Embed Size (px)
Citation preview
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ôîðóì
Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýí
Ìîíãîë ÓëñûíÝðñäýëèéí Òàéëàí
2012
Àãóóëãàªìíºòãºë .......................................................................................... 5
Óäèðòãàë ........................................................................................... 6
I. ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝà ................................................................. 7
Óëñ îðíû íºõöºë áàéäàë ................................................... 7
II. ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝà ............................................................10
II.1 Ýäèéí çàñãèéí õýò ºñºëò, óíàëòûí ìº÷ëºã .................12
II.2 ͺºöèéí õàðààë ......................................................... 15
II.3 Áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë¿¿ä .......................................... 18
II.4 Óëñ òºðèéí ýðñäýë¿¿ä ................................................ 19
įÃÍÝËÒ .........................................................................................20
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë .................................................................21
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã áîëîâñðóóëñàí ÝÇÑÝØÕ-èéí çàõèðàë, ÌÓÈÑ-èéí ïðîôåññîð, Äîêòîð Á.Ò¿âøèíòºãñ áîëîí ñàíàë çºâëºìæ ºãñºí
á¿õ õ¿ì¿¿ñò ã¿íýý òàëàðõàæ áàéíà.
Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñãèéí Ôîðóì
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ, ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ Õ¯ÐÝÝËÝÍ (ERI)
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí òàéëàí-2012 ñóäàëãààã Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñãèéí Ôîðóì (ÌÝÇÔ)-ààñ ýðõëýí ãàðãàâ.
МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ФОРУМЫНҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ
Монголын Эдийн Засгийн Форум нь бизнес, улс төр, эрдэмтэн мэргэд болон иргэний нийгмийн төлөөллийн дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлж Монгол Улсын
хөгжлийг хурдасгах асуудлаар нийтлэг ойлголцлыг бий болгох эрхэм зорилготой, улс төрөөс хараат бус, төрийн бус, олон нийтийн байгууллага мөн.
Форум гишүүдтэй байна.
Жил бүрийн чуулга уулзалт нь Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн өмнөтулгамдаж буй асуудлаар нэр хүндтэй манлайлагчдыг урин оролцуулж
хөгжлийн бодлого, түүнийг хэрэгжүүлэх арга замыг хэлэлцүүлнэ.
Чуулга уулзалтанд гишүүд болон уригдсан зочид оролцоно.
ªÌͪÒêË
Äýëõèéí Ýäèéí Çàñãèéí Ôîðóìààñ äýëõèé íèéòèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã æèë òóòàì ¿íýëæ, Äýëõèéí Ýðñäýëèéí Òàéëàíã ãàðãàäàã íü îëîí óëñûí õýìæýýíä áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷, øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ÷óõàë ãàðûí àâëàãà áîëäîã áèëýý.
Ìàíàé óëñ îðíû õóâüä Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñãèéí Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí äýðãýäýõ Ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà, ýðäýì øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíòýé õàìòðàí Ìîíãîë Óëñûí ýðñäýëèéí ¿íýëãýýã èéíõ¿¿ àíõ óäàà áîëîâñðóóëàí ãàðãàí Òà á¿õýíä òîëèëóóëæ áàéíà.
Íýã òàëààð äàÿí äýëõèéí ýäèéí çàñàã äàÿàðøèæ, óëñ îðíóóäûí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã óëàì á¿ð ã¿íçãèéð÷, òýð õýìæýýãýýð òóëãàð÷ áóé ýðñäýëèéí õàðèëöàí õàìààðàë íýìýãäýæ áàéíà. ͺ㺺òýéã¿¿ð ìàíàé Óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàðò ýõýëæ áóé, öààøèä ÷ ºñºí íýìýãäýõýýð õ¿ëýýãäýæ áóé îãöîì ºñºëò, ¿¿íòýé õîëáîîòîé ýäèéí çàñàã õàëàëòòàé áàéãàà ýíýõ¿¿ öàã ¿åä ÷óõàìõ¿¿ õàìãèéí òóëãàìäñàí ýðñäýë¿¿äèéã îëæ ýðýìáëýí ¿íýëíý ãýäýã ÿðâèãòàé àñóóäàë ÷ Òà áèäíèé ºìíº çàéëøã¿é ¿¿ñýí ãàð÷ èðæ áóé òîì ñîðèëò þì.
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíãèéí ãîë çîðèëãî íü Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä áîëîõ ýäèéí çàñãèéí ¿ñðýíã¿é ºñºëò áà áîëçîøã¿é óíàëò ìº÷ëºã, áàéãàëèéí íººöèéí õàðààë åðººë, áàéãàëü îð÷íû áîëîí óëñ òºðèéí ýðñäýë, ýäãýýð ýðñäýëèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûã ãàðãàæ òàéëáàðëàõ, òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷èä áîëîí õóâèéí õýâøëèéí øèéäâýð ãàðãàã÷äûí ýðñäýëèéí òàëààðõ îéëãîëòûã íýã ò¿âøèíä õ¿ðãýí ñàéæðóóëàõ, óëìààð áîëçîøã¿é ýðñäýë¿¿äýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, òýäãýýðèéã çºâ çîõèñòîé óäèðäàõàä õóâü íýìýð áîëîõîä îðøèíî.
Óäàõã¿é Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñãèéí Ôîðóì (ÌÝÇÔ)-ààñ çîõèîí áàéãóóëàãäàõ 2012 îíû Ìîíãîëûí Ýäèéí Çàñãèéí ×óóëãà óóëçàëòûí ¿íäñýí ñýäâ¿¿äèéí õ¿ðýýíä óã Ñóäàëãààíû òàéëàíä õºíäºãäñºí ýðñäýë¿¿ä õýëýëöýãäýõ íü äàìæèãã¿é þì.
Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä, ýíýõ¿¿ òàéëàí óíøèã÷ Òà á¿õýíä ìàíàé Óëñàä òóëãàðààä áàéãàà õàìãèéí òóëãàìäñàí ýðñäýë¿¿äèéã îéëãîõîä, òýäãýýðýýñ àéæ ýìýýõ áóñ õàðèí ýðñäýë á¿õýí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áèçíåñèéí øèíý îðîí çàé, áîëîìæ ãàðöûã àãóóëæ áàéãààã ìýäðýõýä, àëèâàà ýðñäýëèéã çºâ óäèðäàæ, îíîâ÷òîé øèéäâýð ãàðãàõàä òàíü òóñ áîëíî ãýäýãò èòãýæ áàéíà.
Õóòàãò îâîãòîé ×óëóóíû Ãàíõóÿã
Ìîíãîë Óëñûí Ñàíãèéí äýä ñàéä,
ÌÝÇÔ-ûí Eðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
6 7
ÓäèðòãàëÌîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàë ñ¿¿ëèéí 15 æèëä îãöîì ººð÷ëºãäæýý. Ýíý òàëààð õèéãäñýí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íã¿¿äýýñ õàðàõàä îéðûí èðýýä¿éä óëàì èõ ººð÷ëºãäºõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îãöîì ºñºëòººñ óëáààëàí ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàã 2010-ààñ 2020 îíû õîîðîíä æèëä äóíäæààð 12 õóâèàð ºñºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðò ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àæèãëàãäñàí ÷èã õàíäëàãà, ýíý ñàëáàðò ãàðàõààð õ¿ëýýãäýæ áóé îãöîì ºñºëòººñ øàëòãààëàí ìàíàé óëñ íèéãýì, ýäèéí çàñàã òºðºë á¿ðèéí ýðñäýëä ºðòºæ ìàãàäã¿é ä¿ð çóðàã õàðàãäëàà. Ýäãýýð ýðñäýë¿¿äèéã ãàäààä, äîòîîäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷èä áîëîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä øèéäâýð ãàðãàëòàíäàà ìàø õÿíàìãàé àíõààð÷ àæèëëàõ øààðäëàãàòàé òóëãàðäàã.
Àëèâàà óëñ îðîí áàéãàëèéí áîëîîä óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé îð÷èíã áèé áîëãîæ, ýäèéí çàñãàà õóðäàöòàéãààð, òîãòâîðòîé ºñãºõèéí òóëä ãàäààä áîëîîä äîòîîä ýðñäýëä àìàðõàí ºðòºõ ãîë çàíãèëàà àñóóäëóóäûã îëæ òîäðóóëàõ øààðäëàãàòàé. Áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ýðñäýëèéí ¿íýëãýýã áàéíãà õèéõ çàìààð õºðºí㺠îðóóëàã÷äûã, èðãýäèéã, óëìààð íèéò ýäèéí çàñãèéã òºðºë á¿ðèéí ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ áîäëîãûí òîãòîëöîîãîî óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé òóëãàðäàã.
Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí çîðèëãî íü Ìîíãîëûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí äºðâºí ãîë çàíãèëàà àñóóäëóóä, òýäãýýð àñóóäëóóäòàé õîëáîîòîé ýðñäýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîí ñóäàëæ óëìààð ýðñäýë¿¿ä õîîðîíäûí õàìààðëûã ñóäëàõàä îðøèíî.
Òóñ òàéëàí äàðààõ á¿ëã¿¿äýýñ á¿ðäýíý.
Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä øèíæèëãýý õèéõ çàìààð ìàíàé óëñàä ñ¿¿ëèéí 15 æèëä àæèãëàãäñàí ãîë ãîë ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàðóóëíà. Ýäãýýð àæèãëàëòóóä äýýð ñóóðèëàí Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí îð÷èíä ä¿í øèíæèëãýý ºã÷ èðýýä¿éä ýíýõ¿¿ îð÷íûã òîãòâîðã¿é áîëãîæ áîëîõ ãîë ýðñäýë¿¿äèéã òîäîðõîéëíî.
Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò ýäãýýð ýðñäýë¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ óíºëººëºë áîëîí ýðñäýë õîîðîíäûí õàìààðëûã õýëýëöýõ þì. Ýíýõ¿¿ á¿ëýã íü äîòðîî äºðâºí õýñýãòýé. Íýãä¿ãýýð õýñýã íü Ìîíãîëä ñ¿¿ëèéí 15 æèëä àæèãëàãäñàí ýäèéí çàñãèéí îãöîì “ºñºëò, óíàëòûí ìº÷ëºã”-¿¿äèéã àâ÷ ¿çíý. Ýäèéí çàñàã ºñºõ, àëü ýñâýë áóóðàõàä òºðºë á¿ðèéí ýðñäýë¿¿ä ýíýõ¿¿ ìº÷ëºãèéã ¿¿ñãýæ, äýâýðãýñýí íü àæèãëàãäñàí. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýëáýëçë¿¿ä íü ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí õàìààðëààð òàéëáàðëàãäàõ áîëîìæòîé òóë áèä äàðààõ õî¸ð ç¿éë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëíà. Íýãä¿ãýýðò, íèéò ýðýëòýä íºëººëºã÷ ãîë ýðñäýë¿¿ä áóþó ýðäýñ áàÿëãèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí õýëáýëçýë áîëîí òºðººñ ýäèéí çàñãèéí òàëààð áàðèìòàëæ áàéãàà áîäëîãûí ýðñäýë¿¿äèéã õýëýëöýíý. Õî¸ðäóãààðò, íèéë¿¿ëýëòèéí òàëä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë¿¿äèéã àâ÷ ¿çíý. Ýíý á¿ëãèéí ãîë çîðèëãî íü íèéò ýðýëò áîëîîä íèéë¿¿ëýëòèéí îãöîì ººð÷ëºëò¿¿äèéã áèé áîëãîñîí ãîëëîõ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéí õàðèëöàí õàìààðàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àæèãëàãäñàí ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿é îð÷íûã áèé áîëãîñîí ãýäãèéã õàðóóëàõàä îðøèæ áàéíà. Ýíý á¿ëãèéí òºãñãºë õýñýãò ìàíàé óëñ îéðûí èðýýä¿éä óëñ òºðèéí ýðñäýëä ºðòºìòãèé áîëæ áîëîõ þì ãýäãèéã áàñ îíöîëñîí.
I. ÍÝÃįÃÝÝÐ Á¯ËÝÃÓëñ îðíû íºõöºë áàéäàë
Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàã ñ¿¿ëèéí 15 æèëä îãöîì ºñ÷ýý. Ýíý õóãàöààíä ÄÍÁ íýðëýñýí ä¿íãýýðýý àðàâ äàõèí, áîäèò ä¿íãýýðýý õî¸ð äàõèí ºñ÷ýý. Äýëõèéí Õºãæëèéí ¯ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðàõàä ìàíàé óëñûí àì.äîëëàðààð èëýðõèéëýãäñýí íýðëýñýí ÄÍÁ 1.2 òýðáóì àì.äîëëàðààñ 6 òýðáóì àì.äîëëàð áîëæ ºññºí áàéõ þì. Ìîíãîë óëñûí íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ 1996 îíä 512 àì.äîëëàð áóþó áàãà îðëîãîòîé îðîí ãýæ àíãèëàãäàæ áàéñàí áîë 2010 îíû áàéäëààð ýíý íü 2252 àì.äîëëàðò õ¿ð÷ ñ¿¿ëèéí 15 æèëä äºðºâ äàõèí ºñ÷, äóíäàæ îðëîãîòîé îðîí ãýæ àíãèëàãäàõ áîëæýý.
Çóðàã 1: Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, ñàÿ òºãðºãººð
Ýõ ñóðâàëæ: Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñòàòèñòèê, ¯íäýñíèéí ñòàòèñòèêèéí õîðîî
Çóðàã 2: Áîäèò ÄÍÁ-íèé ºñºëò, õóâèàð
Ýõ ñóðâàëæ: Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñòàòèñòèê, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî
12000000
10000000
8000000
6000000
4000000
2000000
01997
Áîäèò ÄÍÁ /2005 îíû ¿íýýð/ Íýðëýñýí ÄÍÁ
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
20.00
15.00
10.00
5.00
0.00
-5.00
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
8 9
Ìîíãîë óëñûí ÄÍÁ-íèé ºñºëò õýëáýëçýë ºíäºðòýé ÿâæ èðæýý. Çóðàã 2-îîñ õàðàõàä ÄÍÁ-íèé ºñºëò ñ¿¿ëèéí 15 æèëä -1,3 õóâèàñ 11,3 õóâèéí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéñàí áºãººä ýíý õóãàöààíä ýäèéí çàñàã æèë áîëãîí äóíäæààð 5,6 õóâèàð ºñ÷ áàéæýý. 2003-ààñ 2008 îíû õîîðîíä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò îãöîì õóðäàñ÷ 8,7 õóâüä õ¿ðñýí. Ýíý õóãàöààíä áóñàä äóíä îðëîãîòîé îðíóóäûí ýäèéí çàñàã äóíäæààð 6,7 õóâèàð ºññºí áàéõàä áóñàä øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóä 7,6 õóâèàð ºññºíòýé õàðüöóóëàõàä ýíý íü ºíäºð ¿ç¿¿ëýëò þì. 2009 îíä ýäèéí çàñàã 1,2 õóâèàð áóóðñàí áà 2010 îíä 6 õóâèàð ºññºí íü îëîí æèëèéí äóíäæààñ íèëýýä äîîãóóð áàéãàà ãýäãèéã ýíä òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýíýõ¿¿ îãöîì õýëáýëçýë 2011 îíä ¿ðãýëæèëæ óðüä÷èëñàí áàéäëààð 17 õóâèàð ºññºí áàéíà.
Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýëáýëçýë ìºí íýëýýä ºíäºð õàðàãäàæ áàéíà. Äàðààõ çóðàãò 12 ñàðààð òîîöñîí èíôëÿöèéã ¿ç¿¿ëëýý.
Çóðàã 3: Õýðýãëýýíèéí ¿íèéí èíäåêñýýð òîîöñîí èíôëÿöè, 12 ñàðààð
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê
Ýíäýýñ õàðàõàä Ìîíãîë óëñàä èíôëÿöè íèëýýä òîãòâîðã¿é ÿâæ èðñýí íü õàðàãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 15 æèëä õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð òîîöñîí èíôëÿöèéí æèëèéí äóíäàæ 10 õóâü, ñòàíäàðò õàçàéëò íü 10 õóâü áàéñàí. Ýíý õóãàöààíä õºãæèæ áóé îðíóóäàä æèëèéí äóíäàæ èíôëÿö 8 õóâüòàé áàéñàí áîë ñòàíäàðò õàçàéëò 2.8 õóâüòàé áàéñàí íü ìàíàé óëñûíõòàé õàðüöóóëàõàä ìàø áàãà áàéíà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ ìàø èõ õýëáýëçýìòãèé, ºíäºð èíôëÿöòàé ÿâæ èðñýí íü õàðàãäëàà. Ñîíèðõîëòîé íü ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð ìàíàé óëñ áóñàä øèëæèëòèéí îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä îéðîëöîî áàéíà. Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäûí èíôëÿöè äóíäæààð ìàíàé óëñûíõòàé àäèë 10 õóâü áàéñàí áîë ñòàíäàðò õàçàéëò íü 15 õóâü áàéæýý.
Ìîíãîëûí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàð îãöîì ºñ÷ áàéíà. 2010 îíû áàéäëààð áàíêíû ñåêòîðûí àêòèâ íèéò ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí àêòèâûí 96 õóâèéã ýçýëæ áàéæýý. Ñ¿¿ëèéí 15 æèëä äîòîîäûí áàíêíû ñèñòåìèéí íèéò àêòèâ 0,2 èõ íàÿä òºãðºãººñ 5,1 èõ íàÿä òºãðºã áîëæ ºññºí áóþó ÄÍÁ-íèé 22 õóâèàñ 62 õóâü áîëæ ºñ÷ýý. Öààøèëáàë, 2008 îíîîñ 2010 îíû õîîðîíä áàíêóóäûí íèéò àêòèâ 3,6 èõ íàÿäààñ 5,1 èõ íàÿä òºãðºã áîëæ, çºâõºí õî¸ðõîí æèëèéí äîòîð 42 õóâèàð ºññºí áàéíà.
Ìîíãîëûí õºðºíãèéí áèðæ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìòýé ºññºí. Õýäèéãýýð çàõ çýýëèéí ¿íýëãýý íü õàðüöàíãóé áàãà, 2010 îíû áàéäëààð 2.4 èõ íàÿä òºãðºã áóþó îéðîëöîîãîîð 2 òýðáóì àì.äîëëàð áàéñàí õýäèé ÷ äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ýð÷èìòýé ºñ÷ áóé çàõóóäûí íýã áîëñîí. Ǻâõºí 2010 îíä ãýõýä ë Òîï-20 èíäåêñ 233 õóâèàð ºññºí áàéíà.
Ìîíãîëûí ãàäààä õóäàëäàà ºðãºæèí òýëæ áàéíà. 1997 îíîîñ 2011 îíû õîîðîíä ãàäààä õóäàëäààíû íèéò ýðãýëò 1 òýðáóìààñ 11 òýðáóì ãàðóé àì.äîëëàð áîëæ ºñ÷ýý. Çóðàã 4-ò ¿ç¿¿ëñíýýð ýêñïîðò, èìïîðò 2000 îíîîñ 2008 îí õ¿ðòýë õóðäàöòàéãààð ºññºí. Ýíý õóãàöààíä ýêñïîðòûí á¿òöýä íýëýýä ººð÷ëºëò ãàð÷ 2011 îíû áàéäëààð íèéò ýêñïîðòûí 81 õóâèéã óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçëýõ áîëñîí áîë èìïîðòûí á¿òöýä òºäèéëºí ººð÷ëºëò ãàðààã¿é, òîãòâîðòîé áàéæýý.
Çóðàã 4: Ãàäààä õóäàëäàà, ñàÿ àì.äîëëàðààð
Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñòàòèñòèê
Çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãà ¿¿íòýé çýðýãöýí ìºí õóðäàöòàé ºñ÷ ñ¿¿ëèéí 15 æèëä 0,29 èõ íàÿäààñ 3,08 èõ íàÿä òºãðºã áîëæýý. ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàð àâ÷ ¿çâýë ýíý ¿ç¿¿ëýëò 1997 îíä 35 õóâü áàéñíàà 2009 îí ãýõýä 51 õóâü áîëæ ºññºí íü Çàñãèéí ãàçðûí ýäèéí çàñàã äàõ îðîëöîî íýìýãäýæ èðñíèéã õàðóóëæ áàéíà.
Èéíõ¿¿, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ìàø èõ õýëáýëçýìòãèé, ºíäºð ºñºëòòýé ÿâæ èðñýí íü ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò òîìîîõîí ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà òºäèéã¿é òºðºë á¿ðèéí ýðñäýëä ºðòºìòãèé ãýäãèéã äàâõàð õàðóóëæ áàéãàà þì.
60.00
50.00
40.00
30.00
20.00
10.00
0.00
-10.00
1997
jan
1997
jul
1998 jan
1998 jul
1999 jan
1999 jul
2000 jan
2000 jul
2001
jan
2001
jul
2002
jan
2002
jul
2003
jan
2003
jul
2004 jan
2004 jul
2005
jan
2005
jul
2006 jan
2006 jul
2007
jan
2007
jun
2008 jan
2008 jul
2009 jan
2009 jul
2010
jan
2010
jul
2011
jan
2011
jul
7000.000
6000.000
5000.000
4000.000
3000.000
2000.000
1000.000
0.0001997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ýêñïîðò Èìïîðò
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
10 11
II. ÕΨÐÄÓÃÀÀÐ Á¯ËÝÃÑ¿¿ëèéí 15 æèëèéí õóãàöààíä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä àæèãëàãäñàí îãöîì õýëáýëçë¿¿ä íü äîòîîä áîëîí ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàã÷èä, ¿éëäâýðëýã÷èä, õýðýãëýã÷èä, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí øèéäâýð ãàðãàëòàä áîäèò õ¿íäðýë¿¿ä ¿ç¿¿ëñýí. Èõ õýìæýýíèé õýëáýëçýë íü òîäîðõîé áóñ áàéäëûã áèé áîëãîäîã ó÷ðààñ ýäãýýð õýëáýëçë¿¿äèéã áèé áîëãîæ áàéãàà ãîë øàëòãààíóóäûã ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
ÄÍÁ, èíôëÿöè, Çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãà, ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ºñºëò çýðýã ãîëëîõ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ãàðñàí õýëáýëçë¿¿ä, îãöîì ºñºëò¿¿ä íü áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýä ãàðñàí òîìîîõîí ººð÷ëºëò¿¿äýýð òàéëáàðëàãääàã. Òèéì ó÷ðààñ áèä íèéò ýðýëò áîëîí íèéò íèéë¿¿ëýëòýä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñèéã èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ñóäàëæ, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿é îð÷íûã áèé áîëãîæ áóé õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõ áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã íü áóñàä îðíóóäààñ ÿëãàãäàõ ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé áºãººä ýäãýýð îíöëîã øèíæ òýìäã¿¿äèéã òîäîðõîéëæ, óëìààð ÿìàð ýðñäýë¿¿äýä ºðòºìòãèé âý ãýäãèéã ýíä òîäðóóëíà.
Ýðýëò òàëäàà ìàíàé óëñ èõýýõýí ºñºëò, áóóðàëòòàé ÿâæ èðñýí íü áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý áîëîí ¿éëäâýðëýëèéã èõ õýìæýýãýýð õýëáýëç¿¿ëñýí. Íèéò ýðýëòýä ãàðñàí îãöîì ººð÷ëºëò¿¿ä, òýäãýýðèéí íºëººã õàðàõûí òóëä ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéã õàðàõ ó÷èðòàé.
Ñ¿¿ëèéí 15 æèëä Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñàãò òîì õýìæýýíèé á¿òöèéí ººð÷ëºëò ÿâàãäñàí. Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéí óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ õàìààðàõ õàìààðàë èõýñ÷, õàðèí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðààñ õàìààðàõ õàìààðàë áóóð÷ áàéãàà. ÄÍÁ-ä ýçëýõ óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õóâèéí æèí ºñ÷ 2011 îíû áàéäëààð ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí òîì ñàëáàð áîëñîí. Äàðààõ çóðàãò Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí á¿òöýä ãàðñàí ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã õàðóóëëàà.
Çóðàã 5: Ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò
Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî
պ人 àæ àõóéí ñàëáàðûí õóâèéí æèí ýíý õóãàöààíä ìýäýãäýõ¿éö áóóðñíû çýðýãöýý Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã æèë èðýõ òóñàì óóë óóðõàéí ñàëáàðò ò¿øèãëýñýí øèíæòýé áîëæ áàéãààã ýíý çóðãààñ õàðæ áîëíî. Èéíõ¿¿, ìàíàé îðíû õóâüä óóë óóðõàéí ñàëáàð ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàìãèéí ÷óõàë ñàëáàð áîëñîí òºäèéã¿é èðýýä¿éä ýíýõ¿¿ õàìààðàë óëàì õ¿÷òýé áîëîõîîð õ¿ëýýãäýæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñ èõ õýìæýýíèé áàéãàëèéí íººöòýé áóþó 80 ãàðóé ýðäýñ áàÿëãèéí 6000 ãàðóé îðäòîé áîëîõ íü çàðèì ñóäàëãààãààð òîãòîîãäîîä áàéíà. ¯¿íä í¿¿ðñ, çýñ, ìîëèáäåíè, àëò, öèíê, æîíø áîëîí óðàíû íººö îðîõ áà çýñ, àëò áîëîí í¿¿ðñèéã èõýýõýí õýìæýýãýýð îëáîðëîäîã. Ýðäýñ áàÿëãèéí íººö èõòýé áàéíà ãýäýã íü ìàíàé óëñ äýëõèéí ýðäýñ áàÿëãèéí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñàéòàé áîëæ áàéãàà ãýñýí ¿ã.
Øèãòãýý 1: Òîìîîõîí óóë óóðõàéí òºñë¿¿ä
Ìîíãîë-Îðîñûí õàìòàðñàí Ýðäýíýò ¿éëäâýð íü 1,2 òýðáóì òîíí çýñèéí íººöòýé㺺ð 1976 îíä àøèãëàëòàíä îðñîí. Ýíý ¿éëäâýð íü
äàíãààðàà îéðîëöîîãîîð Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí îðëîãûí ãóðàâíû íýãèéã, íèéò ýêñïîðòûí äºðºâíèé íýãèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Ýðäýíýò
¿éëäâýð íýã æèëä 130.000 òîíí çýñèéí ìåòàëë ¿éëäâýðëýäýã áºãººä Õÿòàä óëñ, Åâðîïûí çàõ çýýëä á¿òýýãäýõ¿¿íýý íèéë¿¿ëäýã.
Îéðûí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñ õî¸ð òîì óóë óóðõàéí òºñëèéã àøèãëàëòàíä îðóóëàõ ãýæ áàéíà.
Òàâàí òîëãîé òºñºë íü äýëõèé äýýðõ òîìîîõîí í¿¿ðñíèé îðäóóäûí íýã áºãººä òóñ îðäûí õ¿ðýí áîëîí êîêñæñîí í¿¿ðñíèé íººö
íü 4,5 òýðáóì òîíí ãýæ ¿íýëýãäñýí. 2020 îí ãýõýä òóñ òºñëèéí õ¿ðýýíä 10 ñàÿ òîíí êîêñæñîí í¿¿ðñ, 40 ñàÿ òîíí õ¿ðýí í¿¿ðñ
îëáîðëîõîîð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà. Ýíý íü ºíººãèéí ¿íýýð 2,5 òýðáóì àì.äîëëàðààð ¿íýëýãäýæ áàéíà. Öààøëààä 2020 îíîîñ õîéø
çàðèì ¿íýëãýýãýýð òóñ óóðõàé æèëä 50 ñàÿ òîíí êîêñæñîí í¿¿ðñ, 200 ñàÿ òîíí õ¿ðýí í¿¿ðñ îëáîðëîõîîð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Çàñãèéí
ãàçàð òóñ îðäûã 100 õóâü ýçýìøäýã áºãººä îäîîãîîð õýä õýäýí óóë óóðõàéí êîìïàíèóäòàé ýíý îðäûã àøèãëàëòàä îðóóëàõààð
õýëýëöýýð õèéæ áàéíà.
Óóë óóðõàéí õî¸ð äàõ òºñºë áîë Îþó Òîëãîé òºñºë þì. Ýíýõ¿¿ îðäûí çýñ, àëòíû áàòëàãäñàí áîëîîä òààìàãëàãäñàí íººö íü 1,39
òýðáóì òîíí àæýý. 2020 îí ãýõýä òóñ óóðõàéí îëáîðëîëò õàìãèéí ºíäºð ò¿âøèíäýý áóþó 800.000 òîíí çýñèéí ìåòàëë, 32 òîíí àëò
¿éëäâýðëýõ þì. Òóñ óóðõàéí àæèëëàõ õóãàöàà 70 æèë ãýæ õ¿ëýýãäýæ áàéãàà. Îþó Òîëãîé ÕÕÊ íü Àéâåíõîó Ìàéíç ÕÕÊ (66 õóâü)
áîëîí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí (34 õóâü) õàìòàðñàí êîìïàíè áºãººä õî¸ð òàëóóä õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãýðýýã 2009 îíû 10
äóãààð ñàðä áàéãóóëæ, òóñ óóðõàé 2012 îíû 12 äóãààð ñàðààñ ¿éë àæèëëàãàà ýõëýõýýð õ¿ëýýãäýæ áàéíà.
Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò Îþó Òîëãîé áîëîîä Òàâàí Òîëãîéí óóë óóðõàéí òºñë¿¿ä ýåðãýýð íºëººëºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Çàñãèéí
ãàçàð òîìîîõîí õóâèéã ýíý õî¸ð òºñºëä ýçýìøèæ áàéãàà, ÿâààíäàà ýíýõ¿¿ õóâèà óëàì èõýñãýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà íü òóñ õî¸ð
òºñºë ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàãò óðò õóãàöààíäàà òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéã îðóóëíà ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàãò ó÷èð÷ áóé ýðñäýë¿¿äèéã õýëýëöýõèéí ºìíº Ìîíãîë óëñ íü äàëàéä ãàðöã¿é, çºâõºí Õÿòàä áîëîí
Îðîñûí õîëáîîíû óëñóóäòàé õèëëýäýã ãýäãèéã ýõëýýä òýìäýãëýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó. Ýíýõ¿¿ ãàçàð ç¿éí áàéðëàë íü ãàäààä
îðíóóäòàé õóäàëäàà õèéõýä òýýâýð áîëîîä ëîãèñòèêèéí çàðäëûã ºíäºðñãºäºã. Òýýâýðëýëòèéí äýä á¿òýö ñóë õºãæñºí ó÷ðààñ ìàíàé
¿éëäâýðëýã÷èä äýëõèéí çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñóëòàé áàéäàã. Ýíýõ¿¿ áýðõøýýë íü ýäèéí çàñãèéí òºðºëæèëòèéã áèé
áîëãîõîä õ¿íäðýë ó÷ðóóëæ óóë óóðõàéí áîëîîä ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóä äàâàìãàéëñàí á¿òöèéã áèé áîëãîæ áàéíà. Ìàíàé îðíû
ýêñïîðòûí òýýâýðëýëòèéí çàðäëûã áóñàä Ç¿¿í Àçèéí îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä 3,4 äàõèí ºíäºð ãýæ ¿íýëñýí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ìàíàé
óëñûí ãîë õóäàëäàà õèéäýã îðíóóä áîë Õÿòàä áîëîîä Îðîñûí õîëáîîíû óëñóóä áàéñààð èðñýí, öààøèä ÷ ãîë ò¿íø¿¿ä õýâýýð
áàéõààð õàíäëàãàòàé áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð Õÿòàä óëñòàé õèéõ õóäàëäàà ýêñïîðòûí 84 õóâü, èìïîðòûí 30 ãàðóé õóâèéã
ýçýëæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ìàíàé óëñ ò¿ëø øàòàõóóíû õóâüä Îðîñûí õîëáîîíû óëñààñ á¿ðýí õàìààðàëòàé íü íýìýëò ýðñäýëèéã áèé
áîëãîäîã þì.
Øèãòãýý 2: Ãàçðûí òîñíû öî÷ðîë áà Ìîíãîë
2008 îíû áàéäëààð Ìîíãîë Óëñàä çàðàãäàæ áàéñàí áåíçèí áîëîí äèçåëèéí ò¿ëøíèé ¿íý äýëõèéä õàìãèéí ºíäºðò òîîöîãäîõ
õýìæýýíä õ¿ð÷ áàéâ. Ãåðìàíû GTZ (oäîî GIZ) áàéãóóëëàãûí 174 óëñûã õàìðóóëñàí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð óã îíû 11 ñàðä Ìîíãîëä
Óëñàä çàðàãäàæ áóé ëèòð äèçåëèéí ò¿ëø äóíäæààð 142 Àìåðèê öåíò áàéñàí íü Àçè, Àâñòðàëè, Íîìõîí Äàëàéí á¿ñ íóòàãòàà
õàìãèéí ¿íýòýé äèçåëü (ÎÕÓ-ä ýíý íü 86 öåíò, ÁÍÕÀÓ-ä 101 öåíò) áàéâ. 2012 îíû 1-ð ñàðûí ¿íèéí ºñºëò äýëõèéä ìºí ë õàìãèéí
èõýä òîîöîãäîæ áàéíà.
¯éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íý íýìýãäýõýýð ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý áàãàñàõ, ÿëàíãóÿà äàÿàðøñàí äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí
íºõöºëä ¿íý íü õÿìä áóñàä óëñ ðóó øèëæèõ íü òîäîðõîé. Ýíý íü ºðãºí óóäàì íóòàãòàé Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ýäèéí çàñãèéí
òºðºëæèëòºä ñºð㺺ð íºëººëºõ, òºâëºðëèéã íýìýãä¿¿ëýõ, íèéò ýäèéí çàñàã ìààíü çºâõºí ðåíò ºíäºðòýé óóë óóðõàéí ñàëáàð
äýýðýý òºâëºðºõ íýã ò¿ëõýö õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ þì. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí îëáîðëîäîã ò¿¿õèé ýä¿¿äèéí ¿íý óíàñàí íºõöºëä ýäèéí
çàñãèéã á¿ðýí õÿìðóóëàõ àþóëòàé.
Èéì áîëîõîîð Ìîíãîëûí øàòàõóóíû çàõ çýýë áóñàä óëñóóäûíõòàé õàðüöóóëàõàä ÿàãààä èéì ¿ð àøèã ìóóòàé áàéäàã, ¿íý ÿã õýðõýí
òîãòîæ áàéíà ãýäãèéã Äð. Á. Ýðäýíýáàò “Ãàçðûí òîñíû öî÷ðîë áà Ìîíãîë” ñýäýâò àæèëäàà ñóäàëñàí.
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
12 13
II.1 Ýäèéí çàñãèéí õýò ºñºëò, óíàëòûí ìº÷ëºã
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò õýò ºñºëò, óíàëòûí ìº÷ëºãòýé ÿâæ èðñýí íü òîäîðõîé áóñ áàéäëûã äààìæðóóëàõààð õàðàãäàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ìº÷ëºãèé㠺人æ áàéãàà õî¸ð ãîë õ¿÷èí ç¿éë áèé. ̄ ¿íä, íýãä¿ãýýðò ýðäýñ áàÿëãèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí õýëáýëçýë, õî¸ðäóãààðò, ýíýõ¿¿ ¿íèéí õýëáýëçëèéí íºëººëëèéã óëàì äýâýðãýæ áàéãàà òºðèéí áîäëîãóóä þì.
Áèä óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õóâèéí æèí æèë èðýõ òóñàì ºñ÷ áàéãààã òýìäýãëýñýí. Õýäèéãýýð óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºññºí ÷ ýêñïîðòûí ãîë ýðäýñ¿¿ä áîëîõ çýñ, àëòíû îëáîðëîëòûí õýìæýý 2000 îíû ýõýí ¿åýñ õîéø õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéíà. Òóõàéëáàë, çýñèéí õ¿äðèéí îëáîðëîëò æèëä äóíäæààð 600.000 òîíí áàéñàí áîë àëòíû îëáîðëîëòûí õýìæýý 15-20 òîíí áàéæýý. Ýíä íýã òýìäýãëýõ øààðäëàãàòàé ç¿éë áîë ãýíýòèéí àøãèéí òàòâàð àâàõ áîëñíîîñ õîéø àëò ¿éëäâýðëýã÷èä Ìîíãîëáàíêèíä àëòàà òóøààõ íü ýðñ áàãàññàí ó÷ðààñ àëòíû îëáîðëîëòûí õýìæýýã íàðèéâ÷ëàë ñàéòàé òîîöîõ áîëîìæ ìóó áîëñîí.
Ìàíàé óëñûí í¿¿ðñíèé ýêñïîðò ñ¿¿ëèéí 10 æèëä îãöîì ºñ÷ýý. Í¿¿ðñíèé ¿íý ºñºõ òóñàì í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí íèéò ýêñïîðòîä ýçëýõ õóâü ºñ÷ áàéíà. 2005 îíä í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí õýìæýý 2,2 ñàÿ òîíí áàéñàí áîë 2010 îíû áàéäëààð 16 ñàÿ òîíí áîëæ íèéò ýêñïîðòûí 30 õóâèéã ýçëýõ áîëñíîîð ýêñïîðòûí õàìãèéí òîì á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëñîí áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýý ºññºí òºäèéã¿é ìàíàé ãîë ýêñïîðòûí ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý îãöîì ºññºí.
Çóðàã 6: Ãîë ýêñïîðòûí ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí äýëõèéí çàõ çýýëèéí ¿íý
(2000 îíû 1 ä¿ãýýð ñàð=100)
Ýõ ñóðâàëæ: Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñòàòèñòèê
Ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí õýëáýëçýë áóþó ãàäààä õóäàëäààíû íºõöëèéí îãöîì ººð÷ëºëò íü ìàíàé ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòºä ãîëëîõ ýðñäýëèéã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà áºãººä õýò ºñºëò, óíàëòûí ìº÷ëºãèéí ýõëýëèéã èõýâ÷ëýí òàâüäàã. Óóë óóðõàéí ñàëáàð íü ýäèéí çàñàãò òîìîîõîí æèí äàðäàã áîëñîí, ýíýõ¿¿ ñàëáàðûí îëáîðëîëòûí õýìæýýã òýð áîëãîí óÿí õàòàí áàéäëàà𠺺ð÷èëæ ÷àääàãã¿é, öààøèëáàë óóë óóðõàéí õýä õýäýí òîìîîõîí òºñë¿¿ä àøèãëàëòàä îéðûí æèë¿¿äýä îðîõ òºëºâòýé áàéãàà çýðýã øàëòãààíóóäûí óëìààñ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íèéí õýëáýëçýë ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòîä òîìîîõîí ýðñäýë ó÷ðóóëàõààð áàéíà.
Ýíýõ¿¿ ýðñäýë áîäèòîé ãýäýã íü 2008/2009 îíû õÿìðàëûí ¿åýð òîäîðõîé õàðàãäñàí. Äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí
çàõ çýýëä ìàíàé óëñ ñàéí õîëáîãäîîã¿é ó÷ðààñ äýëõèéí íèéòèéã õàìàðñàí õÿìðàëûí ýõíèé äàâàëãààíä òýð áîëãîí ºðòººã¿é. Õàðèí, äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íý îãöîì óíàñàí íü ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò òîìîîõîí öîõèëò áîëñîí. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí îðëîãî îãöîì áóóðñàí íü äîòîîäûí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý, âàëþòûí õàíø, Çàñãèéí ãàçðûí îðëîãî, ãàäààä âàëþòûí íººöºä ñºð㺺ð íºëººëæ óëìààð áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýðýëò áóóðñàíòàé õîëáîîòîéãîîð ¿éëäâýðëýë áóóð÷, áàíêíû ñàëáàð õ¿íäðýëä îðñîí. Òóõàéëáàë, 2009 îíä ýêñïîðòûí îðëîãî 25,6 õóâèàð, íèéò ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò 30,4 õóâèàð òóñ òóñ áóóð÷ýý. Ýíýõ¿¿ ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºëä ãàðñàí ñºðºã ººð÷ëºëò íü ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäëûã 2008 îíä 13.8 õóâü, 2009 îíä 5,4 õóâüä õ¿ðýõýä íºëººëñºí áºãººä ãàäààä õóäàëäààíû èõ õýìæýýíèé àëäàãäàë íü òºãðºãèéí õàíø ñóëðàõ äàðàìòûã áèé áîëãîñîí.
Çóðàã 7: Íýðëýñýí ãàäààä âàëþòûí õàíøíû (Íýã àì.äîëëàðò íîãäîõ òºãðºã)
ñóëðàëò áà õóäàëäààíû àëäàãäàë
(ñàÿ àì.äîëëàð), 2008/2009 îíóóäàä
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê
Çóðàã 7-îîñ ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë, âàëþòûí õàíøèéã 2009 îíû 4 ä¿ãýýð ñàð ãýõýä îãöîì ñóëðàõàä õ¿ðãýñýí ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Õÿìðàëûí ýõíèé õýäýí ñàðóóäàä, ÿëàíãóÿà 2008 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðààñ 2009 îíû 4 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýë Ìîíãîëáàíê ãàäààä âàëþòûí çàõ äýýð èíòåðâåíö õèéæ ãàäààä âàëþòûí íººöººñºº âàëþòûí çàõ äýýð çàðàõ çàìààð òºãðºãèéí õàíøèéã ñóëðóóëàõã¿é áàéõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõèéã îðîëäñîí. Ýíý àðãà õýìæýý íü ãàäààä âàëþòûí íººöèéã 500 ñàÿ àì.äîëëàð õ¿ðòýë áóóðóóëæ Ìîíãîëáàíêèéã ýíý áîäëîãîî ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëãîí òºãðºãèéí õàíøèéí ñóëðàëòûã áèé áîëãîæýý.
Ýíýõ¿¿ ¿çýãäýë íü áèäíèéã áîäëîãûí ýðñäýëèéí àñóóäëûã õºíäºõºä õ¿ðãýæ áàéíà. Òóñ ýðñäýë íü ýðäñèéí ¿íèéí õýëáýëçëýýñ ¿¿ññýí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, áóóðàëòûã óëàì äààìæðóóëàõàä õ¿ðãýäýã.
2008 îíîîñ ºìíºõ ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëòòýé æèë¿¿äýä òºñºâ, ñàíãèéí áîëîîä ìºíãºíèé áîäëîãóóä ìº÷ëºã äàãàñàí øèíæòýé ÿâæ èðæýý. Ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íèéí ºñºëòººñ ¿¿äýëòýé ýêñïîðòûí îðëîãûí ºñºëò íü õóâèéí áîëîîä Çàñãèéí ãàçðûí áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ýðýëòèéã ºñãºñºí. Çàñãèéí ãàçðûí îðëîãî 1997 îíä 227 òýðáóì òºãðºã áóþó ÄÍÁ-íèé 27,3 õóâèéã ýçýëæ áàéñàí áîë 2010 îíä 3,1 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ÄÍÁ-íèé 37,3 õóâèéã ýçëýõ áîëñîí. Ýíý õóãàöààíä óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ õàìààðàõ Çàñãèéí ãàçðûí òºñâèéí õàìààðàë ºñ÷ýý. 2003 îíä óóë óóðõàéí ñàëáàð íü òºñâèéí îðëîãûí 6 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí áîë 2010 îíä 25 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.
Òºñâèéí îðëîãî ºñºõèéí õèðýýð Çàñãèéí ãàçàð ìº÷ëºã äàãàñàí òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéñàí. Äîîðõ çóðàã Çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãà ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îãöîì ºññºíèéã õàðóóëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãà ºñºõèéí õèðýýð òºñâèéí çàðëàãûí á¿òöýä ººð÷ëºëò îðæýý. Òóõàéëáàë, òýòãýâýð, òýòãýìæ áîëîîä áóñàä íèéãìèéí àðãà õýìæýýí¿¿äýä çàðöóóëñàí çàðëàãûí õóâü ºññºí áºãººä ýíý õóãàöààíä “Õ¿¿õäèéí ìºí㺔, “Øèíýýð ãýð á¿ë áîëîãñäûí ìºí㺔 çýðýã øèíý õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéæýý.
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
2000
1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3
2001
GOLDGOLD ZINC COPPER COAL
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
500.0
0.0
-500.0
-1,000.0
-1,500.0
-2,000.0
Ãàäààä õóäàëäààíû èë¿¿äýë Âàëþòûí õàíø2,000.00
1,500.00
1,000.00
500.00
0.00
2008 0
1
04 07 10
2009 0
1
04 07 10
2010
01
04 07 10
2011
01
04 07 10
2008 0
1
04 07 10
2009 0
1
04 07 10
2010
01
04 07 10
2011
01
04 07 10
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
14 15
Çóðàã 8: ̺÷ëºã äàãàñàí ñàíãèéí áîäëîãî, ñàÿ òºãðºã
Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê, ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî
2008 îíû ñ¿¿ë, 2009 îíû ýõýí ¿åä äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íý îãöîì áóóðñàí íü 2008 îíû òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºãºº 14 õóâèàð áóþó ÄÍÁ-íèé 5,7 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýãýýð òàñàëäàõàä õ¿ðãýñýí. 2009 îíä òºñâèéí îðëîãî 6 õóâèàð áóóðñàí íü Çàñãèéí ãàçðûí çàðëàãûã ºñãºõ áîëîìæã¿é áîëãîæýý. Ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íý 2010 îíä ñýðãýæ, õÿìðàëûí ºìíºõ ¿åèéí ò¿âøèíä õ¿ðýõýä òºñâèéí îðëîãî, ò¿¿íèéã äàãààä òºñâèéí çàðëàãà ìºí ºññºíèéã Çóðàã 8 õàðóóëæ áàéíà.
Òºñâèéí çàðëàãà èéíõ¿¿ òºñâèéí îðëîãîî ìàø îéðõîí äàãàæ áàéãàà íü Çàñãèéí ãàçðûí òºñºâ äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íýýñ õýò õàìààðàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà þì. Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ýíýõ¿¿ õýò õàìààðëààñ ãàðàõ àðãà õýìæýýã “Ìîíãîëûí Õºãæëèéí Ñàí”-ã áàéãóóëàõ çàìààð àâñàí áîëîâ÷ òºäèéëºí ¿ð ä¿íä õ¿ðñýíã¿é. Ýíýõ¿¿ ñàíä àëò áîëîîä çýñèéí ýêñïîðòîîñ îëîõ “ãýíýòèéí àøãèéí òàòâàð”-ààñ àâàõ îðëîãûã õóðèìòëóóëàí, ò¿¿íèéõýý ãóðàâíû íýãèéã ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëòàé òóëñàí ¿åä çàðöóóëàõûã çîðüñîí. Õàðàìñàëòàé íü òóñ ñàíãààñ òºðºë á¿ðèéí íèéãìèéí õàëàìæèéí àðãà õýìæýýí¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí ó÷èð ñàíãèéí õºðºí㺠ìàø õóðäàí äóóñ÷, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëòàé òóëãàðàõ ¿åä áàðàã õºðºíãºã¿é áîëæ õóâèðñàí.
Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí õàìãèéí õ¿íä ¿åä òºñºâ, ñàíãèéí òýëýõ áîäëîãî õàìãèéí èõ õýðýãòýé áîäëîãûí àðãà õýìæýý áàéñàí áîëîâ÷ Çàñãèéí ãàçàðò òºñâèéí òýëýëò õèéõ íººö õºðºí㺠áàéãààã¿éãýýñ ãàäíà òóõàéí ¿åèéí òºñâèéí çàðëàãûã áóóðóóëàëã¿é àâ÷ ¿ëäýõ íººö áàéõã¿é áîëñîí áàéæýý. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿åä Çàñãèéí ãàçàð çàðëàãàà ºñãºñíººð íèéò ýðýëòèéã óëàì õººðãºäºæ áàéñàí áîë ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä çàðëàãàà áóóðóóëñíààð õÿìðàëûã óëàì õ¿íäð¿¿ëñýí. Èéíõ¿¿ òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãî íü “õýò ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºã”-èéã óëàì äààìæðóóëæ, äàëàéöûã íü íýìýãä¿¿ëýõýä ãîëëîí íºëººëñºí áàéíà.
Òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãî íü äàíãààðàà “õýò ºñºëò, áóóðàëò”-ûí ìº÷ëºãèéã äààìæðóóëààã¿é, ìºíãºíèé áîäëîãî ÷ ìºí àäèë ìº÷ëºã äàãàñàí øèíæòýé ÿâæ èðñýí áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿åä ìºíãºíèé áîäëîãî íýëýýä ñóë áàéñàí áîë õÿìðàëûí ¿åä ºíäºð èíôëÿöèàñ õàìààðàí õàòóó áàéñàí.
Figure 9: ̺÷ëºã äàãàñàí ìºíãºíèé áîäëîãî (èíôëÿöè áà ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ºñºëò)
Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, Ìîíãîëáàíê
Äýýð äóðüäñàí÷ëàí, ìàíàé îðîí íýëýýä ºíäºð, áàñ õýëáýëçýë èõòýé èíôëÿöèòàé ÿâæ èðñýí. Õýäèéãýýð èíôëÿöèéí ºñºëòºä îëîí õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëñºí áîëîâ÷ íýã ãîë øàëòãààí íü Ìîíãîëáàíêíààñ áàðèìòàëñàí ìºíãºíèé òýëýõ áîäëîãî þì. Ñ¿¿ëèéí 15 æèëä 12 ñàðààð òîîöñîí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ºñºëò äóíäæààð 28,4 õóâü áàéñàí áîë ñòàíäàðò õàçàéëò íü 15,1 õóâü áàéæýý. Ñîíèðõîëòîé íü õÿìðàëûí ºìíºõ ¿å áîëîõ 2005-2008 îíóóäàä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò õî¸ð äàõèí ºññºí áàéíà. 2005-2007 îíóóäàä 12 ñàðààð òîîöñîí èíôëÿöèéí ò¿âøèí äóíäæààð 7 õóâü áàéñàí áîë 2008 îíä îãöîì ºñ÷ äóíäàæ íü 26,7 õóâü áàéæýý.
Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ýíý ¿åä èíôëÿöèéí ò¿âøèí ºññºíººð Ìîíãîëáàíê ìºíãºíèé õàòóóðóóëàõ áîäëîãî áàðèìòëàõààñ ººð àðãàã¿éä õ¿ðñýí. Áîäëîãûí õ¿¿ãýý ºñãºæ ãàäààä âàëþòûí çàõ äýýð îðîëöîõ çàìààð Ìîíãîëáàíê 2008 îíä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã 5 õóâèàð áóóðóóëæýý.
Èéíõ¿¿ ìºíãºíèé áîäëîãî ìº÷ëºã äàãàñàí øèíæòýé ÿâæ èðñýí íü òºñºâ, ñàíãèéí áîäëîãîòîé òºñòýé õàðàãäàæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ºñºëò õóðäàñ÷, ýíý íü ýðãýýä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã óëàì õóðäàñãàñàí. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààð÷, õÿìðàë í¿¿ðëýñýí ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò áóóð÷, ýäèéí çàñàã äàõ çýýëèéí õýìæýýíä õèéãäñýí õÿçãààðëàëò áîäèò ñàëáàðûí óíàëòûã õóðöàòãàñàí.
Ìîíãîëûí õóâüä ýðýëòèéí òàëûí ýðñäýë¿¿ä íü äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ¿íèéí ººð÷ëºëò¿¿ä áóþó ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû íºõöëèéí ººð÷ëºëòòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. ªºðººð õýëáýë ýäãýý𠺺ð÷ëºëò¿¿ä íü íèéò ýðýëòýä ãàðàõ îãöîì ººð÷ëºëò¿¿äèéí, öààøëààä íèéò ýäèéí çàñàã äàõ ýðñäýë¿¿äèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýòýë òºñºâ, ñàíãèéí áîëîí ìºíãºíèé áîäëîãóóä íü ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòîä íýìýëò ýðñäýëèéã ó÷ðóóëæ áàéãàà íü äàâõàð õàðàãäëàà. Òîäðóóëáàë ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºë ººð÷ëºãäñºíººñ ¿¿äýëòýé õýëáýëçëèéã ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºã äàãàñàí áîäëîãóóä óëàì äààìæðóóëæ, õýëáýëçëèéí äàëàéöûã íü ºñãºñºí áºãººä ¿¿íýýñ óëáààëàí ýäèéí çàñãèéí õýò ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºã ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà
II.2 ͺºöèéí õàðààëÌàíàé óëñàä õýò ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºã íü áîãèíî áîëîîä äóíä õóãàöààíä íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä òîãòâîðã¿é áàéäëûã ¿¿ñãýæ áîëçîøã¿é áàéíà.
Óðò õóãàöààíäàà, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ºñºí íýìýãäýæ áóé õóâèéí æèí, íèéò ýäèéí çàñãèéí óóë óóðõàéí ýêñïîðòîîñ õàìààðàõ õàìààðàë ºñ÷ áàéãàà íü “íººöèéí õàðààë”-ûí øèíæ òýìäã¿¿ä ìàíàé îðíû íèéãýì,
12,000,000.0
10,000,000.0
8,000,000.0
6,000,000.0
4,000,000.0
2,000,000.0
0.0
ÇÃ-ûí çàðäàë ÄÍÁ
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
-10.0
Èíôëÿöè Ì2-èéí ºñºëò
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
16 17
ýäèéí çàñàãò èëðýõ íºõöëèéã ¿¿ñãýõýýð áàéíà.
“ͺºöèéí õàðààë” ãýäýã íü áàÿëãèéí íººö, òýð òóñìàà ñýðãýýãääýãã¿é, óóë óóðõàéí ýðäýñ áàÿëàã èõòýé îðíóóäûã ýðäýñ áàÿëãèéí íººö áàãàòàé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð äóòóó áàéõ ¿çýãäëèéã õýëäýã áèëýý.
Òîäðóóëáàë, áàÿëãèéí íººö èõòýé îëîí îðîí ýíýõ¿¿ áàÿëãàà ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëò, ÷àíàðòàé èíñòèòóöóóä, öààøèëáàë àðä èðãýäèéíõýý àìüäðàëûí ÷àíàðò äîðâèòîé àõèö ãàðãàõàä àøèãëàæ ÷àäààã¿éã õýëíý.
Ìîíãîëûí õóâüä óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëò, öààøèëáàë íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæèëä “íººöèéí õàðààë” áàñ íýã òîì ýðñäýëèéã ó÷ðóóëàõààð áàéíà. Ýíä äàðààõ õî¸ð ÷óõàë àñóóäàë àíõààðëûí òºâä áàéõ ̧ ñòîé. Íýãä¿ãýýðò ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã óðò õóãàöààíäàà á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí õóâüä “Ãîëëàíä ºâ÷èí”-ä àâòàãäàõ ýðñäýëòýé.
“Ãîëëàíä ºâ÷èí”-èé íºëºº ãýäýã íü íýã ñàëáàðûí õýò ºñºëò áîäèò õàíøíû îãöîì ÷àíãàðàëòûã áèé áîëãîæ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí áóñàä ñàëáàðóóä ãàäààä çàõ çýýë äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàæ áàéãàà ¿çýãäëèéã õýëæ áàéãàà þì. ªðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàõ íü óëñ îðíûã óóë óóðõàéí ýêñïîðòîîð äàãíàõàä õ¿ðãýäýã òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéã “õóäàëäààëàãääàãã¿é” á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðò èõýýõýí òºâëºðºõºä õ¿ðãýäýã. ªºðººð õýëáýë, äîòîîä çàõ çýýë äýýð áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºñºõ ó÷ðààñ äîòîîäûí “õóäàëäààëàãääàã” áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë äýýð ãàäààäûí ¿éëäâýðëýã÷èä îðæ èðñíýýð äîòîîäûí èæèë á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èäòýé ºðñºëäºæ ýõëýíý. Èéíõ¿¿ ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäàà ºíäºð õºãæñºí, ìàø îëîí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýýí äýýð ºðñºëäºõ ÷àäâàð ñàéòàé Õÿòàä óëñòàé õèëëýäýã áàéäàë, íºãºº òàëààñ ýðäýñ á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ýêñïîðòîîñ õýò õàìààðàëòàé áîëæ áàéãàà íü áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äûí ºìíº òîìîîõîí ñîðèëòûã áèé áîëãîæ áàéíà.
Îþó Òîëãîé çýñèéí îðäûí àøèãëàëò, Ìîíãîëûí ìàêðî ýäéí çàñãèéí ¿ð äàãàâàðûí ¿íýëãýý ñóäàëãààãààð (2011) àøèãëàëòàä îðîõîîð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà õî¸ð òîì óóë óóðõàéí òºñë¿¿ä 2020 îí ãýõýä ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûã îãöîì ºñãºíº ãýæ òîîöîîëñîí áºãººä ìºí òýýâýð áîëîí áàðèëãûí ñàëáàðûí õóâèéí æèí ºñºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà. Õàðèí, õºäºº àæ àõóéí áîëîí áîëîâñðóóëàõ ñàëáàðóóäûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèéí æèí 2020 îíû ¿åä îãöîì áóóðíà ãýæ òààìàãëàæ áàéíà.
Èéíõ¿¿, óðò õóãàöààíäàà, ýäèéí çàñàã ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí òºðºëæèëò íü ñààð÷ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áîëîìæèò õýìæýýíýýñýý áàãà áàéõ íºõöºë á¿ðäýíý.
Õî¸ðäóãààðò, “íººöèéí õàðààë”-ä øóóä õ¿ðãýæ áîëîõ ýðñäýë¿¿ä áàéíà. Òóõàéëáàë èíñòèòóöèéí áîëîí çàñàãëàëûí ÷àíàð áàéãàëèéí áàÿëãèéã ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áîëãîí õóâèðãàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.
Õóóëü áîëîí ãýðýýíèé õýðýãæèëò ñóëòàé, çàõèðãààíû õ¿íä ñóðòàë èõòýé, àâèëãàëä àâòàãäñàí, Çàñãèéí ãàçàðòàéãàà õàðèóöëàãà ìóó òîîöäîã, åðºíõèé人 áèçíåñ ýðõëýõ îð÷èí ñóë áàéõ çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ á¿ãä áàéãàëèéí áàÿëãàà á¿ðýí, ¿ð àøèãòàé àøèãëàõàä ñààä òîòãîð ó÷ðóóëíà. Õàðàìñàëòàé íü ìàíàé óëñ èíñòèòóöûí ÷àíàðààðàà ñàéí ¿íýëãýý àâ÷ ÷àääàãã¿é, çàñàãëàëûí ÷àíàð òààðóó àíãèëàëä îðæ áàéãàà áèëýý.
Áèçíåñèéí îð÷íû òºðºë á¿ðèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ìàíàé óëñ áàéíãà äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëòòýé ¿íýëýãääýã. Îëîí îðîíä áàéãàëèéí íººö íü óëñ òºðèéí ÿíç á¿ðèéí õ¿ðýýëëèéí áîëîí ëîááè÷äûí àøèã õîíæîî õàéõ ãîë ýõ ¿¿ñâýð íü áîëæ õóâèðñàí áàéäàã. Àâèëãûí õóâüä “Òðàíñïýðýíñè Èíòåðíýéøíë”-èéí ¿íýëãýýãýýð Ìîíãîë óëñ íèéò 179 îðíîîñ 102-ò æàãñ÷ýý. Àæ àõóéí íýãæèéí îëîí òºðëèéí ñóäàëãàà àâëèãûã áèçíåñèéí îð÷èíä ñààä, òýýã ó÷ðóóëæ áàéãàà ãîë õ¿íäðýë ãýæ îíöãîéëñîí áàéäàã. Åâðîïûí Ñýðãýýí Áîñãîëò Õºãæëèéí Áàíê áîëîí Îëîí Óëñûí Ñàíõ¿¿ãèéí Êîðïîðàöèàñ ýðõëýí ÿâóóëäàã “Áèçíåñèéí îð÷èí áà àæ àõóéí íýãæèéí ò¿¿âýð”-ò íèéò àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí 31,1 õóâü íü àâëèãûã ¿éë àæèëëàãààíä íü ó÷èð÷ áàéãàà ãîë ñààä, òîòãîð ãýæ õàðèóëæýý.
Ìàíàé Óëñàä ¿¿íýýñ ãàäíà èíñòèòóöèéí øèíæ ÷àíàðòàé áóñàä õ¿íäðýë¿¿ä áèé.
Õóóëü áîëîîä ãýðýýíèé õýðýãæèëòèéã àâààä ¿çýõýä Ôðýéçåð Èíñòèòóòûí òîîöîîëñíîîð Ìîíãîë óëñ 2010 îíä íèéò 141 îðíîîñ 70 äóãààð áàéðàíä æàãñ÷ýý. Äýëõèéí Áàíêíû “Áèçíåñ ýðõëýõ¿é” ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð åðºíõèé áèçíåñèéí îð÷íû õóâüä íèéò 183 îðíîîñ 73 äóãààðò æàãññàí áîë Äýëõèéí ªðñºëäºõ ×àäâàðûí Ôîðóìààñ ãàðãàñàí “Äýëõèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí èíäåêñ”-ýýð ìàíàé óëñ íèéò 133 îðíîîñ 117 äóãààðò æàãñ÷ýý. Õýäèéãýýð ýäãýýð ò¿¿âýð ñóäàëãààíóóäûã 2008/2009 îíû õÿìðàëûí äàðààõàí àâñàí áîëîâ÷ ýäãýýð ñóäàëãààíóóä àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä òóëãàð÷ áóé èíñòèòóöèéí øèíæ ÷àíàðòàé õ¿íäðýë¿¿äèéã õàðóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé.
Çàñàãëàëûí àñóóäëóóä ìàíàé îðîíä íýìýëò õ¿íäðýë¿¿äèéã ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Åðºíõèé人, “Ãîëëàíä ºâ÷èí”-èé ¿ð íºëººòýé õîëáîîòîé ýðñäýë¿¿äèéã áóóðóóëæ, “ͺºöèéí õàðààë”-ûã òîéð÷ ãàðàõ áîëîìæòîé ãýäýã íü õýä õýäýí îðíóóäûí æèøýýí äýýðýýñ õàðæ áîëíî. Ãàãöõ¿¿, óðò õóãàöààíäàà óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò íààøòàé ººð÷ëºëò àâ÷ðàõ áîäëîãóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìàø õàòóó ñàõèëãà áàò, óëñ òºðèéí ìàíëàéëàë øààðäàãäàíà. Áèäíèé äýýð õýëýëöñýí ìº÷ëºã äàãàñàí áîäëîãóóä íü õýò ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºãèéí äàëàéöûã èõýñãýæ áàéãàà íü ìóó çàñàãëàëûí øèíæ òýìäýã áºãººä ìàíàé óëñàä òóëãàðààä áàéãàà áîäëîãûí ýðñäýë áîäèò ãýäãèéã õàðóóëæ áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí, ìàíàé óëñàä îéðûí ¿åä óóë óóðõàéí ñàëáàð îãöîì ºñºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð èõ õýìæýýíèé âàëþòûí äîòîãøëîõ óðñãàë îðæ èðýõýýð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà áºãººä âàëþòûí äîòîãøëîõ óðñãàëûã çîõèöóóëæ áàéãàà ºíººãèéí áîäëîãûí òîãòîëöîîíä òîìîîõîí ñîðèëò áîëîõîîð áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé óëñ ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäýë¿¿äýä ºðòºìòãèé áàéõ òàëòàé.
Îäîîãèéí çîõèöóóëàëòûí òîãòîëöîî íü êàïèòàë óðñãàëûã õàíãàëòòàé ñàéí çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýëòýé. 2008/2009 îíû õÿìðàëûí ¿åýð àæèãëàãäñàí êàïèòàëûí îãöîì ä¿ðâýëò íü ÷óõàìõ¿¿ îäîîãèéí òîãòîëöîîíû ñóë òàëóóäûã òîäîðõîé õàðóóëñàí. Ýíý òîãòîëöîîíä îäîîãèéí áàéäëààð òîäîðõîé ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéãàà íü ýðãýýä ìàíàé óëñ èéì òºðëèéí ýðñäýëä ºðòºìòãèé õýâýýð áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà þì.
ªíººãèéí áàéäëààð êàïèòàë óðñãàëä ÿìàð ìåõàíèçìóóäààð äàìæóóëàí çîõèöóóëàëò õèéõ âý, ýíýõ¿¿ çîõèöóóëàëòàä òºðèéí îðîëöîî ÿìàð ò¿âøèíä áàéõ âý çýðýã ÷óõàë àñóóäëóóäûã çºâõºí ñóäàëæ ýõëýýä áàéíà. Ýíý òàë äýýð áóñàä óëñ îðíóóäàä ¿íäñýíäýý õî¸ð òºðëèéí àðãààð êàïèòàë óðñãàëûã õÿíàäàã áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, ãàäààä âàëþòûí óðñãàëòàé õîëáîîòîé òºðºë á¿ðèéí çîõèöóóëàëòûí õàðüöààíóóäààð äàìæóóëàí õÿíàäàã. Ìàíàé óëñûí õóâüä àëèâàà íýã áàíêíû òóõàéí ãàäààä âàëþòààðõ íýýëòòýé ïîçèöè òóõàéí áàíêíû ººðèéí õºðºíãèéí 15 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõ, íèéò âàëþòààð áîë ººðèéí õºðºíãèéí 40 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéõààð çààæ ºãñºí. Ýäãýýð áàíêóóäûí ºäºð òóòàì áèåë¿¿ëæ áàéõ ¸ñòîé õàðüöààíóóä íü íýã òàëààñ Ìîíãîëûí áàíêóóäûã ãàäààä âàëþòûí õàíøíû ýðñäýëýýñ õàìãààëäàã áºãººä íºãºº òàëààñ ýíý íü äîòîîäûí ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéã ìàíàé óëñ ðóó ÷èãëýñýí, àëü ýñâýë ìàíàé óëñààñ ä¿ðâýñýí îãöîì êàïèòàëûí óðñãàëóóäààñ õàìãààäàã þì.
Ãýñýí õýäèé ÷ ýíý çîõèöóóëàëò á¿õ áàíêèíä õàìààðäàãã¿é, Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê áîëîí Õàñ áàíê ýíýõ¿¿ õàðüöààã çààâàë áèåë¿¿ëýõ àëáàã¿é, ó÷èð íü ýäãýýð áàíêóóä VAR çàãâàð àæèëëóóëàõ çàìààð âàëþòûí íººöèéí óäèðäëàãàà ººðñ人 òîäîðõîéëîõ ýðõèéã Ìîíãîëáàíêíààñ àâñàí áàéãàà þì. Âàëþòûí õýìæýýã çààñàí èéì çààâàð íü áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä òîäîðõîé õÿçãààðëàëòûã ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ó÷ðààñ áàðàã á¿õ áàíê ýíý çîõèöóóëàëòûã VAR çàãâàðààð ñîëèõ ñîíèðõîëòîé áàéõ òàëòàé. Õýðýâ áàíêóóä ýíý çàãâàðàà𠺺ðñ人 âàëþòûí óðñãàëàà øèéäýæ ýõýëáýë íèéò áàíêíû ñèñòåì êàïèòàëûí óðñãàëûí îãöîì ººð÷ëºëòºä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé.
Ìàíàé óëñ ðóó èõ õýìæýýíèé êàïèòàëûí óðñãàë îðæ èðýõýýð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà òóë áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ýíý óðñãàëûã á¿ð èë¿¿ õÿíàõ øèéäë¿¿äèéã ýðýëõèéëæ áàéãàà. Ýíý õ¿ðýýíä êàïèòàëä òàòâàð íîãäóóëàõ ýñâýë çààâàë áàéëãàõ õóâü õýìæýýãýý ºñãºõ çýðýã àðãà õýðýãñë¿¿äèéã áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ñóäàëæ áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
18 19
II.3 Áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë¿¿äÌàíàé óëñ íèéë¿¿ëýëòèéí òàëûí ýðñäýëä ºðòºìòãèé ãýäýã íü ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàðàãäàæ áàéíà. Íèéë¿¿ëýëòèéí òàëûí ýðñäýë¿¿äýýñ èë¿¿òýéãýýð áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë èõ õýìæýýíèé íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëîõóéö áàéíà.
պ人 àæ àõóéí ñàëáàð íü 90-ýýä îíóóäàä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò õàìãèéí òîì ñàëáàð áàéñàí áîë 2010 îíû áàéäëààð ýíý ñàëáàðûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèéí æèí áóóðñàí õýäèé ÷ ÄÍÁ-íèé 23 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ, íèéò õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâèéã àæëûí áàéðààð õàíãàæ áàéãàà ÷óõàë ñàëáàð õýâýýð áàéíà. Ìàíàé óëñûí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí 90 îð÷èì õóâèéã ìàë àæ àõóéí ñàëáàð ýçýëäýã. պ人 àæ àõóéí ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí íèéò ýêñïîðòîä ýçýëäýã õóâèéí æèí ìºí áóóð÷ áàéíà. 2000 îíû ýõýí ¿åä õºäºº àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðòîä ýçëýõ õóâèéí æèí 5 îð÷èì õóâü áàéñàí áîë 2010 îí ãýõýä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 2-îîñ áàãà õóâü áîëæýý.
Ìàë àæ àõóé ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàðóóäûí íýã ó÷èð ýíýõ¿¿ ñàëáàðò ãàðàõ áàéãàëü îð÷èí, óóð àìüñãàëûí ýðñäýë¿¿ä íèéò ýäèéí çàñàãò îãöîì ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ºíäºð ìàãàäëàëòàé. ªâºë人 çóä òóðõàí, çóíäàà ãàí ãà÷èã ìàë÷äàä èõ õýìæýýíèé õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã. Ñ¿¿ëèéí 12 æèëèéí õóãàöààíä õî¸ð òîì çóäûã òóóëæ ºíãºð¿¿ëæýý. 2000/2001/2002 áîëîí 2009/2010 îíóóäàä òîõèîñîí ºâëèéí çóä ìàíàé óëñûí ìàë ñ¿ðãèéí òîîíä òîìîîõîí öîõèëò ¿ç¿¿ëñýí þì. 2009/2010 çóäíààð ë ãýõýä íèéò ìàë ñ¿ðãèéí 20 õóâü áóþó 8 îð÷èì ñàÿ ìàë ¿ðýãäæýý. Óóð àìüñãàëûí èéìýðõ¿¿ ººð÷ëºëò¿¿ä íü õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëòýä õ¿÷òýé íºëººëäºã ó÷ðààñ íèéò ýäèéí çàñàãò áîëîí ¿íèéí ñàâàëãààíä ÷óõàë íºëººã ¿ç¿¿ëäýã þì.
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýðñäýë íü õ¿íýýñ ¿ë õàìààðàõ òóë ìàë÷äûã äààòãàëûí òîãòîëöîîãîîð õàíãàæ ºãºõ çàìààð ýíýõ¿¿ ýðñäýëèéí íºëººã ñààðóóëàõ áîëîìæòîé.
Ìàíàé óëñàä ¿¿íýýñ ãàäíà õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ óëáààëàí áèé áîëñîí áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë í¿¿ðëýýä áàéíà. Òîäðóóëáàë Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë ºâëèéí óëèðàëä ãàìøãèéí ò¿âøèíä õ¿ð÷ èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíä, óëìààð àìüæèðãààíûõ íü ÷àíàðò ìóóãààð íºëººëäºã. Ìîíãîëûí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õ¿ðýýëýíãèéí ¿íýëñíýýð Óëààíáààòàðò ýíý ¿åýð àçîòûí õ¿÷èë(nitric acid), í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé (carbon dioxide) áîëîí òîîñîíöîðûí õýìæýý 1,5-ààñ 7,8 äàõèí èõ áàéãàà íü òîãòîîãäæýý. Àãààðûí áîõèðäîë íü òºðºë á¿ðèéí ºâ÷èí ¿¿ñãýæ, äàìæóóëàõ çàìààð õºäºëìºðèéí á¿òýýìæèéã áóóðóóëààä çîãñîõã¿é ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäëûã áàñ ºñãºäºã þì.
Ò¿¿í÷ëýí, óóë óóðõàéí ñàëáàð ºñºí òýëæ áàéãààòàé õîëáîîòîéãîîð ãàçàð áîëîîä óñíû áîõèðäîë, óñòàæ áóé îé ìîä, öºëæèëò çýðýã íü õºäºº îðîí íóòàãò òóëãàìäààä áàéãàà ãîë àñóóäëóóä áîëæ áàéíà. Ìàë÷äûí àìüæèðãàà íü áýë÷ýýðèéí áîëîí óñíû íººöººñ èõýýõýí õàìààðàëòàé ó÷ðààñ áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü ìàë÷äûí õóâüä õ¿íäýýð òóñ÷ áàéãàà þì. Áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íü òºðºë á¿ðèéí õºäºëãººí¿¿äèéã áèé áîëãîäîã ó÷èð ýíýõ¿¿ ýðñäýë íü óëñ òºðèéí ýðñäýëòýé áàñ äàâõöàæ áîëíî.
II.4 Óëñ òºðèéí ýðñäýë¿¿äÄýýð äóðäñàí ýðñäýë¿¿ä íü íèéò ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé áàéäàëòàé óÿëäàæ ãàð÷ èðæ áàéãàà þì. Ãýâ÷ ìàíàé îðíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàëä íºëººëæ áàéãàà áóñàä ýðñäýë¿¿ä áèé. Ýäãýýð òºðºë á¿ðèéí ýðñäýë¿¿ä íü äýýð äóðüäñàí ýäèéí çàñãèéí, áîäëîãûí áîëîîä áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë¿¿äòýé íÿãò óÿëäàà õîëáîîòîé.
Ìîíãîë Óëñ 20-èîä æèëèéí ºìíº íýã íàìòàé óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíîîñ àðä÷èëëûí ¿íäñýí äýýð ñîíãîãääîã óëñ òºðèéí ñèñòåì ð¿¿ øèëæèëò õèéñýí áºãººä ýíý õóãàöààíä ïàðëàìåíòèéí òàâàí, åðºíõèéëºã÷èéí çóðãààí ñîíãóóëèéã àìæèëòòàé ÿâóóëæ óëñ îðîí õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàëòàé ÿâæ èðñýí. Òèéì ÷ ó÷ðààñ ìàíàé óëñûã áóñàä øèëæèëòèéí áîëîîä õºãæèæ áóé îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä ýíý ¿ç¿¿ëýëòýýð ºíäºðò æàãññàí áàéäàã þì.
Õàðèí èðýýä¿éí óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë ýíý õýâýýðýý ¿ðãýëæëýõ ýñýõ íü íýëýýä àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà. Ìàíàé óëñàä ýíý õóãàöààíä ¿å ¿å óëñ òºðèéí öóãëààí, æàãñààë áîëæ áàéñàí áèëýý. ßëàíãóÿà “õàâðûí ñèíäðîì” ãýæ íýðëýãääýã öóãëààí, æàãñààë æèëýýñ æèëä áîëîõ íü ýëáýã. 2008 îíû ñîíãóóëèéí äàðàà áîëñîí æàãñààë, öóãëààíä æàãñàã÷èä áîëîîä öàãäààãèéí õîîðîíä ìºðãºë人í áîëæ, òàâàí õ¿íèé àìü ýðñäýæ, îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ áýðòñýí. Óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ îðîõîîð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà îðëîãî íü óëñ òºð÷äèéã èë¿¿ ïîïóëèñò áîäëîãî ÿâóóëàõ ñîíèðõëûã òºð¿¿ëíý. ¯¿íèé æèøýý áîë ýðõ áàðüæ áóé íàìóóäûí èðãýäýä áýëýí ìºí㺠òàðààõ áîäëîãî þì. Èéì òºðëèéí áîäëîãóóä íü õýäèéãýýð îðëîãûã òýãø õóâààðèëàõ ñàéí òàëòàé áàéæ áîëîõ ÷ ýíý áîäëîãîîð ýðõ áàðüæ áóé íàì ñîíãóóëüä èë¿¿ èõ ñàíàë àâàõ áîëîìæèéã îëãîæ ìàãàäã¿é þì. Èéìýðõ¿¿ óëñ òºðèéí ñýäýëòýé áîäëîãóóä íü áèäíèé äýýð äóðäñàí áîäëîãûí ýðñäýëòýé íÿãò õîëáîîòîé áºãººä óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí õóâüä óðò õóãàöààíäàà îëîí íèéòýä àøèã, òóñòàé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òîìîîõîí ñîðèëòûã àâ÷ðàõ áîëíî.
Ãàäààä òàëààñàà ìàíàé óëñ Õÿòàä áîëîîä Îðîñ óëñóóäòàé õèëëýäýã. Ýäãýýð îðíóóäààñ óëñ òºðèéí õóâüä õàìààðàë áàãàòàé ÷ ýäèéí çàñãèéí òàëààðàà õàìààðàë ºíäºðòýé áîëæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ìîíãîë óëñ ãàäààä õàðèëöàà òàëäàà õî¸ð õºðøèéí çýðýãöýý “ãóðàâ äàõ õºðø” áîäëîãîîð äàìæóóëàí áóñàä óëñ îðíóóäòàé õàìòûí íÿãò àæèëëàãàà õºãæ¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéãàà þì.
Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012Ìîíãîë Óëñûí Ýðñäýëèéí Òàéëàí 2012
20 21
įÃÍÝËÒÝíýõ¿¿ òàéëàíãààð áèä ìàíàé óëñ îðîíä áàéãàà ãîë ãîë ýðñäýë¿¿ä, òýäãýýðèéí õàðèëöàí õàìààðëûã õýëýëöýõèéã çîðüñîí.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ÿâæ èðñýí õàíäëàãûã õàðàõàä ìàíàé óëñ õýä õýäýí ýðñäýë¿¿äýä ºðòºìòãèé áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä ýíý áàéäàë íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õýò ºíäºð õýëáýëçëýýð äàìæèí õàðàãäàæ áàéíà. Íèéò ýðýëò áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí ººð÷ëºëò¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéãàà ó÷ðààñ áèä ýðýëò áîëîí íèéë¿¿ëýëòýä íºëººëºã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõûã çîðüñîí. Íèéò ýðýëò òàëäàà õýò ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºã áîë ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿éæèëòèéã áèé áîëãîæ áàéãàà ãîë õ¿÷èí ç¿éë ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíä õî¸ð òºðëèéí ýðñäýëä àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé. Íýãä¿ãýýðò, ãàäààä õóäàëäààíû íºõöëèéí ººð÷ëºëòèéí ýðñäýë. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä àæèãëàãäñàí õàíäëàãà áîë ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºëä ãàðñàí õýëáýëçýë ýäèéí çàñàã äàõ õýëáýëçë¿¿äèéí ãîë ýõ ¿¿ñâýð áºãººä íèéò ýðýëòèéã õºäºëãºã÷ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, áîäëîãûí ýðñäýë. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä áàðèìòàëñàí òºñºâ, ñàíãèéí áîëîîä ìºíãºíèé áîäëîãóóä íü ìº÷ëºã äàãàñàí øèíæòýé áàéñàí áºãººä ýäãýýð áîäëîãóóä íü ãàäààä õóäàëäààíû íºõöëèéí ººð÷ëºëòººñ ¿¿ññýí ýäèéí çàñãèéí õýëáýëçë¿¿äèéí äàëàéöûã íü óëàì íýìýãä¿¿ëýõ íºëººã ¿ç¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûã äýâýðãýñýí þì. Èéíõ¿¿ ýíý õî¸ð òºðëèéí ýðñäýë¿¿ä íü ¿íäñýíäýý íèéò ýðýëòèéã îãöîì õýëáýëçýëòýé áîëãîæ áàéíà.
Óðò õóãàöààíû õóâüä àâààä ¿çâýë áèä õî¸ð ç¿éë äýýð àíõààðëàà õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çëýý. Íýãä¿ãýýðò, ìàíàé óëñ “Ãîëëàíä ºâ÷èí”-èé íºëººëºëä ºðòºõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý íü áîäèò õàíøíû ÷àíãàðàëòòàé õîëáîîòîéãîîð ýäèéí çàñàã ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà àëäàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí òºðºëæèëò áàãàñ÷, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààðàõ ýðñäýë áàéíà ãýñýí ¿ã. Õî¸ðäóãààðò, áèä çàñàãëàëûí áîëîí èíñòèòóöèéí ÷àíàð íü áàéãàëèéí áàÿëãèéã ýäèéí çàñãèéí õºãæèë áîëãîí õóâèðãàõàä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ îíöîëñîí. Òóõàéëáàë, õóóëü áà ãýðýýíèé õýðýãæèëò ñóë, õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî õàíãàëòã¿é, õ¿íä ñóðòàë èõòýé, åðºíõèé人 áèçíåñèéí îð÷èí ñóë õºãæñºí çýðýã ñóë òàëóóä íü óëñ îðíûã áàéãàëèéí áàÿëãàà á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàõàä ñààä òîòãîð ¿ç¿¿ëýõ ìàãàäëàëòàé.
Ò¿¿í÷ëýí, ìº÷ëºã äàãàñàí áîäëîãóóä íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, áóóðàëòûí ìº÷ëºãèéí äàëàéöûã íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà íü çàñàãëàë ñóë õºãæñºíèéã èëýðõèéëæ áàéíà.
Ìàíàé óëñ ñàíõ¿¿ãèéí ýðñäýëä ºðòºìòãèé áàéõ òàëòàé áºãººä êàïèòàëûí óðñãàëûã çîõèöóóëæ áàéãàà ºíººãèéí òîãòîëöîî íü õàíãàëòòàé ñàéí áèø áàéíà ãýæ ä¿ãíýñýí. Òóõàéëáàë, ãàäààä êàïèòàëûí äîòîãøëîõ óðñãàëä çîõèöóóëàëò õèéõèéí òóëä îäîîãèéí òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò¿¿ä õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû ýðñäýë¿¿ä óëñ îðîíä íýìýëò ñîðèëòóóäûã ó÷ðóóëæ áàéíà. Ìàíàé óëñ óóð àìüñãàëûí îãöîì ººð÷ëºëò¿¿äýä ºðòºìòãèé áàéãàà òºäèéã¿é õîò îð÷ìûí àãààðûí áîõèðäîë, áàãàñ÷ áóé îé ìîä, ãàçàð áîëîí óñíû áîõèðäîë çýðýã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîë íýìýëò ýðñäýëä îðóóëæ áàéíà.
Öààøèëáàë, óëñ òºðèéí ýðñäýë áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñ õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàëòàé ÿâæ èðñýí ÷ íàìóóäûí ïîïóëèñò áîäëîãóóäûã áàéãàëü îð÷íû äîðîéòîëòîé öóã àâààä ¿çýõýä èðýýä¿éä óëñ òºðèéí ýðñäýë áàãàã¿é áàéíà.
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë
Àíãëè õýëýýð:Export Finance and Insurance Corporation (2011) “Country profile: Mongolia” Report, Australian Government
Eurasia Capital (2011) “Mongolia outlook 2011: Global outperformer surging higher” Report, Ulaanbaatar 2011
Fitch Ratings (2010) “Full rating report: Mongolia”, Report
Husband, Charles and Vera Songwe (2004), “Mongolia Mining Sector: Managing The Future”, World Bank Working Paper
Ianchovichina, Elena and Sudarshan Gooptu (2007), “Growth Diagnostics for a Resource Rich Transition Economy: The Case of Mongolia,”
WB Working Paper, WPS 4396
International Monetary Fund (2009), “The Implications of the Global Financial Crisis for Low-Income Countries”, IMF Washington, D.C. 2009
International Monetary Fund (2009), “Mongolia: Request for Stand-By Arrangement - Staff Report; Staff Supplements; Press Release on the
Executive Board Discussion; and Statement by the Executive Director for Mongolia, IMF Country Report No. 09/130
Marshall, Richard, Frederick Nixson and Bernard Walters (2008), “Tracking Economic
Policy and Poverty Outcomes in Mongolia”, BWPI Working Paper 27
Ministry of Social Safety and Labor, National University of Mongolia and UNFPA (2009),
“Trend and consequences of Mongolia’s domestic migration”, Report
World Bank (2007), “Mongolia Sources of Growth: Country Economic Memorandum”, Report No. 39009, Washington D.C., 2007
World Bank (2009), “Doing Business 2009-2010” Report, Washington, D.C., 2009
World Bank (2009), “Mongolia Consolidating the Gains, Managing Booms and Busts, and Moving to Better Service Delivery: A
Public Expenditure and Financial Management Review”, Report No. 43353, Washington, D.C., 2009
World Bank (2010), “Mongolia economic retrospective: 2008-2010” Report, Washington, D.C., 2010
World Bank (2010), “Doing Business 2010-2011” Report, Washington, D.C., 2010
World Bank (2010-2011), “Mongolia Quarterly Report”, WB Working Paper
World Bank and International Finance Corporation (2009), “Mongolia Country Profile 2009” Enterprise surveys, Washington, D.C., 2009
USAID (2004), “Country risk and country risk premium estimation for Mongolia”, Economic policy reform and competitiveness project, 2004
Ìîíãîë õýëýýð:Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, “Äýëõèéí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí Ìîíãîëûí ýäèéí Çàñàãò ¿ç¿¿ëæ áóé íºëºº”, óëèðëûí òàéëàíãóóä
2009-2010
Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü (2010), “Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíèé òîéì: 2010 Áèçíåñèéí
îð÷íûã ñàéæðóóëàõ íü”
Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì, ÌÓÈÑ-èéí Ýäèéí Çàñãèéí Ñóðãóóëü (2008), “Ìîíãîëûí
ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººíèé òîéì: Ýäèéí çàñàã äàõ òºðèéí îðîëöîî”
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí 2009, 2010, 2011 îíû òºñâèéí òóõàé,
Ìîíãîë Óëñûí õóóëü 2008, 2009, 2010
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë Óëñûí 2009-2011 îíû òºñâèéí òºñºë, 2008
Ìîíãîëáàíê, Ìîíãîëáàíêíû æèëèéí òàéëàí, 2004-2010
Ìîíãîëáàíê (2009), “Ìîíãîëáàíç ÿàãààä çýýëèéí õ¿¿ãýý ºñãºñºí áý?”, public notice,
¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Õîðîî, Äýëõèéí Áàíê (2008), “Ìîíãîë óëñ äàõ ÿäóóðëûí
ä¿ð òºðõ: ªðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãààíû 2007-2008 îíû ¿ð ä¿í”, Óëààíáààòàð 2008
