcë cilësore operacionale ushtarake me mundësi manovrimi

e lëvizje jashtë kushtëzimeve të realitetit maqedonas. Ai do të deklaronte, se “në qoftë se

Armata dhe Policia maqedonase veprojnë me intensitet të njëjtë, ekziston mundësia që

konflikti të zgjerohet, edhe pse ne nuk e dëshirojmë një gjë të tillë. Ne mendojmë se

konflikti nuk duhet të zgjerohet. Qeveria dhe të gjithë mekanizmat e tjerë, si dhe faktori

ndërkombëtar duhet të ushtrojnë presion që kjo ofensivë të ndërpritet – t’u hapim udhën

negociatave dhe ta hapin udhën e të ardhmes sonë të përbashkët.”279

Në kuadër të përpjekjeve për zgjidhjet e brendshme të krizës në Maqedoni, përveç disa

iniciativave me natyre politike, Maqedonia iu adresua rrugës represive, në përmbajtjen e

së cilës u harmonizuan masat policore, ushtarake dhe të ndjekjes penale ndaj të gjithë

individëve të identifikuar, sipas tyre, në “veprimtari ekstremiste e terroriste”. Në këtë

kuadër, qeveria maqedonase krijoj strukturën e Trupës Koordinuese për Ballafaqim me

Krizën të drejtuar nga Zëvendëskryeministri dhe në përbërje të saj Qendrën për

278 Surroi, Veton; “Libri i Fluturave”, fq. 63. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

279 Ismanovski, Sandra ; “Konflikti në Republikën e Maqedonisë 2001: Terrorizëm apo luftë për të drejta?”

fq. 58. Përktheu në shqip, Jordana Shemko, Dizajn, përgatitje dhe shtyp “Koma”, Shkup, Maqedoni.

126

Menaxhimin e Krizës e cila shumë shpejt u ballafaqua me krizën e saj të brendshme për

shkak të mungesës së bazës ligjore për veprimtarinë e saj.

Si përfundim:

Zgjidhjet e brendshme të ofruara nga strukturat shtetërore maqedonase mbeten vetëm

brenda kuadrit shtrëngues e represiv. Këto zgjidhje nuk ofruan iniciativa serioze për

dialog të brendshëm ndërmjet të gjithë faktorëve dhe aktorëve të krizës dhe për rrjedhojë

nuk përçuan frymën e ndryshimeve thelbësore në strukturën juridiko shtetërore të

Maqedonisë.

Në rrethana të tilla, kur për faktorin shqiptar, institucionet shtetërore ishin jo vetëm të

pabesueshme, por në tërësinë e tyre “armiqësore”, konflikti mund të ndalej vetëm në

kushtet e ndërhyrjes dhe të garantimit të zgjidhjeve nga jashtë dhe vetëm prej fuqive

ndërkombëtare të besueshme.

3. Raportet e ndërkombëtarëve me krizën maqedonase

Ndërhyrja e ndërkombëtarëve për paqen e sigurinë në Maqedoni ka filluar më herët së

koha kur ky vend e shpalli pavarësinë e vet. Situatat që lidheshin me të drejtat e

minoriteteve dhe të marrëdhënieve ndëretnike ishin në fokusin e ndërkombëtareve në të

gjitha republikat e ish-Jugosllavisë, duke përfshirë edhe Maqedoninë.

Për ndërkombëtarët ishte e qartë se ardhmja e Maqedonisë do të varej nga raportet dhe

statusi problematik ndërmjet shqiptarëve etnikë dhe maqedonasve.

Diplomati Geert Ahrens, ka cilësuar se në teori, ekzistonin pesë modele të mundshme për

statusin e shqiptarëve në Maqedoni.

I pari, ishte ndarja dhe bashkimi i pjesës veriperëndimore të Maqedonisë me

Shqipërinë, ose Kosovën që ishin lehtësisht të prapësuara, sepse te dyja palët

kishin deklaruar pranimin e tyre për TD-të të Konferencës së Carrington-it që

përjashtonte ndryshimin e kufijve.

I dyti, autonomia politike dhe territoriale për shqiptarët në Maqedoni ishte

mbështetur vendosmërisht qysh me pozicionin fillestar të shqiptarëve dhe i

përgjigjej referendumit të tyre të 11-12 janarit 1992....

I treti; një shtet komb dy përkatësisht (maqedonase dhe shqiptare) në vend të

njërës përkatësi (maqedonase) nuk kaloi dot si opsion i çdonjërës palë gjatë

bisedimeve tona.

I katërti, një shtet i qytetarëve, i papërcaktuar kombëtarisht, pa marrë parasysh

përkatësinë etnike, ishte modeli me të cilin te dyja palët ranë dakord pas

diskutimesh të gjata. Ishte e qartë, që ky model kundërshtonte në një farë shkalle

tekstin dhe frymën e Kushtetutës së 1991-shit.

127

I pesti; një shtet – komb i maqedonasve , me të drejta për grupet e tjera etnike,

ishte modeli i zgjedhur nga Kushtetuta Maqedonase e 17 nëntorit 1991 dhe i

hedhur poshtë nga shqiptarët.280

Qeveria maqedonase nuk tregoi fleksibilitet dhe largpamësi për të përmirësuar besimin e

ndëretnik maqedono-shqiptar. Pas “anashkalimeve” juridiko-kushtetuese që iu bënë

shqiptarëve, tensionet e brendshme në Maqedoni u rritën dhe në rrethana të tilla

ndërkombëtarët filluan ndërmjetësin e palëve për të mos lejuar “rrëshqitjen” e plotë në

dhunë.

Në këto nisma, shqiptarët u pajtuan me ndërkombëtaret për nevojën e krijimit të një

kanali të veçantë televiziv për minoritetet; për afatin pesëvjeçar për të arritur përpjesëtim

kombëtar në forcat e armatosura (përfshirë edhe policinë); hapjen e fakultetit të

Pedagogjisë në gjuhën shqipe në Universitetin e Shkupit në vitin shkollor 1994/1995.281

Qeveria maqedonase nuk iu përmbajt zgjidhjeve të ofruara si rezultat i kompromiseve.

Ky dështim i ndërkombëtarëve përballe qeverise maqedonase rezultoi zhgënjyese për

shqiptarët, të cilët nga ana tjetër e rritën presionin edhe ndaj përfaqësuesve të tyre politik

që ishin në bashkëqeverisje në Maqedoni. Prej tyre ata kërkuan që të bëheshin realitet

premtimet për barazinë e gjuhës shqipe, të drejtën e informimit dhe Universitetin shqip si

dhe pjesëmarrjen në strukturat e administratës dhe të institucioneve shtetërore, në

proporcion të drejtë me përfaqësimin etnik.

Zhvillimet e brendshme në Maqedoni ndiqeshin me shqetësim të madh nga të gjitha

strukturat ndërkombëtare. Këshilli i Sigurimit të KB, duke vlerësuar rrezikun dhe pasojat

e mundshme të shtrirjes së luftës në Jug, u angazhua me disa masa preventive.

Komuniteti ndërkombëtar në përputhje me Rezolutat 981, 982, 983, modifikoi

operacionet përmes vendosjes në terren te tre Misioneve Ndërkombëtare të veçanta të

cilët funksionimin e tyre e bazuan tek autoriteti i Forcave Paqeruajtëse. Njëri prej këtyre,

Misioni INPREDEP282 u vendos në Maqedoni. Ky Mision kishte mandat të përcaktuar

për të kryer monitorimin e treguesve përcaktues të sigurisë së brendshme dhe asaj të

jashtme të Maqedonisë, për shkak edhe të indikacioneve në marrëdhëniet delikate të këtij

vendi me fqinjët.

Krahas pranisë parandaluese, ndërtimit të mirëbesimit, paralajmërimit të hershëm,

njoftimi për mbikëqyrjen e kryer dhe projektet specifike sociale, Misioni kishte për

280 Më shumë detaje: Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Perkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 401-403, botoi “Toena“,Tiranë 2010.

281 Surroi, Veton ; “Libri i Fluturave”, fq. 44-45. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

282 United Nations Preventive Deployment, transformuar në vitin 1995, si pasardhës i Misionit të KB

UNPROFOR.

128

detyrë t’i analizonte ngjarjet të cilat do të mund ta destabilizonin vendin apo të sillnin një

krizë të re. UNPREDEP-i interesohej për implementimin e reformave institucionale, për

forcimin e sistemit policor dhe gjyqësor, respektimin dhe avancimin e të drejtave të

njeriut, reformën e sistemit zgjedhor dhe promovimin e zhvillimit social dhe ekonomik të

Maqedonisë. Si i këtillë UNPREDEP-i ishte një Mision i gjerë i diplomacisë

parandaluese dhe i shpërndarjes preventive ushtarake me strategji multi-nacionale, në të

cilën aksioni parandalues qe i planifikuar dhe i implementuar tërësisht.283

Pas këtyre veprimeve të ndërkombëtarëve, nga viti 1996 e më pas kemi një zvoglim të

interesit të tyre për Maqedoninë e shprehur kjo në reduktimin e komponentëve ushtarake

të Misionit të angazhuar në këtë vend. Në vitin 1999, përpos vlerësimit të suksesshëm,

Misioni UNPREDEP-it e përfundon mandatin e tij.

Konflikti i armatosur në Maqedoni, i vitit 2001, zgjoi përsëri vëmendjen e

ndërkombëtarëve, të cilët ishin të qartë lidhur me problematikat e trashëgimisë së

brendshme në marrëdhëniet ndëretnike maqedono-shqiptare.

Nga ana tjetër, konflikti vëzhgohej me shqetësim nga ndërkombëtaret edhe për shkak të

kontekstit rajonal e të komplikuar të zhvillimeve: Situatë konfliktuale në Luginën e

Preshevës; në Kosove - paqe e brishtë e garantuar nga forcat e NATO-s, shoqëruar me një

qeverisje vendore joefikase; Shqipëria në procesin e tejkalimit të pasojave e të ngjarjeve

të vitit 1997; Greqia në ekspansion ekonomiko financiar në rajon dhe investitori më i

madh në Maqedoni. Bullgaria e fokusuar kryesisht në përmbushjen e objektivave të

pranimit në BE, por vigjilente ndaj të gjithë faktorëve të jashtë që lidhen me zhvillimet në

Maqedoni.

Këshilli i Sigurimit të OKB, me kërkesën e Maqedonisë, miratoi me 21 Mars 2001,

Rezolutën 1345, e cila ndër të tjera e dënoi dhunën ekstremiste, “në pjesë të caktuara të

ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë dhe komuna të caktuara në Jug të Serbisë, RFJ

dhe vë në dukje se një dhunë e tillë ka mbështetje nga ekstremistët shqiptarë jashtë këtyre

zonave dhe përbën një kërcënim për sigurinë dhe stabilitetin e rajonit dhe më gjerë”, dhe

siguroi mbështetjen e kërkuar për “Qeverinë e ish- Republikës Jugosllave të Maqedonisë

dhe të republikës Federale të Jugosllavisë në përpjekjet e tyre për t’i dhënë fund dhunës

në përputhje me sundimin e ligjit.”284

Vlerësimet e para të ndërkombëtareve për natyrën e këtij konflikti nuk rezultuan

inkurajuese për shqiptarët. Ata përcillnin me shqetësim hartën konfliktuale të krizës në

Luginën e Preshevës dhe Maqedoni dhe ndikimin mbi stabilitetin e brishtë të Kosovës.

283 Grizold, Anton & Mitrevska, Marina: “Analiza dhe konkluzione për konfliktin në Maqedoni”, botuar tek:

Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, fq. 177. Shkup 2009. 284 Surroi, Veton, “Libri i Fluturave”, fq. 72. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

129

Kërkesat e para të ndërkombëtarëve për liderët e bashkësive etnike shqiptare në Luginën

e Preshevës, Kosovë e Maqedoni u fokusuan jo vetëm në ndërprerjen urgjente të formave

të mbështetjes për strukturat e armatosura, por edhe në ushtrimin e ndikimit të tyre për të

ndalur dhunën ndëretnike dhe për të rivendosur paqen. Në terren, forcat ndërkombëtare të

sigurisë u përqendruan në veprimtarinë e tyre operacionale në drejtim të kontrollit të

lëvizjeve ilegale dhe të trafiqeve të dyshuara në trekëndëshin kufitar Kosovë-Serbi-

Maqedoni.

Në veprimet konfrontuese në terren vështrohej qasja respektive e palëve të konfliktuara;

shqiptarëve dhe maqedonasve, të cilët sipas mënyrave të tyre po e çonin konfliktin në një

pikë të pakthyeshme, që rrezikonte integritetin territorial të Maqedonisë. Ndërkohe, në

planin e bashkëpunimit rajonal, përtej dobësive të brendshme, Shqipëria, Maqedonia e

Bullgaria ishin të angazhuara në përkrahjen e Projektit të Korridorit të 8 dhe të krijimit të

një hapësirë të përbashkët me interes ekonomik e tregtar.

Kjo situatë diktoi përpara ndërkombëtarëve nevojën e hapave të rinj. Në fund të prillit

2001, BE dhe Maqedonia nënshkruajnë Marrëveshjen e Stabilizim Asocimit.

Pas këtij hapi, nën përkujdesjen e ndërmjetësimin e ndërkombëtareve kalkulohet krijimi i

një qeverie me bazë të gjere. Në qeverinë e Unitetit u përfshinë VMRO-DPMNE dhe

partnerja e saj e koalicionit- Partia Liberale; LSDM, PPD, PDSH dhe VMRO-ja e

Vërtete. Përmes këtyre lëvizjeve synohej menaxhimi i situatës konfliktuale me mjete dhe

zgjidhje politike, duke shpresuar se pjesëmarrja në qeveri e faktorëve politik shqiptarë do

të çonte në mospajtime dhe do të thellonte diferencat në raport e tyre me strukturat e

armatosura të Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare në Maqedoni. Por kjo nuk ndodhi, pasi mes

liderëve politik shqiptar dhe atyre ushtarakë kishte kontakte dhe koordinime në qëndrimet

e përbashkëta.

Përfaqësuesit SHBA-ve, BE dhe NATO-s, ishin të vendosur që të ndalej e parandalohej

dhuna destabilizuese. Ata intensifikuan aksionet diplomatike mbi dy krahët që

konfrontoheshin: mbi qeverinë maqedonase dhe shqiptarët etnikë, por edhe me faktorë të

tjerë, në Kosovë dhe Shqipëri. Ambasadori britanik në Shkup, Mark Dickinson, i cili

ishte kryesuesi i radhës i BE në Maqedoni, u pozicionua kundër çdo përpjekje për të

përfshirë përfaqësuesit e strukturave të armatosura shqiptare të UÇK në tryezën e

bisedimeve për zgjidhjen e krizës. Pavarësisht këtyre qëndrimeve “është shumë me

rëndësi që të kuptohet roli i bashkësisë ndërkombëtare gjatë kësaj krize, të kuptohet se

kjo bashkësi, konsideronte se një pjesë e kërkesave të shqiptarëve etnikë janë

legjitime.”285.

285 Maleska, Mirjana: “Painful Confrontations”, Doctoral School of Politics Science Ss. Cyril and Methodius

University in Skopje: “New Balkan Politics” No. 5, 2003.

130

Në këtë kohë, OSBE-ja kishte emëruar të dërguarin e posaçëm për konfliktin në

Maqedoni, ambasadorin Frowick286, i cili arriti të kuptojë se lufta ishte e përgatitur dhe se

qëllimi i saj nuk ishte prishja e shtetit, por avancimi i procesit politik dhe i të drejtave të

shqiptarëve; si dhe nga ana tjetër, se ideja e koalicionit me bazë të gjerë etnike dhe

opsioni i veprimeve ushtarake te qeverisë maqedonase nuk ishin zgjidhje të mjaftueshme

për ndërprerjen e konfliktit në Maqedoni.

Përballë këtij realiteti të komplikuar, për faktorët politik e ushtarak të shqiptarëve ishte

themelore të sigurohej mbështetja e përfaqësuesve të SHBA-së, Britanisë së Madhe dhe

NATO-s, e cila kishte një prezencë të fortë në rajon dhe imazh pozitiv tek shqiptarët, pas

ndërhyrjes së suksesshme në Kosovë.

Si hap i parë, u identifikua nevoja për të unifikuar qëndrimet dhe raportet konsensuale

ndërmjet faktorëve politikë dhe ushtarak brenda shqiptarëve, ku me përparësi ishte

dakordimi ndërmjet Arben Xhaferit, i cili ishte pjesëmarrës në koalicionin qeveritar dhe

Ali Ahmetit, liderit të UÇK-së.

Kjo u arrit përmes Deklaratës së Prizrenit të 22 Majit 2001287, përmes të cilës liderët

shqiptarë u pajtuan për harmonizimin e qëndrimeve dhe të veprimeve të përbashkëta në

funksion të reformimit të sistemit juridiko-kushtetues shtetëror të Maqedonisë.

Pozicionet parimore të dakordimit ndërmjet Arben Xhaferit, Ali Ahmetit dhe Ymer

Ymerit, u mbështeten në “njohjen e faktit, se reformat për të cilat angazhohen shqiptarët

kanë qëllim ruajtjen e integritetit dhe karakterit multietnik të Maqedonisë; njohën se nuk

ka zgjidhje "etnike territoriale" për problemet në Republikën e Maqedonisë dhe se çdo

përpjekje për të "copëtuar etnikisht" territoret u sjell dëm vetë qytetarëve të Maqedonisë

dhe paqes në rajon; njohjen se nuk ka zgjidhje ushtarake për problemet në RM; njohjen

se procesi i transformimit të RM duhet të shkojë vetëm drejt integrimeve euroatlantike;

njohjen se zgjidhja do të gjendet brenda një procesi vendor politik me lehtësimin e

SHBA-ve dhe BE-së”288.

Mbi këtë bazë, liderët shqiptarë të Maqedonisë u pajtuan edhe rreth spektrit të çështjeve

të përfshira tek procesi i dialogut reformist, përmes të cilëve ata kuptonin:

“amendamentet në Kushtetutën e Maqedonisë; përdorimi i papenguar i gjuhës shqipe, si

286 Robert Frowick një diplomat amerikan me një pervojë të madhe diplomatike ne periudhën e Luftës së

Ftohte, kishte sherbyer në Maqedoni, dhjetë vite më parë në kohën e pavarësimit të vendit nga ish-

Jugosllavia e Dytë, i emëruar nga OSBE/KSBE. Në vitin 1999, në kohën e krizës kosovare, Frowick ka qenë

Ambasador i SHBA-ve në Tiranë.

287 Deklarata e Liderëve Shqiptarë të Maqedonisë Lidhur me Procesin Paqësor e Reformues në Republikën

e Maqedonisë, Prizren, 22 Maj 2001, (e njohur ndryshe edhe si Marrëveshja e Prizrenit).

288 Cituar më lart. Po aty.

131

njërës prej gjuhëve zyrtare të Maqedonisë; përfaqësimi përpjesëtimor etnik në

institucionet e shtetit; zgjerimi i kompetencave të pushtetit komunal; sekularizimi i plotë i

Kushtetutës, d.m.th. shtetit; vendosja e demokracisë konsensuale në çështjet që kanë të

bëjnë me të drejtat kombëtare, d.m.th. kufizimi i procesit të mbivotimit në fushat që kanë

të bëjnë drejtpërdrejt me të drejtat etnike; e drejta për komunikim të lirë e të papenguar në

hapësirën kulturore shqiptare.”289

Vëmendje e veçantë në këtë Marrëveshje iu kushtua disa masave për transformimin e

jetës së anëtarëve të UÇK-së, rehabilitimin e risocializimin e tyre, rindërtimin e

ekonomive të shkatërruara dhe përkujdesjen ndaj viktimave të luftës dhe familjeve të

tyre. Liderët përfaqësues të shqiptarëve, ranë dakord rreth formatit konsensual të dialogut

që “të zhvillohet brenda tryezës së rrumbullakët të liderëve të koalicionit të tashëm

qeveritar, duke u kryesuar nga kryetari i Republikës e me lehtësim të SHBA-ve dhe BE-

së.”290

Prania e ndërkombëtarëve ishte domosdoshmëri për konkretizimin e procesit dhe të

garancive të tij, pasi historia e konflikteve në rajon dëshmonte, se vetëm të tilla

marrëveshje të ndërmjetësuara, janë të zbatueshme.

Në procesin e ndërmjetësimit, që prej fillimit të tij, pozicionet e përfaqësuesve

ndërkombëtarë paraqiten me veçoritë e tyre. Në fazën e parë të konfliktit, qëndrimet e

ndërmjetësuesve evropianë ishin në përkrahje të vendim-marrjeve të autoriteteve

maqedonase dhe përjashtimin e shqiptarëve. Kjo linjë e inkurajoi aplikimin e përdorimit

të forcave ushtarako-policore dhe çoi në përshkallëzimin e konfliktit, duke rritur

dimensionet e ndarjeve etnike. Me kalimin e kohës “gjendja veç sa është acaruar, duke

arritur në fazën e armatosjes së civilëve sllavo-maqedonas nga shteti”291. Në dallim nga

qëndrimet e Havier Solanës dhe të Përfaqësuesit të BE në Shkup, përfaqësuesi i OSBE,

ambasadori Frowcik, luajti një rol të rëndësishëm në akordet e ndërmjetësuara, deri tek

kornizimi i qëndrimeve për Deklaratën e Prizrenit, e cila ishte vendimtare për procesin

paqësor në Maqedoni. Ambasadorit Frowick kishte marrë garanci nga Presidenti

maqedonas Trajkovski, se në ato vende të përfshira në konflikt të armatosur prej nga

tërhiqet UÇK-ja, nuk do të hyjë menjëherë policia maqedonase, por vëzhguesit e OSBE-

së.

Por ndërmjetësit evropianë shprehen papajtueshmëri dhe nuk e mbështeten Planin

Frowick, i cili po të aprovohej, “Maqedoninë do ta sillte buzë ndryshimeve kushtetuese e

289 Cituar me lart. Po aty.

290 Cituar me lart. Po aty.

291 Surroi, Veton;“Libri i Fluturave”, fq. 167. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

132

jo luftës qytetare.”292 Pavarësisht procesit të filluar për ndalimin e konfliktit të armatosur,

në zona të ndryshme të Maqedonisë, veprimet e armatosura ndërmjet UÇK dhe

strukturave ushtarake e policore kanë vijuar me ulje ngritjet e tyre. Secila palë synonte që

përmes veprimeve luftarake në terren, të përforconte në mënyrë paraprake pozicionet e

saj në dialogun e paralajmëruar me ndërmjetësimin e ndërkombëtarëve.

Emërimi i ish-ministrit francez të mbrojtjes, Leotard me cilësinë e të Dërguarit të Veçantë

të BE-së për Maqedoninë dhe pasuksesi i deritanishëm i përfaqësuesve të BE për

zgjidhjen e krizës në Maqedoni, shënoi një kthesë të rëndësishme. Ky hap do të

reflektonte modifikimin e qëndrimeve të evropianëve dhe një pozicion të ri të tyre jo

vetëm në raport me krizën dhe palët e përfshira, por edhe në kuadrin e koordinimit si

kurrë më parë me përfaqësuesit e tjerë ndërkombëtarë në funksion të gjetjeve të

zgjidhjeve të përbashkëta për krizën e përshkallëzuar maqedonase. Linja konstante ishte

demilitarizimi i konfliktit, por që kjo të arrihej, kërkohej vendosja e armëpushimit e më

pas dialogu i palëve në konflikt. Në këtë skemë të komplikuar aktorësh e faktorësh, një

rol të rëndësishëm do të luajnë ekspertet e besueshëm, Paul Williams dhe Robert

Badinter.293

Rekomandimet e Badinterit, u fokusuan në elementë thelbësore të diskutueshëm si heqja

e preambulës së Kushtetutës së RM, avancimi në përdorimin e gjuhëve të etnive, si dhe

votimi i cilësuar i ligjeve me interes për nacionalitetet në Maqedoni. Ndërsa Wiliams

rekomandoi draftimin e një Kornize me çështje për t’u ndërmjetësuar prej

ndërkombëtarëve me përfshirjen e parimeve bazë të funksionimit të një shoqërie

multietnike, duke nënkuptuar ndryshimet kushtetuese dhe të legjislacionit në tërësi,

përfshirjen e ndërkombëtarëve, çështjet e sigurisë.

Përfaqësuesit e angazhuar nga NATO-ja në rajon, kishin filluar më herët kontaktet me

liderin e UÇK-së dhe me përfaqësues të tjerë të shqiptarëve dhe në këtë mënyrë ishin

familjarizuar me elementët e kompromiseve brenda shqiptare në funksion të zgjidhjes

shqiptaro-maqedonase. Kjo bëri që me 5 korrik, përfaqësuesit e NATO-s, përmes

kontakteve me Ali Ahmetin e konfirmojnë UÇK-në palë. Po në këtë datë, përfaqësuesit e

NATO-s arrijnë të ndërmjetësojnë vendosjen e armëpushimit. Përfaqësuesi Special i

Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s Piter Feith ishte ngarkuar që të ndërmjetësonte

292 Cituar më sipër. Po aty, fq. 168.

293 Paul Williams, Profesor, ish-zyrtar juridik i Departamentit Amerikan të Shtetit, i përfshirë në

veprimtarinë e tij si ekspert gjatë Marrëveshjes së Dejtonit dhe në Konferencën e Rambujesë. Robert

Badinter, jurist i njohur francez i njohur për opinionet e tij lidhur me procesin e shperberjes së ish-

Jugosllavisë dhe të drejtën për pavarësi të republikave që dolën nga gjiri i saj.

133

përmes bisedimeve të drejtpërdrejta me drejtuesit e UÇK dhe të forcave ushtarako-

policore maqedonase.

Kjo situatë i favorizoi me tej ndërkombëtarët, që duke marrë në konsideratë

rekomandimet e Badinterit, i ftuar nga qeveria maqedonase, si dhe kërkesat e palës

shqiptare të formuluara nga ekspertet mbi bazën e dokumentit të Prizrenit të 22 Majit

2001, të konceptojnë një draft marrëveshje që do të shërbente si bazë referencash për

procesin e negociatave ne relacionet shqiptaro-maqedonase.

Avancimi i ndërmjetësimit të ndërkombëtarëve me faktorët aktiv të palëve në krizë, nuk e

përjashtonte rrezikun e zgjerimit të konfliktit të armatosur dhe përkeqësimin e situatës për

shkak të forcës së aplikuar gjatë ndërhyrjeve të njësive policore maqedonase dhe

tentimeve për të paraqitur strukturat e UÇK të lidhura me fundamentalistë islamikë dhe

rrjete të terrorizmit ndërkombëtar.

Veprimet luftarake ishin tregues i qartë “se konflikti po merrte përmasa serioze, se mund

të eskalojë edhe më shumë dhe se është momenti i fundit që të “hyjë“ bashkësia

ndërkombëtare në këtë konflikt si pjesë e zgjidhjes: bisedime politike me ndërmjetësimin

e Perëndimit, çarmatimi vullnetar i UÇK-së nga ana e NATO-s dhe shpërndarja e saj.

Ndërmjetësuesit në bisedime F. Leotar dhe Xh. Pardju i zhvillonin bisedimet me të dy

palët në konflikt”294.

Në Shkup angazhohen në mënyrë direkt Robertson dhe Solana të cilët “arrijnë të krijojnë

një balancë të re forcash: tërë peshën e legjitimitetit do t’ia hedhin në supe Presidentit të

dobët Trajkovski, duke e trajtuar Kryeministrin Georgijevski si një kryetar partie, njërit

prej katër kryetarëve që marrin pjesë në procesin e Ohrit.”295

294 Maleska, Mirjana; Doctoral School of Politics Science Ss. Cyril and Methodius University in Skopje: “Neë

Balkan Politics” No. 5, 2003.

295 Surroi, Veton ; “Libri i Fluturave”, fq. 224. Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

134

4. Marrëveshja Kornizë e Ohrit (MKO) 296 dhe kompleksiteti i zbatimit të

elementëve të saj.

Pas nënshkrimit të Deklaratës së Prizrenit dhe njohjes së UÇK si Palë nga

ndërkombëtarët, faktori politik e ushtarak shqiptar në Maqedoni realizoi unifikimin e

kërkesave. Ky hap i vendosi shqiptarët në pozicion gatishmërie për të negociuar me palën

maqedonase për ndërprerjen e konfliktit të armatosur, kryerjen e ndryshimeve strukturore

shtetërore në funksion të barazisë etnike dhe të ardhmes së përbashkët.

Ndërmjetësimi i krizës konfliktuale disamujore nga përfaqësuesit e OSBE-së, BE-së,

NATO-s dhe SHBA-ve për t’i ofruar palët në pozicione e qëndrime të përafërta, u

konkretizua me konceptimin e një drafti të harmonizuar, i cili synonte garantimin e

mirëkuptimit dhe të respektit ndëretnik dhe të marrëdhënieve të barabarta ndërmjet të

gjithë qytetarëve të Maqedonisë.

Ky draft, i cili pas nënshkrimit me 13 Gusht 2001, u njoh me emërtimin “Marrëveshja

Kornizë e Ohrit” (MKO), i pajtoi palët që të “hidhet poshtë përdorimi i dhunës për

realizimin e qëllimeve politike” dhe të konfirmojnë se “sovraniteti dhe integriteti

territorial i Maqedonisë dhe karakteri unitar i shtetit janë të pacenueshëm” dhe se “nuk

ekzistojnë zgjidhje territoriale për çështje etnike.”297.

Dakordimi i palëve në MKO u realizua me synimin që “karakteri shumetnik i shoqërisë

maqedonase duhet të ruhet dhe të gjejë shprehjen e vet në jetën publike”298 në respekt të

identitetit të të gjitha bashkësive etnike të Maqedonisë dhe të ardhmes së tyre të

përbashkët.

MKO i’u përmbajt çështjeve të rëndësishme lidhur me; ndërprerjen e armiqësive,

zhvillimin e pushtetit të decentralizuar, mos diskriminimin dhe përfaqësimin e drejtë,

296 Marrëveshja Kornizë e Ohrit, në pjesën e dispozitave përfundimtare shënon: 1. Kjo marrëveshje hyn në fuqi me nënshkrimin e saj. 2. Versioni në gjuhën angleze i kësaj marrëveshje është versioni i vetëm autentik. 3. Kjo marrëveshje u zhvillua nën patronazhin e kryetarit Boris Trajkovski.

Nënshkruar në Shkup - Maqedoni, më 13 gusht 2001 në gjuhën angleze. Pasojnë nënshkrimet e: Boris Trajkovski - kryetar i Republikës së Maqedonisë · Lubço Georgievski - kryetar i qeverisë së RM dhe kryetar i VMRODPMNE · Arbën Xhaferi - kryetar i PDSH-së · Branko Cërvenkovski - kryetar i LSDM-së · Imer Imeri - kryetar i PPD-së

Dëshmitarë: · Fransoa Leotar - përfaqësues i posaçëm i BE Xhejms Perdju - përfaqësues i posaçëm i SHBA

297 Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 13 gusht 2001. Versioni anglisht:

http/faq.macedonia.org/politics/frameëork_agreement.pdf.

298 Cituar më lart. Po aty.

135

procedurat e veçanta Parlamentare, arsimimin dhe përdorimin e gjuhëve, shprehjen e

identitetit si dhe me çështjet e zbatimit të saj.

MKO u shoqërua nga tre Anekset vijuese të saj, fokusi i të cilëve kishte te bënte me:

- Amendamentet Kushtetuese

- Ndryshimet në Legjislacion

- Implementimin dhe masat e ndërtimit të besimit.

Në kuadër të MKO u kërkua kryerja e disa ndryshimeve kushtetuese. Këto ndryshime u

realizuan në dokumentin themelor të shtetit, pavarësisht vështirësive dhe lojërave politike

të brendshme. Në këtë kuadër u krye riformulimi i Preambulës së Kushtetutës duke e

përjashtuar përcaktimin e vjetër “... se Maqedonia është konstituuar si shtet nacional i

popullit maqedonas...”299

Ndryshimet kushtetuese në frymën e MKO, konfirmuan se:

“Në tërë territorin e Republikës së Maqedonisë dhe në marrëdhëniet e saj ndërkombëtare

gjuhë zyrtare është gjuha maqedonase dhe shkrimi i saj cirilik. Gjuhë tjetër të cilën e

flasin së paku 20% e shtetasve, gjithashtu, është gjuhë zyrtare dhe shkrimi i saj, siç është

përcaktuar me këtë nen....... Njësitë rajonale kompetente për ato njësi të vetë

administrimit lokal përgjigjen në gjuhën maqedonase dhe shkrimin e saj cirilik, si dhe në

gjuhën zyrtare dhe shkrimin të cilin e përdor shtetasi. Çdo shtetas në komunikim me

ministritë mund të përdor një nga gjuhët zyrtare dhe shkrimin e saj, ndërsa ministritë

përgjigjen në gjuhën maqedonase dhe shkrimin e saj cirilik, si dhe në gjuhën zyrtare dhe

shkrimin të cilin e përdor shtetasi....”300

Sistemi i rishikuar kushtetues, cilësoi vlera themelore “...liritë dhe të drejtat themelore të

njeriut e të shtetasit të pranuara me të drejtën ndërkombëtare dhe të përcaktuara me

Kushtetutë”; të drejtën për “ të shprehurit e lirë të përkatësisë kombëtare”. Një vend të

veçantë zuri “përfaqësimi adekuat dhe i drejtë i shtetasve të cilët u takojnë të gjitha

komuniteteve në organet e pushtetit shtetëror dhe institucionet e tjera publike në të gjitha

nivelet....”301

Pasojat e luftës dhe dëmet materiale e financiare ishin të mëdha. Ato rezultuan me

impakte mbi ekonominë maqedonase. Sipas deklaratës së një Këshilltari të qeverisë

maqedonase, bazuar në të dhënat e fund-vitit 2001, rezultoi një disbalancë në pagesat

299 Shiko: Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë. Miratuar në Shkup nga Kuvendi i Maqedonisë, Numer

08-4642/1, datë 17 nëntor 1991, Kryetari Stojan Andov.

300 Cituar më lart. Po aty, neni 7/ 2.

301 Cituar më lart. Po aty, neni 7/2.

136

shtetërore prej 80 milion dollarësh e krijuar nga kriza. Përfaqësues të Qeverisë

paralajmërojnë se pritshmëritë e Konferencës së donatorëve do të dedikohen për

plotësimin e këtij deficiti dhe për rikonstruimin e objekteve të dëmtuara, para se të mund

të bëhen investime të mëtejshme në zhvillim. Zbatimi i tatimit ushtarak e ngarkoi

ekonominë dhe Maqedonia do të jetë shteti i vetëm në Evropë, i cili për shkak të krizës

këtë vit do të shënojë shkallë negative të prodhimit bruto të brendshëm.302

Sipas të dhënave të publikuara, “Ministria e Mbrojtjes ka marrë, në vend të 123 milion

marka të planifikuara, 317 milion marka më shumë, ose 440 milion marka. Ministrisë së

Punëve të Brendshme, e cila ka buxhet prej 147 milion marka, tanimë i është lejuar të

harxhojë 267 milion marka, përkatësisht 120 milion marka mjete ekstra”303.

Duke parë këto pasoja shkatërrimtare në zonat e konfliktit, të shoqëruara me humbje jetë

njerëzish, kushtet e vështira të jetesës të popullatës të mbetur pa shtëpi banimi, prona e

biznese të dala jashtë funksionit të tyre, ishte e domosdoshme përkrahja ekonomike e

financiare e komunitetit ndërkombëtar e shoqëruar me një mbështetje të gjithanshme “për

forcimin e vetë-administrimit lokal; dhe revitalizimin e ndërtimin e rajoneve të prekura

nga luftimet.” 304 Ndërsa “për rikonstruktimin e shtëpive të dëmtuara në Mbledhjen e

Donatorëve në Bruksel, u akorduan 32 milion euro kurse 1,9 milion euro ishin shtesë

përmes rialokimit nga Programi CARDS.”305

Krahas rindërtimit, situata në terren kërkonte masa të gjithanshme për kthimin e besimit

ndëretnik, duke realizuar pajtimin e palëve dhe ndërprerjen e armiqësive të cilat për

shkak të kohëzgjatjes dhe dinamikës së konfliktit të armatosur ishin thelluar edhe më

shumë. Suksesi i këtij procesi në terren ishte nën garancinë e strukturave ndërkombëtare,

nga prania e NATO-s dhe e vëzhguesve të OSBE-së.

Ky ishte një proces i vështirë që do të kërkonte kohën për të ezauruar etapat e tij, duke

filluar nga ndërprerja pa kushte e veprimeve luftarake ndërmjet palëve, demilitarizimi i

UÇK-së, dorëzimi i armatimeve dhe municioneve në posedim dhe shpërndarja e

strukturave të armatosura.

302 “Utrinski Vesnik”, 14 dhjetor 2001, deklaratë e këshilltarit të qeverisë maqedonase, Prof. Trajko

Sllaveski, cituar nga Maleska Mirjana“Painful Confrontations”, Doctoral School of Politics Science Ss. Cyril

and Methodius University in Skopje: “New Balkan Politics” No. 5, 2003.

303 “Dnevnik”, 20 shtator 2001, cituar nga Maleska, Mirjana ; “Painful Confrontations”, Doctoral School of

Politics Science Ss. Cyril and Methodius University in Skopje: “New Balkan Politics” No. 5, 2003.

304 Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 13 gusht 2001. Versioni anglisht:

http/faq.macedonia.org/politics/framework_agreement.pdf. 305 Buçkovski, Vllado; “Përpjekjet e shtetit të Maqedonisë për zgjidhjen e konfliktit”, botuar tek:

Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i

konflikteve, rasti i Maqedonisë”, fq. 124. Shkup 2009. Sipas të dhënave qeveritare, gjatë krizës së vitit

2001 në Maqedoni ishin dëmtuar 6678 shtëpi banimi.

137

MKO-ja, e cila u arrit me ndërmjetësimin e të dërguarve specialë ndërkombëtarë nga BE,

OSBE, NATO, dhe nga SHBA, u pasua me kërkesën e Gushtit 2001 të Presidentit Boris

Trajkovski, adresuar NATO-s “për të çarmatosur grupet e shqiptarëve etnike, veprimtaria

e të cilëve kërcënonte sigurinë dhe stabilitetin e vendit.”306 Edhe më herët Presidenti

maqedonas kishte kërkuar mbështetjen e NATO-s për të ndihmuar në çmilitarizimin e

UÇK dhe të grupeve etnike shqiptare që vepronin në territorin e Maqedonisë. Qëndrimi i

Këshillit të Atlantikut të Veriut ishte strukturuar në pozicion dy-planesh: nga njëra anë

duke i dënuar sulmet dhe duke marrë masa në mbështetje të qeverisë kundër veprimeve

ekstremiste, kurse nga ana tjetër duke e nxitur njëherësh qeverinë për zbutjen e

veprimtarisë ushtarake dhe miratimin e reformave kushtetuese që çojnë në rritjen e

pjesëmarrjes së shqiptareve etnikë në vendimmarrjet politiko-shoqërore të Maqedonisë.

NATO307, e cila gjatë kësaj periudhe përmes përfaqësuesve të saj kishte ndërmjetësuar në

paqësimin e tensioneve dhe të incidenteve të armatosura shënoi futjen e trupave të saj në

Maqedoni më 27 gusht 2001, menjëherë pas nënshkrimit të MKO.

Parakushtet për vendosjen e forcave të NATO-s ishin: Ndërprerja e përhershme e zjarrit

që do të respektohej nga të gjitha palët; Marrëveshja e përgjithshme politike mes partive

kryesore politike; Marrëveshja me autoritetet e RM-së për statusin e forcave të dedikuara

për operacionin e çarmatimit dhe kushtet në të cilat forcat e dedikuara do ta zbatojnë

misionin e tyre; Plani i prezantuar nga NATO dhe i pranuar nga Qeveria e Republikës së

Maqedonisë, i cili e përcakton modalitetin dhe hapësirën kohore për dorëzimin e armëve,

përfshirë edhe pajtimin eksplicit të grupeve të armatosura të shqiptarëve etnikë për

gatishmërinë e dorëzimit të tërë armatimit të tyre.308

Hyrja e forcave të NATO-s në Maqedoni u realizua në një moment kur situata nuk ishte

miqësore, veçanërisht nga një pjesë agresive e nacionalitetit maqedonas të cilët gjatë

kësaj periudhe manifestonin urrejtje dhe agresivitet kryesisht ndaj shqiptarëve, por edhe

ndaj përfaqësuesve ndërkombëtarë të BE, NATO dhe SHBA. Te njëjtin qëndrim kishin

mbajtur edhe ndaj angazhimit të ndërkombëtarëve në krizën e Kosovës. Madje “nuk

duhet harruar, se kundër NATO-s dhe komisioneve ndërkombëtare që e monitoronin

306 “NATO në shekullin e 21,” fq. 17; NATO Public Diplomacy Division/Division Diplomatie publique de

l’OTAN 1110 Brussels / Bruxelles Belgium / Belgique web site: www.nato.int; Site web: www.otan.nato.int

307 Maqedonia ka nënshkruar PfP me NATO-n me 15 Nëntor 1995.

308 Buçkovski, Vllado ; “Përpjekjet e shtetit të Maqedonisë për zgjidhjen e konfliktit”, botuar tek:

Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i

konflikteve, rasti i Maqedonisë”, fq. 119. Shkup 2009.

138

situatën ne Kosovë, në Maqedoni janë organizuar protesta më të ashpra se në Serbi. Në

njërën nga këto protesta, madje u pushtua edhe ambasada amerikane.”309

Përkundër, këtij realiteti, shqiptarët i kanë mirëpritur trupat e NATO-s në Maqedoni. Për

këtë, studiuesja maqedonase Mirjana Maleska nënvizon: “Shqiptarët, siç tha Pitar Fejt,

njeriu i cili në emër të Aleancës bisedonte me UÇK i arritën qëllimet e veta: imponuan

ndryshime kushtetuese dhe e sollën NATO-n në Maqedoni.”310

Kështu filluan operacionet e NATO-s në Maqedoni. Misioni 30-ditor, i koduar

“Operacioni Korrja e Domosdoshme”, kishte për qellim mbledhjen dhe shkatërrimin e të

gjitha armëve, të dorëzuara vullnetarisht nga efektivi i UÇK-së. Në këtë Operacion morën

pjesë 3500 trupa të NATO-s, përfshirë dhe sigurimin e tyre logjistik dhe u “grumbulluan

afro 4000 armë gjatë misionit 30-ditësh. Ky veprim dhe një prezencë më e vogël e

NATO-s në vijim, ndihmoi që të parandalohej konflikti civil dhe u përgatit terreni për

pajtimin dhe rindërtimin e vendit.”311

Në shtator të vitit 2001, Presidenti Trajkovski, kërkoi një forcë pasuese për të siguruar

mbrojtjen e vëzhguesve ndërkombëtarë të BE-së dhe OSBE-së, të cilët mbikëqyrnin

zbatimin e planit të paqes për Maqedoninë. I njohur si Operacioni “Dhelpra e Qelibartë”,

misioni përfshiu rreth 700 trupa të siguruara nga vendet anëtare të NATO-s, nën

komandën gjermane, duke përforcuar rreth 300 trupat e bazuara në vend. Ky operacion, i

cili u zgjat më pas, filloi më 27 shtator 2001, me një mandat tremujor, me objekt kryesor

mbrojtjen e vëzhguesve ndërkombëtarë dhe mbikëqyrjen e zbatimit të planit të paqes.

Në përgjigje të një kërkese të Presidentit maqedonas, NATO pranoi të vazhdonte

mbështetjen për Maqedoninë në kuadrin e një mision të ri, i cili filloi më 16 dhjetor 2002,

i njohur si “Operacioni Harmonia Aleate”. Me anë të këtij Operacioni synohej zvogëlimi

i rrezikut të paqëndrueshmërisë ne vend dhe mbështetja për vëzhguesit ndërkombëtarë që

do të ndihmonin qeverinë në rimarrjen e përgjegjësive për sigurinë në të gjithë vendin.

“Operacioni Harmonia Aleate” zgjati deri më 31 mars 2003.

Në këtë mënyrë NATO, luajti një rol të rëndësishëm dhe pati një bashkëpunim të

suksesshëm jo vetëm me organizatat e tjera ndërkombëtare, si BE dhe OSBE, por edhe

me aktorët lokalë pjesëmarrës në konflikt, strukturat qeveritare dhe UÇK, - duke

kontribuar kështu në ndërtimin e mirëbesimit ndërmjet tyre.

309 Robelli, Enver ; “ Arbën Xhaferi rrëfen: Në Tetovë në kërkim të kuptimit”, fq. 169, Botimi II, “Koha”,

Shtator 2011, Prishtinë.

310 Maleska, Mirjana, “Painful Confrontations”, Doctoral School of Politics Science Ss. Cyril and Methodius

University in Skopje: “Neë Balkan Politics” No. 5, 2003.

311 “NATO në shekullin e 21,” fq. 17; NATO Public Diplomacy Division/Division Diplomatie publique de

l’OTAN 1110 Brussels / Bruxelles Belgium / Belgique web site: www.nato.int.

139

Përvoja e operacioneve të NATO-s në Maqedoni, provoi se menaxhimi i konfliktit

“përmes dimensionit politiko-ushtarak të alternuar, u dëshmua si tepër efikas. Tani

s’kishte fare dyshim se në të ardhmen misionet ushtarake mund të angazhohen në

funksion të zgjidhjeve politike.”312

Përfundimi i Operacioneve të drejtuara prej NATO-s në Maqedoni, u shënua me 31 Mars

të vitit 2003. Pas kësaj date, përgjegjësia për misionin u morr përsipër nga BE, ndërkohë

që NATO më pas ka ruajtur një prani civile dhe ushtarake në këtë vend për të ndihmuar

dhe këshilluar autoritetet shtetërore mbi zhvillimin e reformave në fushën e sigurisë dhe

mbi pjesëmarrjen e vendit në Planet e Veprimit për Anëtarësim në NATO.

Shtabi i NATO-s në Shkup, përveç rolit të rëndësishëm në aspektet e bashkëpunimit dhe

të reformave të mbrojtjes, është angazhuar dhe ka ndihmuar gjithashtu në projekte të tjera

në funksion të reformave të Maqedonisë në rrugën e integrimit në NATO.

Transferimi i përgjegjësive në fushën e sigurisë në Maqedoni nga NATO tek BE-ja u

shoqërua me operacionet “Konkordija” dhe “”Proksima” të BE. Në këtë kuadër,

Maqedonia paraqet modelin e parë të një bashkëpunimin të ngushtë në fushën

operacionale ndërmjet NATO-s dhe BE, i cili do të pasohet edhe për raste të ngjashme

në vatrat e tjera të krizës në rajon.

Si konkluzion,

Zgjidhja e krizës në rastin e Maqedonisë, dëshmoi se ndërmjetësimi dhe ndërhyrja e

ndërkombëtarëve në kohë dhe koordinimi i gjithanshëm e i unifikuar me pjesëmarrjen e

të gjithë faktorëve në konflikt; duke aplikuar në mënyrë të kombinuar dhe harmonike

mjetet diplomatike me mbështetjen e mjaftueshme financiare, prodhojnë zgjidhje të cilat

e ndalojnë konfliktin, minimizojnë pasojat dhe krijojnë premisat për kthimin e

mirëbesimit ndëretnik dhe të mirëbesimit ndërmjet popullsisë lokale dhe institucioneve

shtetërore.

5. Përfundime mbi zgjidhjet e ofruara përmes MKO

MKO përfaqëson një dokument me përmbajtje politiko-juridike ndërmjet Palëve, e cila e

ndaloi konfliktin e armatosur, ruajti sovranitetin dhe integritetit territorial të Maqedonisë.

Ajo përkundër synimit për të rregulluar marrëdhëniet shtetërore e shoqërore, arriti të

hapë një kapitull të ri në marrëdhëniet ndëretnike, kryesisht në raportet shqiptaro-

maqedonase.

312 Mitrevska, Marina ; “Mediacioni (ndermjetësimi) i Bashkësisë Ndërkombëtare”, botuar tek: Mitrevska,

Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve,

rasti i Maqedonisë”, fq. 139. Shkup 2009.

140

Kjo Marrëveshje, e cila u konceptua e standardizuar nga ndërmjetësit ndërkombëtarë të

krizës dhe palët në konflikt, megjithëse nuk plotësoi kërkesat maksimaliste të Palëve, i

ofroi Maqedonisë “Udhërrëfyesin” themelor në rrugën e integrimit të vendit në NATO

dhe BE.

Ndërmjetësit ndërkombëtarët u përkujdesen që në thelbin e MKO-së të përfshihet,

respekti dhe barazia etnike; mos diskriminimi i mbështetur në përmirësimet cilësore të të

drejtave universale; e drejta për aplikimin e gjuhës, shkollimit; avancimi i pjesëmarrjes

proporcionale të pakicave në administratë e qeverisje qendrore e lokale; decentralizimi

fiskal, si dhe disa standarde të rëndësishme të procedurave parlamentare.

Përkundër këtyre qasjeve të përgjithshme, MKO-ja në nivele të ndryshme të politikës

maqedonase është vështruar, si një lëshim favorizues që shteti dhe populli maqedonas u

ka bërë shqiptarëve. Në realitet, referuar të dhënave zyrtare maqedonase lidhur me

nivelin e përfaqësimit etnik në administratë shtetërore gjatë periudhës 2003-2005,

vërejmë se maqedonasit etnikë përbëjnë 90,27 %, 89,67% e 84,88% të administratës

përkatësisht në vitet 2003, 2004 e 2005, përkundër faktit që përbëjnë 64,18% të

popullsisë së vendit. Shqiptarët etnikë, të cilët sipas autoriteteve zyrtare maqedonase

përbëjnë 25,17 % të popullsisë, kanë patur një nivel përfaqësimi etnik në administrate në

shifrat 5,62 %, 6,25% e 10,81%, përkatësisht në vitet 2003, 2004 e 2005.313

Për të njëjtën periudhë 2003-2005, referuar të dhënave të publikuara nga Ministria e

Mbrojtjes e Maqedonisë, rezulton se përfaqësimi i oficerëve me përkatësi etnike

maqedonase është 90,79%, 88,79% e 87,89%, përkatësisht në vitet 2003, 2004 e 2005.

Nga ana tjetër, për të njëjtat vite, shqiptarët në këtë institucion kanë një përfaqësim

përkatësisht 3,09%, 4,26% e 4,87% të numrit të përgjithshëm të oficerëve të ushtrisë në

Maqedoni.314

Pasojat e konfliktit kanë trashëguar gjurmë dhe ndikime të thella në procesin politik

vijues të Maqedonisë pas MKO. “Lufta e thelloi mosbesimin dhe mosdurimin midis

maqedonasve dhe shqiptarëve” dhe “njëra nga pasojat e mundshme është forcimi i

vetëdijes kombëtare te shqiptarët etnikë e si reaksion i kësaj do të shfaqet te maqedonasit

313 Të dhënat për strukturën etnike të popullsisë në Maqedoni janë përftuar në sajë të regjistrimeve të

kryera në vitin 2002 nën kujdesin e ndërkombëtarëve.

Shiko: Mitrevska, Marina, “Marrëveshja e Ohrit: Pikat kryesore dhe implementimi”, botuar tek: Mitrevska,

Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve,

rasti i Maqedonisë”, fq. 146-152. Shkup 2009.

314 Cituar më lart. Po aty ; Mitrevska, Marina, fq. 146-152.

141

nevoja e forcimit të identitetit të tyre kombëtar vetjak. Kjo do të jetë e dhembshme dhe

patjetër do të ketë ndikim edhe në procesin politik.”315

Pas vitit 2004, kur disa suksese ishin shënuar në implementimin e MKO, Maqedonia u

orientua drejt një qasje të veçantë religjioze, që konsistoi në ndërtimin e shumë objekteve

të kultit, kryesisht ortodokse dhe islame.

Mbështetja shtetërore maqedonase për linjën ndërtimeve ortodokse do të zgjonte kundër

reagimet e pjesës tjetër e cila në shumicë përbëhet nga shqiptarët etnikë. Me kalimin e

viteve do të shënohen implikime në përforcimin e linjave ndarëse etnike e religjioze të

cilat mund të paraqesin një nivel të lartë kërcënimi për bashkëjetesën dhe të ardhmen e

përbashkët të shqiptarëve dhe maqedonasve në një shtet.

Kundërshtitë në nivele të rëndësishme maqedonase rreth MKO u shfaqen në mënyrë të

organizuar dhe me suport politik e etnik maqedonas, vetëm dy vite pas nënshkrimit të saj,

kur me nismën e Kongresit Botëror maqedonas dhe me mbështetjen e ish-opozitës së

drejtuar nga dyshja Gruevski-Andovi u organizua një referendum kundër saj.

Referendumi i mbajtur me 7 nëntor 2004, përpos dështimit të tij, evidentoi një fakt

domethënës: Rreth 409 mijë qytetarë maqedonas etnikë votuan kundër kësaj

marrëveshje316.

Në kushtet kur një marrëveshje është e ndërmjetësuar me cilësinë e një marrëveshje për të

ardhmen e përbashkët të dy popujve, ky refuzim i përmasave të tilla nga nacionaliteti i

palës tjetër, ngre pikëpyetje serioze për perspektivën e saj.

Pas vitit 2006, Qeveria maqedonase u përqendrua në mënyrë kontroverse nga njëra anë

për zgjidhjen e çështjes së diskutueshme të emrit dhe nga ana tjetër në projekte një etnikë,

aspak kontribuuese në marrëdhëniet me Greqinë dhe problematike në kuadrin e

brendshëm në raportet ndëretnike me shqiptarët.

Kështu, “ndërsa MKO-ja e ndihmoi Maqedoninë të shmang një konflikt të dhunshëm,

qeveria kurrë nuk është mobilizuar plotësisht për të mbështetur zbatimin e MKO-së.

Organizata e Brendshme Revolucionare Maqedonase (VMRO), e cila udhëheq

315 Maleska, Mirjana ; “Painful Confrontations”, Doctoral School of Politics Science Ss. Cyril and Methodius

University in Skopje: “Neë Balkan Politics” No. 5, 2003.

316 Duke shqyrtuar rezultatet e votimeve në zgjedhjet e pergjithshme në Maqedoni, numri i votave që

përfaqëson elektoratin e VMRO-DPMNE të Gruevskit së bashku me fraksionin e subjektit të ri politik,

VMRO e Georgievskit, si për koncidencë, është përafërsisht i barabartë me numrin e votuesve kundër

referendumit të 7 nëntorit 2004.

142

koalicionin qeverisës, nuk e ka përqafuar plotësisht MKO-në, për të cilën ajo beson se

është imponuar nga bashkësia ndërkombëtare.”317

Megjithëse qeveria maqedonase ka krijuar një strukturë institucionale për promovimin e

dialogut nder-etnik ne shkalle kombëtare dhe lokale, kjo strukturë “nënvlerësohet

nëpërmjet një mbështetje dhe koordinim te dobët politik dhe financiar”318. Kjo ka bërë që

shqiptarët të ruajnë perceptimin se qeveria e dominuar nga maqedonasit, nuk ka vullnet

politik për të siguruar një përfaqësim proporcional të tyre jashtë ndikimeve të përkatësisë

etnike. Ndërsa maqedonasit të justifikohen se shqiptarët nuk kanë ekspertët e duhur dhe

kapacitetet e kërkuara teknike.

Pikëpyetjet për diferencim etnik319 burojnë nga prania e fakteve dhe realiteti maqedonas

ku “decentralizimi fiskal ka qenë i pabarabartë. Shpenzimet për kokë banori për arsimim

dhe kujdes shëndetësor për komunitetin maqedonas janë dyfish më të larta se shpenzimet

për komunitetin shqiptar. Raporti mësues nxënës është tre herë më i lartë për maqedonasit

se sa te shqiptarët. Investimet në infrastrukturë janë katër herë më të larta në komunitetet

maqedonase. Shkalla e punësimit të maqedonasve është dyfish më e lartë se ajo e

shqiptarëve. Ndërsa MKO-ja institucionalizon diskriminimin pozitiv në punësim, partitë

politike shpërndajnë punë si shpërblim për të bindurit e tyre. Të drejtat gjuhësore të

pakicave nuk janë realizuar.”320

Përdorimi i gjuhës shqipe me status të barabartë me maqedonishten ishte një nga pikat më

të vështira gjatë dhe pas nënshkrimit të MKO. “Ndërkohë që shqiptarët konsiderojnë se

amendamentet kushtetuese pas MKO e kanë bërë shqipen gjuhen e dytë zyrtare,

maqedonasit argumentojnë qe kjo është kështu vetëm për njësite e vetëqeverisura në të

cilat shqiptaret janë të paktën 20% e popullsisë”.321 Megjithëse sipas legjislacionit, lejohet

një përdorim i gjere i shqipes, “kjo nuk është shtrirë shumë në shtet përtej parlamentit, ku

shqipja flitet si ne seanca plenare dhe komisione dhe ligjet përkthehen ne Fletoren

317 Philips, David ; “Diplomacia Preventive ne Maqedoni”, kumtese e botuar tek libri “Dhjetë vite nga

Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?» fq. 43. Universiteti i Evropes

Juglindore, Tetove 2011.

318 “Macedonia: Ten years after the Conflict”, International Crisis Group Europe Report No 212, August

2011, p.14.

319 Shiko (në fund të punimit), hartën që paraqet shpërndarjen e popullsisë shqiptare pas procesit të

decentralizimit në kuadrin e MKO.

320 Philips, David ; “Diplomacia Preventive ne Maqedoni”, kumtese e botuar tek libri “Dhjetë vite nga

Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?», fq. 44.

321 “Macedonia :”Ten years after the Conflict”, International Crisis Group Europe Report No 212, August

2011, p.16.

143

Zyrtare. Sidoqoftë te gjitha transkriptet gjyqësore dhe parlamentare shkruhen vetëm ne

maqedonisht.”322

Në fushën e arsimit të lartë, krahas Universitetit të Evropës Juglindore, financuar nga

institucionet e bashkësisë ndërkombëtare, funksionalizimi dhe mbështetja e Universitetit

Shtetëror të Tetovës, shënoi një hap të rëndësishëm në përmbushjen e detyrimit për

financimin e arsimit të lartë në gjuhën të cilën e flasin mbi ¼ e popullsisë në Maqedoni.

Kjo shënoi rritjen e fluksit të studentëve shqiptarë, të cilët kishin interes në rritje për

arsimimin e tyre në gjuhën amtare.

Duke marrë në konsideratë rekomandimet e Badinterit, MKO, ofroi mundësinë e

mekanizmave mbrojtës përmes procedurave parlamentare në kuadrin e miratimeve për

“ligjet, të cilat drejtpërsëdrejti e prekin kulturën, përdorimin e gjuhës, arsimin,

dokumentet personale dhe përdorimin e simboleve, si dhe ligjet për financimin lokal,

zgjedhjet lokale, kryeqytetin e Republikës së Maqedonisë–Shkupin dhe për kufijtë

komunalë”. Për këto raste, është sanksionuar, se “do të duhet të ketë shumicë të votave të

deputetëve të cilët pohojnë se u përkasin bashkësive, të cilat nuk janë popullsi shumicë në

Maqedoni”323.

Në këtë kuadër, MKO e garantoi të drejtën e vetos dhe mundësinë e zgjidhjeve të

kontesteve “në Komitetin për Marrëdhënie midis Bashkësive”324 në përbërje të të cilit

janë deputetë nga i gjithë spektri etnik në Maqedoni.

Disa konkluzione:

Së pari, shkaku i krizës së Maqedonisë është i lidhur me mohimin kushtetues të të

drejtave të shqiptarëve dhe margjinalizimin e tyre periodik për shkak të përkatësisë

etnike.

Gjatë kërkimeve për krizën konfliktuale të vitit 2001, kemi gjetur vlerësime të ndryshme,

sipas të cilave kemi të bëjmë me një “luftë të sajuar”, me qellim “dezintegrimin e shtetit

maqedonas”, “ndarjen apo federalizimin e tij”, “Konflikt i importuar nga Kosova” apo

“Marrëveshje mes subjekteve politike PDSH – VMRO-DPMNE për interesa partiake”;

“Marrëveshje mes liderëve të UÇK dhe të atyre të LSDM për të marrë pushtetin”.

Përkundër këtyre vlerësimeve dhe tezës për ndarje, paraqitur nga Akademia e Shkencave

dhe e Arteve e Maqedonisë, kriza kishte dimensionet e një kryengritje të shqiptarëve për

322 “Macedonia: “Ten years after the Conflict”, International Crisis Group Europe Report No 212, August

2011, p.16.

323 MKO, 2001, pika 5.2.

324 MKO, Aneksi “A”, neni 69/2.

144

shkak të mohimit sistematik të lirive dhe të drejtave themelore të tyre me Kushtetutë.

Maqedonia si një realitet multietnik, i përjashtoi shqiptarët nga procesi i shtet formimit

dhe i diskriminoi sistematikisht për shkak të origjinës etnike, përpos faktit se identiteti

nacional i maqedonasve, elementët religjioze, kulturor e gjuhësor të tyre ishin të pranuar

vetëm nga shqiptarët.

Mësimi kryesor nga kriza maqedonase ka të bëjë me faktin, se ndërtimi i shteteve

multietnike kërkon kontributin dhe pjesëmarrjen e të gjitha nacionaliteteve përbërëse.

Përjashtimi dhe diskriminimi i frymëzuar nga raportet numerikisht dominuese të etnisë

më të madhe, prodhojnë mosbesim, distance, dasi, krizë, shpërthime konfliktuale deri në

rebelim e kryengritje të armatosur.

Së dyti, kriza e Maqedonisë e vitit 2001 pati fizionomi dhe dimensione të përziera,

politike, juridike, sociale, etnike dhe implikime e interesa të faktorëve të brendshëm dhe

të fuqive të jashtme. Shkaqet përcaktuese të kësaj krize janë të brendshme, në

kundërshtim me tezat e paraqitura nga studiues kryesisht maqedonas, që krizën

konfliktuale të vitit 2001 e shikojnë “të importuar nga Kosova.”325

I vetmi dimension ndikimi tek shqiptarët e Maqedonisë, ishte brutaliteti dhe sjellja jo

humane nga ana e autoriteteve ushtarako-policore maqedonase me refugjatët nga Kosova

gjatë eksodit të tyre, në pikën kufitare të Bllacës 326 në Maqedoni dhe qëndrimet e

shprehura nga maqedonasit etnike gjatë kohës që ata u sistemuan në qendra të ndryshme

nga shteti. MKO zgjidhi vetëm dimensionin e brendshëm të krizës, por edhe atë në

mënyrë pjesore e të diskutueshme.

Duke u ndalur tek ndikimet e jashtme mbi konfliktin, mendoj se duhen marrë në

konsideratë pozicionet shteteve fqinjë, vështruar në kontekstin e raporteve delikate të

ndërsjella me Maqedoninë në prag dhe pas shpalljes së pavarësisë. Për shkak të miteve të

origjinës, trashëgimisë historike të diskutueshme dhe përbërjes multietnike, marrëdhëniet

325 Më tepër: 1. Mitrevska, Marina “Origjina e tensioneve mes bashkësisë shqiptare dhe maqedonase në Republikën e Maqedonisë”, fq. 88-102, botuar tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, Shkup 2009. ISBN 998926606-9. 2. Vankovska, Biljana Ten Years of Virtual Reality: Macedonian State-Building and Security Sector Reform. In: Anton Grizold (ed.): Security and Cooperation in South-Eastern Europe. Security Studies Collection, 2003. Ljubljana: Faculty of Social Sciences.

326 Maqedonia gjatë vitit 1998 e 1999 është përballur me rreth 300.000 refugjatetë të ikur nga Kosova. Sistemimi i këtyre

refugjatëve është bërë nga strukturat shtetërore maqedonase të cilët në sjelljet e tyre kanë shprehur jo radhe herë brutalitet dhe mungesë të ndjeshmërisë humane. Nga ana tjetër, nuk pati ndonjë familje maqedonase, e cila të sistemojë pranë hapsirave të banëses familjare një familje refugjatësh të ardhur nga Kosova, në një kohë që shqiptarët etnikë në Maqedoni kishin treguar një raport human të ndryshëm ndaj maqedeonasve etnikë në vitin 1963, kur qyteti i Shkupit u godit nga pasojat e termetit shkatërrimtar, kur shumë shtëpia shqiptarësh u hapën dhe u erdhën në ndihmë familjeve maqedonase, pa diferencime etnike. Edhe me heret, në periudhën 1946-1949, gjatë luftës civile në Greqi, shqiptarët iu ishin gjendur afër dhe kishin hapur shtepitë për sllavet e krishterë.

145

e Maqedonisë me Serbinë, Greqinë dhe Bullgarinë janë shoqëruar me mospajtime e

tensione me ndikim në stabilitetin e brendshëm të Maqedonisë.

Në periudhën në prag të krizës u vu re se, “po dendësohej një atmosferë mosbesimi dhe

nervozizmi në marrëdhëniet ndëretnike, që nxitej nga Beogradi, i cili vuri në skenë

demonstratat e përjavshme kundër luftës në Shkup. Këto demonstrata nuk bëheshin

vetëm me pjesëmarrës serbë, por edhe me maqedonas etnikë.”327

Në këtë aspekt mësimi kryesor është se ekzistenca e Maqedonisë dhe ecja e saj përpara

në rrugën e integrimeve euro-atlantike nuk mund të realizohet jashtë kornizës së

kompromiseve me fqinjët. Maqedonia është krijuar në sajë të konjukturave dhe

kompromiseve ndërmjet faktorëve të ndryshëm gjeopolitik e rajonal. Me marrëveshje dhe

përmes kompromiseve pa luftë, ajo e shpalli pavarësinë e saj nga ish-Jugosllavia në vitin

1991, tejkaloi krizat ciklike me Greqinë, (ndonëse jo në mënyrë përfundimtare) dhe

ripërcaktoi raportet juridiko-kushtetuese me shqiptarët në kuadër të MKO, ndonëse jo në

mënyrë përfundimtare.

Së treti, linja konstante e angazhimit të UÇK – barazia ndëretnike në shtetin e përbashkët.

Përkundër burimeve njerëzore dhe resurseve të mjaftueshme për një ballafaqim ushtarak

të shoqëruar me elementet e përkrahjes së brendshme etnike në rritje, UÇK-ja iu përmbajt

në mënyrë konstante objektivit themelor të shpallur në fillesat e veprimeve luftarake:

ristrukturimit të sistemit juridiko-kushtetues të Maqedonisë në funksion të barazisë

ndëretnike. Tezat e shumicës maqedonase, se UÇK-ja rrezikon integritetin territorial të

vendit, dhe se qëllimi i luftës është në kuadër të “Krijimit të Shqipërisë së Madhe”, apo

“Kosovës së Madhe” - rezultuan false.

Së katërti, Fuqitë e Mëdha Ndërkombëtare, (sidomos SHBA, NATO, BE), gjatë

ndërhyrjes dhe aktivitetit diplomatik të koordinuar për ndërmjetësimin e zgjidhjeve të

paqes në Maqedoni, dëshmuan unitetin, partneritetin dhe qëllimet e tyre të përbashkëta

për stabilizimin e Maqedonisë dhe promovimin e integrimit të saj në institucionet euro-

atlantike.

Transferimi dhe dorëzimi i Operacionit të NATO-s në Maqedoni në duart e BE-së në

marsin e vitit 2003, shënoi rastin e parë të operacionalizimit të qëllimeve të mbrojtjes së

BE-së. SHBA-të e kanë mbështetur procesin gradual e të qëndrueshëm për të kaluar një

numër më të madh përgjegjësish ndërkombëtare për rajonin e Ballkanit, drejt Bashkimit

Evropian. BeH dhe Kosova shënuan precedentët e radhës për shtrirjen dhe aktivitetin e

strukturave të sigurisë evropiane. BE-ja dhe shtetet anëtare të saj kanë lëvruar pjesën më

327 Ahrens, Gert-Hinrich ; “Diplomacy on the Edge”. Perkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender

Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 455-456, botoi “Toena“, Tiranë 2010.

146

të madhe të fondeve për ndihmën ndërkombëtare financiare në ndihmë të zonave të krizës

dhe për mbështetjen e shumicës së forcave ushtarake ndërkombëtare në rajon.

Së pesti, ndërhyrja e ndërkombëtarëve në Maqedoni funksionoi për të garantuar

tejkalimin e mosmarrëveshjeve ndëretnike dhe krijimin e një baze solide afatgjatë për një

partneritet të ri ndërnacional të brendshëm. “Pista e zgjidhjes maqedonase” shërbeu edhe

si ë test për zhvillimin e politikës së jashtme të përbashkët evropiane lidhur me Çështjet e

Sigurisë dhe Politikave Evropiane për Siguri dhe Mbrojtje.

Së gjashti, profili i konfliktit të armatosur dhe modeli preventiv i ndërhyrjes

ndërkombëtare paraqiten me dallime krahasuar me BeH dhe Kosovën.

1. Në dallim nga lufta në BeH dhe në Kosove, konflikti i armatosur në Maqedoni

paraqet veçorinë, se u zhvillua ndërmjet UÇK si një strukturë e armatosur dhe

strukturave ushtarake e policore shtetërore maqedonase. Konflikti nuk njohu

dimensionin e shtrirjes së luftës ndërmjet qytetarëve etnikë, ashtu siç ndodhi në

BeH e Kosovë.

2. Konflikti i armatosur në Maqedoni nuk ishte i motivuar nga ndarjet territoriale,

por i orientuar në funksion të barazisë shoqërore të qytetarëve shqiptarë dhe të

drejtës së tyre shtet formuese brenda kuadrit unik të shtetit. UÇK-ja, që nga

komunikata nr. 6 e saj kishte bërë të qartë se qëllimi i luftës, nuk ishte ndarja, por

një Maqedoni demokratike unike dhe e të gjithë qytetarëve të saj të barabartë.

3. Paralajmërimi i hershëm për dhunën, sensibilizoi vullnetet politike dhe kapacitetet

diplomatike dhe të sigurisë ndërkombëtare dhe nga kjo pikëpamje, modeli i

aplikuar i diplomacisë preventive, e lehtësoi MKO në sajë të përfshirjes së

hershme të aktorëve të rëndësishëm ndërkombëtar; OSBE, BE, SHBA dhe

NATO.

4. Modeli i unifikuar dhe i bashkërenduar i qëndrimeve në planin e masave të

sigurisë dhe të diplomacisë gjatë krizës pa përjashtimin e asnjë faktori, rezultoi

me sukses. Ndërkombëtarët kishin nxjerrë mësimet e duhura nga përvoja e

vonesave në ndërhyrje e ndërmjetësim në BeH, për shkak të qëndrimeve të

pakoordinuara ndërmjet tyre dhe interesave të ndryshme.

Së shtati, kuadri i standardizuar i zgjidhjeve në kuadër të MKO, që e ka zanafillën tek

Marrëveshja e Prizrenit, paraqet modelin premtues, të aplikueshëm për të drejtat e

minoriteteve dhe të pakicave etnike në rajon e më gjere.

Marrëveshja e Prizrenit ishte guri i themelit në zgjidhjen e krizës së armatosur në

Maqedoni. Shqiptarët, përmes kompromiseve të arritura në Prizren, u homogjenizuan,

duke i mënjanuar hapësirat e përçarjeve të brendshme ndërmjet faktorëve politikë e

ushtarakë. Nga ana tjetër, me strategjinë e prezantuar rreth pozicioneve të reja juridiko-

147

kushtetuese në raportet shqiptaro-maqedonase dhe jo vetëm, ata dëshmuan vullnetin për

ruajtjen e karakterit unitar të shtetit maqedonas përmes rregullave të bashkëjetesës

ndëretnike të miratuara konsensualisht prej të gjithë faktorëve në Marrëveshjen Kornizë

të Ohrit.

Përkundër dallimeve me Marrëveshjen e Paqes së Dejtonit dhe Rezolutën 1244, për

shkak të kufizimit të fushës së veprimit të tyre, MKO paraqet modelin e një dokumenti

historik, që mund të zbatohet për të drejtat e minoriteteve dhe të marrëdhënieve

ndëretnike në Evropën Juglindore. MKO është një platforme e mirë për rrethanat e

shqiptarëve në Mal të Zi, Serbi; apo të nacionaliteteve të tjera në Mal të Zi, Kosovë e më

gjerë. Kjo për dy arsye: Se pari, sepse MKO është produkt i garancive dhe ndërmjetësimit

të ndërkombëtarëve me të gjithë faktorët pjesëmarrës në krizë. Se dyti, sepse mekanizmi i

“gjetur”, në kuadrin e MKO ishte reformimi i sistemit juridiko-kushtetues në funksion të

mbrojtjes, respektimit dhe promovimit të të drejtave të pakicave.

Së teti, modeli i zgjidhjeve me standarde i ofruar përmes MKO e kushtëzon suksesin në

varësi të nivelit të angazhimit të palëve në përmbushjen e detyrimeve të ndërsjella.

Modeli i zgjidhjeve të ofruara nën ndërmjetësimin dhe garancinë e ndërkombëtarëve,

përmes standardeve të MKO-së, kontribuoi në ndalimin e konfliktit ndëretnik, uljen e

intensitetit deri në zbehjen e tensioneve ndëretnike, por nuk zgjidhi në themel dhe mënyrë

përfundimtare të ardhmen maqedono-shqiptare.

Implementimi i vështirë dhe jo i plotë i pjesëve konkrete të MO paraqet refleksionet e

angazhimit të pamjaftueshëm shtetëror, që e kanë burimin në qasjet më të hershme

programore të subjekteve politike maqedonase, që përpara ardhjes së tyre në pushtet. Kjo

situatë është e favorizuar edhe nga zbehja e interesit të ndërkombëtarëve, pas ndalimit të

konfliktit në Maqedoni. “Lideri, Lubço Georgievski ka thënë disa herë se do ta tërheq

nënshkrimin e tij nga MKO duke e konsideruar atë “të turpshëm” për Maqedoninë.”328.

Studiuesi Kim Mehmeti i referohet “vullnetit të dobët për zbatimin e drejtë të kësaj

marrëveshje ashtu siç përcaktohet me dokumentin në fjalë. Ai këmbëngul se procesi i

zbatimit duhej të përfundohej gjatë vitit 2006, e në vend të kësaj shumë pjesë të saj

mbetën të pazgjidhura dhe të pazbatuara.”329.

328 Prof.Dr. Ismail Zejneli; Prof.Dr. Adnan Jashari; Doc.Dr. Jeton Shasivari; Doc.Dr. Besa Arifi dhe Elena

Basheska, doktorante: “Aspektet juridike të implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit” botuar tek

libri “Dhjetë vite nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?».

Universiteti i Evropes Juglindore, fq. 150. Tetove 2011.

329 Prof.Dr. Ismail Zejneli; Prof.Dr. Adnan Jashari; Doc.Dr. Jeton Shasivari; Doc.Dr. Besa Arifi dhe Elena

Basheska, doktorante: “Aspektet juridike të implementimit të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit” botuar tek

148

Detyrimet që burojnë nga MKO janë thelbësore dhe suksesi i Maqedonisë në rrugën e

integrimit euro-atlantik është i kushtëzuar nga niveli cilësor i zbatimit të kësaj

marrëveshje. Ky sukses është i lidhur ngushtësisht me përparimin cilësor në përmbushjen

e kritereve politike, atyre ekonomike dhe aftësisë për të përballuar kriteret e anëtarësisë të

shprehura në Traktate, legjislacionin dytësor dhe politikat e BE. Kjo nënkupton faktin që

shoqëria maqedonase në tërësinë e saj duhet të adoptojë përafrimin dhe përqafimin e

vlerave themelore mbi bazën e të cilave është ndërtuar dhe jeton bashkësia euro-atlantike.

Së fundi: Perspektiva shtetërore dhe ekzistenca e Maqedonisë është në lidhje dhe

ndërvarësi të plotë me cilësinë dhe implementimin e plotë të standardeve të MKO.

Në një Raport të Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin të Prillit 2005, është nënvizuar

se “Ndonëse në teori Maqedonia s’duhej të ekzistonte, aktualisht ajo është një histori e

një suksesi modest, por domethënës. Ky vend ilustron tezën tonë se dispozita

përfundimtare dhe të qarta kushtetuese, si dhe institucionalizimi i një perspektive

evropiane, janë dy instrumentet që në Ballkan mund të kryejnë vërtet mrekullira.”330

Përkundër kësaj qasje, shqiptarët dhe maqedonasit etnikë331 janë të fragmentarizuar në

perceptimet e tyre rreth asaj që është arritur përmes MKO. Një pjesë e maqedonasve

etnikë, janë kufizuar në dhënien e mbështetjes për implementimin real të MKO. Madje

fillimisht Marrëveshja, “u kundërshtua egërsisht nga qarqet nacionaliste radikale në

Maqedoni, por dështimi i referendumit të nëntorit 2004 për organizimin e ri territorial që

në fakt, ishte një referendum për Marrëveshjen e Ohrit, dëshmoi se pjesa më e madhe e

shqiptarëve etnikë dhe e maqedonasve etnikë tashmë janë pajtuar me Marrëveshjen e

Ohrit, e cila ofron mënyrën më të mirë për ta mbajtur vendin të bashkuar.”332

Me kalimin e kohës, shqiptarët etnikë reflektuan dy perceptime: i pari, që është edhe

dominuesi, e vlerëson MKO, por ka rezerva rreth disa çështjeve në implementim.

Perceptimi tjetër i shqiptarëve i referohet domosdoshmërisë për zëvendësimin e MKO me

marrëveshje të re. Në kërkimet e vitit 2008, vetëm 15 % e shqiptarëve mendojnë se i kanë

libri “Dhjetë vite nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?».

Universiteti i Evropes Juglindore, fq. 151. Tetove 2011.

330 “Ballkani në të ardhmen e Europës», fq.32. Raport i Komisionit Nderkombëtar për Ballkanin, Prill 2005.

331 Shiko (në fund të punimit), si paraqitet shpërndarja etnike në Maqedoni, sipas censusit të vitit 2002.

332 Cituar më lart. Po aty, fq.32.

149

realizuar të gjitha të drejtat. Ndërsa perceptimi i maqedonasve etnikë është i ndryshëm.

58% të tyre mendojnë se shqiptarët i kanë realizuar të drejtat e tyre.333.

Si përfundim, rezistenca për realizimin tërësor të MKO me të gjithë elementët e saj;

vijueshmëria e politikave për polarizime mbi baza një etnike, gjenerimi i tensioneve dhe

ballafaqimet e lokalizuara të dhunës kohë pas kohe e përgjatë linjave etnike, të

shoqëruara me “ngecjet” në rrugën e integrimeve evro-atlantike të vendit, nuk

përjashtojnë humbjen e funksionit unitar të shtetit multietnik të Maqedonisë dhe

rikthimin e saj tek propozimet për zgjidhje sipas modeleve të federalizimit apo

konfederalizimit të vendit.

333 “Maqedonia- demokratizimi nëpërmjet ekualizimit„, Instituti për Studime Politike dhe Interkulturore,

Shkup, 16 dhjetor 2008; burim i cituar nga Dr. Rizvan Sulejmani, “Sfidat e Marrëveshjes Kornizë të

Ohrit:Dhjetë vite pas” botuar tek libri “Dhjetë vite nga Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon

Maqedonia si shtet multietnik? fq. 67. Universiteti i Evropës Juglindore, Tetovë 2011.

150

KAPITULLI I PESTË

KRIZA E KOSOVES

“Problemi i Kosovës, ndoshta më i ngatërruari në Ballkan, është më i vjetër se

sa ish-Jugosllavia; rrënjët e konfliktit shtrihen disa qindra vjet prapa. Te dy

grupet etnike kanë lidhje të fuqishme emocionale me Kosovën dhe mbajnë

qëndrime të papajtueshme rreth përkatësisë së territorit.”334

1. Kosova në vitet ’90.

1.1. Vështrim i përgjithshëm mbi pozitën e Kosovës deri në ‘90

Kosova e viteve ’90 përbehej nga një strukture etnike e cila përgjatë viteve të historisë

kishte pësuar ndryshime domethënëse. Referuar të dhënave zyrtare, në periudhën 1961-

1991, vërejmë dukurinë e rritjes së numrit të shqiptarëve nga 67,1 % të popullsisë në

88,4%, ndërsa prania e serbëve dhe malazezëve së bashku është tkurrur nga 27,4% në

8,6%.

Grupimet etnike sllave në Kosove dhe në veçanti serbët, e kishin të vështirë që të

pranonin efektet e rritjes se vrullshme të shqiptareve, shoqëruar me pasojat e

ndryshimeve të thella social-kulturore dhe të një rivitalizimi kombëtar. Numri i madh i

lindjeve në radhët e familjeve shqiptare e bënte Kosovën “trevën me përqindjen më të

madhe natyrale të shtimit të popullsisë në vend dhe në Evropë.”335

Sipas studiueses Miranda Vickers, “fuqia shumë më e madhe demografike e shqiptarëve

në Kosovë, krahasuar me serbët, ka qenë një shkak domethënës në armiqësinë midis dy

popujve në dy shekujt e kaluar.”336

334 Biberaj, Elez; “Kosova fuçi baruti”, fq. 10. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

335 Vickers, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip

nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 18. Botoi “Toena”, Tiranë

2004.

336 Cituar më lart, po aty: Vickers, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer

nga anglishtja në shqip nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq.

18. Botoi “Toena”, Tiranë 2004.

151

Disa detaje, që lidhen me përbërjen etnike dhe rritjen e popullsisë shqiptare në Kosovë

gjatë dekadave të shkuara, pasqyrohen përmes tabelës së poshtëshënuar:

Tabela e përbërjes etnike të Kosovës sipas regjistrimeve të viteve 1961, 1971, 1981, 1991337.

Viti 1961 1971 1981 1991

Shqiptare 647.000

67,1%

916.000

73,7%

1.227.000

77,5%

1.221.228

84.8%

Serbe e Malazeze 235.000

27,4%

260.000

20,8%

237.000

14,9%

123.967

8,6%

Turq 26.000

2,7%

12.000

1%

13.000

0,8%

9.385

0,7%

Myslimane 8000

0,8%

26.000

2,1%

59.000

3,7%

37.295

2,6%

Te tjerë 19.000

2%

29.000

2,4%

49.000

3,1%

11.062

0,8%

Vështruar nga pikëpamja e treguesve social - ekonomik, Kosova ishte njësia më e

prapambetur e “Jugosllavisë së Dytë”. Politikat e diferencimit për shkak të përkatësisë

etnike shqiptare ishin në themel të programeve ekonomike të federatës. “Ndërmjet viteve

1981 dhe 1989 papunësia u rrit nga 25 % në 57 %”338, ndërkohë që “me një të ardhur

për frymë sa një e katërta e mesatares së vendit Kosova u zhyt në krizë të thellë

ekonomike.”339

Vite më parë, Kosova përjetoi disa përmirësime të pozitës së saj në suazat e shtetit

federativ. Me ndryshimet Kushtetuese të vitit 1968, Kosova u shpall me cilësinë e njësisë

federative.” 340 Me Kushtetutën e vitit 1974, Kosova dhe Vojvodina, megjithëse në

337 Të dhënat e kësaj tabele lidhur me regjistrimet viteve 1961, 1971 dhe 1981, janë përftuar nga:

“Rilindja”, fq. 7. Prishtinë, 17 mars 1982. Të dhënat e vitit 1991 janë përftuar nga SZS, Statistical Bulletin

1934, “Struktura etnike e popullsisë së komunave” në rezultatet e para të regjistrimit të vitit 1991,

Beograd 1992. Lidhur me ketë regjistrim duhet sqaruar, se ai u bojkotua nga shqiptarët, por të dhënat pë

to janë të bazuara në përllogaritjet statistikore të autoriteteve zyrtare të kohës.

338 Vickers, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 272. Botoi “Toena”, Tiranë 2004.

339 Biberaj, Elez: “Kosova fuçi baruti”, fq. 21. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

340 Studiuesja Miranda Vickers, në librin e saj “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, e

mbështetur në referencat e studiuesit serb Predrag Simiç, ndër të tjera shkruan, se : “Krahina, (nënkupto

Kosova- shënim im, M. Nd.), përbëhet nga dy entitete të ndara gjeografike. E para është Kosova një luginë mes Prishtinës dhe

Drenicës, rreth 40 km e gjatë dhe 14 km e gjerë. Është dendësisht e populluar me burime të mëdha minerare e bujqësore si dhe një

152

përbërje të Republikës së Serbisë, fituan statusin e Krahinave Autonome, me të drejta

vetëqeverisëse, që nga pikëpamja konstituive, shpreheshin me ekzistencën e parlamentit,

qeverisë dhe të gjykatave. Por duke qenë në një pozitë të dyfishtë juridiko-shtetërore,

ndryshimet e mundshme të Kushtetuese të Krahinës Autonome të Kosovës ishte e

mundur të miratoheshin vetëm pas aprovimit në tri Parlamentet përkatëse: atij të

Krahinës, Serbisë dhe të Federatës.

Aplikimi i standardeve të Kushtetutës së vitit 1974, solli përforcim të pozitave juridiko-

nacionale të shqiptarëve të Kosovës, në sferën politike, ekonomike e social-kulturore, dhe

një çlirim energjish në funksion të zhvillimeve të tyre të brendshme. U krijua një situatë

favorizuese për më shumë liri dhe të drejtat nacionale. Ky avancim, u ndoq me shqetësim

nga qarqet nacionaliste serbe. Ata i frikësoheshin epërsisë numerike të shqiptarëve.

Në fakt, që pas vdekjes se Titos dhe ngjarjeve të vitit 1981 “në Serbi u ringjall sindroma e

frikës se shqiptarët mund të shkëputen nga Jugosllavia e Serbia. Kështu Beogradi u

rikthye në praktikat e dhunës, terrorit dhe të spastrimit etnik, dëbimit dhe vrasjes së

shqiptarëve,” 341 duke adoptuar platforma e dokumente me përmbajtje ekstreme

nacionaliste. I tillë ishte Memorandumi i ASSHA. Ky Memorandum, i cili i paraqiste

serbet si “të viktimizuar, shërbeu si platformë e nevojshme për një rishqyrtim thelbësor të

marrëdhënieve ndërnacionale në të gjitha njësitë shtetërore të “Jugosllavisë së Dytë””.

Propaganda serbe i bënte gjithnjë e më shumë publicitet gjoja gjendjes së vështirë të

serbëve të Kosovës. Beogradi riaktivizoi kolonizimin sllav të Kosovës përmes të

ashtuquajturit “Programi për realizimin e paqes, lirisë, barazisë dhe prosperitetin e

Kosovës”, i njohur ndryshe edhe si “Programi për Kosovën”.

“Nëpërmjet këtij programi, pushteti mundohej që në mënyrë të rafinuar dhe perfide, në

dallim nga regjimet e mëparshme serbe të ndryshojë strukturën etnike dhe të vendosë

baraspeshën etnike në Kosovë,”342 sipas frymëzimit nga memorandumi i ASSH-së.

“Kolonët u vendosen gjithandej Kosovës, por kryesisht në Rrafshin e Dukagjinit.

Megjithëse ishin 9-10 mijë në numër, të ardhurit e rinj merrnin paga më të larta nga sa

mund të merrnin në Serbi”343.

rrjet të rëndësishëm lidhjesh transporti për këtë pjesë të Ballkanit. Tjetra është territori i njohur nga serbët si Metohia (në Mesjetë

termi “metoh” përcaktonte zotërimet e manastireve), të cilën shqiptarët e përfshijnë në një njësi më të gjere të quajtur Dukagjin.

Është 80 km e gjatë dhe mbi 40 km e gjerë dhe krahasuar me Kosovën, është më tepër bujqësore.” Burim i cituar, fq. 17.

341 Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 40. Botuar nga Instituti i Studimeve të

Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

342 Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’, fq 75. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

153

Krahas aplikimit të platformave dhe programeve politike, për të legjitimuar procesin

kompleks të serbizimit të Kosovës, Serbia adoptoi edhe mjete juridike përmes miratimit

të shumë ligjeve dhe akte normative me përmbajtje diskriminuese të veçantë për

Kosovën. Kështu, “pushteti serb kishte aprovuar rreth 1360 akte politike, juridike, të

përgjithshme e të veçanta në funksion të rikolonizimit të Kosovës me serbe e

malazezë.”344

Përmes miratimit të këtyre akteve juridike, Serbia, “legjitimoi” sllavizmin e toponimisë

autoktone shqiptare, ndërsa “me ligjin e Serbisë mbi transformimin e pasurisë shoqërore

në atë private parashihej që nga shitja e pasurisë shoqërore 60% të mjeteve të ndaheshin

për fondin për zhvillimin e Serbisë, me të cilin siç u pa financohej kolonizimi i

Kosovës.”345

Me miratimin e ndryshimeve të Kushtetutës së Republikës Socialiste të Serbisë, me 28

mars 1989, Kosovës iu hoq autonomia dhe për pasojë Krahina e humbi ekzistencën e

autoriteti shtetëror si njësi federative. Statusi i ri juridiko-kushtetues u imponua përmes

represionit ushtarako-policor, burgosjeve dhe masave të ashpra administrative me

karakter diferencues e përçarës brenda shqiptarëve të Kosovës.

Faktori ndërkombëtar, përmes mekanizmave të specializuar i ndiqte me kujdes zhvillimet

në vend. “Ndryshimet Kushtetuese u vlerësuan, si jo-legjitime nga ana e Federatës

ndërkombëtare të Helsinkit, ndërkohë që ekspertiza ndërkombëtare i konsideroi ato si

shkelje të normave kushtetuese të vetë shtetit jugosllav, për shkak se për to nuk votoi

parlamenti i Jugosllavisë. Fuqia juridike legale mund të vinte vetëm pasi këto ndryshime

t’i kishin miratuar të tri shkallët parlamentare. Po në Kuvendin e federatës kjo nuk ndodhi

për shkak të mungesës së kuorumit të deputeteve federalë”346

Në këto rrethana shqiptarët i humbën të drejtat dhe vetëqeverisjen. Në Kosove u instalua

regjimi ushtarako-policor serb. U vendosen “30.000 ushtarë dhe 25.000 policë të

armatosur rëndë.” 347 “U shpërnda Parlamenti legjitim i Kosovës dhe deputet e tij u

përndoqën duke u detyruar të lëshonin vendin dhe të emigronin jashtë Kosovës. Brenda

343 Vickers, Miranda“Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip

nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 272. Botoi “Toena”,

Tiranë 2004.

344 Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’, fq 73. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

345 Dr. Bajrami; Hakif: “Politika e shfarosjes së shqiptareve dhe kolonizimi serb i Kosovës, 1844-1995”, fq

189. Prishtine 1995.

346 Bytyçi, Enver: “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 45. Botuar nga Instituti i Studimeve të

Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

347 Biberaj, Elez; “Kosova fuçi baruti”, fq. 7. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

154

një kohe të shkurtër u suspendua e gjithë administrata shtetërore dhe shqiptarët u

zëvendësuan nga elementi serb që jetonte në Kosovë ose i ardhur nga Serbia.”348

Filluan masat ekstreme të kufizimit të informimit shqip të cilat u konkretizuan me

reduktimin e vazhdueshëm të fondeve për institucionet arsimore shqiptare, mohimin e të

drejtave kulturore, mbylljen e televizionit të Prishtinës dhe të shtëpisë botuese “Rilindja”.

U vu në jetë spastrimi masiv nga ndërmarrjet publike, institucionet arsimore dhe nga të

gjitha strukturat administrative lokale i të punësuarve shqiptarë. Kjo masë e qeverisë

serbe u shoqërua me “dëbimin nga puna të 130.000 të punësuarve shqiptarë të Kosovës,

nga 150.000 të tillë gjithsej.”349

Në rrethana të tilla, në Kosovë u rigjallërua “politika e serbizimit të Krahinës përmes

fushatës së parcelimit ekonomik e social të shqiptarëve”350. Shteti serb mori kontrollin e

drejtpërdrejtë mbi tërësinë e elementëve të sigurisë së brendshme, drejtësisë, ekonomisë

dhe financave, ndërsa mediat e Beogradit shpallen se “Serbia kishte rifituar sovranitetin e

vet”.351 Mosmarrëveshjet dhe përkeqësimi i raporteve serbo-shqiptare ishte futur në një

rrugë pa kthim.

1.2. Kundërveprimi politiko-juridik e institucional i shqiptarëve.

Ndërkombëtarizimi i çështjes së Kosovës dhe rrëshqitja drejt

konfliktit.

Përballë politikave të serbizimit të Kosovës dhe imponimit “të legjitimitetit serb”,

shqiptarët e Kosovës, Maqedonisë, Malit të Zi dhe të Luginës së Preshevës u

kompaktësuan rreth subjektit të parë nacional, të shndërruar në parti politike, Lidhjes

Demokratike të Kosovës, (LDK). Qëndrimet e shqiptarëve në këtë periudhe u ndikuan

nga rrethanat dhe nga konteksti i zhvillimeve: Në nivel lokal, tashmë shpërbërja e

“Jugosllavisë së Dytë” ishte një realitet pas dështimit të bisedimeve për një ri konceptim

të ri të saj; ndërsa në nivel rajonal e më gjerë, komunizmi ishte përmbysur dhe regjimet e

reja demokratike tentonin ngritjen e tyre.

348 Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 45. Botuar nga Instituti i Studimeve të

Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

349 Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’, fq 81. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

350 Biberaj, Elez; “Kosova fuçi baruti”, fq. 47. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

351 Vickers, Miranda“Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq. 272. Botoi “Toena”, Tiranë 2004.

155

Kundërshtitë e shqiptareve filluan në mënyrë aktive dhe gradualisht përmes veprimeve të

organizuara dhe të bashkërenduara në planin politik, juridiko institucional dhe të

bashkëpunimit afatgjatë me faktorin ndërkombëtar.

- Në planin politik:

Në Gusht të vitit 1991, LDK-ja dhe subjektet e tjera politike shqiptare të krijuara në

territoret e republikave ish-jugosllave, u pajtuan për formimin e një strukture të

përbashkët koordinuese, të udhëhequr nga Ibrahim Rugova. Kjo strukturë u emërtua,

Komiteti Koordinues i Partive Politike Shqiptare.

Ky Komitet prezantoi vizionin e tij të unifikuar rreth kërkesave për të ardhmen e

shqiptarëve në rajon, duke marrë në konsideratë kontekstin rajonal të zhvillimeve. Në

deklaratën e datës 11 tetor të vitit 1991, u paraqiten tre opsionet e Komitetit Koordinues

të Partive Politike Shqiptare352:

a. Rasti i Parë - Nëse do të arrihej marrëveshje për ruajtjen e strukturës federative

të Jugosllavisë: Në këto kushte kërkesa e shqiptarëve ishte që Kosovës duhej t’i

njihej statusi i republikës ndërsa pakicave shqiptare në Maqedoni, Mal të Zi e

Serbi Jugore t’u garantoheshin të drejtat kombëtare.

b. Rasti i Dytë - Nëse Jugosllavia ruhej, por ndryshonin kufijtë e saj të

brendshëm: Zgjidhja dhe vizioni i ofruar i shqiptarëve ishte bashkëngjitja e

trojeve të banuara nga shqiptarët në Maqedoni, Mal të Zi dhe Serbi Jugore – me

Kosovën.

c. Rasti i Tretë - Nëse Sllovenia me Kroacinë shkëputeshin nga Jugosllavia: Në

këtë rast shqiptarët do të ngulmonin për t’u bashkuar me Shqipërinë, duke

përjashtuar përfshirjen e tyre në përbërjen e një shteti të cunguar jugosllav, që

mund të krijohej me atë çfarë do të ngelej nga Jugosllavia.

- Në planin juridiko-institucional:

Reagimet në planin juridiko institucional në Kosovë u pasqyruan në ndërmarrjen e

masave përkatëse të reagimit në dy aspekte:

Aspekti i Parë: Sendërtimi juridiko-kushtetues i vizionit dhe vullnetit të shqiptarëve.

352 Detaje më të hollësishme gjenden tek ”Kosova fuçi baruti” i Elez Biberajt, botuar nga “Dardania”,

Tiranë 1994.

156

Delegatet e Kuvendit te Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, me 2 korrik te vitit

1990, miratuan shpalljen e Deklaratës Kushtetuese për Kosovën, si njësi e pavarur dhe e

barabartë në kuadër të Federatës Jugosllave. Materializimin kushtetues kjo deklaratë e

mori me 7 shtator 1990 në Kaçanik, ku Kuvendi i Kosovës (pas shpartallimit që i bëri

Serbia ligjit kushtetues të saj), shpalli Kushtetutën e Republikës së Kosovës.

Në Kosovë, nga 26-30 shtator të vitit 1991, u mbajt referendumi mbarë popullor, i cili

njohu konstituimin e Kosovës si shtet i pavarur dhe sovran. Ndërkohë duke përjetuar

kahet e zhvillimeve në ish-Jugosllavi, Kuvendi i Kosovës, vendosi të miratoje në tetor të

këtij viti, Rezolutën për Kosovën si shtet sovran dhe i pavarur dhe amendamentet

kushtetuese në kushtetutën e Republikës së Kosovës.

Kërkesa e Qeverisë së Kosovës adresuar KE/BE me 23 dhjetor 1991, për njohje formale

ndërkombëtare në kuadrin e pranuar të shpërbërjes të ish-Jugosllavisë nuk u pranua.

Studiuesi Blerim Reka ka arsyetuar se në rrethanat e shpërbërjes së një shteti, parimi

ligjor ndërkombëtar “utti posidetis” 353 paraqiste një bazë ligjore për njohjen

ndërkombëtare të Kosovës, si një nga tetë njësitë federative të ish-RFJ me kufijtë e

njohur të brendshëm. Madje edhe studiuesit ndërkombëtare theksonin se ky parim i

përgjithshëm i së drejtës ndërkombëtare do të mund të aplikohej edhe në rastin e

Kosovës. Komisioni i Arbitrazhit për ish-RFJ nuk e kishte aplikuar këtë parim në Kosovë

dhe në Vojvodinë si pasojë e një arsyeje më shumë politike se sa të pastër juridike354. Në

këto kushte Kosova u sakrifikua nga shtetet përbërëse të KE/BE.

Aspekti i Dytë: Ndërtimi i institucioneve të shtetit të Kosovës.

Pas organizimit të zgjedhjeve të para shumë-partiake për Kuvendin e Republikës së

Kosovës, më 24 maj 1992, u hap rruga e krijimit të institucioneve të legjitimuara

shtetërore, por në një format të pazakonte; “shtet brenda shtetit”. Kosova për disa vite do

të përjetojë “qeverisje të dyfishtë”: nga njëra anë strukturat serbe, të cilat nga shqiptarët

quheshin “pushtuese” dhe nga ana tjetër, ato shqiptare, që nga serbët quheshin

“ilegjitime”. Tashmë në Kosovë, krahas institucioneve serbe, “institucionet paralele” të

shqiptarëve, ishin një realitet, ndonëse në kushte ilegaliteti, arrestimesh, burgosjesh dhe

persekutimesh të egra nga regjimi i Beogradit.

“Filozofia politike e Rugovës u ndërtua në dy linja themelore: Së pari në refuzimin total

të shtetit, ligjeve dhe rendit serb në Kosovë dhe shpalljen e tij de facto si një sistem të

353 Sipas të Drejtës Ndërkombëtare Publike, “utti posidetis” ka kuptimin: Ashtu si e zotëroni; parim sipas të cilit ai që ka në posedim sendin (territorin) në momentin e ndarjes, ai është mbajtës i ligjshëm . Shiko: Gruda, Zejnulla; “E drejta Ndërkombëtare Publike” xxxvi. Botoi FURKAN ISM, Shkup 2007.

354 Për më tepër shiko: Reka, Blerim; “Sistemi juridik në Kosovën e pas-luftës nën administrimin e UNMIK-

ut: 1999-2001, pushteti dhe kufizimet”, fq. 41-44. Prishtinë 2002.

157

imponuar me dhunë për shqiptarët; dhe së dyti: Ndërtimin e strukturave vetëqeverisëse të

shtetit të Kosovës.”355

Rugova mendonte se “konflikti mund të zgjidhej me bisedime me serbët” dhe udhëzonte

shqiptarët që “të mos i japin Serbisë shkas për të bërë fushata spastrimesh etnike”. Ai

arsyetonte se “konfrontimi në kushtet e tanishme nuk do të ishte në favorin tonë. Do të

humbitnim jetë njerëzish dhe ne s’e duam këtë. Edhe shtete të mëdha kërkojnë ta arrijmë

fitoren me sa më pak humbje që të jetë e mundur.”356

“Nacionalizmi demokratik” i tij bazohej mbi idenë e Kosovës si një shtet neutral, të hapur

ndaj Serbisë dhe Shqipërisë, si dhe Malit të Zi e Maqedonisë. Kosova e pavarur si një

shtet i hapur do të krijohej nëpërmjet protektoratit ndërkombëtar, për të cilin ai

konsideronte se ekzistojnë bazat juridike.”357

Institucionet paralele të Kosovës u përqendruan në krijimin dhe rritjen e vetëbesimit

nacional të shqiptarëve për të ardhmen e tyre në kushtet e sensibiliteteve më të mëdha të

ndërkombëtarëve për gjendjen e mjeruar të popullatës dhe shtypjen sistematike serbe në

Kosovë. Ata adoptuan linjën paqësore për zgjidhjen e krizës shqiptaro-serbe dhe ia

arritën ta ndërkombëtarizoje çështjen e Kosovës.

- Në planin e bashkëpunimit ndërkombëtar:

Në saje të ndërkombëtarizimit të çështjes së Kosovës, kancelaritë perëndimore, krijuan

një pamje më të plotë rreth asaj çfarë po ndodhte në Kosovë. Ata filluan të shtojnë

interesimet dhe prezencën për zhvillimet politike dhe të sigurisë. Një nga njohësit e

rrethanave dhe të zhvillimeve të kohës në Kosovë, ka shkruar se:

“Gjatë viteve ’90, amerikanët dhe anglezët kanë qenë tejet prezentë me diplomaci në

Kosovë dhe shumë më pak gjermanët dhe francezet dhe edhe më pak italianët. Dhe që

nga viti 1990 Rugova ka pas një përkrahje të madhe nga Perëndimi, sidomos nga

amerikanët.”358 Kjo mbështetje për të, ishte “e kushtëzuar nga mënyra me të cilën e

kontrollonte Kosovën. Politika botërore, e cila ishte e papërgatitur me krizën jugosllave

dhe nuk kishte përgjigje adekuate ndaj saj, dëshironte paqe në Kosovë me çdo kusht.”359

355 Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 52. Botuar nga Instituti i Studimeve të

Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

356 Biberaj, Elez; ”Kosova fuçi baruti” fq. 29. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

357 Maliqi, Shkelzen; «Shembja e Jugosllavisë, Kosova dhe Rrëfime të tjera» fq. 197. Botuar nga UET Press,

Tiranë 2011.

358 Cituar më lart. Po aty, fq. 193.

359 Cituar më lart. Po aty, fq. 198.

158

Ndërkombëtarët, të cilët deri tani kishin treguar pamjaftueshmëri veprimesh ndaj

Kosovës, filluan të japin shenjat e një qasje të ndryshme për situatën atje. Sekretari i

Përgjithshëm i NATO-s, Manfred Verner do të deklaronte, se duhej ndalur zgjerimi i

luftimeve nga Kosova dhe një luftë e mundshme Ballkanike, ndërsa Presidenti Bush, në

mesazhin e tij theksonte, se ”në rast të një konfliktit në Kosovë që do të provokohej nga

Serbia, SHBA do të jetë e gatshme të përdorë forcën ushtarake kundër serbëve të

Kosovës edhe vetë Serbisë.”360

Ndryshimi i qasjes ndërkombëtare në raport me Kosovën, ishte i lidhur edhe me

zhvillimet dramatike luftarake në Veri të ish-Jugosllavisë, sidomos në Kroaci e BeH.

Bashkësia ndërkombëtare, duke parë veprimet ushtarake të Beogradit, i frikësohej

mundësisë reale për zgjerimin e një vatre tjetër konflikti, në Kosove, e cila ishte me

rrezikshmëri të larte për shkak të potencialit destabilizues nga përfshirja e mundshme në

konflikt e shteteve të tjera të rajonit.

Ndërkombëtarët përgjatë agjendave të tyre ndërmjetësuese rreth konfliktit në Kosovë, që

kur nisi Konferenca e Carrington-it, ofruan mundësinë e një farë autonomie të

papërcaktuar, por të negociueshme me palën serbe, ndërkohë që nga ana tjetër

kundërshtia ndaj ndryshimeve të njëanshme të kufijve dhe kundërshtia për statusin

federativ të Kosovës e Vojvodinës përbënin linjën konstante të tyre.

Politika për rezistencë paqësore fitoi mbështetje ndërkombëtare dhe përbente një strategji

suksesi në procesin ndërkombëtarizues të krizës kosovare. Kjo u “konfirmua nga raporti i

Misionit të KSBE-së që vizitoi Kosovën nga 28 maji deri me 2 qershor 1992. Misioni

diagnostikoi një gjendje para konflikti me një prani të rëndë e të dukshme ushtarake e

policore serbe dhe me shumë civilë të armatosur. Përballë një fuqie të tillë eprore

shqiptarët nuk kishin shans.”361

Zgjidhja paqësore dhe vizioni për një Kosovë të pavarur e asnjanëse, të hapur, si ndaj

Shqipërisë e Serbisë, mori pëlqim dhe mbështetje nga dy bashkëkryetarët e KNIJ, Lordin

Oven dhe Stoltenberg, gjatë bisedimeve të vjeshtës së vitit 1992.

Mënyra e sundimit të brendshëm të Kosovës nga strukturat serbe, dita-ditës po e

përkeqësonte jetën e banorëve, duke ua shtuar varfërinë e tyre. Papunësia e lartë,

zemërimi, diskriminimi dhe represioni në rritje i nxehin në ekstrem tensionet e

brendshme etnike dhe bëhen shkak i mjaftueshëm detyrues që shumë familje shqiptare

360 Judah, Tim; «Kosova War and Revenge», Yale University press, New Haven and London 2000, p.73.

Cituar nga : Maliqi, Shkelzen, «Shëmbja e Jugosllavisë, Kosova dhe Rrëfime të tjera» fq. 199. Botuar nga

UET Press, Tiranë 2011.

361 Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 332. Botoi “Toena“,Tiranë 2010.

159

nga Kosova të emigrojnë në republika të tjera, ose në vendet perëndimore pranë lidhjeve

të afërta familjare për mbijetesë. Strukturat serbe përmes të gjitha rrugëve nxiten dhe

inkurajuan emigracionin masiv të shqiptarëve dhe ndërmorën veprime aktive për të

detyruar zhvendosjen e tyre nga Kosova. Dimensionet e gjithanshme të dhunës etnike

serbe në Kosovë motivoheshin nga gjoja nevoja për të mbrojtur pakicat e kërcënuara nga

shqiptarët.

Aplikimi konstant i formave, metodave dhe taktikave të shprehura në dhunën e

gjithanshme psiko-fizike ndaj shqiptarëve, ndikoi në kufizimin e pjesëmarrjes së tyre në

jetën politike, ekonomike e shoqërore. Përmes të gjitha këtyre mënyrave, qeveria serbe

lëvizte intensivisht drejt synimeve të saj për ndryshimin e strukturës etnike në Kosovë,

përmes spastrimit të etnisë shqiptare nga territori.

Në qershor të vitit 1995, veprimtari Adem Demaçi, do të nënvizonte gjatë një takimi me

një delegacion holandez, se “gati një e katërta e popullsisë shqiptare, madje ajo më vitalja

ka emigruar jashtë vendit. Serbia po i merr të gjitha masat për krijimin e kushteve për

vendosjen e 100.000 kolonëve serbë dhe malazezë në territorin e Kosovës.”362

Në rrethanat e rritjes progresive të represionit të strukturave serbe në Kosovë, fillojnë

qëndrimet kritike zbehja e qëndrimeve në mbështetje të Rugovës. Në terren shfaqen

prirjet mbështetëse ndaj filozofisë së re, të rezistencës aktive, përkrahur nga Qosja e

Demaçi. Kjo tendencë reflektohet edhe në ndarjet grupimeve të brendshme të Lidhjes

Demokratike të Kosovës, shprehur me praninë e dy shtresëzimeve mbështetëse; të

moderatorëve dhe të mbështetësve të linjës së ashpër, ose ndërmjet “autonomistëve” dhe

të vendosurve për Kosovën e pavarur.

Kryeministri i qeverise në ekzil, Bujar Bukoshi, me 31 tetor të vitit 1995, deklaroi se

tashmë “autonomia për Kosovën nuk është një zgjidhje e drejtë dhe e qëndrueshme,

prandaj ajo nuk do të pranohet......Qeveria e Kosovës është e mendimit se e vetëshpallura

“Republikë Federale Jugosllavisë” nuk është e njohur ndërkombëtarisht, as vetë dhe as

kufijtë e saj. Ne mbështesim fuqimisht mendimin që është vullneti i popujve në rajon që

do të rregullojë kufijtë e territorit të mbetur të ish-Jugosllavisë dhe vetëm atëherë bota do

të jetë në gjendje të njohë apo të japë bekimin e saj për një realitet. Kosova me kufijtë e

saj të përcaktuar është një realitet për t’u njohur. Sa më shpejt të njihet ky realitet, aq më

mirë.”363

362 Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’, fq. 81. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

363 Vicker, Miranda; “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga anglishtja në shqip

nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e Kosovës”, fq 346. Botoi “Toena”,

Tiranë 2004.

160

Veprimet e shkëputura të shqiptarëve me sfond aktiv e më radikal, ishin shfaqur qysh në

pranverën e viti 1993 nga përfaqësuesit e Frontit Popullor, apo të Lëvizjes Kombëtare për

Çlirimin e Kosovës. Rritja e dhunës së brendshme në Kosovë provokoi kundërveprimet

aktive të shqiptarëve dhe zgjoi shqetësimin akoma më të madh tek ndërkombëtaret, të

cilët po konstatonin, se krahu mbështetës i politikave paqësore për Kosovën, gradualisht

ishte duke u dobësuar.

Linja e politikës paqësore, e ndjekur nga Rugova, humbi terren edhe për shkak të

ndikimeve të jashtme. Këtu veçojmë dy momente: Së pari, situata e krijuar pas Dejtonit

dhe lënia e Kosovës nga bashkësia ndërkombëtare jashtë zgjidhjeve. Ky realitet krijoi një

zhgënjim të madh tek shqiptarët, të cilët u ndjenë “të braktisur’, të “harruar” dhe aspak të

vlerësuar për rrugën paqësore të ndjekur deri tani. Së dyti, veprimi i pas Dejtonit, në

pranverën e vitit 1996, me njohjen e Jugosllavisë së re nga disa shtete evropiane duke

lënë Kosovën në përbërje të Serbisë, i shteroi shpresat e fundit edhe tek më optimistët,

për ndryshimin e mundshëm të gjendjes së status quo-së me politika paqësore.

Studiuesja Miranda Vickers nënvizon se “kishte një prirje të dallueshme në krejt Kosovën

dhe në diasporën e gjerë kosovare drejt kundërshtimit të politikave paqësore që mbronte

Ibrahim Rugova” dhe se kjo tendencë sa vinte e “po bëhej më e fortë dhe më e

organizuar.”364

Hapësirat për gjetjen e mundësive dhe zgjidhjeve rreth Kosovës u limituan në disa

propozime të paraqitura nga personalitete dhe subjekte politike shqiptare e serbe.

Pavarësisht këtyre ofertave politike, plani për Ballkaniaten i Demaçit, i autonominë

brenda federatës së re i Vuk Drashkoviqit, decentralizim i kufizuar i Koshtunicës, apo i

rajonalizimit, paraqitur nga Zoran Gjinxhiq, - nuk gjetën përkrahje. Sipas studiuesit

italian Alberto l’Abbate, zgjidhjet e mundshme për Kosovën rrotulloheshin rreth një

skenari me pesë mundësi: 1. Ndarje territori. 2. Konfederate Ballkanike. 3. Konfederatë e

Vogël Jugosllave. 4. Autonomi Speciale. 5. Trupat Evropiane Civile të Paqes.365

Pavarësisht versioneve, synimi i fundit i shqiptarëve mbetej një Kosovë e pavarur dhe

sovrane. Ndërkohe, SHBA dhe vendet e BE i përmbaheshin idesë së qartë për autonomi

politike me të drejta të garantuara për pakicat.

Në kuadrin e kësaj filozofie të mbështetur nga ndërkombëtaret, me 2 shtator 1996, me

akordin e arritur për marrëveshjen e arsimit, të ndërmjetësuar mes Prishtinës e Beogradit

nga përfaqësuesit e komunitetit katolik të Shën Exhidios, u duk se ndërkombëtaret po

364 Cituar më lart. Po aty, fq 348.

365 Shiko: Alberto l’Abbate, “Kosovo: A War not Fought”, Departamenti i studimeve Shoqërore,

Universiteti i Studimeve i Firences, 1996.

161

lëviznin përpara me iniciativat e tyre, brenda suazave të zgjidhjeve paqësore dhe përmes

dialogut shqiptaro-serb.

Gjatë vizitës së tij në Kosovë, diplomati amerikan Robert Gelbard anunçoi idenë se

Kosova është dhe do të mbetej pjesë e Serbisë, duke bërë që të rriten mospajtimet e

brendshme ndaj qasjes ndërkombëtare për Kosovën. Megjithatë, ndërkombëtarët

vazhdonin të ushtronin presion mbi autoritetet shtetërore federative përmes mekanizmit

të sanksioneve ekonomike që përbente “oksigjenin” jetik për ekonominë e rrënuar nga

luftërat e njëpasnjëshme në Slloveni, Kroaci, e BeH, por kjo ishte e pamjaftueshme.

Në këto kushte, një aktiviste shqiptare e Kosovës do të deklaronte se, kur “bashkësia

ndërkombëtare e ka nënvleftësuar dhe injoruar seriozisht faktorin shqiptar, duke e

reduktuar atë në një problem pakicash që kërkon zgjidhje në korniza qesharake brenda

Serbisë, kur mënyra e vetme e komunikimit të Serbisë me shqiptarët është dhuna dhe

krimi, askush nuk duhet të habitet, nëse një pjesë e popullit vendos t’i japë fund kësaj

agonie dhe të marrë fatin e Kosovës dhe popullit të saj në duart e veta.”366

Në territorin e Kosovës, persona të armatosur ishin shfaqur në aksione konkrete, si

përfaqësues të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Të tjerë dënoheshin si të tillë nga gjykatat

serbe në Kosovë.

2. Ndërhyrja ndërkombëtare

2.1. Faktorët, fazat dhe kategoritë e ndërhyrjes ndërkombëtare

Ndërhyrja ndërkombëtare në Kosovë është vështruar përmes një qasje të përshkallëzuar,

duke u ndalur tek ndjesitë dhe vëmendja fillestare e ndërkombëtarëve për zhvillimet në

Kosovë në fillimet e vitit 1991, si dhe në vazhdim me përshkallëzimet e aksioneve

diplomatike të ndërmjetësimit dhe aplikimit të Diplomacisë Imponuese.

Për efekte studimore, Ndërhyrjen Ndërkombëtare në Kosovë e kemi klasifikuar duke

renditur tri faza:

- Faza e I e Ndërhyrjes Ndërkombëtare është vështruar nga viti 1991 deri në prag

të fillimit të konfliktit të armatosur, në pranverën e vitit 1998.

Brenda fazës së parë, dallojmë dy nën faza të rëndësishme:

- Nënfaza e Parë përfshin kuadrin e Konferencës për Jugosllavinë, njohur

ndryshe edhe si “Carrington Conference” të shtrirë në periudhën 1991-1992.

Kjo periudhë ishte kryesisht nën drejtimin dhe patronazhin e evropianeve të cilët

366 Për më tepër shiko: Buletini Nr. 321 i Ministrisë së Informacionit të Republikës së Kosovës, 7 dhjetor

1997.

162

u angazhuan për ndërmjetësimin e zgjidhjeve të mundshme të krizës së ish-

Jugosllavisë.

Në këtë periudhë, Kosova ashtu si edhe Vojvodina, nuk e pati vëmendjen e duhur të

bashkësisë evropiane. Përfaqësuesit e saj nuk u ftuan nga KE/BE për të marrë pjesë në

sesionet plenare të Konferencës. Iniciatorët ketë e arsyetonin me “mungesën e

legjitimitetit” dhe me frikën se një veprim i tillë do të shkatërronte procesin

ndërmjetësues të konfliktit, iniciuar nga ndërkombëtaret. Pavarësisht kërkesave,

peticioneve e protestave të shqiptarëve, pjesëmarrja e Kosovës në kuadrin e Konferencës

për Jugosllavinë nuk u realizua.

Gjatë punimeve të Konferencës, “Carrington-i diskutoi për Kosovën vetëm në mënyrë

sporadike në bisedat e tij me Millosheviqin dhe u takua dy herë me Rugovën. Pas majit të

1992, de Beauce vizitoi dy herë Kosovën për bisedime të veçuara me administratën

krahinore serbe dhe me përfaqësuesit e shqiptarëve.”367 Grupi i Punës për Minoritetet, i

drejtuar nga Gert Ahrens, i cili vepronte në kuadër të kësaj Konference ndoqi disa çështje

në agjendën e tij për Kosovën.

Gjatë kësaj periudhe, pati një angazhim të KSBE/OSBE e cila “përfshiu Kosovën në

misionet e saj të dhjetor-janarit 1991-1992, majit 1992 dhe gushtit 1992. Ky i fundit çoi

në vendosjen e Misionit Afatgjatë të KSBE-së në Kosovë me seli të përgjithshme në

Beograd. Disa OJQ gjithashtu u bënë vepruese në Kosovë, si Federata Ndërkombëtare e

Helsinkit për të Drejtat e Njeriut e cila filloi të merret me problemet e arsimit.”368

Fundi i mirëfilltë shtetëror i RSFJ dhe krijimi i RFJ me 27 Prill të vitit 1992, jo vetëm që

nuk solli përmirësime të statusit juridiko-kushtetues të Kosovës, por u shoqërua me

implikime më të gjera. Shteti i ri që pretendonte se ishte trashëguesi i RSFJ nuk e gëzoi të

drejtën për t’u njohur ndërkombëtarisht për disa vite. “Shteti i ri”, në kornizën e tij

federative nuk e përmendte Kosovën, ashtu si edhe Vojvodinën, si pjesë përbërëse as e

RFJ dhe as si njësi autonome brenda Serbisë. Shqiptarët trajtoheshin si të gjitha

“minoritetet kombëtare” përbërëse.

Ndërkombëtarët, të ndodhur përballë tendencave të përkeqësimit të gjendjes dhe

dimensioneve të reja të krizës kishin në shqyrtim opsione që vinin si nga përfaqësuesit

politik të shqiptarëve, ashtu dhe nga organizata ndërkombëtare. “Parlamenti Evropian

përmendi restaurimin e të drejtave të vitit 1974 në një Rezolutë të prillit të vitit 1992.”369

367 Ahrens, Gert-Hinrich; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 317. Botoi në Tiranë “Toena“, 2010.

368 Cituar më lart. Po aty, fq. 317.

369 Cituar më lart. Po aty fq. 327.

163

Të tjera propozime ishin “rifutja e mundshme e elementëve të autonomisë së vitit 1974”,

“krijimi i një protektorati ndërkombëtar të KB”, apo “njëfarë autonomie e papërcaktuar e

garantuar me një marrëveshje ndërmjet palëve”, si dhe “ideja për ta bërë Kosovën njësi të

tretë federative në kuadrin e shtetit të ri”.

Ndërmjetësit ndërkombëtarë kishin bindjen se roli i tyre në zgjidhjen e krizës konsistonte

në disa zgjidhje dhe modifikime që mund të lehtësonin sadopak tensionet, pasi palët, si

serbet ashtu edhe shqiptarët, nuk kishin asnjë predispozitë për të bërë koncesione në

pozicionet e tyre të interesave.

- Nënfaza e Dytë i takon periudhës së aktivitetit ndërkombëtar në kuadrin e

Konferencës Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë KNIJ, deri në pranverën e

vitit 1998.

KNIJ në ndryshim nga “Carrington Conference,” ishte më së shumti një sipërmarrje e

Kombeve të Bashkuara e koordinuar dhe në bashkëpunim të ngushtë me KSBE/OSBE

dhe personelin civil ndërkombëtar të saj në terren dhe KE/BE.

Megjithatë, në këtë periudhe, vetëm Konferenca e Londrës e cila u mbajt me 26-28 gusht

1992 pati vëmendje të përqendruar për situatën dhe zhvillimet në Kosovë. Konferenca e

Londrës “nisi të vetmin proces negociatash thelbësore, intensive dhe me ndërmjetësim

ndërkombëtar mbi Kosovën që u zhvilluan përpara shpërthimit të konfliktit të armatosur

me 1998. Konferenca krijoi [1] një strukturë të posaçme negociatash, [2] një takim

premtues ndërmjet Rugovës dhe Paniçit, [3] një deklaratë imponuese ndërkombëtare.”370

Brenda fokusit të punës së kësaj konference u shqyrtua krijimi i strukturës ekskluzive të

Grupit të Veçantë për Kosovën që do të angazhohej krahas Grupit të Punës për

Minoritetet i cili ishte ngritur nga “Carrington Conference”.

Ndërkombëtarët gjatë kësaj periudhe vlerësuan se duheshin ndërmarrë nisma për

vendosjen e kontakteve të drejtpërdrejta dhe fillimin e dialogut me përfshirjen e qeverisë

federative, asaj republikane serbe dhe përfaqësuesve të shqiptarëve të Kosovës, por duke

shmangur çështjet fondamentale kushtetuese dhe të statusit, që përbënin papajtueshmëritë

ekstreme dhe të panegociueshme ndërmjet palëve.

Ky synim i ndërkombëtarëve gjeti gatishmëri dhe një trajtim tolerues nga ana e

kryeministrit federativ Paniç. Në këto rrethana, ndërmjetësuesit ndërkombëtarë arritën të

ulin për herë të parë palët në bisedime dhe në përfundim të konkretizojnë Deklaratën e

Përbashkët të 14 Tetorit 1992, për ndryshimin e gjendjes lidhur me problemet e arsimit

dhen të gjuhës shqipe në Kosovë.

370 Cituar më lart. Po aty, fq. 333.

164

Një situatë e tillë nuk vazhdoi gjatë. Konferenca e Ministrave të Jashtëm të Ballkanit,

shprehet me shqetësim rreth raportit të paraqitur nga Mazowiecki për situatën në Kosovë.

Këshilli i Evropës u kërkonte autoriteteve serbe që të tregonin vetëpërmbajtje dhe të

respektonin të drejtat e njeriut në Kosovë. Situata u komplikua edhe më tepër me fitoren

absolute të Millosheviqit dhe të ultra nacionalisteve të Sheshelit mbi opozitën, duke bërë

që pas 20 dhjetorit 1992, niveli federativ i pushtetit të ishte në duart e pushtet-mbajtësve

të Serbisë.

Me krijimin e situatës së re, kur Millosheviqi dhe radikalët kontrollonin gjithçka dhe mbi

të gjitha pushtetet, ndërkombëtarët përballeshin me dilemën: Si mund të ringjallej

dialogu?! Pavarësisht mungesës se rezultateve në terren për arsimin, takimet u ripërtërinë

në Gjeneve në fund të janarit 1993, deri në orvatjen për negociatat e fundit, me 7 qershor

1993.

Pavarësisht nivelit të ndërkombëtarizimit të çështjes së Kosovës, deri në këtë moment,

mbështetja ndërkombëtare vinte vetëm në trajtë deklaratash, përfshirë edhe notën e

SHBA-së se 25 dhjetorit 1992 “që kërcënonte me përdorimin e forcës” apo dokumentin

e Komisionit të KB për të Drejtat e Njeriut në Gjeneve, që “dënonte rreptë Beogradin

për kryerjen e “një forme të spastrimit etnik.”371

Me kalimin e kohës, pavarësisht gatishmërisë së palës shqiptare për të mbajtur dialogun

me palën serbe, ndërkombëtarët e zbehen aktivitetin në kuadrin e Grupit të Punës për

Minoritetet dhe Grupit të Veçantë për Kosovën.

Në vitin 1995, dinamika e ngjarjeve në terren e vendosi Serbinë në një pozitë të re:

Kroacia dhe BeH shënuan përparim në luftimet në terren ndaj Ushtrisë Jugosllave, ndërsa

bombardimet e NATO-s, mbi objektiva serbe në BeH, ofruan mundësinë e

kompromiseve në kuadër të Marrëveshjes së Dejtonit.

Në pranverën e vitit 1996, situata në Kosovë u tensionua përsëri nga veprimet e dhunës.

Protestat masive prej të gjitha shtresave shoqërore dhe sidomos nga ana e studentëve të

Universitetit të Prishtinës i dhanë një dimension të ri krizës së Kosovës. Sipas Gert

Ahrens, “Dejtoni i kishte bindur radikalët shqiptarë se përdorimi i forcës kishte vlerë se e

kishin provuar të parët serbët dhe pas tyre kroatët dhe boshnjakët në Kroaci dhe në

BeH.”372

- Faza e II e Ndërhyrjes Ndërkombëtare është vështruar e shtrirë në limitet

kohore të pranverës së vitit 1998, deri me 12 qershor të 1999.

371 Cituar më lart. Po aty, fq. 353 e 355.

372 Cituar më lart. Po aty, fq 361.

165

- Nënfaza e Parë e Fazës së Dytë, përfshin përpjekjet e diplomacisë

ndërkombëtarë përmes Grupit të Kontaktit, deri në prag të Rambujesë.

Gjatë kësaj periudhe kemi një intensifikim të diplomacisë ndërkombëtare, sidomos të

SHBA dhe të ministerialeve të NATO-s, shoqëruar me veprime të koordinuara me OSBE

dhe aktet e Këshillit të Sigurimit të OKB.

Presioni diplomatik ndërkombëtar u fokusua në zgjidhjen paqësore të konfliktit të

Kosovës, i cili rrezikonte shtrirjen e tij dhe kërcënonte stabilitetin e brishtë të

Maqedonisë, sigurinë e Shqipërisë dhe të shteteve të tjera fqinje të rajonit.

Ndërkombëtarët ishin të interesuar që të përçonin seriozitetin dhe vendosmërinë e

qëndrimeve të tyre për ndërprerjen e dhunës nga regjimi i Beogradit.

Duke iu referuar përvojës për zgjidhjen e krizës së BeH, ndërkombëtarët vlerësuan

riaktivizimin e Grupit të Kontaktit (GK), si një strukturë e përbashkët e Fuqive të Mëdha,

e cila kishte në përbërje të saj edhe Rusinë, një aleate e ngushtë dhe mbrojtëse e

interesave të Serbisë. Me këtë veprim, ndërkombëtarët kishin për qellim që të korrektonin

“defektin” e shfaqur në konfliktin e BeH, sidomos në fazën e parë të tij, kur Rusia u la

jashtë procesit.

Më herët, GK kishte vepruar në ndërmjetësimin e bisedimeve dhe në konsultimin e

zgjidhjeve që kishte çuar palët drejt kompromisit, me nënshkrimin e Marrëveshjes së

Dejtonit. Pas vitit 1994, në sajë të veprimtarisë së GK, KNIJ humbi rëndësinë dhe

“terrenin” e funksionimit.

Vendimmarrja e GK ishte konsensuale dhe Rusia i përmbahej linjës refuzuese për

qëndrime më të ashpra dhe aplikimit të sanksioneve shtesë ndaj RFJ. Diplomacia

evropiane kalkulonte, që përmes nismave të saj në kuadrin e GK, të influenconte mbi

sjelljet kundërshtuese të Rusisë dhe ta bënte atë pjesë të vendimmarrjes së rëndësishme

për krizën e Kosovës.

GK zhvilloi një aktivitet të dendur diplomatik, para, gjatë dhe pas bombardimeve të

NATO-s mbi RFJ. “Roli i GK u kufizua në parapërgatitjen e rezolutave për Këshillin e

Sigurimit të KB. Disa here ai e lehtësonte këtë proces”373, por në rrethanat e pozicioneve

bllokues të Rusisë, SHBA-të dhe Fuqitë e tjera ndërkombëtare u detyruan që t’i referohen

varianteve dhe zgjidhjeve alternative për marrjen e vendimeve të rëndësishme për paqen,

stabilitetin dhe harmoninë në rajonin ballkanik.

373 Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 173. Botuar nga Instituti i Studimeve

të Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

166

Vendosja në krye të diplomacisë amerikane e Zonjës Albright, u shoqërua me

përzgjedhjen e Ambasadorit Hill, në maj 1998 në rolin e diplomatit kryesor për krizën e

Kosovës. Robert Gelbart u zhvendos në punët e BeH të pas-Dejtonit. Ambasadori Hill, i

cili ishte dyshues në suksesin e ndërmjetësimit shqiptaro-serb, e ndjente nevojën e

mbështetjes nga Richard Holbrooke që kishte përvojën e negocimit të vështirë dinamik

me Millosheviqin.

Në rrethanat kur situata po rendohej e kriza po përparonte me shpejtësi në Kosovë, Hill

dhe Hollbrooke u përballën në një takim të vështirë me Millosheviqin, i cili vazhdonte t’i

përmbahej prerazi qëndrimit, se “Kosova është pjesë e Serbisë, është një problem i

brendshëm”.

Me 23 shtator 1998, Këshilli i Sigurimit miratoi Rezolutën 1199, përmes së cilës i

kërkohej Millosheviqit, ndalimi i dhunës dhe represionit ndaj popullsisë civile që zgjidhja

e krizës të bëhej përmes negociatave me shqiptarët e Kosovës. Kjo mase u mbështet me

veprime të tjera nga ndërkombëtarët, “duke përfshirë krijimin e një Misioni të Verifikimit

për Kosovën nga Organizata për Sigurinë dhe Bashkëpunimin në Evropë (OSBE) dhe një

mision zbulimi ajror nga NATO, si dhe një forcë operative ushtarake e NATO-s, për të

ndihmuar në shpërnguljen e anëtarëve të Misionit të Verifikimit në rast konflikti të

mëtejshëm”.374

Ky qëndrim u pasua me veprimin e Këshillit të Atlantikut të Veriut, i cili më 13 tetor

1998, “autorizoi urdhrat për fillimin e veprimeve luftarake, për goditjet ajrore të NATO-

s, në mbështetje të përpjekjeve diplomatike për ta detyruar regjimin e Millosheviqit që të

tërhiqte trupat nga Kosova, të bashkëpunonte për dhënien fund të dhunës dhe të

lehtësonte kthimin e të shpërngulurve në shtëpitë e tyre” 375 . Gjatë kësaj periudhe,

përfaqësuesit politik e ushtarak të Aleancës zhvilluan një sërë takimesh në Shqipëri dhe

Maqedoni.

Trysnia diplomatike e ndërkombëtarëve u shoqërua me një qëndrim taktik të ri të palës

serbe: “Presidenti Millosheviq pranoi të bindet dhe goditjet ajrore u pezulluan”376. Por

kjo ishte vetëm një lëvizje e përkohshme e tij, një strategji për të fituar kohë në funksion

të shpresave për përçarje diplomatike brenda radhëve të vendeve të NATO-s.

Përgjatë periudhës intensive të bisedimeve dhe ndërmjetësimit ndërkombëtar të konfliktit,

Millosheviqi u përpoq që të krijonte përçarje dhe të nxiste vendet e NATO-s kundër njëri

tjetrit. Përfaqësuesit ndërkombëtarë që shkonin në Beograd për bisedime e identifikuan

374 Manual i NATO-s, fq.157. Public Diplomacy Division NATO 1110 Brussels, Belgium, NATO 2006.

375 Cituar më lart. Po aty, fq.157.

376 Cituar më lart. Po aty, fq.157.

167

këtë taktikë të Millosheviqit, duke patur parasysh edhe përvojën e mëparshme të

negocimit për fatet e Bosnjës, në Dejton.

Në sajë të përpjekjeve dhe trysnisë diplomatike të shoqëruar me kërcënime të besueshme

për goditje nga NATO, Beogradi u detyra që të pranojë Misionin Verifikues të OSBE me

vëzhguesit ndërkombëtar të cilët kishin objektiv të mësonin se çfarë realisht po ndodhte

në Kosovë.

Kjo masë u mirëprit në terren, pasi ky Mision Verifikues vështrohej si një instrument i

besueshëm ndërkombëtar që do të paraqiste përpara opinionit botëror krimet barbare

shtetërore të Serbisë ndaj popullsisë së pafajshme të Kosovës.

Nën faza e Dytë – Konferenca e Rambujese dhe bombardimet e NATO-s mbi

objektivat serbe, përbëjnë një moment të rëndësishëm.

Fundi i vitit 1998 shënoi kulmin e përkeqësimit të situatës në Kosovë. Përdorimi i dhunës

dhe krimeve mbi popullsinë e pafajshme i dhanë një kthesë qëndrimeve ndërkombëtare,

pas identifikimit nga Misioni i Verifikimit të OSBE të masakrës mbi 40 civilë të

paarmatosur në Raçak, me 15 janar 1999.

Komuniteti ndërkombëtar i investuar pa rezerva në zgjidhjen e paqësore të krizës së

Kosovës shikonte dita ditës se përpjekjet e ripërsëritura për t’i dhënë një shtysë të re

politike gjetjes së një zgjidhjeje paqësore të konfliktit, ishin një iluzion.

Tashmë ishte evidente se kriza e Kosovës ishte shndërruar në formatin e një krize

komplekse që ngërthente në vetvete disa kriza të veçanta, të tilla si: krizë në raportet dhe

funksionalitetin e veprimtarisë institucionale, krizë në fushën ekonomike e financiare,

krizë në raportet politike e sociale, dhunë sistematike e masakra mbi popullsinë e

pafajshme.

Dinamika e mossuksesit të emisarëve të diplomacisë ndërkombëtare për të “bindur”

Millosheviqin nuk mund të vazhdonte pafundësisht. Ekspertet e sigurisë dhe studiuesit e

konflikteve të armatosura, e vështronin këtë krizë, si një nga më kërcënueset për paqen

dhe sigurinë jo vetëm për hapësirën e Ballkanit Perëndimor, por edhe më gjerë, për shkak

të premisave serioze dhe kontekstit të komplikuar rajonal.

Grupi i Kontaktit, themeluar në pranverën e vitit 1994, për të ndihmuar trajtimin e

çështjes së Bosnjës e kishte rritur ndjeshmërinë për Kosovën që në shtator të vitit 1997,

kur ishin dukur qartësisht pozicionet armiqësive. Në përbërjen e tij Grupi i Kontaktit

kishte “të kombinuar tre elemente: Rusia, që shihej si shtet që mund ‘’të merrej me

Millosheviqin’’, duke marrë parasysh përkrahjen e saj të përhershme për pozicionin e

Serbisë. Kurse anëtarët e BE-së, do të mund t’ia tregonin Beogradit karotën e integrimit

168

më të afërt ekonomik me Evropën. Përderisa SHBA-ja, paraqitej si forcë udhëheqëse e

një aksioni më të ashpër, duke përfshirë këtu edhe përdorimin e forcës ushtarake”377

Në një deklaratë të mëparshme, Grupi i Kontaktit pati deklaruar se: ‘’Në lidhje me

kontekstin për statusin e Kosovës, pozicioni i Grupit të Kontaktit është shumë i qartë: ne

nuk e përkrahim Pavarësinë dhe nuk e përkrahim mbajtjen e status quo-së. E përkrahim

një status të avancuar të Kosovës brenda RFJ-së. Ky status do të duhej t’i mbronte

plotësisht të drejtat e popullatës shqiptare në pajtim me standardet e OSBE-së dhe Kartën

e OKB-së. Është esenciale që dialogu të nisë, si hap i parë për t’i ulur tensionet”.378

Duke ecur në këtë linjë, me 29 janar 1999, Grupi i Kontaktit formuloi një draft për

negociata do të mbaheshin në Rambuje, duke marrë në konsideratë disa parakushte për

këtë pjesëmarrje të palëve dhe ndërkombëtarëve, që gjithsesi ndeshi në disa kundërshti

edhe të përfaqësuesve politik të shqiptarëve.379

Megjithatë, pas marrjes në konsideratë të shumë faktorëve, delegacioni shqiptar me një

përbërje mikse380 dhe delegacioni serb381, u pajtuan për të marrë pjesë në Rambuje nën

patronazhin ndërmjetësues e ndikues të përfaqësuesve të Grupit të Kontaktit, në kuadër të

një zgjidhje të mundshme tranzitore në kuadrin e një Marrëveshje të propozuar prej

ndërkombëtarëve.

Me 6 shkurt 1999, në hapje të Konferencës, Presidenti i Francës Shirak, deklaroi se:

“...nuk do të tolerojmë vazhdimin e këtij konflikti që shkel parimet thelbësore të dinjitetit

377 Weller, Marc; “Shtetësia e Kontestuar”, fq. 151, Botoi “Koha”, Prishtinë, 2009.

378 Cituar më lart. Po aty, fq. 151, Botoi “Koha”, Prishtinë; 2009.

379 Këto parakushte ishin: 1. Domosdoshmëria e ndërprerjes së menjëhershme të dhunës dhe respektimi i armëpushimit. 2.

Zgjidhja paqësore përmes dialogut. 3. Marrëveshja kalimtare: një mekanizëm për zgjidhjen përfundimtare pas periudhës kalimtare

trevjeçare. 4. Mosndryshimi unilateral i statusit kalimtar. 5. Integriteti territorial i RSFJ-së dhe i vendeve fqinje. 6. Mbrojtja e të

drejtave të pjesëtarëve të të gjitha bashkësive nacionale (ruajtja e identitetit, gjuhës dhe arsimit: mbrojtja e veçantë e institucioneve

të tyre religjioze). 7. Zgjedhje të lira dhe të ndershme në Kosovë nën mbikëqyrjen e OSBE-së. 8. Asnjë palë nuk do të ndjekë penalisht

dikë për krime që lidhen me konfliktin e Kosovës (përveç: krimeve kundër njerëzimit, krimeve të luftës, dhe shkeljeve të tjera serioze

të së drejtës ndërkombëtare). 9. Amnistia dhe lirimi i të burgosurve politikë. 10. Pjesëmarrja ndërkombëtare dhe bashkëpunimi i

plotë i të gjitha palëve në implementim. Përfaqësuesi Politik i UCK, Adem Demaçi doli hapur me një deklarate, duke shprehur

rezervat dhe mospajtimet e tij, sidomos për piken 5, ku cekej Integriteti territorial i RSFJ-së dhe i vendeve fqinje.

380 Përfaqësues të UÇK: Hashim Thaçi, Jakup Krasniqi, Ram Buja dhe Xhavit Haliti. Përfaqësues të LDK-së: Ibrahim Rugova Fehmi

Agani, Bujar Bukoshi, Idriz Ajeti e Edita Tahiri. Përfaqësues të Lëvizjes së Bashkuar Demokratike ishin: Mehmet Hajrizi, Rexhep Qosja,

Hydajet Hyseni dhe Bajram Kosumi. Në delegacion merrnin pjese edhe dy përfaqësues të pavarur, Z. Veton Surroi e Z. Blerim Shala.

Ndërkohë që në mbështetje të delegacionit ishin të atashuar edhe një grup ekspertesh për fusha të ndryshme

381 Delegacioni serb përbëhej nga 13 persona. Fillimisht ky delegacion u kryesua nga Ratko Markovic, nënkryetar i qeverisë së

Serbisë, por më pas kryesimin e delegacionit e mori përsipër Presidenti i Serbisë, Millan Millutinoviq:

169

njerëzor. Ne nuk duhet të tolerojmë që dhuna të kërcënojë stabilitetin e gjithë Evropës

Juglindore, ne duam paqe për kontinentin tonë...”382

Fuqitë Perëndimore, jo vetëm kërkonin me çdo kusht suksesin e tyre përmes kësaj

Konferencë, por ata ishin të vendosur që të ndalej lufta në Kosovë dhe të garantohej një

proces vetëqeverisës për një fazë kalimtare, duke e lënë të “hapur” pikën me delikate:

çështjen e statusit përfundimtar të Kosovës.

Delegacioni serb u shfaq i interesuar për dështimin e Konferencës dhe mos nënshkrimin e

Projekt Marrëveshjes. Në anë tjetër, shqiptarët arritën të tejkalojnë dallimet dhe të

formulojnë me konsensus synimet dhe pikat e kompromiseve të mundshme, në favor të

marrëveshjes, natyrisht kjo edhe falë ndihmës dhe asistimit amerikan.

Platforma383 e delegacionit shqiptar ishte insistuese lidhur me nevojën e përcaktimit në

Marrëveshje të mekanizmit të shprehjes së vullnetit të popullit të Kosovës për

vetëvendosje pas periudhës tre vjeçare, si dhe mbikëqyrjen e respektimit të saj nga forcat

ndërkombëtare të NATO-s.

Delegacioni serb kishte “kornizuar” Platformën sipas linjave të parashikuara në Beograd.

Sipas tyre, “Kosova duhej të mbetej së paku formalisht, pjesë e Serbisë, pushteti në

Kosovë duhej të ndërtohej mbi parimin e barazisë absolute të ‘’bashkësive nacionale’’,

nuk duhej të pranonin karakterin kalimtar të statusit të Kosovës. Kurse NATO-ja, nuk

duhej vendosur në Kosovë.”384 Kundërshtimi serb për vendosjen e NATO-s në Kosovë

shprehte edhe interesat e Rusisë, e cila ishte kundër një prezence akoma më të madhe të

NATO-s në këtë pjesë të Ballkanit Perëndimor.

382 Shala, Blerim; “Vitet e Kosovës 1998-1999”, fq. 222. Botoi “Gama”, Prishtinë 2001.

383 Duke iu referuar Akademik Rexhep Qoses, (ish-pjesëtar i delegacionit), teksti i Platformës së delegacionit shqiptar për negociata

kishte këtë përmbajtje: Tërheqja e të gjitha forcave të armatosura të Serbisë prej Kosovës; Mospranimi i Integritetit territorial të

Jugosllavisë së mbetur; Vendosja e trupave tokësore të NATO-s në Kosovë; Krijimi i aftësisë së kufizuar mbrojtëse përmes

transformimit të UÇK-së në Bashkëpunim me bashkësinë ndërkombëtare; Pranimi i kushtetutës kalimtare për afat tre vjeçar, që bën

të mundshëm themelimin e një qeverie demokratike; Njohja e referendumit për statusin përfundimtar të Kosovës, pas skadimit të

Marrëveshjes kalimtare; Krijimi i kushteve për promovimin e ekonomisë së tregut në Kosovë, dhe për themelimin e bankës Qendrore

të Kosovës; Njohja e pandryshueshmërisë së kufijve ekzistues të Kosovë; Njohja e Kosovës si etnitet i përcaktuar territorial, politik

dhe juridik; Bashkëpunimi me Tribunalin Ndërkombëtar të Hagës për Krime të Luftës në ish-Jugosllavi; Mbajtja e Jugosllavisë së

mbetur nën sanksionet ndërkombëtare përderisa Jugosllavia e mbetur nuk pranon obligimet për bashkëpunim me Tribunalin e

Hagës; Pjesëmarrja e Kosovë në procesin e suksesionit në lidhje me ish Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë; Krijimi i

llogarisë për reparacione dhe rikonstruim, në të cilën Jugosllavia e mbetur do të derdhte mjetet në shumë të dëmshpërblimit të

caktuar ndërkombëtarisht; Identifikimi i Marrëveshjes Kalimtare si traktat ndërkombëtar, i regjistruar në OKB; Përfshirja e sekretarit

të përgjithshëm të NATO-s dhe kryesuesit të OSBE-së si garantues të kornizës së Marrëveshjes. Për më tepër shiko Qosja Rexhep,

“Paqja e Përgjakshme”. Botoi “Toena”, Tiranë 1999.

384 Cituar më lart . Po aty, Shala, Blerim; “Vitet e Kosovës 1998-1999”, fq. 221. Botoi “Gama”, Prishtinë

2001.

170

Spektri i kërkesave të delegacionit shqiptar në Rambuje u përcoll gjerësisht në mediat

ndërkombëtare. Një nga gazetat më të mëdha ruse, shkruante: “Përfaqësuesit e

shqiptarëve të Kosovës në Konferencën e Rambujesë kanë paraqitur kërkesa që ‘’nuk

janë pritur mirë’’ nga treshja e ndërmjetësve ndërkombëtarë. Ata kërkojnë përcaktimin e

qartë të statutit përfundimtar, zhvillimin e referendumit mbi pavarësinë e Kosovës, pasi të

ketë kaluar afati i periudhës së ndërmjetme dhe pjesëmarrja e NATO-s në nënshkrimin e

Marrëveshjes që do të arrihet në Rambuje, duke futur këtu edhe dislokimin e forcave

shumëkombëshe për garantimin e zbatimit të Marrëveshjes.”385

Megjithatë përpjekjet dhe trysninë e ndërkombëtarëve, Projekt Dokumenti për

kompromis u refuzua për nënshkrim nga pala serbe. Delegacioni shqiptar e nënshkroi pas

një konsultimi të diskutueshëm me faktorët e gjerë politik që vepronin në Kosovë. Me

nënshkrimet e dëshmuara nga përfaqësuesit ndërkombëtarë, si dhe të delegacionit

shqiptar, filloi jetësimi i dokumentit, titulluar: “Marrëveshja e Përkohshme për Paqe dhe

Vetëqeverisje në Kosovë.”386

Ish-Ministri i Punëve të Jashtme, Paskal Milo duke vlerësuar strukturën përmbajtjesore të

këtij dokumenti, ka shkruar se: “Përveç parimeve të përgjithshme Marrëveshja trajton

edhe çështjen e sigurisë dhe institucionet vetëqeverisëse në Kosovë, të pushtetit ekzekutiv

dhe legjislativ. Kurse garant për zbatimin e kësaj Marrëveshjeje do të jenë forcat

ndërkombëtare që do të vendosen në Kosovë. Sa i përket çështjes së përcaktimit të

statusit të Kosovës është evituar në mënyrë shumë të hollë e të paqartë, për të mos hedhur

që në fillim në erë tërë Marrëveshjen.”387

Në në hyrje të këtij dokumenti, thuhet se:

- ....Duke kuptuar nevojën për vetëqeverisje demokratike në Kosovë

mbi bazën e pjesëmarrjes së plotë të pjesëtarëve të të gjitha bashkësive

nacionale në vendimmarrjen politike,

- Me dëshirë që të sigurohet mbrojtja e të drejtave të njeriut e të gjithë

individëve në Kosovë, duke përfshirë veçanërisht të drejtat e të gjithë

anëtarëve të të gjitha bashkësive nacionale,

385 Vukaj, Shaqir; “Rusia dhe Kosova”, fq. 253. Botoi ‘’Enriko Koco’’, Tiranë 2007.(Autori ka cituar gazetën

ruse ‘’Njezavisimaja Gazjeta’’ të datës 9 shkurt 1999).

386 “Interim Agreement for Peace and Self-Government in Kosovo", 23 Feb.1999, Rambouilliet - France. Në

kapitujt e dokumentit janë përfshirë: Parimet e Vetëqeverisjes Demokratike në Kosovë duke përfshirë

institucionet tranzitore të Kosovës; Sigurimi Publik Policor dhe Civil, Zhvillimi dhe mbikëqyrja e Zgjedhjeve,

Çështjet ekonomike, Ndihma Humanitare, Rikonstruimi dhe Zhvillimi Ekonomik, Ombudsmani, etj.

387 Milo, Paskal; “Kosova nga Rambuje në Pavarësi”, fq. 144. Botoi “Toena”, Tiranë 2009.

171

- Duke vlerësuar kontributin aktual të OSBE-së për paqen dhe

stabilitetin në Kosovë,

- Duke konstatuar, se kjo marrëveshje është arritur nën patronazhin e

anëtarëve të Grupit të Kontaktit dhe të Bashkimit Evropian dhe

zotimin e këtyre anëtarëve si dhe të Bashkimit Evropian për t’iu

përmbajtur kësaj Marrëveshjeje,.....388

Refuzimi serb për të nënshkruar Marrëveshjen në Rambuje “sosi” durimin ndërkombëtar.

Kalkulimet e Millosheviqit tek ndihma falë refuzimeve ruse, apo një përçarje e

mundshme ndërmjet aleatëve ndërkombëtarë rezultuan farse dhe në këto rrethana u

shënua fillimi i bombardimeve të objektivave serbe nga forcat ushtarake të NATO-s.

Në fakt, veprimet luftarake në Kosovë kishin filluar që nga marsi i vitit 1998, kur

strukturat e policisë, ushtria serbe, paramilitarët dhe vullnetarë të ardhur nga Lindja,

kryesisht Rusia, ishin të përfshirë në një ofensivë të gjerë në të gjitha vendbanimet

shqiptare. Gjatë kësaj ofensive, në mjaft raste me forcat serbe u bashkuan edhe banorë

lokalë serbë të cilët morën pjesë në vrasje, grabitje, përdhunime e shkatërrime të pronës

private të shqiptarëve.

“Ushtria Jugosllave kishte komandën e përgjithshme gjatë periudhës së bombardimeve të

NATO-s. Sipas ligjit, ajo kishte nën varësinë e saj policinë dhe forcat paraushtarake,

megjithëse zyrtarët e lartë në Ministrinë e Punëve të Brendshme serbe ushtruan dukshëm

një influencë të rëndësishme gjatë fushatës. Ushtria kontrollonte rrugët kryesore dhe

kufijtë duke koordinuar dhe lehtësuar kështu “spastrimin etnik“. Policia dhe forcat

paraushtarake u përfshinë në mënyrë më të drejtpërdrejtë në dëbimin e civilëve dhe

shkatërrimin e fshatrave për të cilën kishin mbështetjen e artilerisë së ushtrisë serbe”.389

Qeveria serbe dispononte plane të detajuara për veprimet luftarake dhe operacionet e

spastrimit etnik të shqiptarëve të Kosovës. Ajo që në fillesat shtetërore të “Jugosllavisë së

Dytë,” ishte e angazhuar në ndryshimet e dhunshme të strukturës etnike në Kosovë

përmes burgosjeve, internimeve, detyrimit për deklarim të kombësisë turke,

shpërnguljeve me dhunë, si dhe përmes aplikimit të programeve kolonizuese, duke sjelle

në kushte favorizuese mijëra kolonë, kryesisht serbo-malazez.

Sipas të dhënave të UNCHR, në fillim të qershorit të vitit 1999, nga refugjatët e dëbuar

nga Kosova, rreth 782.000 ishin të vendosur në vendet e Ballkanit Perëndimor, prej të

388 Neni II, i Marrëveshjes së Përkohshme për Paqe dhe Vetëqeverisje në Kosovë (“Interim Agreement for

Peace and Self-Government in Kosovo", 23 Feb.1999, Rambouilliet – France).

389 Human Rights Watch; Nën pushtetin e urdhrave, Krimet e luftës në Kosovë, New York, Washington,

Londër, Bruksel, fq. 89. Përkthimi shqip. “Korbi”, Tiranë 2002.

172

cilëve: 443. 000 ishin vendosur në Shqipëri, 287.000 në Maqedoni, 69.300 në Mal të Zi,

21.700 në BeH. Në vendet e tjera të botës u vendosen 76.457 refugjatë.390

Spastrimi etnik391 gjatë konfliktit ishte i orientuar duke mbajtur parasysh shpërndarjen

etnike të popullsisë, kryesisht enklavat serbe e malazeze dhe ato shqiptare. Krahas me

spastrimin etnik të shqiptarëve, pushteti serb vazhdonte politikat kolonizuese në Kosovë.

Edhe pse konflikti luftarak ndërmjet shqiptarëve dhe strukturave serbe kishte filluar,

gazeta “Jedinstvo” e Prishtinës e datës 11 mars 1999, njoftonte, se “në lagjen

“Bazhdarhane” në Prizren me 10 Mars 199 filloi ndërtimi i 236 banesave për nevoja të

ushtrisë Jugosllave dhe të MPB të Serbisë dhe kuadrove të nevojshme për ekonominë e

Prizrenit”.392

Shkatërrimet, plaçkitjet dhe grabitjet u shtrinë në të gjithë territorin e Kosovës. Gjatë

operacioneve ushtarako-policore serbe, u krye shkatërrimi i pronave, institucioneve

arsimore, objekteve të kultit dhe të gjitha veprave me vlerë historike kombëtare të

trashëgimisë së shqiptarëve. Vlerësohet se në periudhën “mars 1998 qershor 1999 janë

shkatërruar e djegur 204.285 shtëpi, 534 shkolla, 240 institucione shëndetësore.”393

Rezistenca e shqiptarëve ndaj forcave ushtarako-policore serbe u krye nga strukturat e

Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës394, si njësi të armatosura vetëmbrojtëse. Forcat e UÇK

shërbyen me cilësinë e “Trupave Tokësore” për forcat ndërkombëtare që aksionet e tyre

luftarake kundër objektivave serbe i bazuan në sulmet ajrore.

Formacionet ushtarako-policore dhe paramilitare serbe, vranë, masakruan, zhdukën,

dhunuan, dëbuan dhe deportuan popullsinë civile shqiptare, i plaçkitën, dogjën dhe

390 Për më tepër:“Kosova në vështrim enciklopedik”, fq. 52. Botim i Akademisë së Shkencave të Kosovës,

Botoi “Toena”, Tiranë 1999.

391 Shiko (në fund të punimit): Hartë treguese për drejtimet e lëvizjes së refugjatëve në drejtim të vendeve

fqinje.

392 Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’, fq. 91. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

393 “Bota Sot”, 12 qershor 2000, Prishtinë.

394 Eksperti Ballkanit në Oksford, Prof. James Pettifer shqyrton në një studim gjenezën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Ai thekson se

UÇK-ja nuk ka ekzistuar me këtë emër deri në vitin 1992 -'93, por ajo kishte kohë që po përgatitej. Ajo ka rrënjë intelektuale, të cilat

arrijnë deri në Luftën e Dytë Botërore. Ato fillojnë në qëndresën e armatosur ndaj komunizmit në vitet 1945 deri1950 në Drenicë. Ka

pasur me mijëra njerëz të përfshirë në lëvizjen Balli Kombëtar. Djemtë dhe bijat e tyre më vonë u bënë anëtarë të UÇK-së. Pra, ka një

traditë historike në disa familje. Me vone lëvizja u transferua në Evropën Perëndimore disa shkuan në Shtetet e Bashkuara të

Amerikës e në Kanada. Një pjesë e madhe e tyre ishte në fillim në Gjermani, më pas në Austri, kishte edhe një shumicë në pjesën

gjermanishtfolëse të Zvicrës. Ata ishin në mërgim, në burg ose në arrati dhe nuk kishte asnjë alternativë tjetër veçse të

organizoheshin në mënyrë ilegale. Në vitin 1982 u themelua një organizatë politike që njihet me emrin Lëvizja Popullore e Kosovës

(LPK)...LPK-ja kishte fituar një përvojë të madhe me punën në ilegalitet. Me shume hollësi gjenden tek libri i “Ushtria Çlirimtare e

Kosovës – Nga një luftë e fshehtë në një kryengritje të Ballkanit 1948-2001”, me autor profesorin e njohur britanik James Pettifer.

173

rrënuan shtëpitë, objektet fetare, shkollore, kulturore, ekonomike, e të tjera, si dhe

vendbanime të tëra shqiptare, me synim spastrimin etnik395.

Sipas të dhënave zyrtare, në Kosovë, nga janari 1998 deri më 12 qershor 1999 ka pasur

12 843 viktima të nacionalitetit shqiptar, prej tyre 1 741 femra. Ndërsa regjistri i fëmijëve

të vrarë, të pafajshëm dhe të paaftë për vetëmbrojtje është gati i pabesueshëm. Nga janari

deri më 12 qershor 1999 janë vrarë, ose evidentohen të zhdukur 1 396 fëmijë, nën

moshën 18-vjeçare, apo më tepër, se 11 për qind e viktimave të përgjithshme të vrarëve

në Kosovë.396

Nën faza e Tretë:- Marrëveshja e Kumanovës dhe Miratimi i Rezolutës 1244.

Pas bombardimeve 78 ditore të NATO-s, komunikimeve të gjera ndërkombëtare dhe

përpjekjeve diplomatike të Rusisë dhe Bashkimit Evropian me RFJ, “u arrit që më 9

qershor, të përfundonte një Marrëveshje Teknike Ushtarake midis NATO-s dhe

Republikës Federale të Jugosllavisë.”397.

Kjo Marrëveshje e njohur ndryshe edhe si Marrëveshja e Kumanovës 398 i dha fund

veprimeve ushtarake dhe “arriti atë që në Rezolutën 1244, cilësohet si vendosje e pranisë

ushtarake dhe civile ndërkombëtare. Marrëveshja e Kumanovës ishte e bazuar në ligjin

ndërkombëtar dhe u legjitimua nga Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit.”399

Në këto rrethana, “më 10 qershor, nëpërmjet Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të

KB-së, u mirëprit pranimi nga Republika Federale e Jugosllavisë i parimeve për një

zgjidhje politike, duke përfshirë një fund të menjëhershëm të dhunës dhe një tërheqje të

shpejtë të trupave të saj ushtarake, policore dhe para militariste dhe vendosjen e një

pranie ndërkombëtare të efektshme civile dhe të sigurisë, me pjesëmarrjen mbizotëruese

të NATO-s.”400

395 Shiko (në fund të punimit) : Plan vendosje per veprime luftarake të forcave serbe.

396 Me tepër detaje gjenden tek librat e promovuar “Krimet e Serbisë në Kosovë 1998-1999”, “Krimet e

Serbisë ndaj fëmijëve në Kosovë 1998-1999”, me autor Prof. dr. Jusuf Osmani. Botime të Agjencisë

Shtetërore e Arkivave të Kosovës, Prishtinë 2013.

397Manual i NATO-s, fq. 158. Public Diplomacy Division NATO 1110 Brussels, Belgium. NATO 2006.

398 Military Technical Agreement betëeen the International Security Force ("KFOR") and the Governments

of the Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia, 9 June 1999.

http://www.nato.int/kosovo/docu/a990609a.htm.

399 Intervistë me Gjeneralin britanik te NATO-s, Jackson “ Mitrovica s'është diskutuar gjatë Marrëveshjes

së Kumanovës” dhëne Radios “Evropa e Lirë”, date 9.1.2009. (www.evropaelire.org)

400 Manual i NATO-s, fq. 158. Public Diplomacy Division NATO 1110 Brussels, Belgium. NATO 2006.

174

Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit401 kërkonte nga RFJ “përfundimin e menjëhershëm

dhe të verifikueshëm të dhunës dhe represionit në Kosovë, dhe të fillojë që ta kompletojë

në faza tërheqjen e verifikueshme të të gjitha forcave ushtarake, policore dhe paramilitare

nga Kosova duke u bazuar në planin e shpejtë, me të cilin vendosja e prezencës së

sigurisë ndërkombëtare në Kosovë do të jetë e sinkronizuar.”402.

Në sajë të ndërhyrjes, imponimit dhe të ndërmjetësimit të ndërkombëtarëve, u arrit

miratimi dhe funksionalizimi i Marrëveshjes se Kumanovës dhe Rezolutës 1244 të KS të

OKB, të cilat shënojnë një etapë tjetër, cilësisht të re, për krizën konfliktuale të Kosovës.

Rëndësia e Marrëveshjes së Kumanovës, konsiston jo vetëm, se ajo arriti të përcaktojë

modalitetet për vendosjen e trupave ndërkombëtare të NATO-s në Kosovë403, por edhe në

garantimin e tërheqjes së trupave ushtarako policore serbe nga territori i Kosovës që ishin

një premisë themelore për paqe e stabilitet. Në bazë të Marrëveshjes, Serbia nuk mund të

vendoste forca ushtarake brenda territorit të saj në një distancë prej 5 km nga vija e kufirit

me Kosovën.

Nga ana tjetër, Rezoluta 1244 mundësoi krijimin e pranisë së strukturave të sigurisë

ndërkombëtare në Kosovë përmes “një vendosje të shpejtë të një pranie efektive civile

ndërkombëtar dhe ushtarake në Kosovë”404, së bashku me përgjegjësitë përkatëse dhe

detyrat për kthimin e normalitetit dhe të sigurisë.

- Faza e III e Ndërhyrjes Ndërkombëtare është shqyrtuar duke filluar me hyrjen

e Forcave Ushtarake e Civile Ndërkombëtare dhe përfundon me shpalljen e

pavarësisë së Kosovës, me 17 shkurt 2008.

Miratimi i Rezolutës 1244 të KS u shoqërua me hyrjen e forcave të para ndërkombëtare

të KFOR-it në Kosovë me 12 qershor 1999, të cilat filluan operacionet e tyre, për të

frenuar çdo lloj dhune luftarake, krijimin e një ambienti të sigurtë për refugjatët dhe të

zhvendosurit, çminimin e zonave të rrezikshme, mbikëqyrjen e kufijve, sigurimin e

mbrojtjes dhe të lirisë së lëvizjes së qytetarëve dhe të prezencës ndërkombëtare,

garantimin e rrethanave për sundimin e ligjit dhe funksionimin e institucioneve.

Demilitarizimi i strukturave të UÇK-së dhe grupeve të tjera të armatosura shqiptare, ishte

një nga detyrat e vështira të forcave ndërkombëtare Gjenerali britanik i NATO-s, Jackson

401 Rezoluta 1244 (1999), është miratuar nga Këshilli i Sigurimit në mbledhjen e tij të 4011-të mbajtur më

10 qershor 1999.

402 Cituar më lart. Po aty, pika 3.

403 Shiko (në fund të punimit); Plan Operativ i Komandes ushtarake serbe per sulme ndaj NATO-s.

404 Cituar më lart. Po aty, pika 8 e Rezolutës 1244.

175

është shprehur se “sfida kryesore ishte fakti se shumë anëtarë të UÇK-së e shikonin veten

si ushtria e Kosovës. Kjo ishte politikisht e papranueshme për Grupin e Kontaktit, OKB-

në dhe faktorët e tjerë. Ishte jo pak e vështirë t'i bëje ata të kuptonin se qe e pamundur të

kishte një ushtri të Kosovës, që ishte nën administrimin e Rezolutës 1244”.405

2.2. Imponimi ndërkombëtar përmes ndërhyrjes së NATO-s dhe

fazat e pranisë në Kosovë.

Prof. Anton Bebler mendon, se pas rënies së RSFJ-së në vitet 1991-1992, aspekti i saj që

lidhej me Kosovën u nënvleftësua thuajse tërësisht për disa vjet nga bashkësia

ndërkombëtare. Kosova u rishfaq, si problem i mprehtë ndërkombëtar kur për here të parë

SH.B.A-të e kuptuan, se çështja e paqësimit të Ballkanit do të mbetej e papërfunduar pa

zgjidhjen edhe të këtij problemi dhe ndalimin e shtypjes së egër serbe. Në pranverën e

vitit 1997, më në fund kjo çështje u ngrit në forumet ndërkombëtare.406

Fillimi i konfliktit dhe përshkallëzimi i veprimeve luftarake të forcave ushtarako policore

serbe, bëri që bashkësia ndërkombëtare dhe kryesisht vendet anëtare të NATO-s të

ndiqnin me shumë kujdes ngjarjet dramatike në Kosovë. Këto zhvillime i vendosen

ndërkombëtarët përpara dilemës së vështirë: ose të ndalojnë agresionin dhe gjenocidin

shtetëror serb mbi popullsinë shqiptare të pambrojtur, duke e detyruar Millosheviqin të

tërhiqet, ose t’i binden “rastësive” dhe pasojave të mosndërhyrjes.

Amerikanët u treguan shumë aktive e në koordinim të vazhdueshëm të qëndrimeve me

aleatët e organizatat ndërkombëtare, sidomos me NATO-n. Ata bënë të gjitha përpjekjet

për të qenë të kujdesshëm në qëndrimet dhe raportet me Rusinë e cila duhej të mos

anashkalohej në këtë proces. Zyrtarët amerikanë të sigurisë, kishin vlerësuar se niveli i

besueshëm i kërcënimeve për përdorimin e forcës së NATO-s, mund të kishte edhe

pasojën e ndërprerjes së procesit të negociatave nga Beogradi dhe thellimin e krizës në

limite të panjohura.

Kërcënimi dhe përdorimi i goditjeve ajrore i kombinuar me strategjitë diplomatike

ndërkombëtare ishin instrumentet efikase “të shkopit dhe karotës” që duheshin adoptuar

për krizën e Kosovës. “Këshilltari i presidentit të atëhershëm të SHBA-ve kishte ngritur

po ashtu edhe shqetësimin e Kongresit amerikan për ndërhyrjen ushtarake dhe frikën se

diçka të tillë, Kongresi mund ta shohë si “ndërhyrje që rrezikon forcat amerikane” dhe që

405 Intervistë me Gjeneralin britanik te NATO-s, Jackson “ Mitrovica s'është diskutuar gjatë Marrëveshjes

së Kumanovës” dhëne Radios “Evropa e Lirë”, date 9.1.2009. (www.evropaelire.org).

406 Bebler, Anton; “Kosova si problem ndërkombëtar”, botuar në revistën “Çështje Evropiane dhe të

sigurisë – 16”, fq. 19. Tiranë 2010.

176

mund të shpjerë në ”një zotim afatgjatë ushtarak për të mbështetur autonominë e

Kosovës””.407.

Në shtator të vitit 1998, ish-Këshilltari Samuel Berger, i shkruante Presidentit Klinton:

“Me t’u ofruar dimri e me rezistencën e mëtejshme të Milosheviqit, është arritur pajtimi

se ka ardhur koha, kur duhet mbështetur kërkesat ndërkombëtare për zgjidhjen politike

dhe për t’i dhënë fund dhunës kundër popullatës civile nëpërmjet kërcënimit të

besueshëm me ndërhyrjen ushtarake të NATO-s. Kjo nënkupton se duhet bërë trysni në

NATO që të lëshojë një ultimatum për të kërkuar nga Millosheviqi të ndërmarrë hapa

konkretë për të zgjidhur krizën humanitare dhe politike, ose do të ballafaqohet me

përgjigjen ushtarake.”408

Presioni i fortë diplomatik i ndërkombëtarëve dhe aplikimi i kërcënimeve të besueshme

për përdorim force nga bashkësia ndërkombëtare në kuadër të Diplomacisë Imponuese,

nuk e binden regjimin e Beogradit për të ndalur dhunën e armatosur e masakrat mbi

popullsinë civile të Kosovës. Refuzimi i palës serbe për të nënshkruar Marrëveshjen e

Rambujese, e bindi Perëndimin në mënyrë përfundimtare se nuk mund të arrihej zgjidhje

paqe me Millosheviqin dhe se opsioni ushtarak ishte zgjidhja e vetme detyruese për të

imponuar vendosjen e paqes në Kosovë.

Mes dilemave, ndërkombëtarët zgjodhën opsionin e ndërhyrjes dhe përdorimit të forcës

ushtarake imponuese. Më 24 mars 1999, pasdite Presidenti i 42-të i SHBA-ve, Bill

Klinton, në momentin e fillimit të fushatës së sulmeve ajrore, deklaroi nga Shtëpia e

Bardhë:

"Bashkëkombës të mi: në këtë moment trupat serbe po lëvizin nga një fshat tek

tjetri, po bombardojnë vendbanimet, civile dhe po djegin shtëpitë. Ne po shohim

njerëz të pafajshëm të përzënë me forcë nga shtëpitë e tyre, njerëz që me forcë

janë vendosur para togave të pushkatimit dhe gjuajtur me plumba. Burrat

kosovarë janë ndarë nga familjet e tyre, prindërit dhe fëmijët bashkë, të vënë në

rresht janë gjuajtur me një herë me armë zjarri. Kjo që po ndodh në Kosovë, nuk

ka asgjë të ngjashme me luftën dhe me ligjet tradicionale të luftës; kjo është një

luftë e padrejtë e kryer me të gjitha arsenalet ushtarake ndaj njerëzve të

pafajshëm që nuk mund të mbrohen dhe kur ata dhe udhëheqësit duan vetëm

paqe. Pra, bashkëkombës të luftojmë që ta mbyllim këtë tragjedi e cila për ne

është një kërkesë morale."409

407 Dokumente te deklasifikuara nga Shtëpia e Bardhe që kanë të bëjnë me Kosovën. Cituar nga ILIRIA

NEW AGENCY me date 08/01/2014. Shiko: www.ina-online.net/ 408 Cituar me lart. Po aty: Dokumente te deklasifikuara nga Shtëpia e Bardhe.

409 www.trepca.net

177

Në fjalën e tij, Klinton paraqiti vendosmërinë për t’i imponuar regjimit të Millosheviqit

ndalimin e dhunës mbi popullsinë e pafajshme të Kosovës, qofte edhe duke përdorur

forcë ushtarake, nëse ai vijon të refuzojë bisedimet për zgjidhje paqësore.

Ai do të deklaronte me vendosmëri se:

"Misioni ynë është më se i qartë: të tregojmë se ne edhe NATO e kemi seriozisht,

që t'u lëmë të kuptojnë atyre që kontrollojnë në Serbi sot (24 mars 1999) se është

e domosdoshme të ndërrojnë rrugën, të ndalojnë këtë lloj ofensive të ndërmarrë

duke derdhur gjak kundër qytetarëve të Kosovës, ta ndalojmë atë me të gjitha

format që duhet ndaluar. Dhe nëse presidenti Millosheviq nuk i bindet paqes

atëherë na takon neve, që duke përdorur forcën ushtarake ta ndalim atë dhe atij

t'i shpallim luftën.....410

Ndërhyrja në Kosovë për arsye humanitare411 ishte e vetmja zgjidhje, e cila vendosi një

precedent të ri për zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare në kuadrin e mbrojtjes së të

drejtave të njeriut. Pasiviteti i mëtejshëm ndërkombëtar vetëm sa e inkurajonte

Millosheviqin në rrugën e tij të masakrave, shpërnguljeve me dhunë dhe të krimeve

kundër popullsisë së pambrojtur të Kosovës.

2.2.1. Faza e Pare: 24 mars - 9 qershor 1999

Pas tërheqjes së Misionit Verifikues të OSBE nga Kosova, me 20 mars të vitit 1999 dhe

përpjekjes së fundit të Hollbrukut për të bindur Millosheviqin, me 24 mars 1999,

Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s Havier Solana dhe Gjenerali Wesley Clark, njoftuan,

fillimin e sulmeve ajrore të NATO-s kundër ish Jugosllavisë, duke goditur bazat

ushtarake të ushtrisë serbe në Pancevo, Beograd, Prishtinë, Novi Sad dhe Podgoricë.

Sulme e NATO-s përbënin rastin e një ndërhyrje e cila shënonte precedentin e goditjeve

ushtarake ndaj një shteti sovran, pa marrë më parë mandatin e Këshillit të Sigurimit të

OKB. Për këtë arsye, legjitimiteti i kësaj ndërhyrje të NATO-s mbi objektiva të

përzgjedhura të ish-RFJ-së ka qenë objekt diskutimesh nga studiues dhe ekspertë.

410 Po aty: www.trepca.net

411 Doktrina e ndërhyrjes humanitare ka tërhequr vëmendjen veçanërisht pas krizës së Kosovës dhe luftës së NATO-s kundër

Jugosllavisë. Megjithatë ideja e saj është shumë më e vjetër. Një prej themeluesve të së Drejtës Ndërkombëtare, Hugo de Groot

(1583 – 1645), qysh në fillim të shekullit të XVII mbrojti të drejtën e shteteve për të ndërhyrë, në qoftë se trajtimi që një shtet i bënte

qytetarëve të tij do të shokonte ndërgjegjen e njerëzimit. Sipas Grocit, qytetarët kanë të drejtë për revolucion në rastet ekstreme të

tiranisë. Pas Luftës së Parë Botërore përdorimi legjitim i forcës u kufizua në rastet e vetëmbrojtjes, mbrojtjes së paqes dhe sigurisë

ndërkombëtare. Vetëm pasi Luftës së Ftohtë, ideja e mbrojtjes së detyrueshme të të drejtave humane ishte në gjendje të fitonte

përsëri terren, megjithëse mbetet ende një çështje e diskutueshme në komunitetin ndërkombëtar. Por pavarësisht pengesave,

mbështetja për doktrinën e ndërhyrjes humanitare ka tendencën e përfitimit të mbështetjes ndërkombëtare në rritje.

178

Megjithatë këto sulme të NATO-s nga ajri e detyruan Millosheviqin që të dorëzohet e të

pranojë të tërheqë trupat ushtarako policore serbe nga Kosova. Vlerësuar nga kjo

pikëpamje, kjo luftë ishte e suksesshme, por nga ana tjetër, zgjatja relativisht në kohë,

numri viktimave civile dhe dëmeve shkaktuara nga këto sulme të NATO-s, përbëjnë anën

tjetër të “faturës” së luftës.

Sipas të dhënave të studimit “Viktimat e Humanizmit”, të autorit gjerman Kristian

Zitzlaff, bilanci i viktimave civile të shkaktuara nga sulmet ajrore të NATO-s shënoi 556

të vdekur e 878 të plagosur.412 Nga ana tjetër mbetet një teme e debatueshme fakti nëse

sulmet ajrore shkaktuan, ose përshpejtuan dëbimin e popullsisë kosovare.

Lufta mund të konsiderohet e përfunduar me nënshkrimin e Marrëveshjes së Kumanovës,

ndërmjet NATO-s dhe Komandës së Forcave Ushtarake RFJ, për tërheqjen e këtyre të

fundit nga Kosova.

2.2.2. Faza e Dytë: Pas 10 qershorit 1999

Pas konfirmimit të tërheqjes së forcave ushtarako policore jugosllave nga Kosova,

NATO-ja e ndali fushatën e bombardimeve ajrore. Në zbatim të Rezolutës 1244 të

Këshillit të Sigurimit, me 12 qershor 1999, hynë në Kosovë forcat e para të KFOR-it që

fillimisht përbeheshin “nga një personel prej 50 000 vetash, nga vendet anëtare të NATO-

s, vendet partnere dhe vendet që nuk bëjnë pjesë në NATO, nën një komandë dhe drejtim

të njësuar.”413

Ky moment shënoi për NATO-s fillesën e drejtimit të një Operacion Paqeruajtës në

Kosovë. Detyrat e KFOR-it në kuadër të këtij Operacioni përfshinin ndihmën për kthimin

ose rivendosjen e personave të zhvendosur dhe refugjatëve, rindërtimin dhe çminimin,

ndihmën mjekësore, sigurinë dhe rendin publik, mbrojtjen e pakicave etnike, ruajtjen e

objekteve fetare, sigurimin e kufirit, ndalimin e kontrabandës së armëve në kufi, zbatimin

e një programi të gjerë amnistie për armët, municionet dhe lëndët plasëse për të gjithë

Kosovën, shkatërrimin e armëve dhe mbështetjen për ngritjen e institucioneve civile,

412 Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 260-261. Botuar nga Instituti i

Studimeve të Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

413 Manual i NATO-s, fq. 159. Public Diplomacy Division NATO 1110 Brussels, Belgium. NATO 2006.

Nga fillimi i vitit 2002, KFOR-i u zvogëlua në rreth 39 000 trupa. Përmirësimet në mjedisin e sigurisë mundësuan NATO-n që të

pakësonte nivelet e trupave të KFOR-it në rreth 26 000 nga qershori i 2003-it dhe në 17 500 nga fundi i atij viti. Në mars të vitit 2004,

u vërejt një kthim pas në përparimin drejt një Kosove të qëndrueshme, shumetnike dhe demokratike, kur dhuna e ringjallur shpërtheu

midis shqiptarëve dhe serbëve, duke përfunduar me sulmin ndaj forcave të KFOR-it. Kjo solli zbatimin e planeve të NATO-s për situata

të jashtëzakonshme, duke përforcuar fuqinë ekzistuese të KFOR-it me dërgimin e menjëhershëm të rreth 2500 trupave të tjera

plotësuese.

179

ligjit dhe rregullit, sistemit gjyqësor dhe atij penal, procesit zgjedhor dhe aspekteve të

tjera të jetës politike, ekonomike dhe shoqërore të krahinës.414

Me ndryshimin e kushteve dhe në përputhje me një vlerësim të pandërprerë të kontekstit

dhe të realiteteve të sigurisë në Kosovë dhe rajon, NATO-ja ndërmori iniciativa për

përshtatjen e strukturave operacionale të KFOR-it. Megjithatë, një reduktim i mëtejshëm i

forcave dhe një tërheqje eventuale e KFOR-it në kontekstin e rrethanave aktuale do të

ishte me pasoja të rënda për sigurinë në rajon.

Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, NATO-ja mbeti e angazhuar me praninë e trupave

paqeruajtëse të KFOR-it, duke kontribuar në krijimin e një mjedisi të sigurtë ndëretnik

dhe duke u përkujdesur për tërësinë territoriale të Kosovës, ndërkohë që edhe BE-ja me

strukturat e sigurisë, kapacitetet teknike dhe të zbatimit të ligjit kanë ofruar kontributet e

tyre.

3. Analizë e elementëve të diplomacisë imponuese ndërkombëtare

Duke vështruar qasjen potencialisht të rrezikshme të Millosheviqit për paqen

ndërkombëtare dhe sigurinë, NATO dhe partneret ndërkombëtarë vendosen për të marrë

nën mbrojtje popullsinë e pambrojtur civile përmes sulmeve ushtarake.

Kjo mënyrë e ndërhyrje së ndërkombëtarëve në Kosovë, para së gjithash reflekton rastin

e veçantë të ndërhyrjes për arsye humanitare. Ajo reflektoi një qëndrim të ri ndaj

konceptit klasik të “sovranitetit shtetëror”. Kjo do të thotë, që nëse një shtet

sistematikisht ushtron dhunë represive masivisht mbi popullsinë e vet, atëherë ky shtet

nuk mund t`i referohet më si më parë koncepteve të sovranitetit shtetëror, por duhet t’i

trembet ndërhyrjes imponuese ushtarake nga jashtë. Ky është impakti dhe sensi

parandalues për raste të ngjashme.

Së dyti: Ndërhyrja dhe imponimi i ndërkombëtarëve përmes ndërhyrjes ushtarake të

NATO-s nuk ndodhi në mënyrë të menjëhershme, por i përshkallëzuar, me shtrirje

kohore dhe duke marrë ne konsideratë veprime e kundërveprime të palës serbe.

Në qershor të vitit 1998, qeveritë e vendeve anëtare të Aleancës kërcënuan për

përdorimin e sulmeve ajrore nëse nuk ndërpriteshin luftimet e forcave serbe dhe për ta

bërë të besueshëm këtë kërcënim, me 13 tetor 1998, pas përkeqësimit të situatës, Këshilli

i NATO-s autorizoi Urdhrat e Aktivizimit për goditje ajrore, shoqëruar edhe me dërgimin

e 2.000 vëzhguesve të paarmatosur në terren. Kjo solli një sukses të përkohshëm të

diplomacisë imponuese.

414 Cituar me lart.Po aty: Manual i NATO-s, fq. 159.

180

Në fillimet e vitit 1999, pas ofensivës së strukturave ushtarake e policore serbe dhe

kryerjes së masakrës së Raçakut, u rrit niveli i ndjeshmërisë së ndërkombëtarëve për të

kërkuar zgjidhje përmes imponimit për të negociuar.

Serbet e refuzuan nënshkrimin e Marrëveshjes së Rambujese, e cila përbënte cakun e

fundit, duke shpresuar në dy mundësi: Mundësia e parë: Pala serbe kishte kalkuluar se

nuk do të kishte imponim të zgjidhjeve nga ndërkombëtarët me anë të aksioneve

ushtarake. Millosheviqi vlerësonte se falë mbështetjes së Rusisë dhe Kinës, Këshilli i

Sigurimit nuk do të kishte mundësi reale për të mandaduar një ndërhyrje ndërkombëtare

mbi shtetin e tij.

Mundësia e Dytë: Millosheviqi dhe udhëheqja serbe shpresonte se, edhe sikur Serbia do

të përballej me sulme të armatosura nga Aleanca ashtu siç ishte kërcënuar, përmes

potencialit të fuqisë së tyre ushtarake (serbe) dhe luftës do të arrinin që të përmirësonin

pozicionet negociuese në kuadrin e marrëveshjeve për zgjidhjen e krizës së sigurisë. Në

këtë pikë ata pala serbe mbante në konsideratë përvojën e shkuar lidhur me arritjen e

Marrëveshjes së Dejtonit.

Qëndrimet e unifikuara të aleatëve të NATO-s gjatë gjithë kohëzgjatjes së

bombardimeve, shoqëruar me strategjinë e përshkallëzimit të ndërhyrjeve me trupa

tokësore, në rast të mosefektiviteti të sulmeve ajrore e detyruan Millosheviqin që të

tërheqë pa kushte nga Kosova, të gjitha forcat ushtarako-policore dhe aparatin politiko-

administrativ pushtues serb.

Realiteti dhe ngjarjet e ndodhura ne terren konfirmuan, se në kundërshtim me kalkulimet

serbe për përçarje të mundshme të ndërkombëtarëve, Millosheviqi arriti ti “rezistoje”

vetëm 78 ditë bombardimeve të NATO-s. Ndërhyrja e NATO-s e vitit 1999 kundër ish-

Jugosllavisë, pati kritika të ashpra nga Rusia dhe Kina, por u mbështet më pas nga

Kombet e Bashkuara.

Sekretari i Përgjithshëm i KB Kofi Annan, duke folur mbi të drejtat humanitare, do të

theksonte, se për vrasësit masivë, për spastruesit etnikë, për ata që janë fajtorë për shkelje

të mëdha dhe shokuese të të drejtave njerëzore, pandëshkueshmëria është e

papranueshme. Kombet e Bashkuara nuk do të jenë kurrë streha e tyre dhe Karta e

Kombeve të Bashkuara nuk do të jetë kurrë burim qetësie ose justifikimi.

Me kalimin e kohës, u vu re një “zbehje” e pozicioneve të forta kundërshtuese të ruseve

çfarë dhe e rriti shansin që imponimi ndërkombëtar të sillte rezultatet e dëshiruara dhe me

një kosto të pranueshme për aleatët.

Ekspertë dhe studiues të ndryshëm të fushës së sigurisë, duke analizuar dimensionet

komplekse të krizës konfliktuale të Kosovës, janë ndalur në elementët e strategjisë

imponuese dhe të produktit të përftuar gjatë imponimit të zgjidhjeve prej

ndërkombëtarëve në kuadrin e diplomacisë imponuese.

181

Strategjinë imponuese të Fuqive Ndërkombëtare në kuadrin e doktrinës së Diplomacisë

Imponuese e kanë shqyrtuar studiues të ndryshëm415 dhe në rezultatet e paraqitura ato

dëshmojnë mbi natyrën e suksesit dhe koston reale të tij.

Tabele: Përdorimi nga Perëndimi i Diplomacisë Imponuese - Rasti i Kosovës

Vendndodhja Kërkesa Kundërshtari Strategjia imponuese Produkti

Kosove

Raundi i I

(Qershor 1998)

Përfundimi i dhunës; fillimi

i negociatave; tërheqja e

forcave

Serbia

Sanksione; kërcënime te

dobëta ushtarake; ultimatum

kohor; incentiva; garanci.

Dështim

Raundi i II

(Shtator-Tetor

1998)

Përfundimi i dhunës;

tërheqja e një pjese te

forcave; prania e pozicionit

te një force vrojtuesish.

Serbia

Sanksione; kërcënime

ushtarake te besueshme;

ultimatum kohor; incentiva;

garanci.

Sukses i

përkohshëm

Raundi i III

(Shkurt-Mars

1999)

Lejimi i aksesit për NATO-

n ne te gjithë territorin e

Serbisë; tërheqja nga

Kosova; pranimi i

referendumit për pavarësi.

Serbia

Sanksione; kërcenim

ushtarak i besueshme;

ultimatum kohor; incentiva;

garanci.

Dështim

Raundi i IV (Mars

- Qershor 1999)

Dhënia fund e dhunës;

tërheqja nga Kosova;

pranimi i planit te paqes.

Serbia

Sanksione; përdorim te

kufizuar dhune; ultimatum

kohor; incentiva; garanci.

Sukses me

kosto te larte.

Duke vështruar treguesit e kalkuluar të tabelës se mësipërme, arrijmë në përfundimin se

Strategjia Imponuese përmes sanksioneve dhe përdorimit të kufizuar të dhunës shënoi

suksesin, por me kosto të lartë.

Referuar suksesit, por me kosto të larte, rikthehemi tek një pyetje e natyrshme:

A ishte e mundshme që kriza konfliktuale e Kosovës të zgjidhej ndryshe, pa e aplikuar

ndërhyrjen ushtarake si një element të strategjive imponuese kundër Serbisë?

Studiues të ndryshëm, në kërkimet e tyre janë përpjekur të gjejnë përgjigjen e kësaj

pyetje. Njëri prej tyre, Dr. Cornelius Friesendorf ka shkruar se:

“Perëndimi u mundua të jepte zgjidhje tjetër. U bënë bisedimet e Rambujesë, por në atë

kohë sundonte mendimi se për të ndërprerë reprezaljet kundër popullsisë shqiptare,

Millosheviqi mund të bindej vetëm me një opsion ushtarak. Millosheviqi ka vepruar më

shumë mjeshtëri, ai u përpoq të nxiste vendet e NATO-s kundër njëri tjetrit, që aktorët

415 Shiko: Collins, Alan; “Studime Bashkëkohore të Sigurisë”, fq. 305-306., botuar nga UET Press Tiranë,

përkthyer nga Enri Hide. Titulli në origjinal: “Contemporary security studies”, Oxford Press University.

182

ndërkombëtarë që shkonin në Beograd për bisedime të ktheheshin kundër njëri tjetrit…

Perëndimi e kuptoi vetëm më 1999, se me Millosheviqin nuk mund të bëhej paqe.

Ndërhyrja në Kosovë duhet parë edhe nisur nga lufta e Bosnjës. Gjatë luftës së Bosnjës,

Perëndimi e shihte Millosheviqin si sjellësin e paqes, megjithëse Millosheviqi ishte njëri

nga pjesëmarrësit dhe fajtorët kryesorë të luftës së Bosnjës. Kjo është një nga arsyet pse

perëndimi përdori ndërhyrjen ushtarake”.416

Në përgjigje të pyetjes së shtruar më lart, le të ndalemi pak tek trysnia diplomatike në

prag të ndërhyrjes. Pas dështimeve të iniciativave diplomatike, ndërmjetësit

ndërkombëtarë, Christopher Hill (SHBA), Wolfgang Petrisch (BE) dhe Boris Bajorski

(Rusi), tentuan me 22 mars 1999 që të ndikojnë mbi Millosheviqin për të pranuar një

marrëveshje për zgjidhje paqësore të krizës të bazuar mbi një autonomi të zgjeruar të

Kosovës në kuadrin e RFJ.

Qasja refuzuese e Millosheviqit u pasua edhe me një përpjekje tjetër nga ana e të

dërguarit amerikan për bisedime Richard Holbrooke. Emisari amerikan në tentimin e tij

të fundit për zgjidhjen e krizës i përcolli Millosheviqit dimensionet e pasojave të

mundshme ushtarake në rrethanat e dështimit të zgjidhjes së ndërmjetësuar të paqes.

Edhe në këtë përpjekje diplomacia ndërkombëtare dhe ndikimi i fuqive të mëdha nuk pati

sukses.

Dështimi diplomatik i ndërmjetësve ndërkombëtar, do të pasohej me një përpjekje

individuale të pasuskseshme të diplomatit rus Bajorski, e cila ia la radhën imponimit me

fillimit të operacioneve ushtarake të NATO-s.

Çfarë dëshmoi përdorimi i forcës përmes ndërhyrjes së NATO-s ?

Së pari, ndërhyrja e NATO-s në Kosovë përbën rastin tipik të “ndërhyrjeve humanitare”,

për shkak të situatës së rëndë të shkaktuar nga gjenocidi shtetëror serb dhe pamundësisë

së zgjidhjes paqësore. Fuqitë e Mëdha e vlerësuan këtë situatë rrezik të papranueshëm për

paqen ndërkombëtare dhe sigurinë rajonale, që duhej ndalur me çdo kusht e mjet të

disponueshëm.

Së dyti, koalicioni i shteteve euro-atlantike demonstroi predispozitat e qarta për marrjen e

përgjegjësive të plota për të marrë në mbrojtje qytetarët që masakrohen nga një regjim

shtetëror jo demokratik.

416 “Lufta "ilegale" e NATO-s”. Interviste me Cornelius Friesendorf, bashkëpunëtor shkencor në

Universitetin Gëte në Frankfurt në Majn dhe Fondacionin "Studime për paqen dhe konfliktet" në Hessen.

Rradio DW 23.3.2012.

183

Së treti, precedenti i ndërhyrjes dhe i përdorimit të forcës për të imponuar zgjidhjen

paqësore të krizës në Kosovë dëshmoi përpara shteteve përmasat e një dimensioni të ri të

konceptit të “sovranitetit shtetëror”.

4. Sfidat e shtetësisë dhe e ardhmja e Kosovës

4.1. Veprimi diplomatik dhe fazat e tij

Hyrja e forcave ndërkombëtare të sigurisë dhe vendosja e administratës civile

ndërkombëtare, shënoi vendosjen e Kosovës nën administrim ndërkombëtar. Bashkësia

ndërkombëtare mori përgjegjësitë për menaxhimin dhe tejkalimin e pasojave të krizës së

përgjakshme, ndërtimit të mirëbesimit ndëretnik, sigurisë së brendshme, mbështetjes

financiare dhe ngritjes së kapaciteteve institucionale të besueshme për drejtimin e vendit.

Ngritja e një sistemi burokratik e administrativ të buxhetuar kryesisht së jashtmi, me

mision e detyra të përcaktuara qartë dhe mirëfunksionimi i tij ishin sfida serioze që

vendosen në sprovë unitetin dhe kohezionin e brendshëm politik të përfaqësuesve të

shteteve e organizmave ndërkombëtare me tradita të ndryshme demokratike e

institucionale prezentë në Kosovë.

Grupi i Kontaktit për Kosovën (SHBA, Anglia, Franca, Gjermania, Italia dhe Rusia),

vendosi për të gjykuar progresin e zbatimit të standardeve në mes të vitit 2005. Nevoja

për të ecur përpara me çështjen e statusit u ngrit në korrik 2004 nga Kai Eide, i Dërguar i

Posaçëm i Sekretarit të Përgjithshëm.417 Ai përgatiti një raport mbi situatën politike në

Kosovës dhe paraqiti kërkesën për nevojën e fillimit të diskutimeve serioze për këtë

çështje.

Ky propozim u mbështet nga Përfaqësuesi i ri Special i Sekretarit të Përgjithshëm në

Kosovë, Soren Jessen-Petersen418, i cili e klasifikoi si prioritet çështjen e statusit. Më pas,

Grupi i Kontaktit hodhi hapin e radhës me një deklaratë përmes së cilës shfaqej vullneti i

bashkësisë ndërkombëtare për zhvillimin e një strategjie të përbashkët. Megjithatë,

përmes një letre, adresuar Këshillit Sigurimit, me 10 nëntor 2004, Sekretari i

Përgjithshëm Anan nuk e kishte përmendur nevojën për masa të menjëhershme për të

përgatitur bisedimet për statusin e Kosovës.

Ngjarjet e marsit të vitit 2004 e rënduan situatën e brishte politike, ekonomike dhe të

sigurisë së Kosovës. Pas kësaj situate dukej shumë e vështirë që të konkretizohej

prioriteti i përbashkët i ndërkombëtarëve me faktorët vendorë, për decentralizimin e

417 “Kosova: Drejt statusit final”. Raport Nr. 161, Grupi Ndërkombëtar i Krizave, www.crisisweb.org, 24

janar 2005.

418 Soren Jessen-Petersen arriti në Prishtinë në Gusht të vitit 2004.

184

kompetencave për strukturat e qeverisjes lokale dhe përfshirjen e serbëve në procesin

politik. Ndihma financiare e donatorëve ndërkombëtarë, si Banka Botërore USAID dhe e

BE përmes programit CARDS, luajtën një rol jetik në ri-mëkëmbjen e vendit. Edhe

Qeveria e Kosovës ishte e vendosur për të çuar përpara proceset e nisura përmes

bashkëpunimit të ngushtë me UNMIK-un dhe strukturat e tjera ndërkombëtare.

Në vitin 2007, një shumicë e fortë e anëtarëve të BE-së dhe NATO-s mori në shqyrtim dy

aspekte themelore të Planit të Ahtisarit, të cilat për arsye historike, juridike dhe politike,

kishin lidhje dhe ndërvarshmëri reciproke. Së pari, opsionin e njohjes, ose jo të

pavarësisë së mbikëqyrur dhe së dyti, territorin mbi të cilin do të mund të njihej kjo lloj

pavarësie. Ndërkombëtarët u pajtuan, se rekomandimet e Ahtisarit, hartuar me porosi të

Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, për një sovranitet të kufizuar shoqëruar me

decentralizim të pushtetit vendor dhe mbrojtje të fortë të pakicave, përbënin “të keqën më

e vogël ndërmjet të gjitha alternativave të mundshme“.419

Pas një rruge të gjatë dhe të vështirë të aplikimit të “Diplomacisë Shuttle” në relacionet

Kosovë-Serbi-Bashkësi Ndërkombëtare, si dhe pranimit të paketës së propozuar nga

ndërmjetësi ndërkombëtar, Kosova u fut në një etape te re. Ndërkombëtarët konfirmuan

njohjen e një realiteti juridiko-politik, i ngjashëm me rastin e popujve të tjerë shtet

formues të ish-RSFJ.

Pas shumë përpjekjesh diplomatike ndërkombëtare dhe me përkrahjen e Fuqive të

Mëdha, me 17 shkurt 2008, Kosova u shpall shtet i pavarur dhe sovran. Me Deklaratën e

Pavarësisë dhe me Kushtetutën420 e saj, Kosova u përcaktua shoqëri multietnike, duke

hequr dorë nga koncepti klasik i formimit të shtetit komb421.

“Deklarimi i Pavarësisë u bazua në Propozimin Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit

të Kosovës, dokument ky i cili u përpilua nga Marti Ahtisaari, i Dërguari Special i

Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së. Dokumenti në fjalë specifikoi se Kosovës duhet t’i

jepet statusi i pavarësisë, e cili do të mbikëqyret për një periudhë kohore prej 5 vjetësh

nga misionet ndërkombëtare si: Zyra Civile Ndërkombëtare (ICO), Misioni i Unionit

419 Belber, Anton; “Kosova si problem ndërkombëtar”, botuar në revistën “Çështje Europiane dhe të

sigurisë- 16”, fq. 131. Tiranë 2010.

420 Në ditën e shpalljes së pavarësisë, më 17 shkurt 2008, u shpalos një flamur i ri shtetëror. Ky flamur në sfondin e saj mban hartën

territoriale të Kosovës, si simbol i integritetit territorial. Kurse yjet sipër hartës së Kosovës shprehin multiplicitetin etnik, si simbolikë

të komuniteteve minoritare që jetojnë në të. Më 15 qershor 2008 ka hyrë në fuqi Kushtetuta e Republikës së Kosovës, në të cilën ka

nene të veçanta për trajtimin e minoriteteve brenda kufirit shtetëror. Të gjitha nenet rreth minoriteteve, filluar nga neni 57 deri në

nenin 62, ekuivalente me standardet më moderne ndërkombëtare. Përcaktimi multietnik i shtetit të Kosovës ka çelur një epokë të re

të bashkëjetesës midis popujve me përkatësi të ndryshme etnike.

421 Shiko (në fund të punimit): Harta e shpërndarjes etnike të popullsisë së Kosovës në periudhën e

shpalljes së pavarësisë.

185

Evropian për Sundimit të Ligjit në Kosovë (EULEX) dhe Prezenca Ndërkombëtare

Ushtarake në Kosovë e udhëhequr nga NATO-s (KFOR)”.422

Shpallja e njëanshme e pavarësisë nga Kosova nuk u shoqërua me përkrahjen e Këshillit

të Sigurimit të OKB-së për shkak se një numër i anëtarëve të OKB-së, përfshirë edhe

anëtarë të përhershëm të Këshillit të Sigurimit, si Rusia dhe Kina, ishin kundër pavarësisë

së Kosovës. Pese nga shtetet anëtare të BE dhe NATO-s; Greqia, Qipro, Spanja,

Sllovakia e Rumania, u vendosen në anën e qëndrimit kundërshtues të Serbisë, duke

refuzuar njohjen e shtetësisë së Kosovës.

Serbia, duke parë dështimet e saj nga qasja drejt zgjidhjes me anë të forcës të konflikteve,

në rastin e Kosovës e ndryshoi kursin nga pozicioni i zakonshëm i përdorimit të dhunës

drejt një ofensive diplomatike ndërkombëtare, përmes shfrytëzimit të konjukturave

ndërkombëtare dhe lidhjeve historike. Kjo faze do të shënoje mbylljen paqësore të

dezintegrimit të Jugosllavisë së Dytë dhe hapjen e rrugës për evropianizimin politik e

institucional të Kosovës dhe të Serbisë.

Në tetor të vitit 2008, Serbia arriti të miratonte me sukses një rezolutë të Asamblesë së

Përgjithshme të OKB-së, përmes së cilës kërkonte shprehjen e një Opinioni Këshillues të

Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në lidhje me përputhshmërinë e “shpalljes së

njëanshme të pavarësisë së Kosovës” me të drejtën ndërkombëtare.

Në një sfond ndërkombëtar të komplikuar, adresimi i çështjes së pavarësisë në Gjykatën

Ndërkombëtare të Drejtësisë, krijoi një situatë të veçantë. Synimi i Serbisë ishte që

përmes këtij veprimi të arrinte dy objektiva: Në mënyrë maksimaliste, Serbia kërkonte që

përmes Opinionit të GJND të siguronte pavlefshmërinë e procesit të pavarësisë së

njëanshme të Kosovës dhe si minimum, arritjen e ngadalësimit të procesit të njohjeve

ndërkombëtare. Në të dy rastet, Serbia shikonte përfitime të brendshme politike.

Me kërkesën e saj, Serbia parashikonte se “paligjshmëria e deklaratës së Kosovës rridhte

prej (1) shkeljes së parimit të respektimit të tërësisë tokësore të shteteve, (2)

pazbatueshmërisë së parimit të vetëvendosjes për Kosovën dhe (3) shkeljes së Rezolutës

1244 të Këshillit të Sigurisë të OKB-së (e cila parakuptonte sovranitetin e vazhdueshëm

të Serbisë mbi Kosovën).”423

Disa prej shteteve kundërshtuese të pavarësisë dolën në mbrojtje të Serbisë, ndërsa shtete

të tjera përmes përfaqësuesve të tyre argumentuan të kundërtën. Në këtë situatë

422 Bashkautorë: Vrajolli, Mentor; Kallaba, Pellumb; “Rruga e Kosovës drejt programit të NATO-s :

Partneritet për Paqe”, fq. 8, Prishtine, Prill 2012.

423 Bebler, Anton; “Kosova si problem ndërkombëtar”, botuar në revistën “Çështje Evropiane dhe të

sigurisë – 16”, fq. 125. Tiranë 2010.

186

“mosmarrëveshjet ndërmjet anëtarëve të BE-së mbi këtë çështje kanë qenë më të

dukshme në vitin 2008 sesa kanë qenë në vitin 1991 mosmarrëveshjet ndërmjet anëtarëve

të Komunitetit Ekonomik Evropian (EEC) në lidhje me njohjen e pavarësisë së Sllovenisë

dhe Kroacisë. Ky krahasim nuk flet mire për koherencën e Politikën e Përbashkët të

Jashtme dhe të Sigurisë të BE-së (EU Common Foreign and Security Policy) 50 vjet pas

zyrtarizimit të saj në nëntor të vitit 1993”.424

Më 22 korrik 2010 Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë dha Mendimin e saj Këshillues

mbi çështjen e Përputhshmërisë me të drejtën ndërkombëtare të shpalljes së njëanshme të

pavarësisë së Kosovës (kërkesë nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së me anë të

Rezolutës 63/3 të tetorit 2008). U nënvizua, se Gjykata "është e mendimit se shpallja e

pavarësisë e Kosovës, miratuar më 17 shkurt 2008, nuk e ka shkelur të drejtën

ndërkombëtare" dhe se shpallja e pavarësisë është bërë brenda kuadrit të Rezolutës 1244

KS OKB.

Duke mos u kënaqur nga ky pozicionim ndërkombëtar, Serbia u angazhua në një tjetër

beteje me sfond diplomatik e ligjor. Ajo i kërkoi Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së

të miratonte një Rezolutë e re, që i mundësonte një tjetër pyetje mbi pavarësinë e

Kosovës. Vetëm pas presionit të fortë ndërkombëtar të BE-së dhe të disa prej shteteve të

saj anëtare, Serbia dhe BE u pajtuan për një Projekt-Rezolutë të përbashkët sipas të cilës

ishin të mirëpritura bisedimet mes Prishtinës dhe Beogradit, nën patronazhin evropian.

4.2. Sfida për Veriun e Kosovës

Sfidat e shtetësisë së Kosovës, pas shpalljes së pavarësisë, ndërlidheshin me dy aspekte:

me aspektin e jashtëm, gjegjësisht me njohjet ndërkombëtare dhe pranimin e Kosovës

anëtare e OKB, si dhe me aspektin e brendshëm, me të drejtën për ushtrimin e sovranitetit

shtetëror në të gjithë territorin e vendit.

Sfida e aspektit të brendshëm do të thotë gjegjësisht sfida për pjesën Veriore e territorit të

Kosovës, që mbart dhe trashëgon një gjendje jo stabile të shtrirë në kohë që nga

përfundimi i luftës dhe me një problematikë të komplikuar ku përfshihen aktorë e faktorë

lokalë dhe ndërkombëtarë.

Incidentet sistematike, “pas vitit 1999, 2004 e 2007, veprimi i organizatave ekstreme si

Rojet e Urës, tolerimi dhe forcimi i strukturave të krimit të organizuar dhe kontrabandës,

kanë krijuar një situatë të mungesës kronike të rendit dhe ligjit dhe jetës normale në

qytetin e ndarë të Mitrovicës por, edhe përgjithësisht të pjesës veriore të përbërë nga tri

komuna tjera kryesisht të banuara me serbë. Tolerimi i funksionimit të pjesshëm të

pikave kufitare 1 dhe 31 dhe mosfunksionimi i Gjyqit në veri, koordinimi jo i plotë i

424 Cituar më lart. Po aty, fq. 131.

187

aktiviteteve policore dhe hetuesisë, dhe krijimi i monopoleve ekonomike të qendrave të

krimit të organizuar dhe obstruimi nga ana e Beogradit, kanë krijuar një situatë të rëndë të

funksionimit normal të jetës në Veri.”425

Kjo gjendje, e “toleruar nga administrimi ndërkombëtar i UNMIK-ut, ka çimentuar një

situatë stauos-quoje që nga viti 1999. Një situate e menjëhershme e pasluftës, e përcjell

me kaos, hakmarrje dhe ndryshime të mëdha, duket se i ka fjetur logjikës ushtarake të

paqeruajtësit, që duke përdorur Force Protection Concept, ka mbajtur të ndara palët e

armiqësuara etnike në këndej e andej Ibrit, duke përdorur lumin si kufi natyror në

menaxhimin e një situate të tillë.”426.

Pasojat e incidenteve, shpërthimeve dhe të përplasjeve të dhunshme me sfond etnik

kryesisht në Mitrovicë427 janë shoqëruar me ndikime të theksuara në situatën politike,

ekonomike, sociale dhe të sigurisë, duke sjellë ndryshime mbi raportet jo vetëm në

relacionet ndëretnike, por edhe brenda etnike.

“Shpërngulja e faktorit urban të etabluar nga Mitrovica e dikurshme ka sjellë të

shpërngulurit rural serbë në Veri, që të përzier me struktura tjera të monopoleve të

bizneseve jo të ligjshme, ka dominuar një jetë të re socio- kulturore e ekonomike në

Veri”428. Në këtë realitet, mungesa e një perspektive të zhvillimit ekonomik dhe interesat

politike të Beogradit për të krijuar "konflikt të ngrirë" kanë ndikuar thellësisht në krijimin

e këtyre disbalancimeve sociale e etnike lokale.

Nga ana tjetër, është shfaqur edhe një dukuri specifike: grupet e krimit të organizuar në

veprimtarinë e tyre i kanë tejkaluar dallimet e bazuara në tiparin etnik, “duke shënuar një

ndërmarrje ndëretnike në stilin e asaj që dikur është quajtur `bashkim-vëllazërim”.429

425 Hysa, Ylber; Haziri, Amir; Venhari Gynen; “Beogradi- me një këmbë në veri dhe me dorë të hapur në

Bruksel”, fq. 6. (Raport mbi institucionet paralele në Veri të Kosovës i Zyrës së Koordinatorit për

Strategjinë e Veriut të Kosovës), Prishtinë 2011.

426 Cituar më lart. Po aty, fq. 6.

427 Ky qytet, të shkuarën e tij e ka patur të lidhur me minierën e Trepçës. Për këtë arsye, Mitrovica ishte një qendër urbane me

industri dhe kulturë të zhvilluar. Qyteti i Mitrovicës, aktualisht është artificialisht i ndarë nga lumi Ibër. Ai përbehet nga dy hapësira

urbane; pjesa e veriut të qytetit ku jetojnë vetëm afro 15.000 banorë, është pjesa më e koncentruar e hapësirës urbane në 2,5 km

katrorë, ndërsa jugu i qytetit ka një numër shumë më të vogël të ndërtesave urbane të para vitit 1999 dhe një popullsi prej 75.000

banorësh. Një qytet jo vetëm i ndare, por edhe i kriminalizuar, nuk do te dukej një hapësirë premtuese e sundimit të rendit dhe ligjit.

Sipas statistikave në posedim të Zyrës së Koordinatorit për Strategjinë e veriut të Kosovës te vitit 2011 ka shënuar afro 3000

përdorues të drogës dhe rreth 67 grupe kontrabanduesish. Për më shumë detaje, shiko : Hysa, Ylber; Haziri, Amir; Venhari

Gynen;“Beogradi- me një këmbë në veri dhe me dorë të hapur në Bruksel”. (Raport mbi institucionet paralele në Veri të Kosovës i

Zyrës së Koordinatorit për Strategjinë e Veriut të Kosovës), Prishtinë 2011

428 Cituar më lart. Po aty, fq. 6.

429 Cituar më lart. Po aty, fq. 7.

188

Pas pavarësisë së Kosovës, qëndrimi i prezencës ndërkombëtare të KFOR, UNMIK,

EULEX, ICO, OSBE, lidhur me situatën në Veri, ka qenë i vonuar, jo unik, i limituar në

burime njerëzore e jo radhë kontradiktor për shkak të konfuzioneve për kompetencat, apo

injorimit nga strukturat e financuara dhe të mbështetura nga Beogradi.

UNMIK-u, një strukturë ndërkombëtare me qëndrim më të gjatë kohor, nuk ka arritur të

konkretizojë “themelimin e institucioneve demokratike funksionale të vetë-qeverisjes në

këtë pjesë të territorit. As nuk e ka ndërprerë funksionimin e paligjshëm të institucioneve

të udhëhequra nga Beogradi, sikurse kërkohet me Rezolutën e KS të OKB-së 1244.

EULEX-i, që mori përsipër prerogativat e sundimit të ligjit, nuk e ka krijuar Kosovën si

"një zonë ligjore" apo si "një zonë doganore". "Veriu" funksionon si një zonë hibride ose

me ligje të pezulluara apo zbatim të përzgjedhur të ligjeve serbe”430.

“Nëse tërë kësaj i shtohen kufizimet tjera vepruese në terren, sikurse 6 pikshi i Ban Ki

Moonit dhe Protokollit Policor i EULEX-it me Beogradin, kooekzistimi i legjislacionit

kosovar dhe atij serb, hapja e Zyrës Informative të BE- që dublifikon edhe më misionet

kontroverse të BE-së, e që me shumë kujdes vepron për të mos lenë përshtypjen tek

qytetarët serbë në veri të çfarëdo përfilljeje të sovranitetin kosovar atje, si dhe në anën

tjetër mos shtrirja dhe veprimi i plotë i institucioneve kosovare ne këtë pjesë të vendit,

kanë krijuar një situatë jo të lehtë në çfarëdo përpjekje të integrimit të shpejtë e të pa

pasoja të kësaj pjese të Kosovës.”431

“Një situatë e tillë e shndërron Beogradin në lojtarë aktiv në veri edhe nga partnerët

kosovar të prezencës së pos pavarësisë. Kjo bënë që Beogradi të jetë logjikisht i

interesuar në lojën në veri dhe në kontrollin e terrenit dhe strukturave dhe institucioneve

paralele atje. Në këtë aspekt loja e Beogradit zyrtar në dhe rreth veriut është e

shumëfishtë- duke qenë herë pengues e herë lehtësues i këtyre misioneve, herë kërcënues

për ndarje, herë monopolizues i një status-qou, Beogradi e mban veriun si një aset herë

karshi Brukselit, herë karshi opinionit të saj, herë karshi Prishtinës dhe rajonit, duke

dashur që të krijoj mundësi për precedentë shantazhuese të ndarjeve territoriale në rajon,

nga Republika Serbska e Bosnjës deri te Maqedonia e gjetiu.”432.

430 Surroi, Veton; “Shtetet e papërfunduara» Konferenca e EUISS mbi Ballkanin Perëndimor - Paris, 24

Janar 2011.

431 Hysa, Ylber; Haziri, Amir; Venhari Gynen;“Beogradi- me një këmbë në veri dhe me dorë të hapur në

Bruksel”, fq. 8. (Raport mbi institucionet paralele në Veri të Kosovës i Zyrës së Koordinatorit për

Strategjinë e Veriut të Kosovës), Prishtinë 2011.

432 Po aty: Hysa, Ylber; Haziri, Amir Venhari Gynen;“Beogradi- me një këmbë në veri dhe me dorë të hapur

në Bruksel”, fq. 9-10. (Raport mbi institucionet paralele në Veri të Kosovës i Zyrës së Koordinatorit për

Strategjinë e Veriut të Kosovës), Prishtinë 2011

189

Cila do të ishte perspektiva e zgjidhjes?

“Kosova dhe Serbia, - shkruan Veton Surroi, i kanë tri mundësi për të ardhmen. Së pari,

një status quo prej disa vitesh gjatë të cilës bëhen përmirësime të vogla në marrëdhënien

e tyre, por jo në natyrën e saj, d.m.th, një kornizë marrëdhëniesh për të cilën është rënë

dakord. Ky model do të ngërthente në vetvete "konfliktin e ngrirë" të Veriut me

mundësinë ose të dhunës me intensitet të ulët ose negociatave të shtytura nga dhuna që

çojnë në një skenar të ndarjes. Për më tepër, kjo do ta bënte më të pashmangshme

rrëshqitjen e Kosovës drejt të qenit shtet i dështuar. Pastaj, do të mund të niseshim drejt

një modeli të dytë, atij të shpërbërjes territoriale apo shkëmbimeve mes Kosovës dhe

Serbisë, përgjatë vijave etnike, duke shtuar presionin që ky model të përdorej në

Maqedoni (për shqiptarët) dhe Bosnje dhe Hercegovinë (për serbët). Dhe modeli i tretë

do të ishte caktimi i një kornize të negociuar relatash (një kornizë e "normalizimit të

marrëdhënieve"), që do të bënte që Serbia dhe Kosova të ndërveprojnë për të përforcuar

si institucionet e tyre demokratike dhe funksionale, ashtu dhe bashkëpunimin mes

tyre”.433

Përfshirja intensive e bashkësisë ndërkombëtarë në ndërmjetësimin e zgjidhjeve bëri

realitet adoptimin e modelit të normalizimit të marrëdhënieve Serbi-Kosovë me anë të

bisedimeve.

433 Surroi, Veton; “Shtetet e papërfunduara» Konferenca e EUISS mbi Ballkanin Perëndimor - Paris, 24

Janar 2011.

190

KAPITULLI I GJASHTË

IMPAKTET E KRIZAVE DHE EFEKTET E ZGJIDHJEVE

NDËRKOMBËTARE MBI BALLKANIN PERËNDIMOR

“Ndersa ekipi ynë bashkëbisedues amerikan po i binte lart e poshtë Ballkanit

në vjeshtën e vitit 1995 duke u përpjekur t’i japë fund luftës në Bosnjë,

Traktati i Versajes nuk më dilte nga mendja......Kur i detyruam udhëheqësit e

Bosnjës, Kroacisë dhe RFJ që të mblidheshin së bashku në Dejton, Ohio, në

nëntor 1995 dhe zhvilluam bashkëbisedime për t’i dhënë fund luftës, në fakt

po groposnim një pjesë tjetër të Versajës. Në pranverën e vitit 2002, dy pjesët

e fundit të krijesës së Versajes ende të lidhura si “Jugosllavi”, ndermorën një

tjetër hap, duke shkuar buzë një divorci të plotë dhe përfundimtar...”

Richard Holbrooke434

1. Impaktet e trashëgimisë

1.1. Ndikimet e së shkuarës politiko-kushtetuese

Krizat konfliktuale të perjetuara gjatë viteve ’90 në luftrat nderetnike në ish-Jugosllavinë

e Dytë, ringjallën paragjykimet dhe “etiketimet” e vjetra për rajonin, “si vend i urrejtjeve

nacionale” dhe “popujve që duhen paqësuar”. Por edhe pas zgjidhjes së krizave dhe

rregullimeve juridiko-shtetërore, në BeH, Maqedoni e Kosovë u shfaqen realitete

problematike në aspektet politike, ekonomike, ushtarake dhe të sigurisë.

Kushtetutat shtetërore të këtyre vendeve, të rishikuara pas Marrëveshjeve, nuk arritën të

tejkalonin brishtësitë e funksionimit të institucioneve. Aktoret shtetërore u përvijuan të

pafuqishëm. Qeveritë e krijuara ishin produkte të kompromiseve ndërmjet grupimeve

lokale, me ndikim në jetën politike të cilat u orientuan në ndarjen favorizuese të pushtetit

për grupin etno politik apo klanin përfaqësues, duke “kopjuar” mënyrat e qeverisjeve të

periudhave të shkuara të cilat prodhuan kriza.

Institucionet e reja të sapokrijuara nuk e gëzuan “besueshmërinë” e plotë tek të gjitha

shtresëzimet etnike. U rishfaqen tensione në ish-zonat e krizave të motivuara nga e

434 Parathënie për “Paris 1919 – Gjashtë muaj që ndryshuan botën”, të Margaret Macmillan. Titulli

original: “Paris 1919, six months that changed the world”. Perkthyer nga Fatmir Xharri e Myrtezan Shini.

Botoi “Plejad”, Tiranë 2006.

191

shkuara e përplasjeve ndërmjet etnive. Ngjarje të tilla u shënuan më dukshëm në terrenin

ku spikati dimensioni i konfliktit sllavo shqiptar, krahasuar me terrenet e konfliktit

brenda sllav. Individë dhe subjekte politike, grupime kriminale të fuqizuara në rrjedhat

konfliktuale dhe luftarat e viteve ’90 arritën të ruajnë ndikimin dhe influencën e tyre në

shoqëritë e traumatizuara nga konfliktet.

Përpjekjet e ndërkombëtarëve për të punuar me administratat lokale në vatrat e krizave u

ballafaquan me sfida të mëdha, per shkak të lidhjes dhe ndërveprimit të strukturave lokale

me grupet e interesit të nomenklaturave të vjetra që ruajtën fuqinë dhe ndikimet mbi

vendimmarrjet shtetërore.

1.2. Dilema: “shtet komb” apo “shtet qytetar”

Etno nacionalizmi, si forcë mobilizuese konfliktuale e së shkuarës në rajon dhe tundimi i

sotëm në kahen e orientimeve plot dilema për të “korrigjuar” e ndërtuar shtete nacionale,

paraqesin ndikueshmeri mbi proceset e integrimeve euroatlantike të BeH-së, Kosovës e

Maqedonisë.

Nga studimi i përmbajtjes dhe dimensioneve të krizave konfliktuale të gjeneruara pas

viteve ’90, rezulton se motivi më i shpeshtë i tyre “ishin çështjet e pazgjidhura

kombëtare, duke patur si qellim krijimin e shteteve-kombe, d.m.th. shtete etnike

homogjene që shtrihen në të gjithë territorin etnik të një kombi.”435 Ky lloj motivimi,

krijoi luftrat dhe përplasjet konfliktuale që në çdo rast u shoqëruan me riciklimin e

raporteve të përkeqësuara dhe armiqësitë ndermjet etnive të konfliktuara.

Në të tilla rrethana “Nacionalja” u qendërzua si një faktor i fuqishëm brenda këtyre

shteteve dhe kundrejt vendeve fqinje. Kjo krijoi situatën e dyzimit të gjatë rreth

perspektivave shtetërore në rajonet post-konfliktuale, përmes dilemës “shtet komb” apo

“shtet qytetar”!

Vështirësia e materializimit të nacionales në raport me qytetaren është e kushtëzuar nga

shumë faktorë në një vend të caktuar, njëri prej të cilëve është mozaiku i komplikuar etno

nacional i atij vendi. BeH dhe Maqedonia janë dy realitete të spikatura multietnike për të

cilat qeveritë lokale kanë performuar sipas orientimit të përkatësisë njëetnike. Kjo ka

rritur shqetësimin e ndërkombëtarve për të ardhmen e këtyre dy shteteve.

Çeshtja kyçe e cila mbeti për një kohë të gjatë e diskutueshme ishte mundësia që nga

dominimi i “nacionales” të kërcënohet integriteti territorial dhe të rihapen skenarët e

vjetër të rindarjeve të reja etnike dhe të ndryshimeve zinxhir të kufijve, përmes konflikteve

më të përgjakshme se më parë!

435 Kadare, Ismail; Simiç, Predrag; Ferçkovski, Ljubomir; Hysa, Ylber; ‘’Ballkani i Jugut”, fq 39, botimi i dytë,

Tiranë.

192

Le të sjellim një argument nga realiteti maqedonas. Sipas vëzhgimeve të kryera nga

ekspertët ndërkombëtarë në Maqedoni deri në fillimet e vitit 2005, rezulton se 77.5% e

shqiptarëve etnikë dhe 85% e maqedonasve etnikë, ishin mbështetës të integritetit

territorial të shtetit maqedonas duke hedhur poshtë idenë e ndarjes së vendit.436 Por,

studiuesi Predrag Simiç mendon ndryshe. Ai nënvizon se, “shpërbërja e Jugosllavisë si

eksperimenti më i madh multietnik në rajon,.... përforcoi bindjen se shoqëritë multietnike

nuk kanë shans që të kryejnë me sukses tranzicionin drejt ekonomive të tregut dhe

shoqërive demokratike....” dhe se “shumica e shteteve të tanishme multietnike në Ballkan

po ballafaqohen me probleme etnike pak a shumë serioze...”437

Mbetet për t’u verifikuar nese do të përsëritet në një kontekst të ri historia rajonale sipas

së cilës, problemi kryesor në ndërtimin e “shteteve kombe” është se gjatë huazimit të

modeleve perëndimore, shtetet e reja kanë prirje të përvetësojnë definicionin etnik të

kombësisë (bazuar në identitetin historik, gjuhësor, fetar dhe kulturor) dhe konceptin e

centralizuar Jakobin të shtetit. Prirja për kombinimin e konceptin “etnik gjerman të

kombit me konceptin e centralizuar francez të shtetit ishte receta e katastrofës” 438 ,

sidomos për vendet që akoma i kanë plagët e hapura nga konfliktet nderetnike. Kjo vlen

për rastin e BeH, Maqedonisë dhe Kosovës.

Një qasje e tillë na bën të arsyetojmë se pavarësisht nga rezultatet e vëzhgimeve në

momente kohore të caktuara, tendencat e progresimit të “nacionales”, mbi “qytetaren” do

të përshkallëzohen në rrethanat e mungesës së përpsektivës bindëse të ofruar nga

ndërkombëtarët për integrimin evropian të vendeve post-konfliktuale.

Ekspertë të çeshtjeve ndërkombëtare dhe njohës të rrethanave në vendet e Ballkanit

Perëndimor kanë rekomanduar, se rruga më e drejtë do të ishte që “në Ballkan, strategjia

e pranimit duhet të jetë një përzierje mes politikave klasike të ndërtimit të shtetit me ato

që kanë për synim shëndrrimin e shteteve kombe në shtete anëtare.”439

1.3. Sindromi i “frikës” dhe problemet e pazgjidhura të kufijve

Modelet bashkëpunuese ndërshteterore dhe ato brenda shtetërore në rajon nuk u

ç’tensionuan menjëherë me vendosjen e paqës në zonat e krizave konfliktuale. Ato

436 ”Ballkani në të ardhmen e Evropës”, fq. 21. Raport i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin, Prill 2005,

Bruksel.

437Kadare, Ismail; Simiç, Predrag; Ferçkovski, Ljubomir; Hysa, Ylber; ‘’Ballkani i Jugut”, fq 41-42, botimi i

dytë, Tiranë.

438 Më teper : Saviç, Obrad; “Return of Ethnic”, Forum 2015, p. 56.

439”Ballkani në të ardhmen e Evropës”, fq. 17. Raport i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin, Prill 2005,

Bruksel.

193

mbeten të ndikuara gjatë nga “sindromi i frikës” prej mardhënieve problematike të së

shkuarës.

Në shoqëritë post-konfliktuale mentaliteti i sundimit një-etnik i mazhorancave nacionale,

duke “injoruar” etnite e tjera, numerikisht më të vogla u shfaq në mënyrë konstante.

Kriza e vitit 2001 në Maqedoni kishte në themelet e saj vazhdimin e sundimit një-etnik

dhe injorimin e etnive të tjera. Sundimi një-etnik ishte i ligjëruar në dokumentin themelor

të shtetit, në Kushtetutën e vendit. Prandaj zgjidhja e kësaj krize kërkonte garancinë për

ndryshimin e karakterit të shtetit maqedonas nga shtet nacional i maqedonasve, në shtet të

qytetarëve të barabartë të Maqedonisë. “Sindromi i frikës” nga e shkuara edhe në këte

rast, diktonte nevojën e përfshirjes së ndërkombëtarëve, jo vetëm si ndermjetësues të

besueshëm, por edhe për garantimin e zbatimit të marrëveshjes së nënshkruar në Oher.

“Sindromi i frikës” nga marrëdhëniet e shkuara është shfaqur ndikues, duke vështirësuar

gjetjen e zgjidhjeve për çeshjtet e pazgjidhura të kufijve brenda hartës konfliktuale të ish-

Jugosllavisë së Dytë.

Kjo menyrë “sjellje” që përbën një nga trashëgimitë më problematike të së shkuarës, gjeti

hapsirë për t’u mbivendosur e ndikuar gjatë në raportet dhe marrëdhëniet aktuale nder-

etnike brendashtetërore dhe ato ndërshtetërore respektive në trajtën e “sindromit të frikës

nga e shkuara”.

Deri në fundin e vitit 2008, harta e çeshtjeve të pazgjidhura kufitare skicohej në

relacionet Slloveni-Kroaci, Kroaci-BeH, Kroaci-Serbi, Kroaci-Mali i Zi, Serbi-Kosove,

Serbi-BeH, Serbi-Mali i Zi, Serbi-Maqedoni, Maqedoni-Kosove e Kosove-Mali i Zi.440.

Këto çështje të pazgjidhura të kufijve ndërmjet shteteve janë pengesa serioze në rrugën

drejt integrimit të këtij rajoni në NATO e BE. Zgjidhjet janë të mundshme të arrihen

përmes rrugëve paqësore “duke përdorur mjetet diplomatike, mjetet gjygjësore dhe mjetet

që ofrojnë institucionet ndërkombëtare.”441

Brenda këtij kuadri, rruga e bisedimeve të drejtpërdrejta diplomatike ndërmjet vendeve,

apo dhe me ndërmjetësues ndërkombëtar do të prodhonte zgjidhje të pranueshme. Nëse

kjo rrugë rezulton e pamundur, atëherë vendet kanë mundësi që të përdorin mjete të tjera,

si: Mjetet Gjygjësore si Arbitrazhi, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, si dhe

mundësitë që ofron Karta e OKB-së.

440 Për më tepër detaje shiko: Ndreca Mark, “Ballkani Perendimor në konteksitin e sfidave të (dez)integrimit,” fq. 147-149, botoi GEER 2010, Tiranë.

441 Gruda, Zejnulla; “E drejta nderkombëtare Publike”, fq. 478, botuar në Prishtinë, 2007.

194

Duke vështruar këto probleme kufitare të pazgjidhura, lind pyetja: A kanë përfunduar

tendencat për territore të reja autonome me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe krijimin e

shteteve të pavarura nga kjo ish-republikë ?!

Profesori Charls Ingrao mendon se procesi i zhbërjes së Jugosllavisë mund të mos jetë

ende i kryer, duke rikujtuar tendencat për ndarje të Republikës Serbe në Bosnjë dhe

bashkimin e saj me Serbinë, si dhe raportet ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve në

Maqedoni, të cilat ende mbeten të brishta.

Në këtë kontekst, Ingrao ka nënvizuar se “zhbërja e ish-Jugosllavisë mund të vazhdojë

ende gjatë, nëse nuk do të ketë integrim të këtij rajoni në BE.” 442 Ky proces integrues do

të kerkojë kohën e vet për shkak të konjukturave dhe rrethanave historike, por edhe për

shkak të ngadalësimeve nga faktorët e tjerë të brendshëm dhe të jashtëm.

1.4. Imponimi dhe “status quoja” e ndërkombëtarëve

Pas marrëveshjeve të nënshkruara, misioni i pranisë së ndërkombëtarëve në BeH,

Maqedoni e Kosovë, perpos arritjeve stabilizuese të elementëve të sigurisë dhe treguesve

ekonomiko-social, ka shënuar edhe një performancë nën nivelin e pritshëm, lidhur me

funksionimin e strukturave të brendshme shtetërore.

Komisioni Ndërkombëtar për Ballkanin, këtë element dobësie e ka lidhur me faktorët

ndërkombëtare. Në një raport të vitit 2005, ky Komision ka dalë në përfundim, se “në ato

shtete ku veprojnë aktorë të rëndësishëm ndërkombëtarë dobësia e shtetit është e

dukshme”443.

Ky përfundim duket i konkretizuar përgjatë periudhës 1994-2002, ku në sajë të

ndërhyrjes dhe të ndërmjetësimit të ndërkombëtarëve me faktorët politiko-shtetëror

lokalë, u konceptua përmbajtja e kuadrit Kushtetues për Federatën Kroate-Myslimane

(1994), e cila do të bëhej një ndër entitetet e BeH; u miratua një kushtetutë për vetë BeH,

si pjesë e Marrëveshjes së Dejtonit (1995); u realizuan ndryshime në Kushtetutën e

Republikës Serbe të Bosnjës (1996); u konceptua kuadri kushtetues për Kosovën sipas

kërkesave të Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm (2001); u hartua kuadri i

Marrëveshjes së Ohrit (2001) dhe ndryshimet e mëpasme kushtetuese; ndërmjetësit

ndërkombëtarë të BE negociuan formulën e ripërcaktimit dhe të garantimit të raporteve

shtetërore në kuadrin e Unionit ndërmjet Serbisë dhe Malit të Zi (2002).

442 Gashi, Zijadin; Radio Evropa e Lirë, “S'kanë përfunduar tendencat për territore të reja autonome?! »

datë 13.05.2009.

443 Raport i Komisionit ndërkombëtar për Ballkanin, “Ballkani në të ardhmen e Evropës”, fq. 20, Prill 2005.

195

A mund të thuhet, për këto raste, se kur ndërkombëtarët kanë qenë ndërmjetës e garantues

të marrëveshjeve nuk janë shënuar dobësi të mëpastajme në mirëfunksionimin shtetëror

të institucioneve në vendet respektive? Mendoj se jo.

Postet e Përfaqësuesit të Lartë në Bosnjë dhe të Përfaqësuesit Special të Sekretarit të

Përgjithshëm të OKB-së në Kosovë të krijuara gjatë periudhës së krizës, që në vitet më

pas ushtruan të drejtën e vetos ndaj vendimeve të autoriteteve lokale në BeH dhe në

Kosovë, prodhuan formatet e shtetit të dobët dhe disfunksional, ku “përfaqësuesit

ndërkombëtarë dhe qeveritë lokale shpesh s’i bëjnë dot ballë tundimit për t’ia hedhur

përgjegjësinë njëri-tjetrit.”444

Në procesin e ndërmjetësimit dhe të imponimit të zgjidhjeve rreth krizave, qasja e

ndërkombëtareve paraqitet me veçanti dhe specifika. Logjika e ndërhyrjeve

ndërkombëtare nga konflikti i armatosur në BeH, në Kosovë e më pas në Maqedoni

mbart reflektimin e nënvizuar nga Sekretari i Departamentit Amerikan të Shtetit,

Kristofer, i cili shprehet se “ne nuk mund të bëjmë improvizime nga kriza në krizë. Ne,

doemos duhet të kemi një diplomaci të re, e cila do të mund t’i parashikojë dhe

parandalojë krizat”445.

Duke vështruar me kujdes zhvillimet në vendet e rajonit, veçmas në ato shtete ku paqja

ndëretnike dhe stabiliteti i brendshëm politiko-shoqëror garantohen nga Marrëveshja e

Dejtonit, Marrëveshja e Rambujesë, Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të OKB-së,

Marrëveshja e Ohrit, etj., arrijmë në përfundimin se është e rrezikshme që gjendja e

“status quo’s” të mbahet në menyrë të tejzgjatur, duke krijuar idene e vijueshmërisë së saj

pa limite kohore e për më shume, të imponuar. Në ato vende të rajonit apo zona

postkonfliktuale kur është synuar mbajtja me çdo kusht e “status quo-s”, stabiliteti ka

qenë seriozisht i rrezikuar. Kështu ndodhi në vitin 2001 në Maqedoni. Edhe ngjarjet e

pranverës së vitit 2004 në Kosovë e provojnë këtë argument. Paralajmerime të tilla sjell

situata në BeH. “Mbajtja me çdo kusht e Marrëveshjes së Dejtonit, pa e rishikuar atë në

disa elementë të funksionalitetit të saj, si hap i parë i ngutshëm do të thotë vazhdim i

paralizës shtetërore të Bosnjë–Hercegovinës dhe inkurajim i separatizmit nacional,

veçanrisht atij sërb”.446

444 Raport i Komisionit ndërkombëtar për Ballkanin, “Ballkani në të ardhmen e Evropës”, fq. 20, Prill 2005.

445 Lund, Michael S. “Early Warning and Preventive Diplomacy,“ in Chester Crocker, Fen Osler Hampson

and Pamela Aall, eds., Managing Global Chaos (Washington DC: United States Institute of Peace Press,

1996).

446 Ndreca, Mark ; “Ballkani Perendimor në konteksitin e sfidave të (dez)integrimit,” fq. 113-114, botoi GEER 2010, Tiranë.

196

Marrëveshja 1244 e Këshillit të Sigurimit nuk mund të vazhdojë, pasi Kosova e ka

shpallur shtetësinë dhe është në rrugën e njohjeve ndërkombtare që do të finalizohen me

“fitimin” e një vendi në OKB. Marrveshja e Ohrit e ka patur afatin kohor të mjaftueshem

për t’u realizuar në elementët e saj thelbësor, ndaj një bilanc rreth asaj çfarë është arritur

bëhet i domosdoshëm, në mos i vonuar. Edhe në ketë rast rezulton perseri tejzgjatja e

gjendjes së “status quo-s”.

Gjendja e tejzgjatur e “status quo-s” dhe vitet e humbura në luftra e reforma gjysmake

bëjnë që shoqëritë në vendet e Ballkanit Perendimor të mbeten prapa në tentativën e tyre

për t’u afruar jo vetëm ndërmjet tyre, por edhe me pjesën tjetër të Evropës përmes

integrimeve euroatlantike. “Status quo’ja afatgjatë në rajon sjell rreziqe jo vetëm në

aspektin politik, por edhe në aspektin e sigurisë”. 447 . Nje situatë e tillë inspiron

pesimizëm për përspektivën e ëndërruar, pakënaqësi ekonomike, paqartësi dhe tensione

politike që krijojne premisat per të ricikluar një periudhe të re krizash dhe destabiliteti

institucional me pasoja.

2. Sfidat e tranzicionit dhe të integrimit të rajonit

Pas zhvillimeve konfliktuale të armatosura dhe luftërave shkatërrimtare, bashkësia

transatlantike u angazhua në ndërtimin e një Evrope në liri e paqe si një e tërë, duke

synuar transformimin e thellë dhe integrimin e vendeve të Ballkanit Perendimor.

Kjo iniciativë shfaqej me kosto të larte ekonomike, politike dhe ushtarake, sepse

„përfituesit e paqës“ në “vatrat e krizave”, vijojnë brishtësine e tyre. Rajoni ka imazh të

dëmtuar rëndë nga e shkuara e afërt konfliktuale dhe identifikohet, si “rajoni i

kallashnikovit”.

Bashkimi Evropian, për të nxitur “çlirimin” e marrëdhënieve ndërmjet vendeve të rajonit,

pas Marrëveshjes se Dejtonit, ndërmori nismën “Royaumont” dhe menjëherë përcaktoi

“qasjen rajonale” për vendet e Ballkanit Perëndimor duke u mbështetur në formulën:

“Vendet e ish-Jugosllavisë minus Slloveninë plus Shqipërinë”; ose e shprehur

matematikisht “5-1+1”. Europianët dhe SHBA, inicuan Nismën për Bashkëpunim të

Europës Juglindore (SECI) dhe në vijim Ministerialin e Ballkanit Juglindor, Nismën për

Zhvillimin e Ballkanit Jugor (SBDI) dhe nisma të tjera rajonale.

Kjo axhendë ndërkombëtare synonte nxitjen e promovimit të fqinjësisë së mirë dhe të

çlirimit të marrëdhënieve rajonale nga “sindromi i frikës” nga periudha e kohës së shkuar.

Përballë angazhimit të strukturave civile e ushtarake të sigurisë dhe të menaxhimit të

pasojave të konfliktit nga ndërkombëtarët e strukturat lokale, disa “vatra” vijojnë të

përjetojnë „paqen e armatosur“ për shkak të bashkëjetesës së tensionuar ndëretnike.

447 «Ivanov i’u frigohet çështjeve të hapura», botuar tek gazeta «Express», Prishtine 19 Pril 2010.

197

Megjithëse ka kaluar rreziku i konflikteve reale të armatosura me përmasa të ngjashme, si

ai i BeH, Maqedonisë apo luftës së Kosovës, rreziqet dhe kërcenimet mbeten evidente

duke marrë në konsideratë disa faktorë, të tillë si:

a. Institucionet e sigurisë në rajon e kryesisht në BeH, Maqedoni e Kosovë janë në

reformim e sipër ose duke u krijuar rishtazi dhe dallojnë për brishtësinë e tyre;

b. Gjatë periudhave post konfliktuale janë evidentuar elemente të ardhur ne kuadrin

e organizatave dhe shoqatave bamirëse, me precedentë në fushën e terrorizmit;

c. Historitë e viteve të fundit, shënuan një problematike konfliktuale ndëretnike.

BeH, Sërbia, Kosova, Kroacia u përfshinë në luftë, Maqedonia në një konflikt të

brendshëm, kurse Shqipëria përjetoi destabilitet tërësor institucional në vitin

1997. Pas këtyre realiteteve, potenciale të tëra armësh dhe grupe trafikantësh janë

në qarkullim dhe me aktivitete të pandëshkuara.

d. Në disa zona të konflikteve janë evidentuar pjesëmarrës në luftra të vullnetarëve

me precedentë terroristë, me të kaluar të dyshimtë, apo me origjinë dhe lidhje nga

vende sponsorizuese të terrorizmit ndërkombëtar.

e. Organizmat e drejtësisë nderkombëtare kanë evidentuar prezencën e të dyshuarve

që kërkohen nga Gjykata Ndërkombëtare e Hagës për gjenocid e krime lufte.

f. Strukturat e nacionalizmit ekstrem janë aktive në rajon dhe disa “segmente” të

tyre kanë pushtet politik, ndikim në strukturat e ushtarake dhe të sigurisë.

g. Situata problematike dhe jo e qëndrueshme në Luginën e Preshevës, çeshtjet e

pazgjidhura dhe polarizimi etnik në Maqedoni, raportet e brishta ndëretnike ne

BeH dhe tendencat e shfaqura nga Republika Serbska, ekspozojnë mundësinë më

të madhe për akte terroriste motivuar nga aspektet etnike në raport me ato

fetare.448

Përmirësimi i situatës së sigurisë kalon duke u përballuar me sfida të tilla siç janë,

rindërtimi i institucioneve, prosperiteti demokratik, ekonomia e tregut e bazuar në

shkëmbimin e lirë, krijimi i kushteve për një stabilizim të brendshëm dhe rajonal përmes

luftës ndaj krimit të organizuar dhe shfaqjes së tendencave të terrorizmit. Kjo kërkon një

model të ri të bashkëpunimit rajonal dy e shumëpalësh por në marrëdhëniet mes shteteve

të veçanta ky rigjallërim duket i vështirë, sepse „mosbesimi“ ndërmjet palëve, përbën një

prej faktorëve pengues të integrimeve të brendshme të rajonit.

448 Për më teper: Ndreca, Mark; “Ballkani Perendimor në konteksitin e sfidave të (dez)integrimit,” fq. 138-139, botoi GEER 2010, Tiranë.

198

Dokumentet nderkombëtare të anëtarësismit dhe “Kriteret e Kopenhagenit” përcaktojnë

standarde të verifikueshme për të gjitha vendet e interesuara për t’iu bashkëngjitur BE-së.

Realitetet specifike të vendeve të rajonit dhe veçantitë e dinamikave në zonat post

konfliktuale, diktojnë nevojën e “flakjes se steriotipeve të vjetra” në marrëdhniet

ndermjet shteteve, stabilitetin e institucioneve që garantojnë demokracinë, rendin e ligjit,

të drejtat e njeriut dhe respektimin e mbrojtjen e pakicave, ekzistencën e një ekonomie

funksionuese tregu, si dhe kapacitetet e nevojshme konkurruese të forcave të tregut

brenda bashkimit.

Periudhat post konfliktuale kanë shfaqur elementë progresivë në trendin e përgjithëshem

të zhvillimeve ekonomike e financiare, për shkak të mbajtjes së treguesve të iflacionit në

kufij njëshifrorë dhe shënimit të rritjes ekonomike në të gjitha vendet e Ballkanit

Perendimor, e konkretisht: Bosnjë Hercegovina shënon një rritje me 5,6 %449, Kosova me

5.1 %, 450 Kroacia me 4,8 %451, Mali i Zi me 6,5 %452, Maqedonia me 4,6 %453 Serbia me

5,6 %454 dhe Shqiperia me 6,1 %455.

Krahas treguesve premtues, ekonomia e ketyre vendeve post konfliktuale dallon për

shkallën e lartë të informalitetit dhe nivelin “frikësues” të papunësisë për shkak të moshës

relativisht të re, të mesatares së popullsisë 456 . Kështu, në “vitin 2007 përqindja e

papunësisë në Kosovë ishte 43%, në Maqedoni 35.2%, në dhe në Bosnje Hercegovinë

29%”.457

Në këtë menyre premtimi i bërë nga shtetet anëtare në Samitin e BE-së, mbajtur në

Selanik, në Qershor të vitit 2003, për perspektivat e integrimit të vendeve të Ballkanit

Perëndimor dhe Turqisë ka shënuar impaktet e veta pozitive.

Përpos kësaj, treguesit e nivelit mesatar të rritjes ekonomike, dëshmojnë se vendet e

rajonit kanë përpara një rrugë të gjatë e të vështirë për të “kapur” ritmin evropian të

449 www.cia.gov, Shifra i perket vitit 2008.

450 Po aty, shifra i perket vitit 2007.

451 Po aty. Shifra i perket vitit 2008.

452 Po aty. Shifra i perket vitit 2008

453 Po aty. Shifra i perket vitit 2008.

454 Po aty. Shifra i perket vitit 2008.

455 Po aty. Shifra i perket vitit 2008

456 Shiko (në fund të punimit): Tabela me të dhënat e papunësisë në vendet e ish-Jugosllavisë në vitet

1991-2000.

457 Turbedar, Erhan; “Bashkëpunimi ekonomik rajonal në Ballkan”, 21.1. 2010, www.trtalbanian.com.

199

zhvillimit dhe se mesatarja e rritjes ekonomike të vendeve të Ballklanit Perendimor do të

duhej të ishte më e lartë. „Sipas një përllogaritje, rezulton, se nëse ritmet e rritjes

ekonomike do të ishin në kufijtë e 4.15% rajonit i duhet që me këtë ritëm, pas 50 viteve të

ketë arritur 75 % të mesatares së BE-së. Ngritja e këtij niveli nga 4,15 në 6 %, siç

parashikohet për shumicën e vendeve, këtë periudhë do të zvoglonte thuajse në gjysëm –

d.m.th, në 27 vjet“.458

Nisma e ndërmarrë nga Aleanca e Atlantikut të Veriut, në Samitin e Brukselit të vitit

1994, me inicimin e Partneritetit për Paqe, pjesë e së cilës u bënë disa vende ballkanike,

filloi të japë rezultatet e para në Samitin e Pragës së vitit 2002, kohë në të cilën Sllovenia,

Bullgaria dhe Rumania u pranuan anëtare të NATO-s, ndërsa Shqipëria, Kroacia dhe

Maqedonia vijuan procesin e MAP-it.

Me 2 Maj 2003, Ministrat e Punëve të Jashtme të Shqipërisë, Kroacisë dhe Maqedonisë si

dhe Sekretari Amerikan i Shtetit, Pouell, bënë nënshkrimin e Kartës së Adriatikut, duke

hedhur një hap të rëndësishëm në kuadrin e bashkëpunimit, sigurisë rajonale dhe të

integrimit në NATO.

Procesi i zgjerimit të NATO-s me anëtarë të rinj nga rajoni ynë, rezultoi një proces i

vështirë pas tejkalimit të krizave konfliktuale. Kjo lidhej para së gjithash me pozicionet

gjeostrategjike dhe përceptimet e ndersjellta të dy aktorëve gjeopolitike me ndikim e

aleanca në Ballkan; SHBA-ve dhe Rusisë.

Pikëpamja Ruse për zgjerimin në Ballkan është, që “duke e shfrytëzuar energjinë dhe

lidhjet e ngushta me Beogradin, të pengojë zgjerimin e NATO-s, duke përgatitur

mungesë stabiliteti në Kosovë, me qëllim kthimin e ndikimit të vet në rajon, si pretekst

për ta ndaluar zgjerimin e NATO-s.” 459 Nga ana tjeter, politika e Aleancës për të pranuar

anëtarë të rinj, si dhe shtyrja e kufijvë gjithnjë e më pranë ish-republikave Sovjetike

konsiderohet nga Rusia, si një veprim që kërkon të pushtojë ish-sferën e vet të ifluencës

ose rrethimin e territorit të saj.

Përballë këtyre qendrimeve, NATO-ja ka anëtarësuar në gjirin e saj shtete të reja, duke

respektuar filozofinë e zgjerimit, sipas të cilës: “Shtetet që janë të involvuara në

mosmarrëveshje etnike, ose në mosmarrëveshje të jashtme territoriale, duke përfshirë

pretendimet irredentiste, ose mosmarrëveshjet e brendëshme juridike, duhet t’i zgjidhin

458 «Blue Bird», Program për shoqërinë civile në EJL. «Ndërtimi i shtetit dhe rritja ekonomike në Ballkan»,

2003.

459 Bugajski, Janusz; «Pertej kremtimeve të NATO-s», botuar nga Koha Ditore, datë 4.3.2009, Prishtinë.

200

mosmarrëveshjet me mjete paqësore në përputhje me parimet e OSBE-së, para se të

mund të bëhen anëtarë.”460

Në Mbledhjen e Nivelit të Lartë të NATO-s në Stamboll, në Qershor 2004, NATO

ripohoi politikën e dyerve të hapura. Kryetarët e shteteve të vendeve anëtarë e

përshëndetën përparimin e arritur nga Shqipëria, Kroacia e Maqedonia në zbatimin e

Planit të Veprimit për Anëtarësim të NATO-s dhe shprehen vlerësime për ndihmën e

dhënë për sigurinë e bashkëpunimin rajonal. Ky takim nxiti vendet kandidate për

plotësimin e reformave të nevojshme në procesin e anëtarësimit. Bullgaria u përfshi

gjallërisht në vendimin për rishikimin e përparimit të kandidatëve në rrugën e tyre drejt

anëtarësimit të plotë në Mbledhjen pasardhëse të Nivelit të Lartë të NATO-s. Ky ishte

tregues i rëndësishëm për mundësinë shumë të madhe që kishte Mbledhja tjetër e Nivelit

të Lartë për t’u bërë ftesa atyre vendeve kandidate që janë të afta të mbajnë përgjegjësitë

e anëtarësimit në NATO.

Pengimi i Maqedonisë nga Greqia, stanjacioni i BeH dhe qëndrimet e Serbisë në raport

me NATO-n, duket se e kanë ngadalësuar procesin e integrimit në këtë organizatë

politiko-ushtarake të sigurisë dhe mbrojtjes kolektive.

Megjithëse “rreziku i luftës së përgjithshme në Evropë virtualisht është zhdukur” 461

gjendja e stopimit të zgjerimit të NATO-s në rajon është vështruar me shqetësim. Kjo

situatë paraqet rreziqe lidhur me riformulimin e aleancave dhe tendencave që kanë

gjeneruar kriza, konflikte e pasiguri në rajon. Ballkani Perendimor nuk e ka fituar akoma

imunitetin institucional ndaj riaktivizimit të elementeve të dhunës dhe konflikteve mbi

baza etnike, apo për shkak të cenimit të të drejtave të njeriut, destabilitetit politik e

institucional, brishtësisë ekonomike dhe trashëgiminë së konflikteve.

Integrimi në BE dhe në NATO i BeH, Maqedonisë dhe Kosovës është i lidhur me disa

sfida të cilat lidhen me specifikat e funksionimit dhe nivelin e ambicies individuale të çdo

shteti për të përmbushur standardet e integrimit dhe të marrëdhënieve me fqinjët. Keto

janë grupi i sfidave me karakter të brendshëm individual të çdo shteti. Mbikëqyrja nga

ana e ndërkombëtarëve, raportet e tyre të vlerësimeve periodike dhe rekomandimet e

veçanta e bëjnë procesin të matshëm dhe të prognuzueshëm.

Procesi bëhet edhe më i paparashikueshëm sepse dalin në skenësfida të reja që burojnë

nga qëndrimet politike të shteteve të veçanta anëtare, ndikimi i rrymave euroskeptike dhe

faktorë të tjerë të jashtëm.

460 Handbook, NATO, Office of Information and Press NATO, fq. 62, Brussels 2001.

461 Cituar më lart. Po aty, p. 45.

201

Në Bosnjë e Hercegovinë, tre etnitetet përbërëse jetojnë të izoluar nga njëri-tjetri, ndërsa

reformat që synojnë integrimin ecin ngadalë. Myslimanët boshnjakë shpresojnë në

ruajtjen e unitetit territorial dhe forcimin e centralizmit administrativ, serbët e Bosnjës

(Republika Serbe) duan të kenë më shumë kompetenca, ndërsa radikalët kroatë ruajnë me

fanatizëm entitetin e tyre. Bosnjë-Hercegovina mbetet skenë e retorikës nacionaliste të

liderëve myslimanë, serbë dhe kroatë, që kanë udhëhequr këto komunitete gjatë luftës të

përgjakshme të viteve ‘92- ‘95.

Situatat e krijuara nga liderët serb që drejtojnë “Republikën Serbska” bëjnë të besueshëm

faktin se këtij vendi i duhet akoma kohë dhe mbi të gjitha suport ndërkombëtar që të

fitojë funksionimin e tij normal si shtet unik, me Kushtetutë dhe institucione të

centralizuara dhe të pranuara nga të gjithë qytetarët, pavarësisht nga përkatësia etnike.

Kjo situatë është e lidhur edhe me një impakt rajonal e më gjërë. Destabilizimi i

mundshëm në BeH, është i lidhur më impulset separatiste në Republikën Srpska dhe ato

nacionaliste brenda vetë Serbisë.

BeH në rrugën e saj të integrimit përveç problemeve të disfunksionalitetit shteteror është

e kërcënuar nga niveli i lartë i korrupsionit shtetëror dhe pamundësia e arritjes së

kompromiseve për disa aspekte të pronësisë ushtarake.

Dilema është e qartë: A do të mundet Bosnjë-Hercegovina që me ndihmën e

ndërkombëtarëve ta tejkalojë situatën e disfunksionalitetit shtetëror? Natyrisht është një

sfidë që kërkohet të bëhet realitet para se ky shtet të bëhet anëtar i BE-së.

Ministri i Jashtëm i Francës Bernard Kouchner e ka vënë në dyshim gatishmërinë e BeH-

së dhe Kosovës për të hyrë në Bashkimin Evropian, kur ka theksuar se, "Nuk duam të

përsëritet Qiproja, respektivisht në BE të pranohet një vend i ndarë".462

Maqedonia e komplikon procesin e vështirë të integrimeve euroatlantike me

“mosrealizimet” e detyrimeve të MKO, me mungesën e dialogut politik të faktorëve të

brendshëm dhe prirjet e shfaqura periodikisht për polarizim etnik. Së jashtmi, problemi i

parë i mprehtë është marrëdhënia me Greqinë dhe konflikti i tyre që po zgjat prej afro dy

dekadash lidhur me emrin. Sfida për emrin me Greqinë, mban peng anëtarësimin e

Maqedonisë në NATO, deri në gjetjen e një zgjidhje të pranueshme dypalëshe për këtë

çeshtje.

Integrimi i Maqedonisë në BE do të përballet me sfida që kanë të bëjnë me kompromise

të vështira, përkatësisht; me Bullgarinë për gjuhën, për identitetin; me Serbinë për

462 Koha Ditore, Prishtine, 30 Mars 2010.

202

aspektet fetare dhe të trashëgimisë kishtare; me shqiptarët për të kaluarën komplekse, të

sotmen e përmirësuar dhe të ardhmen e përbashkët apo ndarjen ndërmjet tyre.

Në krye të sfidave për integrimin e vendeve me të kaluar konfliktuale është çështja e

Kosovës.

Përfshirja intensive e bashkësisë ndërkombëtare në ndërmjetësimin e zgjidhjeve para,

gjatë dhe pas krizës konfliktuale shënoi modelin e rrugëtimit drejt normalizimit të

marrëdhënieve Serbi-Kosovë me anë të bisedimeve. Pavarësisht ndihmës së ofruar nga

ndërkombëtarët përgjatë këtyre viteve në fushën politike, ekonomike, ushtarake,

diplomatike dhe të sigurisë, Kosova mbetet një çështje, suksesi i së cilës do të vijojë të

jetë për një kohe të gjatë i kushtëzuar nga performanca e qasjes së ndërkombëtarëve.

Shteti më i ri i rajonit i cili aspiron integrimin në BE dhe në NATO është përballë, një

sfide të brendshme dhe një të jashtme. Në rastin e parë, qeveria e Kosovës duhet të

ushtrojë sovranitet të plotë në të gjitha pjesët e territorit, pra edhe mbi Mitrovicën e

komuna të tjera që qeverisen “de facto” përmes Beogradit. Ndërsa për rastin e dytë,

mosnjohja e Kosovës nga 5 shtete anëtare të BE-së, si Greqia, Qipro, Spanja, Rumania,

dhe Sllovakia sjell komplikacione në aspektin e integrimit të vendeve të Ballkanit

Perendimor drejt BE-se.

Duke vështruar disa prej enigmave me sfond rajonal mbi procesin e integrimit të lidhura

me marrëdhëniet fqinjësore, le të ndalemi tek anët e panjohura të vendimmarrjes dhe

pozicioneve të Greqisë, si një shtet anëtar i BE-së dhe NATO-s, në raport me Kosovën,

Maqedoninë dhe Turqinë. Nuk është ende e qartë nëse Athina do të vijojë “rezistencën

shtetërore” për mosnjohjen “de jure” të shtetit të pavarur të Kosovës, mosdakordsitë me

Maqedoninë për shkak të emrit dhe bllokimin e saj në integrimin euro-atlantik?! Po ndaj

Turqisë, cila do të jetë qasja greke në vazhdim?!

Në një sfond më të gjërë, integrimi euroatlantik i BeH, Kosovës e Maqedonisë pas

krizave që përjetuan, lidhet edhe me një sfidë jashtërajonale: të sigurojë “OK” ndërmjet

vendeve anëtare të BE-së për një zgjerim të afërt, për më tepër me tërësinë e shteteve të

rajonit. Kjo lidhet jo vetëm me vullnetin e BE-së, por edhe me "kapacitetin thithës" të saj

për anëtarë të rinj. Është fakt se në përbërjen e shteteve të BE-së ka vende që “janë të

lodhur” nga pranimi i anëtarëve të rinj, aq më tepër të vendeve që mbartin një

trashëgimni të hidhur e problematike të së shkuarës. Perceptimi i “lodhjes nga zgjerimi”

është një rrezik real.

Linja refuzuese e tejzgjatjes për pranimin e anëtarëve të rinj mund të sjellë probleme për

paqen dhe stabilitetin rajonal në vatrat e krizave konfliktuale të së shkuares. BE dhe

NATO kanë rrugë, mjete dhe alternativa të ndryshme për të motivuar vendet post

konfliktuale që e dëshirojnë integrimin. Tejkalimi i sfidave mbetet një sprovë e

angazhimit brenda dhe ndërshtetëror rajonal, duke u koordinuar me të gjithë faktorët e

203

prezencës ndërkombëtare veçanërisht të atyre që kanë “sponsorizuar” më së shumti për

sigurinë dhe integrimin. Përpos kësaj, rezultatet do të jenë të ndikuara dhe nga

“produktet” e skemave gjeopolitike globale dhe kompromiset e ndërkombëtarëve

ndërmjet tyre.

3. Korniza e gjetjeve dhe modelet krahasuese të operacioneve të NATO-s

3.1. Përfundimet e para

Shpërbërja e Jugosllavisë u shoqërua me konflikte të orientuara përgjatë vijave etnike, në

relacionet brenda sllave dhe ato sllavo-shqiptare, ndër të cilët më të spikaturit ishin

konfliktet në Kroaci, Bosnje e Hercegovinë, Maqedoni e Kosovë. Përfundimi i këtyre

konflikteve u realizua në sajë të ndërhyrjes së ndërkombëtarëve dhe rolit kyç të Fuqive të

Mëdha.

Në etapën e parë të krizës në Ballkan, SHBA-të qëndruan më larg konfliktit, për shkak të

angazhimit në Luftën e Gjirit, duke lejuar që Evropa Lindore dhe vendet e rajonit të jenë

më tepër nën ndikimin e politikave dhe të interesave konkurrente të vendeve të KE-së

(BE-së). Në këtë sfond, spikati rryma ofensive gjermane e cila u profilizua vendimtare në

rrugën drejt pavarësimit dhe njohjeve ndërkombëtare të Kroacisë dhe Sllovenisë, përmes

të cilave shikonte mundësinë e zgjerimit të ndikimit të saj në rajon.

Nga ana tjetër, “blloku anglo-francez që hyri në qark me vendim të Këshillit të Sigurimit

të OKB si një element i tretë që ekuilibron konkurrencën klasike gjermano-sllave, filloi të

ndjekë një politikë kundërndërhyrëse që siguronte vazhdimin e statusit në Bosnjë në

favor të Serbisë. Misioni ushtarako-diplomatik anglo-francez që ndjente shqetësim nga

ndikimi në rritje i Gjermanisë në Evrope, me psikologjinë e natyrshme të qenies një

element ekuilibri, pa marrë përsipër rrezik, ndoqi taktikën e ngrirjes së krizës duke e

shtrirë në kohë. Kjo politikë, e cila fitoi mbështetjen e Rusisë që kërkonte legalizimin

juridik të status qos-së Bosnjës, mbështetur në gjenocid, dha si përfundim që krimi në

Bosnjë të vazhdonte për dy vjet me radhe”463.

Në sajë të ndërhyrjes ndërkombëtare realizuar në formatin e dyfishtë; ndërmjetësim duke

imponuar dhe imponim duke ndërmjetësuar, jo gjithçka u arrit të zgjidhej përmes

mekanizmave të marrëveshjeve të paqes ndërmjet palëve. Përkundrazi, u kërkua

intervenimi ushtarak ndërkombëtar, si një masë imponuese për të ndërprere konfliktet dhe

vendosur paqen. Sidoqoftë, ndalimi i konflikteve ndërnacionale në ish-Jugosllavi e

kryesisht në Bosnje e Hercegovinë, Maqedoni e Kosovë, hapi rrugën e ndryshimeve të

463 Dovotoglu, Ahmet ; “Thellësia Strategjike”, fq. 357. Botuar nga “Logos-A”2010. Perkthyer nga Turqishtja nga Mithat Hoxha.

204

mëdha, duke shënuar një qasje të re në menaxhimin e marrëdhënieve ndëretnike dhe

rikonceptimin e tyre institucional.

Brenda radhëve të Fuqive të Mëdha dhe të organizatave ndërkombëtare të përfshira në

zgjidhjen e konflikteve dhe vendosjen e paqes ka disa dallime. SHBA-të e përdorën

krizën boshnjake për një diplomaci të efektshme, e cila i “vuri në shesh dobësitë e

brendshme të Evropës në çështjet e zgjidhjes së krizave dhe të përdorimit të forcës, duke

treguar, se pa SHBA-në dhe NATO-n nuk do të mund të zgjidheshin çështjet e sigurisë së

brendshme të Evropës.”464 Edhe në krizat e Maqedonisë e Kosovës, roli i SHBA-ve ka

qenë vendimtar, duke tejkaluar dallimet ndermjet aleatëve.

Rusia gjatë përfshirjes së saj në krizat ballkanike, më tepër është kujdesuar për të ruajtur

pozicionet e saj të favorshme dhe interesat afatgjata në rajon, krahasuar me ofrimin e

opsioneve të zgjidhjeve të paqes. Pozicionet e Rusisë në zgjidhjen e krizës së BeH,

Kosovës e Maqedonisë kanë qenë të koordinuara me Serbinë. Rusia në çdo krizë, ka

planifikuar që objektivat e saj t’i arrijë permes Serbisë dhe duke përfituar në

mosmarrëveshjet e fuqive të medha e konjukturat ndërkombëtare.

Përfundimi i Parë: Gjeneza e konfliktit: Krijimi i Jugosllavisë bazuar në

hegjemonizëm një-etnik serb.

Politika hegjemoniste serbe gjatë gjithë ekzistencës shtetërore të ish-Jugosllavisë i

përkeqësoi raportet delikate ndëretnike dhe i shërbeu thellësisht nxitjes së antagonizmave

ne relacionet brenda sllave dhe ato sllavo-shqiptare. Dilemat e hershme historike të

frymëzuesve të konceptit të shtetit të përbashkët sllav, megjithëse u lëkunden gjatë rreth

formulës së bashkimit të tyre, u konkretizuan me bashkimin e serbëve, kroatëve e

sllovenëve nën sundimin e Austro-Hungarisë me Serbinë dhe Malin e Zi në një shtet të

veçantë. Ky variant i cili dominoi opsionin tjetër të bashkimit të sllavëve në një njësi më

vete shtetërore e administrative, pjesë e tretë në përbërje të Austro-Hungarisë, u pasua

nga dominimi centralist njëetnik serb. Kjo rriti pakënaqësitë e etnive të tjera; të kroateve

e sllovenëve, sepse alternativa e bashkimit shtetëror federativ të barabartë, të

decentralizuar, kontraktuar nga tre njësitë përbërëse, u injorua që në fillim nga Serbia.

Që prej krijimit të shtetit të përbashkët të sllavëve të jugut dhe deri në shpërbërjen e

plote, ish-Jugosllavia ka funksionuar e bazuar mbi hegjemonizmin njëetnik serb, i cili ka

qenë një prej shkaqeve themelore të krizave të brendshme, tensioneve dhe elementëve të

dhunës etnike.

464 Cituar më lart. Po aty, fq. 357.

205

Përfundimi i Dytë: Shkaqet e shpërbërjes konfliktuale dhe të dhunës etnike: -

komplekse, të brendshme dhe të jashtme.

Ekziston perceptimi, se kriza e thellë ekonomike plus nacionalizmin doktrinar të shprehur

ne platformën e Millosheviqit për një “Serbi të Madhe” janë bazat e shpërbërjes

konfliktuale të “Jugosllavisë së Dytë”. Mendoj se ky aspekt duhet vështruar përmes një

spektri më të gjerë argumentesh të cilat kanë profil gjeopolitik, ekonomik, etnik, religjioz,

kulturor. Ato janë shkaqe të lidhura me ndryshimet globale gjeopolitike dhe mjedisin e

sigurisë, aq sa janë të lidhura në mënyrë përcaktuese me historinë, personalitetet dhe

dinamikat e zhvillimeve të brendshme gjatë gjithë historisë shtetërore të ish Jugosllavisë.

Jetëgjatësia e shtetit të “Sllavëve të Jugut” u shtri deri në kufijtë kohorë, kur vetë-

ekzistenca e saj ofronte zgjidhje të realizueshme për dy nga problemet më të ndërlikuara

të Ballkanit Perëndimor: Bosnjë e Hercegovinën dhe Maqedoninë. “Jugosllavia përbënte

një shtresë mbrojtëse rreth këtyre dy krahinave, duke penguar Serbinë, ashtu edhe

Kroacinë të paraqesin secila për vete synime ndaj Bosnjës si imperialistë rajonalë”465.

Kjo ishte linja e interesit të përbashkët dhe e gjeopolitikës së Fuqive të Mëdha në rajon.

Në periudhën kur vendet e KE/BE-së po planifikonin perspektivat e zgjerimit dhe të

konsolidimit të metejshëm, Serbia u vendos në opozicion agresiv ndaj kësaj filozofie

evropiane. Duke mos ia dalë të realizojë planet e saj dhe të nënshtrojë Jugosllavinë,

Serbia përdori të gjitha mjetet dhe aktivizoj gjthë potencialet e saj për ta ç’montuar atë.

“Pozita antagoniste ndermjet Evropës që synon bashkimin dhe Serbisë që aspironte

shpërbërjen e Jugosllavisë për të krijuar Serbinë e Madhe, ishin shkaku i vonesës dhe i

keqkuptimeve të mëdha”466

Largimi i Kroacisë dhe i Sllovenisë, ndjekur nga Bosnjë e Hercegovina, Maqedonia e më

vonë edhe nga njësitë e tjera shtetërore, ia humbën rëndësinë, kuptimin dhe të drejtën e

ekzistencës Jugosllavisë së mbetur. Kështu, ish-Jugosllavia u përfshi në procesin e

dezintegrimit dhe të shpërbërjes së brendshme shtetërore që sipas opinioneve të

Komisionit të Arbitrazhit të KE/BE-së, ky zhvillim i takon periudhës 29 nëntori 1991 – 4

korrik 1992467.

465 Glenny, Misha; “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, war and the Great Powers”, London. Përkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull « Histori e Ballkanit 1804-1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha» fq. 636. BotimetToena, Tiranë.

466 Robeli, Enver; “Arbën Xhaferi rrëfen: Në Tetovë në kërkim të kuptimit”, fq. 190-191. Botimi i Dytë.

Botoi “Koha”, Prishtinë shtator 2011.

467 Për më tepër detaje: ICG: “Current Legal Status of the Federal Republic of Yugoslavia, (FRY) and of

Serbia and Montenegro”, Balkans Report, no.101, p.18, Ëashington/Brussels, 19th of September, 2000.

206

Në këtë kontekst, rezultoi përcaktuese prezenca e antagonizmave ndëretnikë konfliktualë

të së shkuarës dhe “riaktivizimi” i tyre në rrethana të reja, orientimi shtetëror nëpërmjet

nacionalizmit agresiv doktrinar të “kodifikuar”, faktorët ekonomiko-financiar të

përkeqësuar, diversitetet etno- kulturore të shprehura periodikisht përmes ndjenjave

kontraverse të nacionaliteteve sidomos në shtetet përbërëse të ish-Jugosllavisë me hartë

multietnike të spikatur, prezenca dhe roli vendimtar i individit – Millosheviq. Kjo tërësi

shkaqesh e rrethanash të brendshme ishte në “unitet” dhe ndërthurje komplekse me

tërësinë e faktorëve të jashtëm që së bashku formësuan strukturën bazale të krizës së

“Jugosllavisë së Dytë”.

Përfundimi i Tretë: Dallueshmëria në dimensionet e çështjeve kombëtare serbe,

kroate e shqiptare.

Çështja kombëtare serbe dhe ajo kroate u formatuan në tërësinë e tyre kah orientimi

etnocentrik i cili nënkuptonte bashkimin e territoreve në kuadrin e shteteve respektive,

Serbisë dhe Kroacisë, duke ndërhyrë mbi kufijtë dhe duke krijuar Serbinë e Madhe e

Kroacinë e Madhe.

Përkundër tyre, çështja kombëtare e shqiptarëve u skematizua e fragmentarizuar dhe mori

kuptim jashtë pretendimeve për rikonceptim të kufijve në kuadrin e Shqipërisë Natyrale.

Eshtë e diskutueshme teza sipas të cilës, refuzimi dhe bojkoti politik i shqiptarëve të

Kosovës për të qenë pjesëmarrës në zgjedhjet shumëpartiake të organizuara nga Serbia në

1990, 1992, 1993; apo refuzimi i shqiptarëve të Maqedonisë, si pjesëmarrës në miratimin

e Kushtetutes së vitit 1991, kanë ndikuar në limitimin e hapësirave të një demokratizimi

të përforcuar institucional të brendshëm me ndihmën e ndërkombëtarëve.

Aksionet e mëpasme politike dhe ushtarake në Kosove e Maqedoni, dëshmuan orientimin

e shqiptarëve për ndërtimin e shteteve funksionale me të drejta të plota dhe barazi për të

gjithë qytetarët pavarësisht pozicioneve të tyre përfaqësuese në strukturen etnike lokale.

Përfundimi i Katërt: Natyra dhe mënyrat e ndërhyrjes ndërkombëtare për zgjidhjen

e krizave ndëretnike, - unike: Ndërmjetësim duke Imponuar dhe Imponim duke

Ndërmjetësuar.

Ndërhyrja e ndërkombëtareve në Ballkanin Perëndimor për zgjidhjen e krizave dhe

vendosjen e paqes e sigurisë në BeH, Maqedoni e Kosove, evidentoi natyrën komplekse

të mjeteve dhe instrumenteve disponibël të aplikuara në procesin kompleks të

ndërmjetësimit duke imponuar dhe të imponimit duke ndërmjetësuar.

Ndërhyrja ndërkombëtare u realizua në kuadrin e KE/BE, OKB, NATO, KSBE/OSBE në

mënyrë individuale dhe të bashkërenduar. Ajo u realizua duke përdorur instrumente

politiko-diplomatike me Natyrë jo Shtrënguese, të tilla si; bisedimet, shërbimet e mira

207

dhe ndërmjetësimi apo dhe izolimi diplomatik ndërkombëtar të cilat shënuan rezultate të

kufizuara. Kombinimi i tyre me Mjetet e Shtrëngimit, të tilla si; sanksionet ekonomike

ndërkombëtare, diplomacia imponuese, ndërhyrja ushtarake, mjetet gjygjësore

(Arbitrazhi, Krijimi i Gjykatës ndërkombëtare për krimet e luftës në ish-Jugosllavi);

prodhuan zgjidhje të pranueshme, por jo përfundimtare për vatrat e krizave. Zgjidhjet

që propozoheshin nga ndërkombëtarët, në tërësinë e tyre nuk kënaqnin interesat e synuara

të palëve në konflikt dhe në disa raste u shfaqën në kundërshtim me interesat e popujve

viktima të luftës në ish-Jugosllavi. Në këtë proces ndërmjetësimi dhe imponimi,

ndërkombëtarët më tepër u priren drejt zgjidhjeve afat-shkurtra që në thelb synonin

ndalimin e konfliktit dhe kontrollin ndaj kërcënimeve të sigurisë në të ardhmen. Çështjet

kryesore u shtynë në kohë, ose u lanë pa zgjidhje afatgjatë.

Kjo tërësi e kombinuar instrumentesh dhe mjetesh politiko-diplomatike të ndërhyrjes së

ndërkombëtareve prodhoi qasje të reja e modele ndryshe për zgjidhjen e konflikteve me

natyrë etnike, evidentoi anë të panjohura të profilit të organizatave ndërkombëtare

globale dhe të ndikimit mbi ta të Fuqive të Mëdha.

Praktikat e përdorura nxorën në pah të meta dhe dobësi, shkaqe e arsye të dështimeve në

procesin e vështirë të ndërmjetësimit për zgjidhjen e konflikteve. Kjo edhe për faktin se

një pjesë e ndërmjetësuesve jo gjithmonë ishin të mirinformuar paraprakisht për rrethanat

dhe historinë e rajonit, vendit dhe të palëve në konflikt. Nga ana tjetër, disa nga individët

me të cilët ndërkombëtarët kanë ndërmjetësuar duke imponuar, për të bërë kompromiset e

kërkuara kanë rezultuar me një background jo të besueshëm, çfarë ka bërë që me kalimin

e kohës t’u shmangen detyrimeve të marra përsipër në procesin e paqes dhe vendosjen e

sigurisë.

Përfundimi i Pestë: Dimensionet e funksioneve të administrimit dhe të ndërhyrjeve

juridiko-kushtetuese të ndërkombëtarëve në rajon, shënuan “efekte të përziera” në

raport me zgjidhjet afatgjata, pasojat e të cilave sendërtuan “shtete të dobët” dhe

“disfunksionalë”.

Vështruar nga qasja pozitiviste, Misionet Civile e Ushtarake Ndërkombëtare post

konfliktuale të krijuara nga organizatat ndërkombëtare me mbështetjen e Fuqive të

Mëdha në procesin e materializimit të kompetencave të tyre, kryesisht në BeH e Kosovë,

na ofruan modelin e një demokracie të kontrolluar e të mbikëqyrur ndërkombëtarisht.

Nga ana tjetër, dimensionet e qeverisjes dhe të mënyrave të administrimit ndërkombëtar

të territorit, reflektojnë disa risi. Në këtë vështrim, studiuesi Blerim Reka468 ka vlerësuar

se kjo do të shoqërohet me impakte edhe në drejtim të “rishikimit të së drejtës ekzistuese

468 Për më tepër: Reka, Blerim; «Sistemi juridik në Kosovën e pas-luftës nën administrimin e INMIK-ut:

1999-2001, pushteti dhe kufizimet”, fq. 95-104. Prishtinë 2002.

208

ndërkombëtare” në disa elementë e sidomos për çështje që lidhen me “de-legjitimitetin e

sovranitetit të dhunshëm të një shteti dhe në vend të saj, zgjedhjen e sovranitetit njerëzor,

denacionalizimin dhe supernacionalitetin juridik përmes imponimit të standardeve

ndërkombëtare mbi qeverisjen demokratike”.

Nga ana tjetër, le t’i përmbahemi qasjes së kundërt duke paraqitur tre elementë

kontradiktorë:

1. Në zgjidhjen e krizave në BeH, Maqedoni e Kosovë vihet re se veprimet dhe

qasja e ndërkombëtarëve janë realizuar mbështetur në “një sërë zgjidhjesh të

përkohshme të problemeve kushtetuese, si dhe në politika të bazuara në atë çka

mund ta quajmë “ambiguitet konstruktiv”, të mishëruar në dokumente” 469 të

rëndësishme kombëtare dhe ndërkombëtare.

2. Ndërkombëtarët për shkak të rrethanave e realizuan sendërtimin e zgjidhjeve të

ndërmjetësuara dhe të imponuara dhe u pajtuan me prirjen e ndarjeve kushtetuese

të pushtetit në zonat postkonfliktuale të krizës, mbështetur në përkatësinë etnike.

Në këtë mënyrë kjo prirje u përforcua dhe me kalimin e viteve i shërbeu

kompaktësimit etnik sipas linjave përkatëse dhe thellimit të ndarjeve, kryesisht

ndërmjet grupeve etnike me të shkuar konfliktuale ndërmjet tyre. Kështu nga një

vështrim i orientuar mbi elementë të përbashkët të Kushtetutes boshnjake, MKO-

së, apo kuadrin kushtetues të Kosovës bazuar tek Marrëveshja Ahtisari, shikojmë

se komunitetet etnike kanë avantazhet e përfitimeve të të drejtave, pikërisht për

shkaqet e origjinës së tyre të ndryshme etnike. E vërteta e hidhur është se, pa këtë

ndarje të vendeve të punës dhe pushteteve vendimmarrëse, marrëveshjet e paqes

kishin për të dështuar. Kjo solli impakte dhe pasoja në terma më afatgjatë, duke

bërë që “pas përfundimit të luftërave, qeveritë e krijuara nga këto kushtetuta të

mbeten të dobëta, jopopullore dhe të paafta për të bindur si popujt e tyre, ashtu

dhe bashkësinë ndërkombëtare.”470.

3. Ndërhyrja dhe zgjidhjet e ndërkombëtarëve duke ndërmjetësuar dhe imponuar në

mënyrë të ndërsjellët mbi palët në konflikt në implementimin e akordeve, na

mësuan se: “Politikat që u përqendruan në çështjet e rëndësishme ekonomike dhe

sociale, duke injoruar çështjet që lidhen me statusin e pazgjidhur, s’kanë dhënë

rezultat. Janë të destinuara të dështojnë edhe ato politika që synojnë të zgjidhin

469 «Ballkani në të ardhmen e Europës», fq. 16. Raport i Komisionit ndërkombëtar për Ballkanin, 2005.

470 Cituar më lart. Po aty, fq.18.

209

problemin e statusit, pa marrë parasysh problemet urgjente ekonomike e ato

sociale. Ballkani ka nevojë për të dyja”471.

Përfundimi i gjashtë: Mbikëqyrja ndërkombëtare e nivelit të respektimit të të

drejtave të njeriut dhe ndërhyrjet në kohë, janë zgjidhje efektive parandaluese të

krizave konfliktuale.

Përvojat e krizave konfliktuale nga rajoni i Ballkanit Perëndimor dëshmuan, se shtetet që

patën problematike “të pasur” me elementë konfliktualë me dimensione etnike, politike e

sociale të trashëguar nga e shkuara dhe ridimensionuar në kushtet e reja, përbëjnë një

bazë të mjaftueshme krizash sigurie ciklike edhe për shpërthimin e konflikteve të

armatosura.

Parandalimi efikas në të tilla raste bëhet përmes një angazhimi të hershëm të strukturave

ndërkombëtare për të mbikëqyrur standardet e miratuara juridiko-kushtetuese rreth të

drejtave të njeriut dhe nivelin e respektimit të tyre. Në vendet me premisa krize e

konfliktesh është e nevojshme të ndërhyhet në kohë dhe pa zvarritje në të gjitha rastet e

evidentuara si pasojë e urrejtjes etnike dhe shoqërore.

Krizat e përjetuara nga BeH, Maqedonia e Kosova dëshmojnë diskriminimin human mbi

baza etnike dhe shkeljen sistematike të të drejtave të njeriut, si një dimension konstant që

ka ndikuar në mënyrë thelbësore në përshkallëzimin e përplasjeve të brendshme. Për më

tepër, në rastet e krizave të Maqedonisë dhe Kosovës, diskriminimi etnik u mbështet në

dokumente juridike themelore të shtetit.

Përfundimi i shtatë: Ndërtimi i institucioneve funksionale dhe të besueshme për të

gjitha grupimet politike e etnike në shoqëritë post krizë, mbetet një sfidë afatgjatë dhe me

problematikë komplekse. Nga ana tjetër kjo do të shoqërohet me çeshtjen e kufijve të

diskutueshëm, sipas alternativave të ndarjeve territoriale dhe bashkimeve të reja

shtetërore, apo shkëmbimeve reciproke të pjesëve nga harta e shteteve të vitit 2008.

Përkundër një investimi të gjithanshëm të ndërkombëtarëve në BeH, Maqedoni e Kosovë

për ngritjen e institucioneve demokratike të besueshme dhe të kapaciteteve njerëzore për

të marrë përsipër drejtimin demokratik shtetëror, rezultatet e arritura nuk janë sipas

skenarit më të mirë.

3.2. Përqasje krahasuese e ndërhyrjes dhe imponimit ndërkombëtar të

NATO-s në krizën e BeH, Maqedonisë e Kosovës

Ndërhyrja e NATO-s në funksion të zgjidhjes së krizave konfliktuale për vendosjen e

paqes, stabilitetit në BeH, Kosovë dhe operacionet e kryera në Maqedoni, u paraprinë nga

471 Cituar më lart. Po aty, fq.16.

210

një proces intensiv bisedimesh e zgjidhjesh të pjesshme të ndërmjetësuara nga

ndërkombëtarët.

“Ndërhyrja ushtarake nuk është qellim në vetvete dhe as zgjidhja përfundimtare e

konfliktit” 472 , nëse ajo nuk shoqërohet e kombinuar me një proces negocimi për

ndërmjetësimin e zgjidhjeve që garantojnë paqen dhe zgjidhjen e pakthyeshme të një

krize në terma afatgjatë.

Ishte shpërfillja e zgjidhjeve të ofruara nga faktorë dhe segmente lokale shkaku që diktoi

në përdorimin e kalkuluar të forcës dhe operacioneve nga strukturat e NATO-s për të

imponuar e garantuar zgjidhjet e paqes. Në këtë mënyrë profili politiko-ushtarak i

NATO-s përfitoi një dimension të ri, si një mekanizëm unik i suksesshëm i diplomacisë

imponuese në kuadrin e sistemit të ri ndërkombëtar.

Ndërhyrja e ndërkombëtarëve në zgjidhjen e krizës në BeH dhe Kosovë u karakterizua

nga veprime aktive të NATO-s për të minimizuar potencialet e strukturuara tekniko-

njerëzore të ushtrisë serbe, të cilat u përdoren në mënyrë agresive dhe të vullnetshme nga

qeveria serbe në BeH dhe Kosovë.

Struktura e Operacioneve të NATO-s u parapri me sulmet, “kundër sistemit të mbrojtjes

kundërajrore të Serbisë. Pasi u çaktivizua sistemi i mbrojtjes kundërajrore, i vetmi

element që do ta kërcënonte forcën goditëse dhe parandaluese të NATO-s, u thye

rezistenca e forcës ushtarake të Serbisë” 473 dhe në këtë mënyrë u avancua me

shkatërrimin e objektivave të tjera, pjesë e rëndësishme e kapaciteteve kërcënuese

ushtarak serbe. Permes këtyre sulmeve u nxor jashtë funksionit elementi kërcënues për

forcën goditëse e parandaluese të Aleancës dhe rrjedhimisht u thye rezistenca ushtarake e

Serbisë. Megjithatë, nga konflikti i BeH rezultoi se arsenali ushtarak serb mbeti përsëri

potencialisht i rrezikshëm për rajonin dhe më gjerë.

Në një vështrim të përgjithshëm, struktura e konfliktit në BeH e shprehur në ballafaqimet

serbo – myslimano-boshnjake, paraqet disa specifika të dallueshme, krahasuar me krizën

konfliktuale të Kosovës.

Së pari: Konflikti në BeH u krye në një ambient me strukturë etno-nacionale të

dallueshme nga Kosova në aspektet e përbërjes së saj dhe të raporteve të brendshme.

Shqiptarët në Kosovë ishin numerikisht dominues si shumicë absolute në raport me

pakicën serbe. Nga ana tjetër, serbet dhe shqiptarët e Kosovës kishin raporte të tendosura

jo vetëm për shkak të së shkuarës së largët, por sidomos asaj të afërt.

472 Bashkurti, Lisen; “Krizat ndërkombëtare”, fq. 45. Tirane, 2008.

473 Dovotoglu, Ahmet; ”Thellësia Strategjike”, fq. 362, Botuar nga “Logos-A”2010. Perkthyer nga Turqishtja

nga Mithat Hoxha.

211

E ndryshme ishte tabloja në BeH. Këtu vendi shquhej për një strukturë multinacionale

domethënëse dhe raporte të integruara ndërmjet serbëve, kroatëve dhe myslimano-

boshnjakëve. Janë këto elementë të cilët ndikuan që konflikti në fazën e parë të tij të

perceptohej në mënyra të ndryshme. Kështu, nëse në Kosovë ai vështrohej si një ndodhi e

pritur, pavarësisht se “konflikti” ishte ‘ngrirë’ në vite nga politika; për BeH ky konflikt,

sidomos në fillesa, dukej thuajse i pabesueshëm se mund të ndodhte.

Së dyti: Pavarësisht ekuivalencës për rëndësinë strategjike që mbartnin Kosova dhe BeH,

veçoritë e dallueshme të mjedisit gjeografik e territorial ndërmjet këtyre dy rajoneve

patën ndikimin e vet në konflikt. Në ndryshim nga BeH, Kosova kufizohej me territore

dhe popullsi shqiptare me Malin e Zi, Serbinë, Maqedoninë e Shqipërinë. Ishte e

pamundur që popullsia shqiptare e këtyre trevave të mos tregonte ndjeshmërinë e duhur

vëllazërore, humanitare e logjistike në ndihmë të Kosovës së përfshirë në konflikt.

Kjo specifike e rriste realisht mundësinë e zgjerimit potencial të vatrës së konfliktit përtej

Kosovës dhe përfshirjen në luftë të vendeve të tjera. Ndaj duke patur parasysh këtë

specifikë të kushtëzuar nga veçoritë e mjedisit gjeografik, ndërkombëtarët ishin më të

shpejtë në limite kohore në ndërhyrjen e tyre me anë të NATO-s, duke mënjanuar kështu

tejzgjatjet me pasoja të rrezikshme për përhapjen e konfliktit më në thellësi e gjerësi

rajonale.

Në qasjen analizuese ndaj Operacioneve të NATO-s në Ballkanin Perëndimor, në mund

të dallojmë disa prej tipareve të përbashkëta të këtyre operacioneve në BeH e Kosovë dhe

veçantitë përkatëse, ashtu sikurse mund të identifikojmë disa prej specifikave të

Operacioneve të NATO-s për Maqedoninë.474

3.2.1. Veçoritë e përbashkëta të Operacioneve të NATO-s në BeH dhe

Kosovë

1. Baza Politike për rolin e Aleancës në Operacionet Paqeruajtëse në ish-Jugosllavi

u vendos në mbledhjet e ministrave të jashtëm të NATO-s në qershor e dhjetor

1992, ku fillimisht u shpreh gatishmëria për aktivitete nën përgjegjësinë e KSBE

(OSBE) dhe më pas deklaruan gatishmërinë për të mbështetur operacionet

paqeruajtëse, nën autoritetin e Këshillit të Sigurimit të KB-së.

474 Për këte aspekt me hollësisht shiko: Ndreca, Mark; “NATO dhe Ballkani Perëndimor:Veçori të

prezencës dhe kuadri problematik i integrimit”. Kumtese e referuar në Konferencën Shkencore

Ndërkombëtare. “Kosova në kuadrin e sfidave globale të sigurisë”, Prishtinë, 24 Shkurt 2012. Botuar ne

Kosove.

212

2. Tipari i përbashkët është se Operacionet e NATO-s u kombinuan dhe u paraprinë

nga “Misioni i parë paqeruajtës i OKB në ish-Jugosllavi, UNPROFOR,”475 i cili

operoi në të gjitha hapësirat “e sidomos në Kroaci dhe Bosnjë e Hercegovinë.”476

(Në fakt sa i përket luftës në ish-Jugosllavi, OKB-ja kishte pesë misione

paqeruajtëse në rajon.477 )

3. Përmes veprimeve të kombinuara ndërmjet NATO-s e organizatave të tjera

ndërkombëtare, e veçanërisht NATO – OKB, u legjitimua një doktrinë e re –

ndërhyrja humanitare ndërkombëtare478, duke promovuar, ndryshe nga më parë,

relativitetin e koncepteve të integritetit dhe sovranitetin territorial të shtetit.

4. Gjatë Fazës së Parë të Operacioneve në BeH, Kosovë e Maqedoni, NATO

ndërmori Operacione Paqëmbështetëse, ndërsa gjatë Fazës së Dytë në BeH dhe

Kosovë NATO ndërmori Operacione Paqeruajtëse.

5. Operacionet e NATO-s në BeH dhe në Kosovë, gjatë Fazës së Parë dhe gjatë

Fazës së Dytë, ishin të parat e këtij lloji të kryera pas përfundimit të Luftës së

Ftohtë dhe Jo në kushtet e nenit 5 të Traktatit të Aleancës.479

6. Faza e Dytë e Operacioneve të NATO-s në BeH dhe në Kosovë u mbështet në

garantimin e zbatimit të dy dokumenteve të rëndësishme ndërkombëtare;

përkatësisht në rastin e BeH: garantimi i zbatimit të Marrëveshjes së Dejtonit dhe

në rastin e Kosovës; zbatimi i Rezolutës 1244 të KS të OKB-së.

7. Gjatë Fazës së Parë të Operacioneve të NATO-s në BeH dhe në Kosovë u kryen

vetëm Sulme Ajrore. Opsioni i ndërhyrjeve me trupa tokësore, megjithëse ishte

shumë i diskutueshëm nuk u aplikua. Prezenca dhe dislokimi i trupave të NATO-s

475 Blerim Reka, “Sistemi juridik në Kosovën e pasluftës nën administrimin e UMNIK-ut: 1999-2001,

Pushtetet dhe Kufizimet”, fq. 64, Prishtinë 2002.

476 Cituar më lart. Po aty, fq. 64.

477 Hollësi e detaje të tjera rreth strukturës së misioneve paqëruajtëse të OKB në rajon e më gjërë gjenden

tek studimi i kryer nga Blerim Reka, “Sistemi juridik në Kosovën e pasluftës nën administrimin e UMNIK-

ut: 999-2001, Pushtetet dhe Kufizimet”, fq. 55-73, Prishtinë 2002

478 Nderhyrja humanitare nënkupton përdorimin e forcës nga një shtet ose grup shtetesh, në territorin e

një shteti tjetër, me qellim që të ndalohen shkeljet flagrante të të drejtave dhe lirive themelore të njeriut,

ndaj një komuniteti individësh në shtetin ku ndërhyrja në fjalë ndodh.

Për me tepër; J.L. Holzgrefe, “The Humanitarian Intervention debate” in J.L.Holzgrefe and Robert O.

Keohane, eds. Humanitarian Intervention: Ethical, Legal and Political Dilemmas, Cambridge: Cambridge

University Press 2003. (Sqarojmë se për konceptin ndërhyrje humanitare ka shume diskutime dhe

versione të debatueshme).

479 Shiko: The North Atlantic Treaty, Article 5, Washington D.C. 4 April 1949.

213

në territoret përkatëse u realizua vetëm në Fazën e Dytë, në zbatim të

Marrëveshjes së Dejtonit dhe të Rezolutës 1244.

3.2.2. Dallime ndërmjet Operacioneve të NATO-s në BeH dhe Kosovë

Dallimi i Parë: Operacionet e NATO-s në BeH u kryen në momentet kur ishte

shpallur pavarësia dhe ishte bërë njohja e tij nga SHBA dhe BE, ndërsa

bombardimet mbi Kosovë u realizuan në rrethanat kur vendi ishte një territor i

panjohur ndërkombëtarisht, në përbërje të Republikës së Serbisë, në ish-RFJ.

Dallimi i Dytë: Kohëzgjatja e Operacioneve të NATO-s në BeH ishte më e madhe

se ajo në Kosovë, ndërkohë që intensiteti i sulmeve ishte më i madh në Kosovë se

në BeH.

Dallimi i Tretë: Operacionet e NATO-s në BeH u kryen në rrethanat e një

konflikti me dimensione brenda sllave, ndërsa në rastin e Operacioneve të NATO-

s në Kosovë, konflikti ishte në dimensione sllavo-shqiptare.

Dallimi i Katërt: Operacioni i NATO-s “Forcë e Paramenduar” /Deliberate Force)

që u realizua në BeH përpara bisedimeve të Dejtonit ishte operacion më i kufizuar

krahasuar me operacionin “Forcat Aleate” që u zbatua në Kosovë i cili ishte i një

shkallë më të gjerë.

Dallimi i Pestë: Operacioni i NATO-s “Forcë e Paramenduar” /Deliberate Force)

që u realizua në BeH ishte i kombinuar me trupa këmbësorie të ushtrisë boshnjake

dhe kroate, si dhe rreth 10.000 trupa këmbësore të NATO-s. Në Kosovë nuk pati

forca këmbësore të NATO-s. Strukturat lokale të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës

ishin të vetmet trupa tokësore që vepruan në terren kundër forcave ushtarako-

policore serbe.

3.2.3. Specifikat e Operacioneve të NATO-s në Maqedoni

1. Në ndryshim nga BeH dhe Kosova, Operacionet e NATO-s në Maqedoni u

realizuan referuar kërkesës së paraqitur nga drejtuesit e shtetit maqedonas të cilët

nuk u mbështetën në garantimin e zbatimit të ndonjë dokumenti ndërkombëtar.

Dokumenti bazë i cili hapi rrugën për hyrjen e Forcave të NATO-s dhe kryerjen e

Operacioneve në Maqedoni ishte një marrëveshje e brendshme e njohur si

Marrëveshja Kornizë e Ohrit e cila ishte e garantuar nga prania e

ndërkombëtarëve, respektivisht NATO-BE.

2. Natyra e tre Operacioneve të NATO-s në Maqedoni, gjatë Fazës së Parë kishte

për objekt kryesor; mbledhjen dhe shkatërrimin e të gjitha armëve, mbrojtjen e

vëzhguesve ndërkombëtarë që mbikëqyrnin zbatimin e planit të paqes, zvogëlimin

214

e rrezikut të paqëndrueshmërisë ne vend duke ndihmuar qeverinë në rimarrjen e

përgjegjësisë për sigurinë në të gjithë vendin. Ndërsa të një natyre tjetër ishin

Operacionet e NATO-s në BeH e Kosove të kryera gjatë Fazave të Para

respektive.

3. Operacionet e NATO-s në Maqedoni, krijuan precedentin e parë të transferimit të

suksesshëm të detyrave të sigurisë nga NATO tek BE. Modeli i testuar i

Maqedonisë në këtë aspekt shërbeu në vijim që e njëjta gjë të kryhej edhe në BeH

me marrjen e përgjegjësive nga Misioni Althea i BE-së.

4. Operacionet e NATO-s në Maqedoni ishin paraprirë më herët që në vitin 1993

“nga një lloj i veçantë i misionit parandalues të OKB, siç ishte UNPRED.”480

4. Mësimet nga krizat dhe Rekomandimet

Pas tejkalimit të krizave konfliktuale dhe zgjidhjeve të mëdha ndërkombëtare, Ballkani

Perëndimor përbën një tërësi shtetesh anëtare të BE-së dhe të NATO-s, apo aspirante për

t’iu bashkëngjitur bllokut Euro-Atlantik; protektorate ndërkombëtare, ku pavarësisht

përpjekjeve dhe përmasave të pranisë së ndërkombëtarëve, ekzistenca e dilemave rreth të

shkuarës, tranzicionit të gjatë dhe sfidave të integrimit, mbeten komplikuese për

perspektivat e dëshiruara.

Marrëveshja e Dejtonit ia arriti të ndalojë luftën, të vendosë e garantojë paqen ndërmjet e

palëve, por përsëri BeH mbeti një shtet i brishtë, jofunksional, me probleme të shumta

etnike dhe me perspektivë të komplikuar. Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit për

Kosovën që u pasua me Marrëveshjen e Vjenës, produkte të së cilës ishin “Pakoja e

Ahtisarit” dhe pavarësia e mbikëqyrur, synonte garantimin e multietnicitetit shtetëror në

Kosovë, madje përmes mekanizmit të “diskriminimit pozitiv” të pakicave në tërësi dhe

specifikisht për pakicën serbe. Me pavarësinë e shtetit të Kosovës, serisht zbatimi i

“Pakos se Ahtisarit, nuk është bërë i mundur në tërësi dhe Kosova vuan mungesën e

sovranitetit të plotë shtetëror për shkak të problemeve në Veri, të cilat vijnë nga

moszbatimi i këtij dokumenti ndërkombëtar në këtë pjesë të territorit. Edhe Marrëveshja

Kornizë e Ohrit, të cilën e ndërmjetësoi komuniteti ndërkombëtar duke marrë përsipër

edhe garantimin e zbatimit në tërësi, ndonëse synonte raporte të barabarta ndëretnike në

Maqedoni, kryesisht ndërmjet maqedonasve dhe shqiptarëve, përpos disa arritjeve, në

këtë vend vijon trendi i “rrëshqitjes” dhe thellimit drejt dasive ndëretnike maqedono-

shqiptare.

480 Reka, Blerim; “Sistemi juridik në Kosovën e pasluftës nën administrimin e UMNIK-ut: 1999-2001,

Pushtetet dhe Kufizimet”, fq. 58, Prishtinë 2002.

215

Përvoja e tri vatrave të krizave në rajon dëshmoi, se konfliktet e brendshme të dhunshme

paraqesin një sfidë për zhvillimin e shoqërive në periudhën postkonfliktuale. Për më tepër

kur periudha post-konfliktuale për këto shoqëri nuk e përjashton mundësinë e ripërtëritjes

ciklike të konflikteve të përjetuara më parë.

Paqja, siguria dhe stabilitetit i Bosnjë e Hercegovinës, Maqedonisë dhe Kosovës

vazhdojnë të mbështeten në tre dokumente bazike ndërkombëtare, Marrëveshja e

Dejtonit, Marrëveshja Kornizë e Ohrit dhe Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të

OKB. Këto dokumente të rëndësishme ndërkombëtare megjithëse nuk u zbatuan tërësisht,

ato mbetën të suksesshme vetëm në fazën e parë të paskonfliktit, ndërsa në një periudhë

më afatgjatë rezultatet mbetën përherë të diskutueshme dhe dobësitë e shteteve përherë të

dukshme.

Në këtë proces kompleks angazhimi i ndërkombëtarëve rezultoi vendimtar falë

neutralitetit të supozuar dhe besueshmërisë së tyre në raport me palët e konfliktuara. Nga

përvojat rajonale në kuadër të angazhimit të qeverisjes dhe të administrimit

ndërkombëtarë u dëshmua edhe një fakt tjetër; “në ato shtete ku veprojnë aktorë të

rëndësishëm ndërkombëtarë dobësia e shtetit është e dukshme. Si në Bosnjë ashtu dhe në

Kosovë, përfaqësuesit ndërkombëtarë dhe qeveritë lokale shpesh s’i bëjnë dot ballë

tundimit për t’ia hedhur përgjegjësinë njëri-tjetrit.” 481 Ky është përfundim, është i

nënvizuar në Raportin e Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin, në Prill të vitit 2005.

Impaktet e trashëgimisë dhe sfidat relativisht afatgjata me të cilat ballafaqohen vendet që

i kanë tejkaluar krizat, do të kenë konsekuenca në raportet e ndërsjella dhe procesin e

vendimmarrjeve për integrimet në NATO e BE. Ballkani Perëndimor dhe Evropa

Perëndimore të vështrohen në kohë, përmes paragjykimeve e komplekseve të së shkuarës

dhe shpresës për të ardhmen e përbashkët. Ndaj natyrshëm, gjatë diskutimeve me

grupimet politiko-parlamentare evropianepër çeshtjet e zgjerimit të BE-së me anëtarë të

rinj, nuk do të mungojë pyetja:“Sa ballkanik është ky vend ?!”.

4.1. Kriza e Bosnjë Hercegovinës

Marrëveshja e Dejtonit solli një standard të ri, të drejtën e OKB-së dhe NATO-s në

kufizimin e sovranitetit të shteteve, duke dhënë shembullin e parë të ndërhyrjes dhe

imponimit ndërkombëtarë për zgjidhjen e krizave, vendosjen e paqes dhe të sigurisë.

Zgjidhja e krizës boshnjake me Marrëveshjen e Dejtonit përmes ndërmjetësimit duke

imponuar dhe imponimit ndërkombëtar duke ndërmjetësuar, ishte një mësim i ri për elitat

politike të Ballkanit Perëndimor e më gjerë.

481 “Ballkani në të ardhmen e Europës», fq. 20. Raport i Komisionit nderkombëtar për Ballkanin,2005.

216

Modeli boshnjak i zgjidhjes së krizës konfiktuale ndëretnike dëshmon se produkti i

zgjidhjeve të imponuara duhet vështruar në kuadrin e një efekti të përzier dyplanesh; nga

njëra anë ndaloi luftën dhe garantoi paqen e vështirë ndëretnike dhe nga ana tjetër lejoi

hapësirat për disfunksionalitet shtetëror.

Në këtë vështrim, që prej “vitit 1996 BeH ka qenë vendi i dallueshëm i projekteve të

“inxhinierisë politike.”” 482 Investimi i madh me një prezencë të strukturave dhe

mekanizmave politikë, juridikë, ekonomikë dhe të sigurisë ndërkombëtare për

transformimin e një realiteti të shkatërruar dhe me dasi të thella etnoterritoriale nga lufta

e përjetuar, drejt një shteti multietnik, me ekonomi të qëndrueshme, akoma nuk e ka

shmangur pyetjen, “a funksionojnë si duhet projektet e “inxhinierisë politike” në

BeH?”483

Modeli i zgjidhjes së krizës boshnjake, formatimi shtetëror, mënyra e ndërtimit dhe e

funksionit institucional, përbëjnë një “precedent aset” që ndihmon të kuptuarit dhe

zgjidhjen e dilemave të rendit ndërkombëtar të pas Luftës së Ftohtë.

Ky model na jep mundësi të shqyrtojmë për kriza të ngjajshme, “sa efektive janë

ndërhyrjet ndërkombëtare "për ndërtimin e paqes" në shtetet e dështuara? Është ruajtja e

një shteti shumëkombësh e dëshirueshme apo edhe e mundur, ku shumica e qytetarëve

vetëm me gjysmë zemre e pranojnë legjitimitetin e tij?”484

E shqyrtuar në tërësinë e saj, kriza konfliktuale e BeH dhe modeli i zgjidhjes së saj, na

ofrojnë disa mësime:

Së pari:

BeH është një produkt shtetëror i krijuar në sajë të konjukturave gjeopolitike kryesisht të

Fuqive të Mëdha me ndikim në Ballkan. Prej këtyre konjukturave është bërë të mundur

mbajtja e këtij shteti përgjatë viteve të periudhës së ekzistencës së ish-Jugosllavisë së

Dytë. Ndryshimi i rrethanave që lidhen me faktorët gjeopolitike dhe ndikimet e tyre,

rrjeshtimet e brendshme në linja etnike e religjoze, diversitetet e interesave ndermjet

Serbisë dhe Kroacisë, aleancat dhe mbështjet e jashtme e dinamizuan krizën në formatin

e një lufte të përgjakshme ndëretnike.

482 Bose, SUMANTRA; «Bosnia after Dayton», Nationalist Partition and international Intervention. p. 274.

First published in the Unitet Kingdom by C.Hrts&Co 2002. ISBNs 1850655855 (paperback) 1850656452

(casebound)

483 Cituar më lart. Po aty, p. 274.

484 Cituar më lart. Po aty, p. 274.

217

Ndalimi i kësaj lufte që u realizua përmes Marrëveshjes së Dejtonit, “ngërthen”

konjukturat dhe kuadrin e kompromiseve gjeopolitike të aktorëve dhe faktorëve me

ndikim në zgjidhjen e krizës boshnjake. Ndonëse zgjidhjet ishin të imponuara për faktorët

lokalë në BeH, në thelb ato përbënin kompromiset e aktorëve gjeopolitikë me ndikim

rajonal.

Pra, themelimi dhe ekzistenca shtetërore e BeH, krizat dhe zgjidhja e tyre, produkti

shtetëror, strukturat dhe dizenjimi i modelit politik të këtij vendi janë të lidhura

ngushtësisht me faktorët gjeopolitike. Ndryshimi sadopak i këtyre rrethanave apo i

pozicioneve të këtyre faktorëve me ndikim në këtë hapësirë, pasqyrohet direkt në

impaktet funksionale që presupozojnë modifikime dhe ndryshime pjesore të zgjidhjeve të

dhëna për krizën e BeH.

Së dyti:

Kriza e BeH provoi nivelet e ndryshme të angazhimit të aktorëve dhe të faktorëve

ndërkombëtar; të shteteve dhe të organizatave të ndryshme. Në këtë kuadër u dëshmuan

histori suksesi për zgjidhjen e krizës së BeH, sikurse dhe dështimi i angazhimit

nderkombëtar të OKB-së.

Së treti:

Modeli politiko-kushtetues i ndërtimit shtetëror të BeH pas Dejtonit është unikal dhe i

pakrahasueshëm pasi ngërthen ne vetvete funksionimin institucional në disa nivele dhe

me strukturime që tejzgjasin dhe komplikojnë vendimmarrjen. Zakonisht, modele të tilla

unikale, janë vetëm modelet e imponuara. Kjo duket në këtë aspekte:

- Modeli i BeH dallon për funksionimin e institucioneve unitare të shtetit në një

mënyrë të ngjashme me shtetet fqinjë, Kroacinë, Serbinë dhe Malin e Zi. Kjo

duket në aspektet e politikave financiare, politikës së jashtme të sigurisë dhe

mbrojtjes të cilat janë përgjithësisht të unifikuara dhe të centralizuara.

- Funksionimi i institucioneve nga pikëpamja federale. Në këtë aspekt, BeH

ngjason me funksionimin e landeve në RFGJ.

- Raportet e brendshme dhe funksionimi i Republikës Serbe në pjesën tjetër i

ngjan modelit të ish-Republikave Sovjetike në kohën e ekzistencës së ish BRSS.

- Nga pikëpamja e organizimit, funksionimit dhe raporteve të institucioneve

lokale, BeH ngjan me realitetet e marrëdhënieve ndërmjet flameneve dhe

etnive të tjera në Belgjikë.

Megjithatë, ndërhyrja për zgjidhjen e krizës të BeH paraqitet me një problematike të

ndërlikuar. Ajo mbart veçanti në arritje dhe defektet e ndërmjetësimit dhe të imponimit të

218

ndërkombëtarëve për mënyrën kohën dhe cilësinë në qasjen ndaj konfliktit ndëretnik

boshnjak.

Në lidhje me këtë çështje, Geert-Hinrich Ahrens ka vlerësuar se:

“Mëkati i vërtetë themelor ka qenë BeH, ku po ndodhte një katastrofë dhe

ndërmjetësimi serioz filloi shumë vonë dhe pa përgatitjen e duhur. Komunitetit

ndërkombëtar i mori shumë kohë marrja shënim e përmasave të luftës boshnjake

dhe bëri pak për ta parandaluar ose, mbas shpërthimit të saj, për ta përmbajtur.

Ndonëse në 1992, BeH u bë një përparësi ndërkombëtare absolute, duke mbetur e

tillë edhe për bashkëkryetarët e KNIJ-së dhe për Grupin e Kontaktit, masat u

morën me gjysmë zemre dhe zhvillimet u zvarriten deri ne Dejton”485.

Si konkluzion:

Një shtysë drejt konfliktit të brendshëm ndëretnik në BeH ishte edhe qëndrimi i

KE, i cili duke mos e marrë në konsideratë kundërshtimin e fortë të serbëve për

shkëputjen e BeH nga ish-Jugosllavia iu përgjigjen kërkesës për njohje të Alija

Izetbegoviqit, se do ta njihnin Bosnjën, në qoftë se populli boshnjak me anë të një

referendumi konfirmonte se kështu ishte vullneti i tij.486

Situata e brendshme ishte e polarizuar skajshëm dhe e komplikuar për shkak të

raporteve etnike delikate në vend, pasi serbet përbenin rreth 1/3 e popullsisë së

vendit dhe kishin mbështetjen e plotë të Serbisë. Për serbët boshnjakë rezultatet e

referendumit të pritshëm ishin qartësisht të parashikueshme. Në këto rrethana ata

e konsideronin veten “viktima” të “komplotit” që dy nacionalitetet e tjera

myslimano-boshnjakët dhe kroato-boshnjakët po u bënin atyre “me ndihmën e

evropianëve”.

Një reagim më i hershëm i ndërkombëtarëve në konfliktin boshnjak me të gjithë

instrumentet në dispozicion duke ndërmjetësuar dhe imponuar në mënyrë të

ndërsjelltë, mendoj se do të kishte lehtësuar pasojat dhe do të kishte afruar në

limite kohore zgjidhjen. Kjo nënkupton që edhe aspektet e ndërhyrjes ushtarake

mund të ishin marrë realisht në konsideratë në një fazë më të hershme të

konfliktit.

485 Për më tepër, Ahrens, Gert-Hinrich ; “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq. 488, botoi “Toena“, Tiranë 2010.

486 Stitkovac, Ejub & Udoviçki, Jasminka; “Bosnja dhe Hercegovina: Lufta e Dytë”, botuar tek libri “Makthi

etnik i Jugosllavisë”, fq. 175, “Albin”, Tiranë 1998.

219

Efekti kompleks me impaktet negative të sanksioneve ekonomike mbi ish-

Jugosllavinë dhe të embargos së armëve ndaj boshnjakëve janë përgjegjësi e

ndërhyrjes së ndërkombëtarëve.

Sanksionet ekonomike krahas efekteve shtrënguese mbi Millosheviqin dhe

aparatin e tij shtetëror, u shoqëruan me pasoja negative për ekonomitë e disa

vendeve fqinjë. Ata i kontribuan krijimit të rrjeteve të organizuara shtetërore me

mbështetjen e shërbimeve sekrete serbo-malazeze të kontrabandës dhe trafiqeve të

cilat pasuruan grupet e krimit të organizuar dhe krijuan burime të pista financiare

në shërbim të luftës në BeH dhe në Kosovë.

Embargoja e armëve ndaj boshnjakëve krijoi një premisë për pamundësinë e

vetëmbrojtjes së tyre, tejzgjati krijimin e strukturave ushtarake të organizuara dhe

krijoi hapësirat për penetrimin e elementëve mercenar pjesëmarrës në luftëra të

tjera dhe të islamikëve radikalë të dyshuar për përfshirje dhe mbështetje të

terrorizmit ndërkombëtar.

Cilësia dhe rezultatet e ndërmjetësimit ndërkombëtar shpesh patën ecuri negative

edhe për shkak simpative personale të ndonjë ndërmjetësuesi ndërkombëtare për

figurën e Millosheviqin 487 apo nga kushtëzimi i prejardhur prej niveleve

strukturore të bashkëbiseduesve lokalë në BeH e ish-Jugosllavi.

Etno-federalizimi rezultoi i pranueshëm në arritjen e zgjidhjes së krizës

konfliktuale dhe vendosjen e armëpushimit, në BeH. Ai rezultoi i efektshem në

periudhën afatshkurtër, sepse ndaloi dhunën etnike, ndërsa ne rrethanat e

zgjidhjeve afatgjata, etno-federalizmi si zgjidhje e mundshme duhet rishqyrtuar,

ne raport me modelin e zgjidhjeve te tjera me profil qytetar. Modeli i BeH tregoi

se ai prodhon disfunksionalitet shtetëror.

Perspektiva e BeH do të mbetet e lidhur me një konfiguracion gjeopolitik të

komplikuar, me faktorë dhe interesa me rezonancë të gjerë brenda dhe jashtë

rajonit. Në këtë kontekst, BeH paraqet piken e dobët dhe të pastabilizuar të

Ballkanit Perendimor me disfunksionalitet shtetëror permanent, probleme sociale,

487 Ahrens shkruan: “Gjatë një diskutimi të rastit në një rreth të ngushtë, Carringtoni na pyeti, nëse mund

të identifikonim ndërmjet ndërbiseduesve të Konferencës qoftë edhe një individ të vetëm të pelqyeshëm .

Ne u përpoqëm dhe permendëm, disi me ngurrim, një mori emrash, por asnjeri nuk u gjet i pranueshëm

për shefin tonë, qendrimi skeptik i të cilit ishte mjaft i njohur dhe ndryshonte për shembull prej vlerësimit

më pozitiv që kishte Oven për Millosheviqin…” (Shiko: Ahrens Gert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge”.

Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, fq.

494, botoi në Tiranë “Toena“, 2010.

220

papunësi dhe korrupsion të lartë, privatizime selektive, ndalime të reformave dhe

ndjeshmëri etnike e religjoze.

Së jashtmi, ndikim mbi të ardhmen e BeH paraqet sfondi rivalizues i interesave

Lindje–Perendim, i shprehur në pozicionet e Rusisë nga njëra anë dhe BE e

NATO-s nga ana tjetër. “Përplasja” dhe rivalitetet e pozicioneve ruse me ato të

vendeve të BE-së dhe SHBA-së për Ballkanin Perendimor gjejnë shprehje në

mundësinë e skenarëve dhe të tronditjeve sociale e nderetnike në këtë hallkë të

dobët të sigurisë ballkanike në BeH.

Këtu ka ndikim edhe Rusia e cila jo vetëm që nuk është e gatshme të heqë dorë

nga interesat dhe privilegjet e humbura në rajon, por edhe tenton ringritjen dhe

riformulimin e pozitave të saj agresive në Ballkanin Perendimor.

4.2. Kriza e Maqedonisë

Me fillimin e shpërbërjes së dhunshme të ish-Jugosllavisë së Dytë, Maqedonia arriti të

menjanojë përplasjet e brendshme ndëretnike dhe të tejkalojë krizën serioze në

marrëdhëniet dypalëshe me Greqinë. Njohjet e shpejta ndërkombëtare e bënë

Maqedoninë shtet anëtar të OKB-së më 7 prill 1993. Po këtë vit, Kuvendi miratoi

Rezolutën për anëtarësimin e Maqedonisë në NATO dhe dy vjet më vonë, vendi vendosi

marrëdhëniet diplomatike me BE-në, bëhet anëtar i KSBE/OSBE, Këshillit të Evropës

dhe organizatave të tjera relevante dhe iniciativave rajonale.

Pozitat e Maqedonisë ishin të brishta dhe të komplikuara nga realitetet e brendshme dhe

raportet e saj me fqinjët. Kjo situtatë terhoqi vemendjen e Fuqive të Mëdha

ndërkombëtare të cilat ishin të interesuara për ruajtjen e stabilitetit të këtij vendi. Në

kuadrin e një interesi ndërkombëtar të shtuar për Maqedoninë, SHBA-të u përfshinë

aktivisht në përpjekjet shumëpalëshe për forcimin e pavarësisë dhe qëndrueshmërisë së

shtetit maqedonas, duke e ruajtur nga parandalimi dhe përhapja e konfliktit etnik dhe në

menaxhimin e mosmarrëveshjeve me Greqinë.

Për SHBA-të dhe Fuqitë e Medha ekzistonte shqetësimi, se përfshirja e Maqedonisë në

një konflikt të dhunshëm do të shoqërohej me implikime të gjera për shkak se shtete

fqinje të saj, përfshirë vende të NATO-s, do të bëhëshin pjesë e konfliktit. Duke vlerësuar

këtë përmasë kërcënuese në fillim të viteve ’90, amerikanët dislokuan një kontigjent

ushtarak në përbërje të misioni të OKB-së në Maqedoni, duke shënuar kështu angazhimin

e tyre të parë ushtarak në Ballkan.

Atëherë: Përse Maqedonia erdhi deri tek konflikti i armatosur ? Perse nuk funksionuan

zgjidhjet dhe prania e hershme e ndërkombëtarëve ?!

221

Fazën e tranzicionit, të ndërtimit dhe të transformimit të institucioneve, pas pavarësisë,

shteti maqedonas e perjetoi në kuadrin njëetnik dhe perjashtimor për jomaqedonasit,

veçmas për shqiptarët. Kjo u sanksionua në sistemin juridiko-kushtetues dhe gjeti

shprehje në nivelet apak përfaqësuese të shqiptarëve etnike në strukturat shtetërore, në

polici, sherbimet e sigurisë, forcat e armatosura. Diskriminimi i bazuar në origjinën

etnike u shtri në kuadrin ekonomik dhe të perjashtimit nga qasje tek resurset e

përbashkëta. Vendimarrjet në të gjitha nivelet e qeverisjes u kryen sistematikisht në

frymën e dominimit etnik maqedonas, shoqëruar me perdorimin e forcës herë pas here.

Modeli konceptual etnocentrik i shtet-ndërtimit në Maqedoni në kundërshti të plote me

realitetin multietnik, fryma e diskriminimit dhe imponimit njëetnik nga shumica

maqedonase reflektuar në Kushtetuen e 17 nëntorit 1991 dhe miratuar jashte praktikave

konsensuale krijoi premisat e para për krijimin e antagonizmave etnike, përshkallëzimi i

të cilave u shëndrrua në konflikt të armatosur.

Margjinalizimi sistematik i shqiptarëve të Maqedonisë në fushën politike, ekonomike e

sociale për shkak të përkatësisë etnike, ishte një faktor që kishte ndikuar në humbjen e

besimit dhe të shterrimit të instrumenteve e rrugeve demokratike në kuadër të zgjidhjeve

përmes dialogut të brendshem. Me kalimin e viteve, ambiciet shtetërore të Maqedonisë

për t’u orientuar nga bota e civilizuar demokratike u kompromentuan nga përcaktimet

juridiko-kushtetuese për pozitat e jo-maqedonasve etnikë dhe nivelin e ulët të respektimit

të të drejtave të shqiptarëve në vend. Gjendja diskriminuese e shqiptarëve eskaloi në një

krizë të thellë e cila kulmoi dhunshëm në vitin 2001. Në këtë mënyrë, këta faktorë i

dhanë krizës shkaqe, natyre dhe përmbajtje të qartë etnike.

Kjo krizë i thelloi skajshëm diversitetet ndëretnike, rriti në ekstrem mungesën e besimit

reciprok ndërmjet maqedonasve dhe shqiptarëve duke i sjellë palët në pragun e luftës

civile. Shoqëria maqedonase u homogjenizua kryesisht në dy grupe etnike të

armiqësuara, ku liderët shtetëror i kishin të reduktuara mundësitë e zgjidhjeve të

brendshme dhe të arritjes së kompromisit.

Gjatë përpjekjeve ndërkombëtare të vitit 2001 për të parandaluar përshkallëzimin e

dhunës ndëretnike, përfaqësuesit e SHBA-ve dhe të institucioneve evroatlantike luajtën

thelbësor për mbajtjen nën kontroll, stabilizimin e situatës dhe afrimin e qendrimeve të

palëve në konflikt drejt zgjidhjeve afatgjata të paqës.

Ndërhyrja ndërkombëtare përmes influencimit të zgjidhjeve mbi palët e konfliktuara

rezultoi garancia e vetme për sukses në dy plane: Së pari, në inicimin e bisedimeve dhe

arritjen e paqes së konkretizuar me nënshkrimin e MKO; dhe së dyti, në menaxhimin e

situatës dhe respektimin e detyrimeve të ndërjsella të palëve pas krizës pavarësisht

diversiteteve në raportet ndërmjet tyre.

222

Interesi i Fuqive të Mëdha për krizën e vitit 2001 në Maqedoni, lidhej me angazhimin e

vazhdueshëm të këtyre faktorëve për stabilitetin e këtij vendi në kuadër të synimeve

afatgjata për krijimin e një Evrope të sigurtë e cila mund të arrihej me integrimin e

vendeve të Ballkanit Perendimor dhe të Maqedonisë si një njësi krize.

Nga ana tjetër, interesi i ndërkombëtarëve për Maqedoninë diktohej dhe nga mundësia e

interferimit të ndërsjellët të ngjarjeve dhe situatave nga Maqedonia në Kosovë. Kjo per

shkak se ndermjet këtyre dy vendeve ka prezencë të lidhjeve të shumëfishta etnike,

ndërkufitare të komunitetit shqiptar, si dhe rrugë të komunikimeve tregtare dhe të

aktiviteteve të përbashkëta të paligjshme. Në këtë periudhë, Kosova mbetej shqetësim

qëndror i ndërkombëtarëve në rajon e më gjërë dhe statusi përfundimtar i saj ishte i

pazgjidhur politikisht që prej konfliktit të vitit 1999. Ndërkombëtarët llogarisnin se çdo

lëvizje për ndarje etnike në Maqedoni sillte impakt të drejtpërdrejtë dhe të menjehershëm

në ndarjen e Kosovës.

Në sajë të kësaj ndërhyrje ndërkombëtare u arrit Marrëveshja e Ohrit, si një pakt që

ndërpreu luftën dhe solli paqen. Garancia që ofruan ndërkombëtarët për zbatimin e

elementëve përbërës të kësaj marrëveshje synonte: Së pari, ndryshimin e karakterit të

shtetit maqedonas nga shtet nacional i maqedonasve, në një shtet të qytetarëve të

Maqedonisë. Së dyti, përmes kësaj marreveshje synohej që raportet konfliktuale

shqiptaro-maqedonase të vendoseshin në një linjë të qëndrueshme, që siguronte

stabilitetin afatgjatë multietnik të Maqedonisë. Opsionet për ndarjen e Maqedonisë në

rrethanat e shtrirjes territoriale dhe përzierjes etnike shqiptaro-maqedonase janë

jopreferenciale për ndërkombëtarët

Mbetet e diskutueshme, nëse shqiptarët e përfituan barazinë e plotë, apo të pjeseshme

juridike e shoqërore në sistemin politiko-institucional maqedonas në termat e nënshkruar

dhe përmbajtjen e plotë të MKO.

Në këto kushte, nënvizojmë se:

1. MKO nuk arriti të sigurojë mundësi të barazvlerëshme në planin individual dhe

kolektiv për jo maqedonasit në çështje me interes etnik, ekonomik, fiskal,

zhvillimor dhe strategjik. Kjo është evidente në treguesit e përdorimit të gjuhës

shqipe, punësimit në sektorin publik, në problematikën e trashëguar të ripajtimit

ndëretnik dhe tendencat e izoluara të përkeqësimit të këtyre raporteve.

2. Periudha post-Marrëveshje dëshmoi opsionin se shoqëria maqedonase vazhdon të

vuajë prej “historive mitike të së shkuarës”. Paqartësitë për të adhmen do të

mbeten të konturuara, derisa etnia më e madhe, ajo e maqedonasve etnikë ta

dominojë shtetin dhe të ecë në drejtim të përforcimit të profilit nacional. Kjo

situatë do të prodhojë efektin e njëjtë në kahun e shqiptarëve duke i shtyrë ata

drejt një homogjenizimi të ri në raportet e brendshme sociale ndëretnike.

223

3. Garantuesit e zbatimit të MKO duhet të rivlerësojnë qëndrimet dhe ndërhyrjen e

tyre përballë realitetit maqedonas në funksion të së ardhmes Maqedonisë, vetëm

në kuadrin e proceseve të integrimeve euro-atlantike.

Perspektiva e Maqedonisë lidhet me kompromiset e reja të faktorëve të

brendshëm në shoqërinë multietnike maqedonase rreth të ardhmes së përbashkët

dhe akordeve të pranueshme me fqinjët. Edhe kësaj here nderhyrja dhe ndikimi i

ndërkombëtarëve do të jenë thelbësor në shtyrjen e shoqërisë maqedonase kah

kompromiset dhe mbështetja për ndryshimet kushtetutuese të radhës së tretë.

4.3. Kriza e Kosovës

Kosova u përball me krizën e fundit konfliktuale, pasi Serbia vendosi të braktisë

dhunshëm periudhën e “lejimit” të transformimeve të mbikëqyrura për shqiptarët e

Kosovës në fushën politike, ekonomike kulturore dhe të raporteve ndër-etnike, të viteve

’68-’80. Kjo periudhë, e cila i shërbeu relaksimit të raporteve ndëretnike në nivel

shtetëror federativ, rezultoi një “valvul shkarkimi” për tensionet e akumuluara ndërmjet

shqiptarëve dhe serbëve në Kosovë. Megjithatë kjo rrugë e adoptuar ishte përzgjedhur për

t’i shërbyer interesave dhe pushtetit personal të Titos. Udhëheqësi i ish-Jugosllavisë i

përdori shqiptarët për të balancuar fuqinë ndërmjet klaneve rivale në Beograd.

Ndërkombëtarët kanë paraqitur një qasje të dyfishtë në lidhje me krizën jugosllave në

tërësi dhe atë të Kosovës në veçanti. Nëse prej tyre u pranua thuajse në mënyrë të

menjëhershme procesi i shpërbërjes së ish-Jugosllavisë, jo me të njëjtën mënyrë, madje

përmes një rruge të gjatë rezistence është pranuar dhe mbështetur vullneti për shkëputjen

e Kosovës.

Pas nëntorit të vitit 1995, filozofia e lëvizjes paqësore për zgjidhjen e çështjes shqiptare e

mishëruar në figurën e Presidentit Rugova, mori “tatpjetën” e pakthyeshme. Shqiptarët

mbeten të pakënaqur me Dejtonin dhe të zgenjyer thellë. Së pari; u krijua perceptimi se

Millosheviqi ishte rehabilituar politikisht, pavarësisht krimeve të mëdha e gjenocidit të

ushtruar mbi shqiptarët. Së dyti; duke anashkaluar trajtimin e zgjidhjeve ndërkombëtare

për Kosovën, shqiptarët menduan se me këtë qasje u “ligjërua” gjenocidi serb dhe se

asnjë shpresë nuk duhej mbajtur më tej tek ndërhyrja e ndërkombëtarëve. Së treti;

“pesimizmi” dhe “zhgënjimi” në radhët e shqiptarëve ishte përshkallëzuar edhe për shkak

të vendimeve të marra në Dejton, lidhur me moslejimin e ndryshimit të kufijve në

Jugosllavi. Ky qëndrim i nderkombëtarëve “lexohej” nga shqiptarët si pengues dhe i

pashprese për të patur Republikën e Kosovës brenda kornizës Jugosllave. Nga ana tjeter,

Dejtoni kishte lejuar boshnjakët dhe serbet që të kishin republikat e tyre, madje për

Republikën Serbska nuk e mohoi mundësinë e lidhjeve perspektive konfederale me

Serbine.

224

Shqiptarëve të zhgënjyer u kishte mbetur një fije shprese, vetëm pas paraqitjes kritike të

SHBA-ve që pas Dejtonit u deklaruan për mbajtjen e Murit të Jashtëm të Sanksioneve

ndaj RFJ, deri në zgjidhjen e çeshtjes së Kosovës.

Duke vështruar “interesin e munguar” nga Fuqitë e Mëdha në Dejton, shqiptarët e

Kosovës filluan të mendojnë më shumë dhe të organizohen për rrugën e rezistencës

aktive deri në kryengritje të armatosur. Në këtë mënyrë filloi të zgjerohej terreni i

lëvizjeve ilegale të rezistencës së shqiptarëve brenda dhe jashtë Kosovës. Kryesisht LPK-

ja dhe LKÇK-ja që kishin aktivitet në vendet Perendimore, inicuan masa të reja

organizative dhe krijuan struktura për variantin alternativ të zgjidhjes së çeshtjes

shqiptare përmes kryengritjes së armatosur.

OKB dhe faktorët e tjerë nuk zotëronin instrumente efikase për zgjidhjen e krizës dhe

mënjanimin e përplasjeve të dhunshme ndëretnike të cilat gradualisht po shëndrroheshin

në një konflikt të hapur ballë për ballë. Për Beogradin, Kosova ishte vetëm “një çështje e

brendshme e Serbisë”dhe hiç gjë më tepër.

Në rrethana të acarimit të situatës, rryma politike alternative e rezistencës aktive

kompaktësohej dhe dita ditës fitonte masitet dhe mbështetës të vendosur në terren.

Dështimi i zgjidhjeve të modeluara nga ndërkombëtarët për tejkalimin e konfliktit u

zëvëndësua me revoltat studentore të vjeshtës së vitit 1997 dhe me reagimet gjithnjë e më

të ashpërsuara serbe të cilat kulmuan në pranverën e vitit 1998.

Radikalizimi i situatës bëri që Fuqitë e Mëdha, SHBA, BE dhe Rusia t’i impononin

Beogradit “pranimin e procesit të negociatave, duke iu kërcënuar se në të kundërtën do të

përdornin forcën kundër palës më të fuqishme dhe më agresive në konflikt. Lëvizja

kosovare e rezistencës joviolente përjetoi thyerje të plotë në pranverën e vitit 1998”488.

Pas mësimeve të marra nga lufta e Bosnjë e Hercegovinës, ndërkombëtarët planëzuan

minimizimin dhe parandalimin e katastrofës humanitare. Serbia humbi çdo të drejtë për të

patur nën kontroll politiko-territorial Kosovën apo për ta përfaqësuar popullsinë e saj. Në

këto kushte ndërhyrja e ndërkombëtarëve për arsye humanitare përmes goditjeve të

NATO-s mbi objektiva të përzgjedhura ishte i vetmi opsion për të imponuar zgjidhjet e

paqes në Kosovë.

Dinamika e bombardimeve të NATO-s në fillesat e saj iu përmbajt idese për detyruar

Beogradin të pranonte atë çfarë kishte refuzuar të nënshkruante; Marrëveshjen e

Rambujese. Kursi politik i ndërkombëtarëve u “pasurua” gjatë dinamikave të

bombardimeve në vijimin për largimin e të gjitha forcave serbe nga Kosova. Ndersa me

488 Maliqi, Shkelzen; «Shëmbja e Jugosllavisë, Kosova dhe Rrëfime të tjera», fq. 218. Botuar nga UET Press,

Tiranë 2011.

225

afrimin e periudhës përmbyllëse të bombardimeve, futet në “lojë” në mënyrë më aktive,

Këshilli i Sigurimit dhe OKB-ja. Por as negociatat dhe as ndërhyrja imponuese e

ndërkombëtarëve për zgjidhje paqësore nuk e ndaluan regjimin e Millosheviqit nga planet

e tij për spastrimin etnik.

Gjatë dhe pas përfundimit të ndërhyrjes ushtarake ndërkombëtare të NATO-s në Kosovë,

u shfaqen dy qasje konstante diametralisht të kundërta:

Qasja e parë: Pro ndërhyrjes ushtarake ndërkombëtare. Kjo ndërhyrje vështrohej si

zgjidhje për të ndaluar masakrat, katastrofen humanitare në Kosovë, zgjerimin e

konfliktit dhe destabilizimin e gjërë rajonal. Ndërhyrja ushtarake e NATO-s dhe aksionet

e kufizuara me objektiva të përzgjedhura pas shterimit të të gjitha mundësive

diplomatike, ishin mundësia e vetme disponibël për të imponuar arritjen e zgjidhjes

paqësore të krizës së zgjatur konfliktuale. Përkrahësit e kësaj zgjidhje imponuese e

mbështen dhe konkretizuan planin e dergimit të forcave civilo-ushtarake ndërkombëtare

për të garantuar implementimin e zgjidhjeve të imponuara të paqes në Kosovë.

Qasja e dytë: Kundërshtimi i vendosur për dislokimin e forcës ushtarake të NATO-s për

të garantuar, zbatimin e Marrëveshjes së Rambujesë dhe ndërhyrjen e përdorimin e

sulmeve ushtarake ajrore të Aleancës “pa mandatin e Këshillit të Sigurimit”.

Në krye të shteteve kundërshtuese në nivelet e politikës dhe diplomacisë ndërkombëtare

qëndronte Rusia e cila duke qenë pjesë përbërëse e Grupit të Kontaktit ishte e përfshirë

aktivisht në zgjidhjet ndërkombëtare për Kosovën. Ndikimi i Rusisë për këtë çështje la

gjurmë në gjirin e disa qeverive të majta evropiane, partive të ekstremit të djathtë,

lëvizjeve për paqen dhe një pjesë të shoqërisë civile të influencuar nga Moska. Disa

studiues dhe ekspertë të ndryshëm përmes publikimeve të tyre e trajtuan ndërhyrjen e

NATO-s “si të parin agresion të NATO-s kundër një vendi sovran” duke i lidhur aksionet

ushtarake me “qëllimet amerikane për të shtrirë sundimin e SHBA-ve në të gjithë

globin.”489

Noctiummes dhe Pierre i përmbahen principit, se qellimi është shtrirja e sferës së

ifluencës amerikane dhe evropiane në rajonet e ish-BRSS. Sipas tyre, shpërbërja e

Bashkimit Sovjetik i kishte hapur Perëndimit rrugën që të shtrinte ndikimin e tij në zonat

gaz e naftëmbajtëse në ish-republikat sovjetike të Kaukazit. Më pas këta dy kritikë bejnë

lidhjen midis vendeve të Kaspikut, naftës dhe gazit që ato vende prodhojnë, interesave

amerikane dhe evropiane për të influencuar në politikat e zhvillimit të tyre dhe rolit që

489 Studiuesit Tania Noctiummes dhe Jean-Pierre-Page. Shiko: Ulrich Cremer & Dieter S. Lutz, Nach dem

Krieg ist vor dem Krieg, VSA Verlag, Hamburg 1999, Seite 27. Cituar nga Bytyçi Enver, “Diplomacia

Imponuese e NATO-s në Kosove”, fq. 309. Botuar nga Instituti i Studimeve të Evropës Juglindore Tiranë,

2004.

226

vendet e ish-Jugosllavisë dhe Ballkanit luajnë në këto politika. Serbinë dhe ish-

Jugosllavinë ata e cilësojnë si një gjymtyrë lidhëse midis vendeve të Kaspikut dhe

Evropës.490

Në shtete të njohura për lidhje të afërta e interesa ekonomike të ndërsjellta me Serbinë,

opinioni publik ishte refuzues ndaj ndërhyrjes ushtarake të NATO-s. Pavarësisht

kundërshtive opinionale dhe demonstrimeve shpesh të dhunshme të grupimeve të

ndryshme, qeveria greke e Simitisit iu bashkëngjit vendimit “Pro” të Aleancës për

ndërhyrje ushtarake. E komplikuar ishte situata në Itali, ku opinioni publik dhe segmente

politike e qeverisese ishin kundërshtues të ndërhyrjes së ushtarake të NATO-s. Ministri i

Jashtëm italian, Lamberto Dini kishte interesa të drejtpërdrejta, si aksioner i telekomit

serb. Por qeveria italiane e d’Alemes me mbështetjen e spektrit të djathtë politik e

tejkaloi këtë vështirësi dhe avionët e parë bombardues të Aleancës mbi objektivat serbe u

nisen nga bazat ushtarake të NATO-s.

Me përfundimin e sulmeve të NATO-s dhe vendosjen e forcave civile dhe ushtarake

ndërkombëtare në Kosovë, rajoni fitoi nje cilësi të re, u bë më i sigurtë. Impakti në vendet

e Ballkanit Perendimor ishte i drejtpërdrejtë. Filloi etapa që ngushton dhe izolon terrenin

e veprimtarisë së forcave të së keqës dhe inkurajon opozitat demokratike properendimore.

Ndërhyrja e NATO-s në rastin e Kosovës shënoi të ardhmen e saj, fillimisht duke e

vendosur nën administrim ndërkombëtar e më pas në pavarësi të mbikëqyrur dhe shtet të

pavarur. Në nivel rajonal, ndërhyrja e NATO-s në Kosovë pati impakte pozitive në

drejtim të forcimit të sigurisë, stabilitetit dhe gjenerimit të një niveli të ri marrëdhëniesh

ndërshtetërore.

Rasti i Kosovës, solli impakte të drejtpërdrejta edhe mbi vetë Aleancën e Atlantikut. Së

pari: Debati për legjitimitetin e diskutueshëm të ndërhyrjes ushtarake ndërkombëtare të

NATO-s pa mandatin e Këshillit të Sigurimit, rasti i Kosovës, dikton kërkimin e

varianteve alternative të vendimmarrjes ndërkombëtare për ndërhyrje imponuese

ushtarake. A do të jetë NATO-ja një e tillë?

Së dyti: Impaktet e kësaj ndërhyrje i japin NATO-s një profil të ridimensionuar në

kuadrin e sigurisë globale dhe të parandalimit të konflikteve ndëretnike e fetare, luftës

kundër terrorizmit, apo rrezikut të Armëve të Shkatërrimit në Masë, duke bërë të

detyrueshëm rishikimin e dokumenteve strategjike të Aleancës dhe një qasje të re në

procesin e zgjerimit.

490 Cituar më sipër. Po aty, fq. 311.

227

Së treti: Raportet e NATO-s me organizatat e tjera nderkombëtare dhe Rusinë, para, gjatë

dhe pas ndërhyrjes në Kosovë, i kanë dhënë një impakt të ri marrëdhënieve të së

ardhmes, vëçanërisht në relacionet e bashkëpunimit dhe të partneritetit NATO-Rusi.

Së katërti: Pas rastit të Kosovës, vendet evropiane anëtarë të Aleancës tentojnë

formalizimin e një identiteti të veçantë të mbrojtjes dhe shprehen me një qasje të re dhe

angazhim të drejtpërdrejtë në operacionet e paqes në vatrat e krizave të Ballkanit

Perendimor, (Maqdedoni, BeH e me vonë në Kosovë) dhe më gjërë. Rasti i Kosovës

rezultoi me impakte të gjera në realizimin e politikës së sigurisë evropiane.

Ndërhyrja dhe angazhimi i faktoreve të jashtëm politik në Kosovë, kerkoi një balancim

dhe bashkëveprim me faktorët e brendshëm lokal, duke krijuar hapsirat e përfshirjes së

tyre të drejtpërdrejte në të gjitha proceset politike dhe administrative, nën drejtimin e

ndërkombëtarëve. Misioni i Administratës së Përkohshme të OKB në Kosovë (UNMIK),

themeluar nga Këshilli i Sigurimit në vitin 1999 dhe i udhëhequr nga Përfaqësuesi

Special i Sekretarit të Përgjithshëm për Kosovë e lehtësuan procesin e transferimit të

përgjegjësive tek Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes dhe në përcaktimin e

statusit të ardhshëm të Kosovës. Dokumenti "Standardet para Statusit”, pergatitur nga

ndërkombëtarët në vitin 2002, përmes frymës kushtëzuese për implementimin e

standarteve themelore në Kosove, ndikoi në imponimin e faktorëve të brendshëm lokal e

për rrjedhojë, relaksoi marrëdhëniet ndëretnike e shoqërore në vend.

Roli i ndërkomombëtarëve ka qenë thelbësor në procesin e vështirë e të zgjatur të

pavarësisë së Kosovës. Në etapën e parë, gjatë periudhës 1991-1998, interesimi dhe

asistenca e ndërkombëtarëve ndihmoi në përgatitjen konstitucionale të shkëputjes nga

Serbia. Ndërsa gjatë etapës së dytë, me një shtrirje kohore nga fillimi i vitit 1999 deri në

kufijtë e 17 shkurtit 2008, roli përcaktues i ndërkombëtarëve ka spikatur në disa faza të

rëndësishme, si ajo për formalizimin e Marrëveshjes se Përkohshme për Paqe dhe

Vetëqeverisje ne Kosove, (Rambuje, 23 shkurt 1999); faza e ndërhyrjes ushtarake të

NATO-s, (mars 1999), shoqëruar me miratimin e Marrëveshjes Tekniko Ushtarake të

Kumanovës dhe Rezolutës 1244 të KS, në qershor 1999. Më pas kemi kontributet përmes

administratës civile dhe ushtarake të ndërkombëtarëve; ndërmjetësimin e Martti Ahtisari

– përmes diplomacisë “Shuttle”, si rruga e kompromisit të mundshëm, (Pakoja

“Ahtisaari” me detyrimet ndaj palëve) dhe mbështetja për shpalljen e Pavarësisë dhe

betejat diplomatike e ligjore për njohjet e gjera ndërkombëtare.

Provokimet sistematike për ndarjen e Kosovës, gjendja në Veri, ngjarjet e marsit të vitit

2004, apo tensionet pas shpalljes së pavarësisë në vitin 2008, dëshmuan se sa jetike është

prezenca nderkombëtare e NATO-s dhe e KFOR-it për paqen dhe sigurinë. Riciklimi në

Kosovë i krizave të brendshme politike, sociale dhe të sigurisë e komplikon trendin e

integrimit rajonal dhe rikthen ciklin e dhunës dhe të destabilitetit brenda Serbise me

228

Sanxhakun e Vojvodinën për të vazhduar me BeH dhe përplasjet e brendshme etnike në

Maqedoni.

Pas shpalljes së pavarësisë dhe provimit të legjitimitetit të këtij akti nga Gjykata

Ndërkombëtare e Drejtësisë, stabiliteti institucional dhe progresi në administrimin e

brendshëm të shtetit të Kosovës vijon të jetë i kushtëzuar nga faktorët e jashtëm

ndërkombëtar. Të tillë janë niveli i prezencës dhe mbështetjes së NATO-s, BE-së dhe

strukturave të saj, partneriteti me SHBA-të si faktor me besueshmëri të veçantë dhe

organizata të tjera ndërkombëtare, OKB e OSBE.

4.4. Rekomandimet

Periudha kohore e pas Luftës së Ftohtë prezantohet me tendencën e paqëtimit global,

pakësimit të konflikteve të armatosura, regjimeve autokratike, abuzimeve me të drejtat e

njeriut, grushteve të shtetit dhe krizave ndërkombëtare. Ndërkohë fiton një dimension të

ri me impakte efikase për paqen e sigurinë zgjerimi i aksioneve diplomatike

ndërmjetësuese për zgjidhjen e krizave dhe të konflikteve shoqëruar me elementet e

imponimit të zgjidhjeve përmes veprimtarisë së Organizatave Ndërkombëtare (OKB,

NATO, OSBE) dhe të Fuqive të Mëdha. Zgjerimi i Operacioneve Paqeruajtëse të

Kombeve të Bashkuara i kombinuar me një fokusim më të madh ndërkombëtar në

parandalimin e konflikteve, si dhe ndërhyrjet humanitare të NATO-s përbëjnë risinë

specifike të kësaj periudhe.

Ballkani Perëndimor për shkak të krizave që përjetoi pas viteve ‘90, u bë teatri real në të

cilin Fuqitë e Mëdha dhe Organizatat Ndërkombëtare i aplikuan këto risi të shoqëruara

pazgjidhshmërisht me negocimin dhe ndërmjetësimin e zgjidhjeve për paqen e sigurinë

dhe “dalja” nga luftërat, konfliktet e krizat njëpasnjëshme u shënua vetëm në saje të

ndërhyrjeve të ndërkombëtarëve.

Faktorët dhe aktorët lokal të luftërave, konflikteve dhe krizave në rajon nuk arritën deri

tek marrëveshjet e paqes, pa ndihmën ndërkombëtare. Solucioni i zgjidhjeve për zinxhirin

e konflikteve ballkanike ishte i pamundur të arrihej në mënyrë të vetëvullnetshme nga

faktorët e brendshëm.

Përgjatë krizave të BeH, Maqedonisë e Kosovës, nuk u shënuan kompromise përmes

marrëveshjeve direkte ndërmjet palëve në konflikt, por në çdo rast të ndërmjetësuara e të

imponuara prej ndërhyrjes së ndërkombëtarëve. Edhe procesi i gjatë i jetësimit paqësor të

këtyre marrëveshjeve dëshmoi rëndësinë thelbësore të drejtimit të këtij procesi prej

ndërkombëtarëve.

229

Tri metodat kryesore të ndërhyrjes së ndërkombëtarëve në krizat kryesore të rajonit të

cilat determinuan zgjidhjet e pranuara nga palët, përfshijnë përdorimin në raporte të

ndryshme të instrumenteve politike, diplomatike, strategjike e ushtarake. Këto janë:

a. Ndërmjetësimi politiko-diplomatik ndërkombëtar i zgjidhjeve para, gjatë dhe pas

konflikteve. Ky ndërmjetësim i ndërkombëtarëve është realizuar përmes

angazhimit të misioneve dhe prezencës diplomatike të tyre në vatrat e krizës,

përmes angazhimit të emisarëve dhe zyrtarëve të lartë të sferës politike e

diplomatike të shteteve dhe organizatave ndërkombëtare.

b. Imponimi i zgjidhjeve të ndërmjetësuara të paqes përmes përdorimit të kufizuar

të forcës ushtarake prej organizatave ndërkombëtare dhe Fuqive të Mëdha është

karakteristike për krizat konfliktuale të BeH dhe Kosovës. Kurse në rastin e krizës

maqedonase, ndërkombëtarët kanë imponuar përmes trysnisë diplomatike tek

faktorët dhe aktorët e përfshirë në krizë.

c. Monitorimi ndërkombëtar për implementimin paqësor të marrëveshjeve të

ndërmjetësuara. Ky monitorim është shoqëruar me krijimin dhe prezencën aktive

të strukturave ndërkombëtare në të gjithë hapësirat e krizave491.

Keto tri metoda nuk kanë një “mur ndarës” të qartë midis tyre. Kjo edhe për shkak se

organizatat ndërkombëtare të angazhuara, si NATO, kanë në vetvete një profil me natyrë

të dyfishtë: politike dhe ushtarake. Për konseguencë, NATO u paraqit si një organizëm

që mekanizmin e forcës e përdori vetëm pas ezaurimit të një procesi politiko-diplomatik

shterues ndërkombëtar.

Rendi i veprimeve të organizuara të NATO-s, organizatave të tjera ndërkombëtare dhe

Fuqive të Medha paraqitet me disa veçori:

1. Dinamikat e angazhimit politiko-ushtarak të NATO-s në hapësirat e krizave dhe

bashkëveprimi me Fuqitë e Mëdha dhe organizatat e tjera ndërkombëtare si OKB,

OSBE e BE, janë tregues i përdorimit me fleksibilitet, në diversitet dhe në mënyrë

krijuese duke mbajtur parasysh natyrën e krizës dhe përfshirjen sa më të gjerë të

faktorëve jashtë Aleancës (Rusinë dhe Fuqi të tjera anëtare të Këshillit të

Sigurimit të OKB).

2. Rastet e krizave në fokus riprezantojnë dukurinë e njohur, se Soft Power-it të

aplikuar nga BE-ja, i mungojnë instrumentet e unifikuara të diplomacisë

shtrënguese. Megjithatë, kjo organizatë zotëron kapacitete të brendshme dhe

491 Në BeH kemi prezencën e IFOR(SFOR) dhe të Përfaqësuesit të Lartë; kurse në Kosovë prezencën dhe

strukturat e KFOR, UNMIK, EULEX. Në Maqedoni është BE, etj.

230

mundësi reale për të ndikuar në etapat e më pasme post krizë, për rehabilitimin e

zonave të dëmtuara, pajtimin e palëve, krijimin e perspektivave ekonomike e

sociale dhe të dinamikave të mirëkuptimit multietnik.

3. Në krizat e BeH, Maqedonisë e Kosovës; NATO, BE-ja dhe OKB-ja ishin

plotësuese dhe përfituese të ndërsjella në kuadrin e ndërhyrjes ndërkombëtare në

rajon. NATO aplikoi shtrëngimin me anë të përdorimit të kufizuar të forcës, si

mjet i fundit in extremis në funksion të zgjidhjeve të paqes, vetëm kur u

dëshmuan pa sukses dhe të dështuara zgjidhjet diplomatike të ofruara nga OKB-

ja, BE-ja /KE/, apo Fuqitë e Mëdha.

NATO rezultoi një instrument aktiv imponues në ndalimin e konfliktit, ndërsa

qasjet e BE-së, OKB-së dhe OSBE-së u profilizuan kryesisht si paralajmëruese të

konfliktit dhe menaxhuese të situatës së postkonfliktualitetit permes krijimit të

efekteve pozitive në favor të një integrimi të brendshëm lokal e rajonal, si premisa

për ecjen drejt integrimit evropian.

4. Fakti që vendet që i përjetuan krizat, ju nënshtruan monitorimit të gjatë post-

konfliktual nga strukturat ndërkombëtare rreth konceptimit juridiko kushtetues të

shtet-ndërtimit dhe konsolidimit të institucioneve demokratike, paraqet

argumentin, se zgjidhjet e ndërmjetësuara e të imponuara përmes ndërhyrjes së

ndërkombëtarëve, përpos efikasitetit, konsumojnë burime, energji dhe zgjasin në

terma kohorë.

Këto zgjidhje nuk gjejnë gatishmërinë, performancën dhe pritshmërinë për t’u

implementuar nga ana e qeverisjeve, administratave dhe elitave politike lokale në

vendet që i përjetojnë krizat dhe konfliktet e brendshme. Kjo asimetri reale, herë

pas here bëhet shkak i mjaftueshëm për gjenerimin e krizave latente, të cilat në

vetvete e bëjnë të domosdoshme prezencën e ndërkombëtarëve në rajonet e

krizave dhe mbështetjen e tyre për ndërtimin e institucioneve të besueshme për të

gjithë palët.

Në këtë kontekst, vlerësohet se studimi i detajshëm dhe kompleks i krizave në

vendet e rajonit tonë, ofron përfundime të vlefshme për rastet e krizave në

hapësira të ndryshme gjeografike globale, siç janë krizat e përjetuara në kuadrin e

lëvizjeve të Pranverës Arabe në rajonin e Lindjes së Mesme, Iranit apo e Koresë

së Veriut, ku Faktori Ndërkombëtar shfaqet hezitant, ambig dhe i papërcaktuar

qartë për të ndërhyrë.

5. Ne shoqëritë post krizë të rajonit, niveli i ambicjes për drejtësi tranzicionale,

ripajtim mes palëve të konfliktuara dhe shërim social të plagëve të së shkuarës

është shfaqur në nivele të ndryshme. Kjo situatë ka diktuar nevojën e fokusimit në

231

dy drejtime të institucioneve në BeH, Maqedoni, Kosovë. Së pari, në vënien

përpara drejtësisë të personave përgjegjës dhe adoptimin e mekanizmave për

kërkimin e të vertetës që lidhet me shkaqet dhe eliminimin e pasojave të

konflikteve të ngjashme. Së dyti, në ndjekjen e linjës konstante për transformimet

e thella të sistemeve të sigurisë dhe reformimet e institucioneve publike për të

parandaluar përsëritjen e shkeljeve nga e kaluara, shoqëruar me dëmshpërblimin e

viktimave dhe integrimin e tyre.

6. Historitë e krizave të BeH, Maqedonisë e Kosovës dhe të rasteve të ngjashme na

mësojnë, se zgjerimi i konfliktualitet me baza etnonacionale drejt një lufte

qytetare, i sjell qeveritë e këtyre vendeve në pozitën e humbësve më të mëdha për

shkak të “konsumimit” të gjithanshëm të tyre në ballafaqimet e dhunës dhe të

humbjes së legjitimitetit. Në këtë sfond, parësore përballë çdo qeverie mbetet

niveli i respektimit të të drejtave të njeriut dhe sidomos i pakicave dhe etnive të

veçanta në kuadrin e realiteteve multietnike me trashëgimi problematike, pasi kjo

përbën barometrin real të parashikimit të së ardhmes me ose pa tensione e dhunë

të motivuar nga përkatësia etnike.

7. Misionet e Perkohëshme Ndërkombëtare pas konflikteve në BeH e Kosovë dhe

Operacionet e NATO-s në Maqedoni, juridikisht u mbështeten tek Karta e OKB-

së dhe tësësia e Rezolutave të Këshillit të Sigurimit. Nga pikëpamja e strukturimit

të objektivave dhe e veprimit ato ishin të ngjashme, megjithëse terreni i operimit

ishte i ndryshëm.

Rivlerësimi i përmasave të konfliktit në ish-Jugosllavi dhe i dimensioneve të

qasjes së ndërkombëtarëve në procesin e ndërmjetësimit dhe të imponimit të

zgjidhjeve të krizës rezultoi me dështimin e Diplomacisë Parandaluese në provën

e parë të saj, të konfliktit në ish-Jugosllavi. Në vijim, Diplomacia Parandaluese u

shoqërua me suksese të pjesshme të Paqebërjes e Paqeruajtjes, ku Misionet e

Perkohëshme Ndërkombëtare shënuan instrumentin e rëndësishëm efikas në këtë

proces.

8. Vendet dhe shoqëritë e rajonit, veçmas ato post krizë, (BeH, Maqedonia dhe

Kosova) janë të ndikuara nga sfidat e së shkuarës dhe sfidat e tranzicionit drejt së

ardhmes. Zëvendësimi përfundimtar i dinamikës së vjetër të shpërbërjes me

dinamikën e re të integrimit euroatlantik mbetet sfida më e vështirë dhe e

tejzgjatur për ndërtimin e një rajoni të integruar.

Integrimi i ish-vatrave të krizave dhe konflikteve në BE përbën sfidën dykahëshe:

Nga njëra anë është kuadri i detyrimeve përpara këtyre vendeve dhe nga ana tjetër

është komponenti që ka të bëje me vendimmarrjen e BE-së, që mbart si referencë

232

rëndësinë politike e strategjike të procesit të zgjerimit të saj në funksion të zonave

të sigurta të paqes së qëndrueshme.

9. Sfondi kontradiktor i proceseve integruese përballë atyre dezintegruese në BeH,

Maqedoni dhe Kosovë paraqitet i komplikuar nga prezenca e ringjallur e

nacionalizmave dhe tensioneve me premisa për dhunë ndëretnike të kufizuar pa

shtrirje të gjerë.

Përballë këtij realiteti duhen mbajtur në konsiderate edhe papajtueshmeritë

sistematike të faktorëve të jashtëm e me ndikim mbi ish-vatrat e krizës.

Qëndrimet e Rusisë për shkak të limitimit të zonave të interest në rajon mund të

transformohen dhe agresivizohen.

Në rrethana të tilla, ekziston mundësia e një impakti të ri për shkak të

rezonancave dhe riaktivizimit të përplasjeve të vjetra. Përballë këtij realiteti,

qëndrimi i strukturave ndërkombëtare të sigurisë kolektive në rajon është i

nevojshëm në terma kohorë më jetëgjatë. BE-ja dhe NATO-ja nuk kanë kohë për

të humbur në rajon, ndaj pa hequr dorë nga parimet e tyre themelore, ata duhet t’a

përshpejtojnë procesin e integrimit euroatlantik të rajonit.

Anëtarësimi i vendeve të Ballkanit Perendimor në NATO do të sillte limitimin në

ekstrem të dëshirave e lojrave politike për rishikimin e kufijve shtetëror dhe do të

sillte një relaksim ndëretnik jo vetem brenda, por edhe ndermjet shteteve. Nga ana

tjetër, vëmendja e BE për ta pranuar rajonin, përmirëson treguesit ekonomik e

social të të gjithë shoqërive të traumatizuara nga konfliktet ciklike politike të

tranzicionit.

10. BeH, Maqedonia dhe Kosova kanë perpara mundësi orientimi, zhvillimi dhe

integrimi sipas formatit në skenarin Optimist apo Pesimist. Por këtu lypet të

merren në konsideratë edhe një tërësi faktorësh dhe aktorësh me ndikim, të tillë si:

a. Pozita gjeopolitike e gjeostrategjike e sejcilit prej vendeve. Pavarësisht

veçorive individuale shtetërore, këtu veçojmë: rrugëkalimet e rëndësishme

veri-jug e lindje-perëndim, rrugëkalimet e pritshme të projekteve gjigande

të gazit dhe energjisë dhe interesat diametralisht të kundërta të shteteve që

i mbështesin këto projekte, korridoret e mëdha të transportit ndërkombëtar

të mallrave, të trafikimit të drogës, si dhe nivelit të prezencës dhe shkallës

së implikimit të organizatave të krimit të organizuar dhe të terrorizmit

ndërkombëtar. nderkombëtare, realitetet etnike

b. Situatat politike dhe marrëdhëniet e brendshme nderetnike. Këtu

mendojmë se futen përcaktimi i faktorëve politik për qasje të qartë ndaj

“shtetit qytetar, apo ndaj “shtetit nacional”, niveli dhe cilësia e dialogut të

233

brendshëm politik dhe ndëretnik, si dhe zbatimi i detyrimeve që rrjedhin

nga Dokumentet dhe Marrëveshjet Nderkombëtare të Paqes.

c. Niveli i interferimeve politike nga trekëndëshi: Moskë-Beograd-Athinë

mbi faktorët lokal. Rigjallërimi rus, interesat ekonomike dhe partneriteti

historik me qendrat preferenciale në Ballkanin Perendimor nuk duhen

injoruar. Partneriteti Strategjik i Rusisë me Serbinë i nënshkruar në vitin

2011, si kundërpërgjigje e Partneritetit Strategjik të Maqedonisë me

SHBA në vitin 2008 dhe disa probleme të pazgjidhura shtetërore mund të

sjellin interferime agresive dhe zhvillime të paparashikuara me ndikime

politike në BeH, Maqedoni e Kosovë.

- Për Bosnjë Hercegovinën qasja në drejtimin e një skenari Optimist kërkon që në

menyrë thelbësore të imponohet kryerja e reformave kushtetuese të cilat e

funksionalizojnë këtë shtet me aftësinë për t’iu bashkuar BE-së dhe NATO-s. Kjo

kërkon mbështetje, fuqi dhe imponim të nderkombëtarëve për të ndërprerë

“frymëzimet” ndaj Republikës Serbe për ndryshime kushtetuese të motivuara me

teoritë e “shtetit etnik” apo “nacional” dhe reforma të brendshme politike,

ekonomike dhe në fushën e organizimit dhe të veprimetarisë së institucioneve.

- Avancimi i Maqedonisë në kahen e një skenari Optimist, kërkon që aksionet dhe

trysnia e ndërkombëtarëve të jenë të përqendruara në dy pole: Së brendshmi, për

të zbatuar plotësisht kornizen e angazhimeve në kuadrin e MKO ose ripercaktimin

e ri të marrëdhnëieve në raportet maqedono-shqiptare. Nga ana tjetër, problemi i

emrit të Maqedonisë në raport me Greqinë duhet të mbajë peshën e një çeshtje të

përbashkët shtetërore, duke ia “zbehur” dimension artificial njëetnik dhe të krizës

së identitetit. Së jashtmi; ndikimi i ndërkombëtarëve për ta “lehtësuar”

Maqedoninë nga presionet bllokuese të Greqisë për t’u anëtarësuar në NATO,

shoqëruar me ndërmjetësimet për relaksimin e raporteve në aspekte të veçanta me

Bullgarinë dhe Serbinë, përbëjnë solucionin e një shteti stabil e të qendrueshëm.

- Kosova përpos normalizimit të pozitës së saj juridiko-kushtetuese me Serbine ka

nevojën e pranimit ndërkombëtar të një shteti unik e funksional në OKB me

perspektivë integrimi në NATO dhe BE, duke tejkaluar kërcënimet për ndarje të

brendshme apo mbajtje ndezur të tensioneve lokale që mund të prodhojnë kriza

ciklike. Kjo qasje do të kufizonte paqendrueshmerinë me premise destabiliteti, të

provokuar nga aktiviteti i strukturave ilegale në Veri të Kosovës dhe mundësitë

për rritjen e nivelit të dhunës ndëretnike në rajonet e Luginës së Preshevës.

Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, situata kërcënuese e Veriut të Kosovës

është transformuar nga një problem etnik i brendshem, në një çeshtje me

dimension ndërshtetëror, midis Kosovës e Serbisë, ku secila prej tyre nuk i

234

zotëron mundësitë e zgjidhjeve pa praninë aktive, ndermjetësimin dhe ndërhyrjen

e Faktorëve Ndërkombëtarë influent, SHBA, NATO, BE dhe të organizatave të

tjera ndërkombëtare.

Dinamika e krizave, konflikteve dhe e zgjidhjeve të ndërmjetësuara duke imponuar apo e

imponimit duke ndërmjetësuar në vendet e Ballkanit Perendimor na ka mësuar se

strategjia e suksesit preferencial duhet veshtruar tek parandalimi i krizave konfliktuale,

përmes ndërvarësisë dhe bashkëpunimit ndërmjet aktorëve ndërkombëtarë me nivelet

lokale të qeverisjes në zonat problematike.

Kjo nënkupton gjithëpërfshirjen në studimin e hershëm embrional të fillesave që çojnë në

konflikt dhe ballafaqimin e menjëhershëm dhe të drejtpërdrejtë me zgjidhjet e

problematikave etnike, politike, socioekonomike, kulturore, institucionale strukturale.

Për zgjidhjen e krizave në ish-Jugosllavi dhe sidomos të krizës së BeH, Maqedonisë dhe

Kosovës u aplikua një shumëllojshmëri e koordinuar menyrash, rrugësh, metodash dhe

teknikash. U përdoren mjete joshternguese në formen e Bisedimeve dhe Negociatave, u

ofruan Sherbimet e Mira dhe Ndermjetësimi, u realizua Izolimi Diplomatik, u përdoren

mjete shternguese në formen e sanksioneve ekonomike, diplomacise imponuese të

shoqëruar me ndërhyrje të pjesshme ushtarake, u perdoren Mjetet Gjygjësore, shoqëruar

me Krijimin e Gjykatës Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë dhe detyrimin e shteteve për

të bashkëpunuar.

Gjatë ndërhyrjeve për zgjidhjet e ndërmjetësuara dhe të imponuara të krizave,

ndërkombëtarët kanë kuptuar se një nga mësimet që ofron Ballkani Perëndimor është, se

zgjidhjet e vonuara në kriza dhe konflikte në këtë rajon, kanë kosto, pasoja dhe

implikime të paparashikuara lokale, rajonale e globale.

235

HARTA, TABELA DHE PYETËSORË

236

PËR KAPITULLIN E PARË

Hartë për grupet etnike që perbëjne mbi 50 % të popullsisë në vendet e Ballkanit

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

237

Përbërja etnike e Ballkanit ne vitet ‘90

Burimi: Encyclopaedia Britanicca

238

Ndryshimet shtetërore në Ballkan 1914-1992

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

239

PËR KAPITULLIN E DYTË

Tabela 1 -Struktura e GDP dhe raportet tregtare ndërmjet republikave ne 1986

(ne milion dinarë jugosllav)

Bosnje e

Hercegovina Kroacia Maqedonia Mali i Zi Serbia Sllovenia

Konsumi personal 1.550,8 2.517,2 647,2 240,1 3.875,0 1.571,0

Konsumi publik 245,3 461,0 77,1 41,0 688,3 342,1

Investimet 960,3 1.981,9 386,7 219,1 2.439,6 1.175,6

Eksportet 709,7 1.542,4 215,0 100,9 1.611,9 1.503,3

Shitjet tek republikat e tjera 2.240,0 3.387,9 1.056,1 539,9 6.780,9 2.804,3

Ndryshime statistikore 281,8 63,9 137,8 32,3 609,7 235,2

TOTAL GDP 5.988,8 9.954,4 2.519,9 1.113,3 16.005,4 7.614,3

Importi 656,3 1.334,7 311,3 77,1 1.633,3 1.383,1

Blerjet ne republikat tjera 2.311,0 3.161,8 939,3 578,0 6.424,4 2.365,7

Përqindja e shitjeve tek

republikat e tjera 37,4 34,0 41,9 48,5 42,4 36,8

Përqindja e blerjeve nga

republikat e tjera 38,6 31,8 37,3 51,9 40,1 31,1

Burimi: Federal Bureau for Statistics, Belgrade, 1991

Tabela 2 - Të dhënat e papunësisë në njësitë federative të Jugosllavisë 1980-1990

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990

Jugosllavia 13,8 13,8 14,4 14,9 15,7 16,3 16,6 16,1 16,8 14,9 15,9

Rajonet më pak

të zhvilluara

Bosnje e

Hercegovina 16,6 16,7 17.9. 20,3 23 24,4 24,3 23,1 24,1 20,3 20,6

Maqedonia 27,9 29 28,1 26,4 26,7 27,6 27,7 27,3 27,1 21,9 22,9

Mali i Zi 17,5 18,1 19,3 21,6 23,5 24,6 24,6 23,6 26,3 21,6 21,6

Kosova 39 39,1 41 44,5 49,9 54,2 57,1 57 57,8 36,3 38,4

Rajonet e

Zhvilluara

Sllovenia 1,4 1,6 1,7 2 1,9 1,8 1,7 1,8 2,5 3,2 4,8

Kroacia 5,7 6,1 6,9 7,4 7,7 7,9 7,9 7,8 8,5 8 8,6

Serbia (proper) 18,9 17,7 17,9 17,3 17 17,4 17,9 17,8 18,1 15,6 16,4

Vojvodina 14,4 14,6 15,1 15,6 15,7 15,7 15,6 13,9 14,3 13,6 16,6

Burimi: Woodward 1995a,pp.384

240

PËR KAPITULLIN E TRETË

Struktura etnike e popullsisë së BeH në vitin 1991

Harta Nr. 1

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

241

Shpërndarja e grupeve etnike ne BeH

Harta Nr. 2

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

242

Shpërndarja e burimeve minerale dhe energjetike të BeH

Harta Nr. 3

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

243

Organizimi shtetëror i BeH sipas Dejtonit

Harta Nr. 4

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

244

Harta e Distriktit të Brckos

Harta Nr.5

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

245

Shpërndarja e forcave ushtarake ndërkombëtare në territoret e BeH pas Dejtonit

Harta Nr. 6

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

246

PËR KAPITULLIN E KATËRT

Përbërja e etnike dhe religjoze e popullsisë së Maqedonisë

(Sipas censusit te vitit 1994)

Burimi: Population, English Edition, 2003/4-5 (vol.58) p. 429-450

www.cairn-int.info/journal-population-2003-4-page429.htm

247

Paraqitje e shpërndarjes së popullsisë shqiptare sipas Komunave, pas procesit të

decentralizimit në kuadrin e implementimit te MKO

(Bazuar në të dhënat zyrtare maqedonase)

248

Shpërndarja etnike e popullsisë së Maqedonisë sipas censusit te vitit 2002

(Sipas të dhënave zyrtare maqedonase)

249

PËR KAPITULLIN E PESTË

Hartë treguese për drejtimet e lëvizjes së refugjateve në drejtim të vendeve fqinje.

Burimi: www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

250

Plan vendosje per veprime luftarake te forcave serbe

(Dokumenti i klasifikuar “Tepër Sekret” është kapur nga forcat e UÇK)

Burimi: www.pashtriku.org.

251

Plan Operativ i Komandës Ushtarake serbe për sulme ndaj NATO-s

(Dokument i klasifikuar “sekret shtetëror” nga autoritetet serbe i cili është kapur nga

strukturat e UÇK)

Burimi: www.pashtriku.org.

252

Harta e shpërndarjes etnike të popullsisë së Kosovës në periudhën e shpalljes së

pavarësisë

Burimi: Encyclopeadia Britanicca

253

PËR KAPITULLIN E GJASHTË

Burimi: Jeffries (2002)

Tabela me të dhënat e papunësisë ne vendet e ish-Jugosllavisë

(vitet 1991-2000)

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Bosnje e

Hercegovina X X X X X X 37 38 40 40,1

Kroacia 14,1 17,8 16,6 17,3 17,6 15,9 17,6 18,6 20,8 21,5

Maqedonia 24,5 26,2 27,7 30 35,6 38,8 41,7 41,4 47 x

Mali 21 24,6 23,1 23,1 24,6 25,8 25,8 25,1 26,5 27,3

Sllovenia X X 9,1 9,1 7,4 7,3 7,1 7,6 7,4 7,2

254

Pyetësor për Maqedoninë

/Ky Pyetësor është vetëm për efekte studimore në Shkollën Doktorale/

______________________________________________________________________________

- Vendbanimi i individit që përgjigjet ___________________________

- Seksi ___

- Mosha ne vjeç a) 20-30 b) 31-40 c) 41-50 ç) mbi 50

- Edukimi a) BA b) MA c) PhD

- Eksperienca ______ vite, në fushat e mëposhtme:

a) Mësimdhënie

b) Strukturat e Drejtësisë dhe Gjygjësorit

c) Strukturat e Pushtetit Ekzekutiv

d) Strukturat e diplomacisë

e) Strukturat partiake

f) Strukturat ushtarake, të sigurisë dhe inteligjencës

______________________________________________________________________________

1. Ndryshimet më të rëndësishme të Marrëveshjes Kornizë të Ohrit /MKO/, kanë të bëjnë

me:

A) Përdorimin e Parimit të Badinterit gjatë votimit në Parlament,

B) Decentralizimin e pushtetit,

C) Përdorimin e gjuhës shqipe si gjuhë e dytë zyrtare në Maqedoni,

D) Përfaqësimin adekuat dhe të drejtë të bashkësive etnike në administratën shtetërore

dhe strukturat e tjera qeverisëse në Maqedoni,

E) Të gjithë faktorët e përmendur në pikat A,B,C, D, apo të një pjese të tyre në

pikën/pikat _______

F) Faktorë të tjerë, të cilët janë:

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

255

2. A është reale nëse themi, se: “Koncepti për Maqedoninë si “shtet-komb” u braktis me

nënshkrimin e MKO,

A) Po

B) Jo

Komenti Juaj lidhur me përgjigjen:

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

3. Propozim-ideja e disa akademikëve të Akademisë Maqedonase të Shkencave dhe Arteve

– të cilët promovuan idenë e shkëmbimit të territoreve dhe popullsisë, (në disa treva të

caktuara), ndërmjet Maqedonisë dhe Shqipërisë,

A) Ishte teze e qarqeve ultra nacionaliste maqedonase,

B) Ishte teze e origjinalizuar nga Beogradi,

C) Ishte teze e origjinalizuar nga Athina,

D) Ishte teze e origjinalizuar nga Sofja,

E) Ishte teze e origjinalizuar nga Tirana,

F) Ishte teze e origjinalizuar nga Prishtina.

Komenti Juaj dhe një analizë e kësaj çështje:

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

4. Si mendoni Ju se është më e drejtë që të quhen Grupet e armatosura shqiptare në

Maqedoni në konfliktin e vitit të vitit 2001

A) “Grupe Ekstremiste të Armatosura “

B) “Struktura të UÇK në Maqedoni”

C) “Grupe terroriste”

D) “Guerile të Armatosura”.

E) Emërtim tjetër _______________________________________________________

256

Komenti për, PSE-në e përgjigjes së qarkuar bga ana Juaj:

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

5. Kush ishin faktorët mbështetës të veprimeve të armatosura të shqiptarëve në

Maqedoni;

A) Në nivel lokal_______________________________________________

B) Në nivel rajonal _____________________________________________

C) Në nivel të Fuqive të Mëdha __________________________________

D) Në nivel të organizatave ndërkombëtare ________________________

6. Në fund-viteve ’80, elitat komuniste dhe lidërshipi i ish-republikave jugosllave e

preferuan etno-nacionalizmin sepse;

A) Ishin të paaftë që të ballafaqoheshin me krizën e thellë ekonomike e financiare që

kishte mbërthyer vendin;

B) Ideologjia komuniste po zhvlerësohej dhe duhej zëvendësuar më një ideologji tjetër,

C) Kishin përpunuar projekte më të hershme për ndërtimin e shteteve të mëdha

nacionale,

D) Kishin keqpërdorur futjen e ideve liberal-demokratike që po infiltronin në vendin e

tyre,

E) Kishte arsye të tjera,

Komenti Juaj:

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

7. Referuar të dhënave zyrtare dhe të studiuesve, rezulton se, nga viti 1948 e deri në ditët

e sotme, popullsia shqiptare në Maqedoni ka një trend me rritje të theksuar, krahasuar

me etnitë e tjera, sidomos me maqedonet etnikë. Ky trend në rritje është për shkak;

A) Të shtimit më të lartë natyror të shqiptarëve se sa të tjerët,

B) Të shpërnguljeve sistematike të shqiptarëve të Kosovës për në Maqedoni,

C) Te dy argumenteve të lartpërmendura së bashku,

D) Se ekzistojnë argumente të tjera, e konkretisht: __________________________

257

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

8. A kanë patur ndikim ne konfliktin e armatosur të vitit 2001 në Maqedoni, zhvillimet e

ndryshe dhe rrethana të caktuara që lidhen me vendet e rajonit

A) Po

B) Jo

Nëse qarkoni përgjigjen “PO”, listoni se cilat janë ato zhvillime apo rrethana që

ndikuan, konkretisht:

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

9. Si mund ta përcaktoni cilësinë e raporteve ndëretnike në Maqedoni në përgjithësi e

sidomos ndërmjet shqiptarëve dhe maqedonasve etnikë në prag të konfliktit të vitit

2001,

A) Të pabarabartë në aspektin ekonomik,

B) Të barabartë në aspektin ekonomik

C) Diskriminues në aspektin social,

D) Pozitiv në aspektin social

E) Të barabartë në kuadrin e lirive, të drejtave politike dhe përfaqësimit në strukturat

shtetërore,

F) Diskriminues në kuadrin e lirive, të drejtave politike dhe përfaqësimit në strukturat

shtetërore,

G) Përcaktim tjetër, sqaroni konkretisht : ___________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

___

- Beni një koment argumentues që lidhet me përgjigjet e qarkuara të kësaj pyetje duke

ofruar ndonjë të dhënë shifrore të shoqëruar edhe me burimin e saj, konkretisht:

___________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

258

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

10. Lutemi, vlerësoni, nëse sistemi politik i bazuar në Kushtetutën e Republikës së

Maqedonisë , miratuar me 17 Nëntor të vitit 1991, kishte anomali dhe defekte serioze;

- Nëse po, listoni konkretisht se cilat janë:

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

- Shpjegoni se cilat prej tyre mund të veçohen si shkaqe serioze që i kontribuuan

përshkallëzimit të situatës deri tek konflikti i armatosur i vitit 2001, _______

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

11. Cili është vlerësimi dhe komenti Juaj për tezen se, “një prej shkaqeve të konfliktit të

armatosur në Maqedoni është ndryshimi i strukturës etnike të popullsisë së

Maqedonisë për shkak të vendosjes se përkohshme të dëbuarve nga lufta e Kosovës, të

cilët njëkohësisht bënë edhe “eksportimin” e konfliktit në drejtim të Maqedonisë”.

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

12. Konflikti i armatosur i vitit 2001, ishte :

A) “Luftë e sajuar”, me qellim dezintegrimin e shtetit maqedonas,

B) “Konflikt i importuar nga Kosova”,

C) Marrëveshje mes subjekteve politike PDSH – VMRO-DPMNE për interesa partiake,

259

D) Marrëveshje mes liderëve të UÇK dhe të atyre të LSDM për të marrë pushtetin,

E) Kryengritje e shqiptarëve për shkak të mohimit sistematik të lirive dhe të drejtave

themelore të tyre,

F) Për federalizmin e Maqedonisë,

G) Për të ndarë Maqedoninë:

Mes Kosovës e Bullgarisë,

Mes Bullgarisë, Greqisë dhe Shqipërisë,

Mes Serbisë, Bullgarisë, Greqisë

Mes Bullgarisë e Shqipërisë.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjeve të qarkuara,

konkretisht:_____________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

13. Si e shikoni të ardhmen e shtetit të Maqedonisë në vitet e ardhshme :

A) Shtet unitar i integruar,

B) Shtet i federalizuar, mes shqiptarëve dhe maqedonasve etnike,

C) Shtet i konfederalizuar mes shqiptarëve dhe maqedonasve etnike,

D) Shtet që do të ndahet dhe nuk do të ekzistojë.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjes së qarkuar,

konkretisht:_____________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

14. Sondazhet e publikuara në muajin shkurt 2001, por edhe mendimi i Zotit Arbër

Xhaferi, tregojnë se pikërisht atëherë kishte një “shkallë të lartë kënaqësie në

marrëdhëniet ndëretnike, shqiptaro-maqedonase”.

- Cili është vlerësimi Juaj, pse duhej të fillonte konflikti,

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

- A kishte shtete/qarqe të interesuara për të patur një konflikt shqiptaro-maqedon, nëse

po, diçka më konkretisht për skenarin:

260

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________

15. Me nënshkrimin e MKO dhe bërjen e ndryshimeve faktike në sistemin maqedonas,

A) Është arritur të reduktohen tensionet ndëretnike në Maqedoni,

B) Janë thelluar vijat e ndarjes ndëretnike, sidomos ndërmjet shqiptarëve dhe

maqedonasve,

C) Janë lejuar konçensione në favor të shqiptarëve dhe në kurriz të maqedonasve,

D) Është krijuar një stabilitet i përkohshëm që në fakt ka shtyre afatet kohore të

zgjidhjes përfundimtare të çështjeve që lidhen me raportet ndëretnike dhe të ardhmen

shqiptaro-maqedonase në Maqedoni.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjes/përgjigjeve të qarkuara,

konkretisht:__________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

____________________________________________________________________

_____

16. A mendoni se e ardhmja shtetërore e Maqedonise nuk mund të kuptohet pa zgjidhjen

e:

A) Kontestit të emrit me Greqinë,

B) Problemeve të identitetit me Bullgarinë,

C) Problemeve ndërmjet Kishave Ortodokse, me Serbinë,

D) Barazisë me shqiptarët,

E) E të gjithave së bashku, sipas pikave A,B,C, D,

F) Asnjëra nuk paraqet rëndësi.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjes/përgjigjeve të qarkuara,

konkretisht:_____________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

261

17. Kur e shikoni të mundshme pranimin e Maqedonisë në NATO:

A) Deri pas 3 vitesh,

B) Deri pas 5 vitesh,

C) Deri pas 10 vitesh,

D) Asnjëherë.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjes së qarkuar,

konkretisht:_____________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

18. Kur e shikoni të mundshme pranimin e Maqedonisë anëtare me të drejta të plota në

BE:

E) Deri pas 3 vitesh,

F) Deri pas 5 vitesh,

G) Deri pas 10 vitesh,

H) Deri pas 15 vitesh,

I) Asnjëherë.

Ju lutem bëni komentin Tuaj në funksion të përgjigjes së qarkuar,

konkretisht:_____________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

Në përfundim, Ju lutem një koment të lirë që lidhet me Maqedoninë dhe rajonin për

periudhën 1991-2008.

262

BURIME BIBLIOGRAFIKE

Burime dhe referenca parësore

Mesiç, Stipe, “Kako je srusena Jugoslavija”, 1994. Përkthyer nga kroatishtja në shqip nga

Xhelal Fejza. Titulli: “Si është shkatërruar Jugosllavia”. Ribotuar në vitin 2006.

Castellan, Georges, “Histori e Ballkanit shek. XIV-XX”, botuar në Tiranë nga “Çabej”,

përkthyer nga frengjishtja nga Arben Puto dhe Luan Omari

Murzaku, Thoma e Mullai, Abaz; “Historia e Ballkanit” – (Nga Antikiteti i Vonë deri në

shek. XVII).

Preventiva e konflikteve - Nga ideja drejt kulturës per preventiven e konflikteve ne

Maqedoni,

Botuesi: Fondacioni Fridrih Ebert – zyra Shkup, Shkup 2004. Permbledhje

botimesh.

Bose, SUMANTRA, «Bosnia after Dayton», Nationalist Partition and international

Intervention. p. 274. First published in the Unitet Kingdom by C.Hrts&Co 2002. ISBNs

1850655855 (paperback) 1850656452 (casebound)

POND, Elizabeth, “Endgame in the Balkans - Regime Change, Europian Style”, The

Brookings Institution Press, Washington DC, 2006.

Borak, Neven, Economic Background to National Conflicts in Yugoslavia. In Alice

Teichova, Herbert Matis and Jaroslav Pátek, eds., Economic Change and the National

Question in Tëentieth-Century Europe. Cambridge: Cambrige University Press, 2000.

Izetbegoviq Alija, “Kujtime –Shënime Autobiografike”, Prishtine 2008.

Ahrens, Gert-Hinrich, “Diplomacy on the Edge”. Përkthyer nga origjinali në anglisht, nga

Skender Shkupi, me titull “Diplomacia mbi tehun e thikës”, botoi në Tiranë “Toena“,

2010.

Kolodziej, A. Edward, “Security and International Relations”. Cambridge University

Press, 2005

Todorova, Maria, “Ballkani imagjinar”, fq. 270, botuar në Tiranë nga IDK, tetor 2013.

Përkthyer në shqip nga Bashkim Shehu, titulli i origjinalit në anglisht: “Imaging the

Balkans”, Oxford University Press.

263

Buzan, Barry “People, States and Fear (Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf, 1991.

Prof. Gregg Walker “Definitions of Conflict: An Akademic Sampler.

www.campus-adr.org/cmher/ReportResources/Definitions.html

Mullai, Abaz, “Historia e Ballkanit” – (Shek.XIX-1918), Tiranë 2008.

Dovotoglu, Ahmet, “Thellësia Strategjike”, Botuar nga “Logos-A”2010. Përkthyer nga

Turqishtja nga Mithat Hoxha.

Collins, Alan, “Contemporary security studies”, Oxford Press University, Perkthyer ne

shqip nga anglishtja nga Henri Hide UET Press Tiranë, “Studime bashkëkohore të

Sigurisë”.

Huntington, P.Samuel, “The clash of civilization and the Remaking of World

Touchstone” Books, London 1998. Botuar nga “Logos-A”, përkthyer nga anglishtja në

shqip nga Xhevat Llosh, me titull: “Përplasja e qytetërimeve dhe ribërja e rendit të ri

botëror”. Botimi i Dytë.

KJ.Holsti, International Politics, A Framework to Analysis, New Jersey, 07632, 1992

Bashkurti, Lisen, “Negociatat, Historia, Teoria, Praktika”, Botoi “GEER” 2007, Tiranë.

Bashkurti, Lisen, “Kombet e Bashkuara dhe rendi i Ri Botëror”, Botoi “GEER” 2010,

Tiranë.

Bashkurti, Lisen “Krizat ndërkombëtare”, Tirane2008.

Bashkurti, Lisen, "Institucionet ndërkombëtare dhe Nismat Rajonale", Shtëpia Botuese &

Shtypshkronja "GEER", Tiranë 2010.

Bashkurti, Lisen,“Evropa, Ballkani dhe Sfida e Kosovës”, Botim i ADSH, Tiranë 2006.

Mitrevska, Marina, “Parandalimi dhe zgjidhja e konfliktit ne Republikën e Maqedonisë”,

botuar tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni.

“Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, Shkup 2009.

Mitrevska, Marina, “Mediacioni (ndërmjetësimi) i Bashkësisë Ndërkombëtare”, botuar

tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni.

“Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”, Shkup 2009.

Mitrevska, Marina, “Marrëveshja e Ohrit: Pikat kryesore dhe implementimi”, botuar tek:

Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni. “Parandalimi

dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”. Shkup 2009.

264

Buçkovski, Vllado, “Përpjekjet e shtetit të Maqedonisë për zgjidhjen e konfliktit”, botuar

tek: Mitrevska, Marina – Grizold, Anton – Buçkovski, Vllado - Vanis, Entoni.

“Parandalimi dhe menaxhimi i konflikteve, rasti i Maqedonisë”. Shkup 2009.

Collins, Alan, “Studime Bashkëkohore të Sigurisë”, përkthyer nga Enri Hide, botuar nga

UET Press, Tiranë. Titulli në origjinal: “Contemporary security studies”, Oxford Press

University,

Jean- Baptiste Duroselle, Andre Kasapi, “Historia e Marrëdhënieve Ndërkombëtare”,

Vellimi II (nga vitit 1945 deri në ditët e sotme”. Përkthyer nga Liljana Papa,

Shtypshkronja “Orange”, 2011.

“Implementimi i Marrëveshjes kornizë të Ohrit” (Përmbledhje e referateve dhe

diskutimeve nga debati shkencor i organizuar nga Unioni i Inteligjencies Shqiptare në

Maqedoni, Klubi Demokratik dhe Fondacioni Friedrich Ebert), Shkup, më 2 dhe 3

qershor 2003. (Material elektronik).

Hasanaj, Enver, Vetëvendosja, integriteti territorial dhe stabiliteti ndërkombëtar: rasti i

Jugosllavisë”, fq. 202. Botim i Ndërmarrjes “Gjon Buzuku”, Kosovë.

Wilkinson, Paul; Political Terrorism, London: Macmillan 1974-, Terrorism and the

Liberal State, London: Macmillan 1986.

Xhaferaj, Ferdinand, “Deballkanizimi i Ballkanit”, Shtëpia Botuese “Dudaj”, Tiranë

2007.

Muharremi, Bujar, “Ballkan: Quo vadis Serbislavia”, Tiranë 2008.

Gjeloshi, Nikë, “Kosova 1999 as republikë e proklamuar, as autonomi e imponuar”,

Tiranë 2002.

Kaba, Hamit; Çeku, Ethem; “Shqipëria dhe Kosova në arkivat ruse, 1946-1962”. Botuar

nga “Brezi 81”, Prishtine, 2011.

Jelavich Charls&Barbara, “The establishment of the Balkan National States 1804-1920”.

Botoi të përkthyer në shqip “Dituria” 2004, Tiranë, me titull: “Themelimi i shteteve

kombëtare të Ballkanit 1804-1920”.

Robelli, Enver, “Arbën Xhaferi rrëfen: Në Tetovë në kërkim të kuptimit”. Botoi “Koha”,

Prishtinë 2011. Botimi i Dytë.

Grmek Mirko, Gjidara Marc dhe Simac Neven, “Spastrimi etnik – Dokumente Historike

mbi një ideologji serbe”. Botimi i Parë “55”, 2002, Tiranë.

265

Lund, Michael S. “Early Warning and Preventive Diplomacy,“ in Chester Crocker, Fen

Osler Hampson and Pamela Aall, eds., Managing Global Chaos (Washington DC: United

States Institute of Peace Press, 1996)

Kadare, Ismail, “Mbi krimin në Ballkan”, Botoi “Onufri” 2011, Tiranë.

Glenny, Misha, “The Balkans, 1804-1999, nacionalist, ëar and the Great Powers”,

London, Perkthyer në shqip nga Abdurrahim Myftiu, me titull « Histori e Ballkanit 1804-

1999, Nacionalizmi, Luftërat dhe Fuqitë e Mëdha » Instituti i Dialogut&Komunikimit,

botoi “Toena”, Tiranë.

Kadare, Ismail; Simiç, Predrag; Ferçkovski, Ljobomir; Hysa, Ylber; «Ballkani i Jugut»

botimi dytë, Tiranë 2005.

Malcom Noel, “Bosnia a short history”, London 1994.

Buda, Aleks; “Shkrime Historike”, Vellimi II, Tiranë 1986.

NATO Handbook, Office of Information and Press NATO, Brussels 2001.

Gruda, Zejnulla; “E drejta Nderkombëtare Publike”. Botoi FURKAN ISM, Shkup 2007.

Glenny, Misha; “The fall of Yugoslavia”, London 1992.

Udoviçki, Jasminka & Ridgeway, James;“Shkëlqimi dhe rënia e idesë ballkanike”, botuar

tek libri “Makthi etnik i Jugosllavisë”, “Albin”, Tiranë 1998.

Woodward, Susan L.: Socialist Unemployment: The Political Economy of Yugoslavia,

1945-1990. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1995.

Prof.Dr. Ismail Zejneli; Prof.Dr. Adnan Jashari; Doc.Dr. Jeton Shasivari; Doc.Dr. Besa

Arifi dhe Elena Basheska, doktorante: “Aspektet juridike të implementimit të

Marrëveshjes Kornizë të Ohrit” botuar tek libri “Dhjetë vite nga Marrëveshja Kornizë e

Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik?. Universiteti i Evropes Juglindore,

Tetove 2011.

“Maqedonia- demokratizimi nëpërmjet ekualizimit„, Instituti për Studime Politike dhe

Interkulturore, Shkup, 16 dhjetor 2008; burim i cituar nga Dr. Rizvan Sulejmani, “Sfidat

e Marrëveshjes Kornizë të Ohrit: Dhjete vite pas” botuar tek libri “Dhjetë vite nga

Marrëveshja Kornizë e Ohrit A funksionon Maqedonia si shtet multietnik? Universiteti i

Evropës Juglindore, Tetove 2011.

Bytyçi, Enver; “Diplomacia Imponuese e NATO-s në Kosove”. Botuar nga Instituti i

Studimeve të Evropës Juglindore Tiranë, 2004.

Weller, Marc; “Shtetësia e Kontestuar”, Botoi “Koha”, Prishtinë; 2009

266

Biberaj, Elez: “Kosova fuci baruti”. Botoi “Dardania”, Tiranë 1994.

Burimet dokumentare zyrtare e arkivore.

“Charter of the UN and Statute of the International Court of Justice”” San Francisko

1945.

www.treaties.un.org/doc/Publication/CTS/uncharter.pdf

“Propozimi Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës” i njohur si Plani i

Ahtisaarit.

http://www.unosek.org/docref/ report-english.pdf

Boin, Arjen; Ekengren, Magnus; Rhinard, Mark; “Functional security and crisis

management capacity in the EU”.

Special Collection: 1991-03-01 CIA Directorate of Intelligence Memorandum:

“Yugoslavia: Military Dynamics of a Potencial Civil War”, C00372340. Document

Number 5235e80d993294098d517528

www.foia.cia.gov

Special Collection: 1995-12-29, Intelligence Report, Implementation of the Dayton

Accords : Status Report#1, 29 december 1995.

www.foia.cia.gov

Special Collection: Memorandum for National Foreign Intelligence Board Principals

from David Cohen and Fritz W Ermarth; Subject: “Responses to transition team

questions on the Balkans”, NFIB 2.12/3, 28 December 1992

www.foia.cia.gov

Special Collection : 1993-02-02 “Serbia: Coping with Sanctions”, DCI Interagency

Balkan Task Force, 2 Feb.1993, p. 1. Document Number C05916708

www.foia.cia.gov

“An Agenda for Peace” Preventive diplomacy, peacemaking and peace-keeping. Report

of the Secretary-General pursuant to the statement adopted by the Summit Meeting of the

Security Council on 31 January 1992, UNCSR No. 747, 30 May, 1992 and No 777, 19

Sept. 1992.

Bashkurti, Lisen, “Dinamika Politike në vendet e Ballkanit” Revista “Diplomacia” nr. 9,

Janar-Mars 2004, Tiranë.

267

Opinion No. 1, 29 November, 1991.

PDSH, “Marrëveshja e re”, Qershor 2009, Maqedoni.

“Interim Agreement for Peace and Self-Government in Kosovo", 23 Feb.1999,

Rambouilliet - France.

Marrëveshja Tekniko-Ushtarake e Kumanovës, 9 qershor 1999.

Rezoluta 1244 e KS e vitit 1999. (S/RES/1244 (1999) 10 qershor 1999. Rezoluta 1244

(1999), eshte miratuar nga Këshilli i Sigurimit në mbledhjen e tij të 4011-të mbajtur më

10 qershor 1999.

Resolution UNSC for former Yugoslavia, no. 713/91

“NATO në shekullin e 21” NATO Public Diplomacy Division/Division Diplomatie

publique de l’OTAN 1110 Brussels / Bruxelles Belgium / Belgique;

web: www.otan.nato.int

UNSCR no. 757/92

UNSCR no. 819/93

UNSCR no. 827/93

Marrëveshja e Konçulit, 13 shkurt 2001.

Deklarata e Liderëve Shqiptarë të Maqedonisë Lidhur me Procesin Paqësor e Reformues

në Republikën e Maqedonisë, Prizren, 22 Maj 2001, (e njohur ndryshe edhe si

Marreveshja e Prizrenit).

Marrëveshja Kornizë e Ohrit, 13 gusht 2001.

Versioni anglisht: http/faq.macedonia.org/politics/framework_agreement.pdf

"Memorandum SANU", 1986

Marrëveshje për krijimin e Unionit Serbi Mali i Zi, 14 Mars 2001.

Platformë Politike e Luginës së Preshevës, 14 janar 2006.

Marrëveshja e Daytonit për Paqe në Bosnjë e Hercegovinë, 21 Nëntor 1995.

Deklarata mbi krijimin e Republikës Sovrane e të Pavarur të Kroacisë, No.I, 25 Qershor

1991, HA, Croatia.

268

ICG: “Current Legal Status of the Federal Republic of Yugoslavia, (FRY) and of Serbia

and Montenegro”, Balkans Report, no.101, Washington/Brussels, 19th of September,

2000.

Deklaratë e datës 4 tetor 1991 e Konferencës Evropiane për Paqe (EPC), mbajtur në

Hagë. ”UN Doc.S/23169, AnexII”, tekst i ofruar nga MPJ, Tiranë

The North Atlantic Treaty, Article 5, Washington D.C. 4 April 1949.

“NATO në shekullin e 21”, NATO Public Diplomacy Division 2004.

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë. Miratuar në Shkup nga Kuvendi i Maqedonisë,

Numer 08-4642/1, datë 17 nëntor 1991, Kryetari Stojan Andov.

Special Report: A Fragile Peace: Guns and Security in Post-Conflict Macedonia - By

Suzette Grillot, Wolf Christian Paes, Hans Risser ad Shelly Stoneman - June 2004 / Study

commissioned by the United Nations Development Programme and the Small Arms

Survey.

“Macedonia: Ten years after the Conflict”, International Crisis Group Europe Report No

212, August 2011.

Hysa, Ylber; Haziri, Amir; Venhari Gynen “Beogradi- me një këmbë në veri dhe me dorë

të hapur në Bruksel”. Raport mbi institucionet paralele në Veri të Kosovës i Zyrës së

Koordinatorit për Strategjinë e veriut të Kosovës, Prishtinë 2011.

Military Technical Agreement between the International Security Force ("KFOR") and

the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia, 9

June 1999.

http://www.nato.int/kosovo/docu/a990609a.htm

Andrew Baruch Whachetel, “The Balkans in the World History”, botimi i parë anglisht

në vitin 2008. I përkthyer nga origjinali nga Abdurrahim Myftiu, me titull: “Ballkani në

Historinë Botërore”, botuar nga “TOENA”, Tiranë 2012.

Vickers, Miranda, “Between Serb and Albanian: A Histori of Kosovo” - përkthyer nga

anglishtja në shqip nga Xhevdet Shehu: “Midis serbeve dhe shqiptarëve – Një histori e

Kosovës”, botoi “Toena”, Tiranë 2004.

Xhonson, Poll ; “Kohet Moderne, bota nga 1920-1990. Apollonia 2000, Tiranë.

Mijalkovski, Milan; Fakulteta bezbednosti Beograd & Vesela, Radovic, Fakutet zaštite

životne sredine Sremska Kamenice:“Sistine i Zablude o Jugoslovenskoj Narodnoj Armiji

u Raspadu Jugoslavije”, Monografska studija Primljen: 201.1.2010, Odobren: 12.2.2011,

UDK 316.48:316.647.8(497.1).

269

Surroi, Veton; “Libri i Fluturave”, Botoi “Koha”, Prishtinë 2011.

Macmillan; Margaret “Paris 1919 – Gjashtë muaj që ndryshuan botën”. Titulli origjinal:

“Paris 1919, six months that changed the world”. Përkthyer nga Fatmir Xharri e

Myrtezan Shini. Botoi “Plejad”, Tiranë 2006.

Ndreca, Mark; “Ballkani Perëndimor në kontekstin e sfidave të (dez)integrimit”, GEER

2010, Tiranë.

Vulliamy, Ed; “Stinë në Ferr -Te kuptosh luftën e Bosnjës”. Perkthyer nga Ismet

Zaganjori. Botoi “Rozafat”, Maj 2010, Shkodër.

Boriçi, Gjon; “Studies, Articles, Essays”, Tirana, 2006.

Garton Ash Timothy; “Bosnja në të ardhmen e Evropës”. New-York Reviw of Books, 21

December 1995.

Silber, Laura & Litlle, Allan; “The death of Yogosllavia”, London 1999.

Boriçi, Gjon;“Lufta për paqen në ish-Jugosllavi”, Tiranë 2008.

Lory, Bernard; “L’Europe balkanique de 1945 a nos jours “, përkthyer nga origjinali në

shqip nga Sokol Haxhimusaj: “Europa Ballkanike nga 1945 në ditët tona”, Tiranë, 2007.

Mehmetaj, Faton; “NATO dhe sfidat e sigurisë në Kosovë”, Prishtinë 2010.

Reka, Blerim; “Sistemi juridik në Kosovën e pas-luftës nën administrimin e INMIK-ut:

1999-2001, pushteti dhe kufizimet”, Prishtinë 2002.

Kotovceski, Mitko; “Sovremen terorizam, Makedonska civilizacija“, Skopje -2003.

Ajvazi, Fehmi; “Ideologjia nacionaliste-ekspansioniste serbe për dominim politik dhe

territorial në Ballkan”, Prishtinë.

Hyskaj Tafili, Eva; “Tranzicioni politik në Evropën Qendrore dhe Lindore”. Shtëpia

Botuese e Librit Universitar, Tiranë 2008.

Hasani, Enver; Vetëvendosja, integriteti territorial dhe stabiliteti ndërkombëtar: rasti i

Jugosllavisë”. Botim i Ndërmarrjes “Gjon Buzuku”, Kosovë.

Ismanovski, Sandra; “Konflikti në Republikën e Maqedonisë 2001: Terrorizëm apo luftë

për të drejta?” Përktheu në shqip, Jordana Shemko, Dizajn, përgatitje dhe shtyp “Koma”,

Shkup, Maqedoni.

Bajrami, Hakif; “Politika e shfarosjes së shqiptareve dhe kolonizimi serb i Kosovës,

1844-1995”, Prishtinë 1995.

270

Osmani, Jusuf; “Kolonizimi serb i Kosovës’’. Botoi “Era”, Prishtine 2000.

Osmani, Jusuf; “Krimet e Serbisë ndaj fëmijëve në Kosove 1998-1999”, Prishtinë 2013.

Qosja, Rexhep; “Paqja e Përgjakshme”. Botoi “Toena”, Tiranë 1999.

Milo, Paskal; “Kosova nga Rambuje në Pavarësi”. Botoi “Toena”, Tiranë 2009.

Vukaj, Shaqir;”Rusia dhe Kosova”. Botoi ‘’Enriko Koco’’, Tiranë 2007.

Saviç, Obrad; “Return of Ethnic”, Forum 2015.

Martin, Terry (1998). The Origins of Soviet Ethnic Cleansing. The Journal of Modern

History 70 (4), 813–861.

Andrew Bell-Fialkoff, "A Brief History of Ethnic Cleansing", Foreign Affairs 72 (3):

110, Summer 1993. Retrieved May 20, 2006.

Bashkautorë: Vrajolli, Mentor e Kallaba, Pellumb; “Rruga e Kosovës drejt programit të

NATO-s : Partneritet për Paqe”, Prishtinë, Prill 2012.

Botime periodike (artikuj, shtypi, raporte etj).

Bebler, Anton; “Kosova si problem ndërkombëtar”, botuar në revistën “Çështje

Evropiane dhe të sigurisë – 16”. Tiranë 2010.

“Lufta "ilegale" e NATO-s”. Interviste me Cornelius Friesendorf, bashkëpunëtor

shkencor në Universitetin Gëte në Frankfurt në Majn dhe Fondacionin "Studime për

paqen dhe konfliktet" në Hessen. Rradio DW 23.3.2012.

Davutoglu, Ahmet; “Një Ballkan Otoman në shekullin e 21”, Gazeta “Tema”, Tiranë

14.1.2010.

Boutros Boutros Ghali; “Agenda for Peace”, UN Documents, New York, January, 31,

1992.

”Ballkani në të ardhmen e Evropës”, Raport i Komisionit Ndërkombëtar për Ballkanin,

Prill 2005, Bruksel.

Dervishi, Dashnor; “The rol of the Albanian Factor in the Western Balkan and the

National Security”, Diplomacy, No.11, July-September 2004, Tirana.

Gallup Balkan Monitor, 2009, “Focus On: The impact of migration”.

271

Ndreca, Mark; Kumtese, “NATO dhe Ballkani Perëndimor: Veçori të prezencës dhe

problematika e integrimit”. Referuar në Konferencën Shkencore Ndërkombëtare.

“Kosova në kuadrin e sfidave globale të sigurisë”, Prishtinë, 24 Shkurt 2012. Botuar në

Kosovë.

Douglas, Davidson; “Report by the Head of Mission to Bosnia and Herzegovina.”

Information Seminar on the Ratification Process of the European Charter for Regional or

Minority Languages, October 2006.

http://www.oscebih.org/public/default.asp?d=6&article=show&id=1907

Petak, Zdravko; “Ekonomska pozadina raspada socialisticke Jugoslavije”.

“Koncept federativnog uredjenja Jugoslavije”, “Borba” 18 10 1990.

“Vjesnik”, Zagreb, datë 6.10.1990.

International Crisis Group, “Bosnia’s Incomplete Transition: Between Dayton and

Europe”, Europe Report N°198, 9 Mar 2009.

Intervistë me Gjeneralin britanik te NATO-s, Jackson “ Mitrovica s'është diskutuar gjatë

Marrëveshjes së Kumanovës” dhene Radios “Evropa e Lirë”, date 9.1.2009.

www.evropaelire.org

“Kosova: Drejt statusit final”. Raport N° 161, Grupi Ndërkombëtar i Krizave, 24 janar

2005.

www.crisisweb.org,.

Human Rights Watch ; Nën pushtetin e urdhrave, Krimet e luftës në Kosovë, New York,

Washington, Londër, Bruksel. Përkthimi shqip. “Korbi”, Tiranë 2002.

“The Guardian”, 7 August 1992, UK.

Raporti Nacional për Zhvillim Njerëzor, 2001: Përjashtimi social dhe pasiguria e

qytetarëve të Maqedonisë, Programi për Zhvillim i Kombeve te Bashkuara.

Macedonia: The Last Chance for Peace, ICG Balkans Reports No 113, 2001.

Maleska, Mirjana: “Painful Confrontations”, Doctoral School of Politics Science Ss.

Cyril and Methodius University in Skopje: “New Balkan Politics” No. 5, 2003.

Buletini Nr. 321 i Ministrisë së Informacionit të Republikës së Kosovës, 7 dhjetor 1997.

“Kosova në vështrim enciklopedik”, Botim i Akademisë së Shkencave të Kosovës,

“Toena”, Tiranë 1999.

272

Surroi, Veton; “Shtetet e papërfunduara», Konferenca e EUISS mbi Ballkanin

Perëndimor - Paris, 24 Janar 2011.

Maliqi, Shkelzen; “Shembja e Jugosllavisë, Kosova dhe Rrëfime të tjera”. Botuar nga

UET Press, Tiranë 2011.

Dokumente të deklasifikuara nga Shtëpia e Bardhe që kanë të bëjnë me Kosovën. Cituar

nga agjencia ILIRIA NEW AGENCY me date 08/01/2014.

Gazeta “Panorama”, Tiranë 9.1.2014.

BBC News, "The legal battle ahead". February 8, 2002. Retrieved September 26, 2011.

BBC News, "Uncovering Albania's role in the Kosovo war". 17 May 2010. Retrieved 31

December 2012.

Bajrami, Hakif; “Serbët dy herë e okupuan Kosovën”, botuar tek Gazeta “Epoka e Re”,

Prishtine 17.6.2014.

Burime ne web site.

http://www. ohr.int

http://pop-stat.mashke.org/albania-ethnic1989.htm

https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=429995&Site=COE

http://www.tacitus.nu/historical-atlas/population/balkans.htm

http://users.uoa.gr/~nektar/science/geography/greece_en.htm

http://www.balkanalysis.com

http://www.ina-online.net

http://www.lib.utexas.edu/maps/historical/history_balkans.html

http://www.tacitus.nu/historical-atlas/population/balkans.htm

http://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp

http://users.uoa.gr/~nectar/science/geography/greece_en.htm

http://pop-stat.mashke.org/albania-ethnic1989.htm

http://www.usip.org

273

http://www.kosova.ilir.com

http://www.SIOFA.gov.mk

http://www.nato.int

http://www.foia.cia.gov

http://www.hiik.de/en