Upload
vuongbao
View
214
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Rozdzia I
NAJSTARSZE INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU
1. Staroytne formy zabezpieczenia realnego na Bliskim Wschodzie
Na terenie staroytnej Mezopotamii ju w XVIII wieku p.n.e. mona zaobserwowa
przykady pierwszych form rejestracji gruntw dla celw zwizanych z obrotem prawnym.
Zwizane byo to z przenoszeniem prawa wasnoci i udzielaniem poyczek. Kodeks
Hammurabiego, ktry jest najlepiej poznanym rdem wczesnego prawa, zawiera regulacje
przewidujce zapisywanie aktw przeniesienia prawa wasnoci na gliniane tabliczki jako
dowd nabycia tych praw.4 Kodeks ten zawiera rozbudowane przepisy dotyczce stosunku
dzierawy, w tym dotyczcych nada ziemskich dla odbywajcych sub wojskow.
W okresie panowania Hammurabiego (okoo 1792-1750 p.n.e.) prawie caa ziemia bya
w rkach publicznych (krla, wity, gmin), mimo to rozwijaa si wasno indywidualna.
Nieliczne ziemie po najedzie Kasytw (wtedy powrcono do form wasnoci zbiorowej
ziem), przechodziy w rce prywatne i byy oznaczane specjalnymi kamieniami o nazwie
kadurru, zawierajcymi informacje o darowinie nieruchomoci przez krla na rzecz
oznaczonej osoby. Znajdoway si tam informacje o wyodrbnieniu ziem z wasnoci
zbiorowej rodu i przyznanych przywilejach. Drugi kamie o identycznej treci jak kadurru
umieszczany by w wityni. Kamienie suyy jako dokument w wypadku roszcze co do
gruntu i informoway o prawach danej osoby.5 Kadurru przedstawia z jednej strony
wyobraenie bstw, dla ktrych oddawano w opiek akt zbycia. Z drugiej strony, widniay
napisy zabraniajce rewindykowa z powrotem wasno rodom, rodzinom lub plemionom.
Oryginalny kamie umieszczany by na granicy gruntu.6 Kadurru to pierwszy znany przykad
4 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.5 Karol Koranyi, Powszechna historia pastwa i prawa, Warszawa 1961, t. I, s. 16. 6 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych , Warszawa 1955, s. 114.
11
zorganizowanego publicznego rejestru nieruchomoci. Kamienie peniy funkcj
informacyjn, jak i ochronn.7
Z instytucji waciwej dla wyodrbnienia prawa wasnoci nieruchomoci z wasnoci
zbiorowej, kamienne tablice kadurru stay si sposobem pochodnego przeniesienia wasnoci
indywidualnej. Jeszcze za czasw panowania krla perskiego Dariusza, zachowane byy
reminiscencje kadurru w obrocie nieruchomociami. W wielu prawach antycznych nabycie
prawa wasnoci nieruchomoci wymagao aktw formalnych o charakterze publicystycznym.
Form publicznego ogoszenia kupna w prawie asyryjskim byo sporzdzenie oficjalnego
dokumentu sprzeday przed wadz krlewsk, zwanego duppa dannatu. Podobne
uregulowania istniay w prawie Kirkuk-Nuzi. Na podstawie kontraktu kupna-sprzeday
skutecznego tylko midzy stronami, nabywano wasno wzgldn. Do skutecznego przejcia
wasnoci niezbdne byo dokonanie pomiarw gruntu urzdow miar przez osob cieszc
si powszechnym szacunkiem, tzw. muelm. Ten pomiar mia charakter aktu publicznego
sucego zidentyfikowaniu gruntu. By podstaw dla nastpnego dokumentu publicznego
rejestrujcego sprzeda nieruchomoci powstajcego przy udziale muelm. Akt publiczny
podlega publicznemu ogoszeniu i dziki temu zbycie nieruchomoci byo skuteczne dla osb
trzecich.8
Dokumenty w rejonie Midzyrzecza peniy donios rol. Przy sdach, ktre byy
czsto wityniami zatrudnieni byli pisarze - sekretarze. Prowadzili oni zbiory akt prawnych i
przechowywali ich kopie. Umowa pisemna i wiadkowie byli elementami kadego aktu
cywilnoprawnego. Brak dowodw legalnej transakcji dla nabywcy mg skoczy si
oskareniem o kradzie i kar mierci. Wobec czego zagubienie dokumentu byo powanym
problemem.9
Prawo zastawu byo prawem akcesoryjnym, poniewa zaleao od istnienia
wierzytelnoci. Zastaw dawa wierzycielowi bezporedni moc nad przedmiotem zastawu i
prawo do spienienia rzeczy. Instytucja zastawu funkcjonowaa jako zastaw rczny, gdzie
posiadanie rzeczy przechodzio na wierzyciela. Mogo istnie rwnie jako hipoteka, inaczej
zastaw umowny, w ktrym posiadanie i prawo wasnoci przysugiwao dunikowi. Prawo
babiloskie znao zastaw jako prawo rzeczowe. Przysugiwao ono na nieruchomociach i
niewolnikach. Jeeli grunt przynosi poytki to prawo ich pobierania przysugiwao
7 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.8 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 116.9 Karol Koranyi, Powszechna historia , s. 20.
12
wierzycielowi jako zapata za uyczenie kapitau lub czynsz. Instytucja taka bya zastawem
rcznym, antychretycznym. Znano hipotek na niewolnikach z prawem ich sprzeday. Prawo
babiloskie znao rwnie sam antychrez gruntu (pobieranie poytkw), bez oddawania jej
w zastaw.10 W okresie pniejszym w prawie asyryjskim znano zastaw rczny i zastaw
umowny - hipotek. Prawo do hipoteki przysugiwao na nieruchomoci i na caym majtku
teraniejszym (hipoteka generalna). Realizacja prawa zastawu odbywaa si przez przepadek
zastawu (lex commissoria), wykupienie zastawu przez zwrot dugu i naliczonych procentw,
uytkowanie przedmiotu zastawu w celu spacenia kapitau i procentw.11
Na terenie Palestyny przewidywano podobne rozwizania jak w Mezopotamii. Znany
jest opis z biblijnej Ksigi Jeremiasza dotyczcy przeniesienia wasnoci pola, gdzie
niezbdne byo sporzdzenie kontraktu w dwch egzemplarzach. Obydwie umowy byy
umieszczane w glinianych naczyniach dla ich zachowania, jeden z nich by stale
zapiecztowany i nie otwierano go oprcz sporu sdowego.12
2. Hypotheke w staroytnym prawie greckim
Staroytne prawa greckie zaliczane s do systemu prawnego pastw
rdziemnomorskich, powstay na terenie maych pastw-miast, ktre gospodarczo zwizane
byy z handlem morskim. Prawa te reguloway stosunki spoeczne i rozwijay si w maych
organizmach typu miejskiego, w ktrych nie doszo do jedynowadztwa, a prawa obywateli
byy w mniejszym lub wikszym stopniu przestrzegane.13
Prawo greckie ,nie byo jednolite, rnio si w poszczeglnych czciach Grecji
kontynentalnej. Mona wyrni systemy prawne poszczeglnych miast-pastw. Najsilniej
oddziaywao prawo attyckie na cay obszar morza rdziemnego. Wizao si to z potg
handlow Ateczykw i kolonizacj prowadzon na wybrzeach. Istotne dla poznania prawa
greckiego s rwnie informacje znad Nilu. Po podboju Imperium Perskiego przez
Aleksandra Wielkiego, wyksztaci si uniwersalny krg kultury prawnej zwany prawami
10 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 151.11 Ibidem, s. 152.12 Por. T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 168.13 K. Sjka-Zieliska, Historia Prawa, Warszawa 2005, s.19.
13
hellenistycznymi w wyniku syntezy prawa attyckiego i systemw praw orientalnych (prawo
perskie, egipskie).14
Miasto-pastwo Ateny powstao w IX wieku przed Chrystusem, z zjednoczenia
okolicznych polis w jeden organizm pastwowy. To wanie z tego miasta czerpiemy w duej
mierze wiadomoci o stosunkach spoecznych, ekonomicznych i obowizujcym prawie tego
okresu. Staroytne Ateny byy orodkiem politycznym Attyki, a wszystkich mieszkacw
tego regionu nazywano z czasem Ateczykami podkrelajc ich zwizek z polis.15
Prawo greckie nie rozrniao do koca podziau na wasno i posiadanie (katechejn).
Nie istnieje rwnie oficjalna definicja prawa wasnoci w prawie greckim. Wacicielem
nieruchomoci mg by jedynie penoprawny obywatel, cudzoziemiec potrzebowa w tym
celu specjalnego zezwolenia.16 W staroytnej Attyce dowody potwierdzajce wasno
poszczeglnych dziaek nie byy gromadzone w jednym miejscu. Nieruchomoci byy
rozgraniczane za pomoc specjalnych gazw (choroi), ktre zawieray wyryte imiona
wacicieli i w razie potrzeby jeszcze inne informacje o dziace. Gdy zamierzano dokona
sprzeday nieruchomoci to zamiar taki naleao ogosi szedziesit dni od zamierzonej
transakcji przed odpowiednim urzdnikiem, w ramach zapewnienia jawnoci oraz ochrony
nabywcy i potencjalnych wierzycieli.17 W innych pastewkach greckich osigano zasad
jawnoci poprzez wywieszenie w publicznym miejscu ogoszenia o transakcji, publiczne
obwieszczenie herolda o transakcji na kilka dni przed przejciem nieruchomoci oraz
wpisanie aktu sprzeday do specjalnego rejestru.18
Dla porwnania w niektrych miastach-pastwach Grecji uznawano czsto formy
ujawniania wasnoci nieruchomoci za niepotrzebne. W Sparcie na poudniu pwyspu
Peloponeskiego, w ramach rwnoci wszystkich obywateli (Spartiatw), kady mia prawo do
jednakowej dziaki ziemi. Obowizywa zakaz posiadania wicej ni jednej dziaki ziemi, a
obrt odbywa si poprzez prawo spadkowe i instytucje prawa familijnego. Nadziay ziemskie
byy losowane i nie mogy by przedmiotem obcienia oraz alienowane w zwizku z
rolniczym charakterem gospodarki Sparty.19
Przydatne wydaje si powoanie konstrukcji zobowizania i form odpowiedzialnoci
w prawie greckim. Arystoteles jako pierwszy przedstawi sposoby powstawania zobowiza. 14 Ibidem, s. 24.15 E. Klein, Historia Powszechna Pastwa i Prawa, Wrocaw 2004, s. 10. 16 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 83.17 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169.18 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 83.19 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 170.
14
Usystematyzowa je na powstajce dobrowolnie z umowy i niedobrowolnie np. z przestpstw, czyli czynw niedozwolonych. Istniay zobowizania realne dochodzce do skutku przez oddanie rzeczy, zobowizania
literalne wymagajce formy pisemnej oraz konsensualne, gdy potrzebne byo tylko
porozumienie (konsens) stron. Przy umowie sprzeday uiszczajc kwot wacicielem stawaa
si osoba, do ktrej naleay pienidze. Inaczej mogo doj do wspwasnoci, a kupujcy
mg wykupi udziay i sta si penoprawnym wacicielem.20 Podajc przykad umowy
poyczki w prawie grecko-egipskim, chcc zakupi niewolnika przy braku
wymaganego ekwiwalentu mona byo zwrci si do ssiadw o ich dostarczenie. Tak
zebrana kwota powodowaa, e osoba i ssiedzi, ktrzy dostarczyli wasne rodki stawali si
wspwacicielami niewolnika. Jak ju wspomniano wkad mona byo wykupi.21
Pocztkowo odpowiedzialno miaa charakter osobisty, przeksztacajc si z biegiem
czasu w majtkow. Pojcie dugu i odpowiedzialnoci byo od siebie oddzielone. Mona
byo zacign zobowizanie i by odpowiedzialnym, ale nie dunym. Aby czynno prawna
wywara skutek naleao dostarczy rczyciela, ktry by gwarantem wypenienia
zobowizania bdc dunikiem. Rczyciel nie mia wasnego dugu, a by odpowiedzialny.
Natomiast dunik nie by duny, jednoczenie bdc odpowiedzialnym. Z biegiem czasu
dopuszczono, aby dunik wystpowa jako wasny rczyciel. Nosi specjaln nazw
. 22
Mieszkacy staroytnej Grecji stosowali dwa zasadnicze sposoby zabezpiecze,
rzeczowe i personalne. Zabezpieczenia rzeczowe stosowano dla umowy poyczki, dzierawy
majtku i zabezpieczenia posagu. Sami Ateczycy znali trzy sposoby. Jako najdawniejsza
bya forma zastawu przenoszca wasno na rzecz wierzyciela przy moliwoci odzyskania
przez spat zaduenia, nazywana . Kolejna forma to zastaw umowny bez
przeniesienia posiadania, zwany . Specjaln funkcje peni zastaw
zabezpieczajc gwnie posag i dzieraw majtkw. Rzeczowe zabezpieczenie byo
gwarantem dla wierzyciela, e nie nastpi zbycie majtku przez dunika. 23
Prawo greckie znao jeszcze inne formy zastaww: - istniaa w prawie
egipsko-greckim, wasno moga przysugiwa wierzycielowi w wypadku gdy dug nie
zosta spacony w wyznaczonym okresie czasu; ; zastaw rczny, - zastaw 20 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 162.21 Ibidem, s. 164.22 Ibidem, s. 159.23 J. Rominkiewicz, Opieka nad mskimi pupilami w prawie ateskim, Wrocaw 2003. s. 117.
15
bez przeniesieniem posiadania na wierzyciela; - ciekawa instytucja przejta z
prawa egipskiego gdzie w ramach zabezpieczenia dunik wrcza dokumenty wierzycielowi
na podstawie ktrych rzecz naby zrzeszajc si dysponowania ni, lecz wierzyciel nie
nabywa praw, ponadto nie bya notowana w ksigach gruntowych.24 Szerzej bdzie omwiona
instytucja (hypotheca) jako przykad zabezpieczenia krtkoterminowej umowy
poyczki.
Zastaw umowny, gdzie detencja nie przechodzia na wierzyciela nosi nazw
hypotheca ( ). Instytucja ta funkcjonowaa te na potrzeby gospodarki rolnej.
Hipoteka nie moga istnie bez zabezpieczonej wierzytelnoci, a wic miaa cech
akcesoryjnoci. Jeli rolnik potrzebowa rodkw pieninych to oferowa w zastaw swj dom
lub dziak roln, a wysoko poyczki szacowana bya na podstawie wartoci zastawionych
dbr. Najpierw musia istnie majtek, a nastpnie przychodziy pienidze.25
Wiadomoci o sposobie zabezpieczenia kredytu rzeczowego w prawie greckim s do
ubogie i znane s przewanie z zachowanych mw publicznych (np. Demostenesa). Bardzo
prawdopodobna jest teza, twierdzca, e na potrzeby handlu morskiego i udzielanych na ten
cel poyczek wyksztacia si historycznie pierwsza forma hipoteki. Wierzytelno
zabezpieczana bya przedmiotach wystawionych na niebezpieczestwo eglugi, czyli na
okrcie, towarach i adunku dunika. Istotny jest fakt, e w takim zaoeniu wyprawa musiaa
zakoczy si szczliwym powrotem. Jeeli sytuacja taka nie nastpia wierzyciel mia
prawo ustanowi hipotek na wszystkich innych dobrach nalecych do dunika.26
Na prno szuka definicji hipoteki w prawie greckim. Instytucj t wyksztaci
zwyczaj i powszechna praktyka. Ze wzmianek wiadomo, e ustanowienie hypotheke
zastrzegano w tytule, w ktrym ustanawiano dug lub w oddzielnym dokumencie. Hipoteka
moga by ustanawiana na ruchomociach i dobrach nieruchomych. Pierwotnie zabraniano j
ustanawia na uzbrojeniu oraz narzdziach rolniczych. Grecy ustanawiali rwnie hipotek na
wierzytelnociach. Jeeli chodzi o hypotheke na nieruchomoci, przysugiwaa ona wycznie
obywatelom, w zwizku z tym, e tylko im mogo przysugiwa prawo wasnoci. Grecy
niekiedy zamiennie uywali pojcia hipoteki (hypotheke, ipotheke) i terminu zastaw
(enechiron), mimo znajomoci oraz stosowania tej ostatniej instytucji w kontraktach
rzeczowych.27
24 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne, s. 152.25 J. Rominkiewicz, Opieka nad, s. 122.26 F. Jezioraski, rda i pocztkowy rozwj hipoteki rzymskiej, GSW 1892, nr 36 i 37, s. 578.27 Ibidem, s. 579.
16
Hipoteka uznawana jest za modsz form prawa zastawu. Przedmiot zastawiony
pozostawa wasnoci i w posiadaniu dunika, ograniczeniem byo to, e nie mona byo go
sprzeda ani zmniejszy jego wartoci. Alienacja dopuszczalna bya tylko w wypadku zgody
wierzyciela. W wypadku nie uiszczenia dugu w umwionym terminie, wierzyciel mia prawo
wej w posiadanie i przej przedmiot zabezpieczenia na wasno. Gdy warto zastawionej
nieruchomoci bya wysza od wysokoci kwoty dunej dla ktrej bya ustanowiona
hipoteka, dopuszczalne byo ustanowienie drugiej hipoteki opiewajcej na pozosta rnic.28
W prawie greckim brak byo instytucji dokadnie okrelonej w przepisach, ktra
uprawniaaby wierzyciela do odzyskania wierzytelnoci z tytuu hipoteki. W takim wypadku,
wierzyciel uzyskiwa tytu formalny, dziki ktremu wprowadzany by w posiadanie rzeczy.
Nastpnym krokiem bya sprzeda i zaspokojenie roszczenia z sumy uzyskanej. Gdy dunik
sprzeda rzecz zabezpieczon poprzez hypotheke wierzycielowi nie przysugiwaa adna akcja
o jej odzyskanie. Brak jest informacji o takiej instytucji ani choby terminu oznaczajcego
tak akcj.29 Wierzycielowi suyo tylko prawo przysugujce kademu skrzywdzonemu z
kontraktu do dochodzenia swoich praw przed sdem. Nosiy one nazw akcji nieoznaczonych,
oczywistych (synthekon parastasis). Prawo do zatrzymania rzeczy i przeniesienia wasnoci w
razie nie uzyskania spaty sumy dunej na wierzyciela (lex commissoria) okrelone w
postanowieniu umownym byy dozwolone. Nie byo to jednak powszechne, tak jak prawo
odkupu z powodu obawy dunikw o liczne naduycia.30
Grecy przykadali du wag do jawnoci obcie. Umowy hipoteki byy
podpisywane przez wiadkw i skadane u bankiera. Gdy przedmiotem hypotheke bya
nieruchomo umieszczano wspomniane supy, kamienne tablice na dziace. Bya to
ostrono w interesie wierzyciela, lecz nie warunek wanoci umowy.31
Hipoteka by to zastaw jawny, gdy atwo mona byo sprawdzi jego istnienie za
pomoc kamiennych tablice, ktre umieszczano na polach. Zawieray one informacje o
wysokoci dugu i terminie patnoci.32 Na kamieniach granicznych wykonywano specjalne
inskrypcje na potrzeby wierzycieli, ktrzy informowali, e nieruchomo jest
zabezpieczeniem poyczonej kwoty. Nie mona uzna inskrypcji za rwnowane dzisiejszym
wpisom hipotecznym, a raczej za publiczne ogoszenie sprzeday z prawem odkupu.
28 Karol Koranyi, Powszechna historia, s. 84.29 F. Jezioraski, rda i pocztkowy rozwj, s. 580.30 Ibidem, s. 581.31 Ibidem, s. 580.32 E. Klein, Historia Powszechna, s. 11.
17
Konstrukcja instytucji zabezpieczenia poyczki bya wykorzystywana rwnie przy sprzeday
na raty oraz z zastrzeeniem prawa wasnoci.33 Stojce kamienne supy (horos, choroi) z
grecka , miay rwnie za cel komunikowa osobom trzecim o tym, e majtek
suy zabezpieczeniu. Zawieray inskrypcje informujce o powodzie ustawienia. Przytoczenia
wymaga trafny cytat mwcy, Polluks IX 29 cyt. za J. Rominkiewiczem: Jest za horos
rejestrem publicznym umieszczonym na majtkach i gruntach, postawionych dla tych, ktrzy
bior je w zastaw ze wzgldu na to, co duni s waciciele.[Na horosie] jest dla nich [tj.
biorcych w zastaw, zastawnikw J.R.] zapisane to, oto e grunt ten albo domostwo jest
zajty z powodu dugu, aby nikt nie zawiera umowy z tymi, ktrych grunty zostay zajte.
Mona wskaza pewne elementy, ktre byy zawarte w inskrypcjach horos: 1) umieszczenie
sowa , informacja czy zastaw dotyczy gruntu czy domostwa czy obu czci majtku
cznie, 2) zawarcie informacji o tym, e grunt jest zastawiony, 3) imi osoby, w ktrej
interesie ley obcienie, 4) wyraenie za archonatu z podaniem imienia archonta co
uatwiao okrelenie daty ustanowienia zabezpieczenia, 5) niektre tylko rejestroway sum
zabezpieczonych pienidzy34. Duna suma nie bya podawana, co do zasady na horos w
przypadku zabezpieczenia w formie (apotimema), gdy ta forma zabezpieczenia
miaa inne cele ni hypotheca.35
Publiczna forma ujawniania informacji o nieruchomoci i jej obcieniach na choroi
nie bya kontynuowana po VI wieku p.n.e. Dalej praktykowano po tym okresie sporzdzanie
oraz wystawianie na widok publiczny innych szczegowych wykazw i list dotyczcych
nieruchomoci. Jako przykad mona poda: spisy dbr osb sdzonych za zdrad stanu,
wykazy domw i nieruchomoci rewindykowanych i wystawianych na licytacje publiczne,
listy wydzierawianych majtkw wity oraz nieruchomoci, ktrych waciciele nie
pozostawili spadkobiercw.36
33 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169.34 J. Rominkiewicz, Opieka nad, s. 118- 121.35 Apotimema stosowano gwnie przy dzierawie majtku pupila i zabezpieczeniu posagu, znane s przykady zabezpieczania poyczek w ten sposb. Apotimema pupilarne bya to forma zastawu ustanawiana w formie przetargu, przy pomocy organw pastwowych (archonta), w celu uzyskania rocznego czynszu z majtku pupila na jego rzecz. Nieruchomoci byy majtkiem, ktry skada si na zabezpieczenie. Apotimema udzielano na duszy okres czasu, z reguy do osignicia penoletnioci przez pupila. Dzierawca nie stawa si wacicielem, lecz tylko uytkownikiem. Nie mg alienowa na osoby trzecie gruntw i budynkw. W celu dodatkowego zabezpieczenia uzyskania czynszu umieszczano na zabezpieczonym majtku (horos).Pozycja dzierawcy bya lepsza ni w przypadku hypotheca, gdy nie tracia on majtku, lecz co najwyej mg nie uzyska rocznego czynszu. Por. J. Rominkiewicz, Opieka nad mskimi pupilami w prawie ateskim, Wrocaw 2003, s.117 i nast.36 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 169, 170.
18
W procesie przechodzenia od gospodarki naturalnej do wymogw gospodarki
rynkowej wikszo chopw greckich w Attyce popada w dugi od arystokracji i handlarzy.
Masowo grunty przechodziy tytuem zastawu na wasno wierzycieli, a dotychczasowi
waciciele zostawali jedynie wyrobnikami, ktrzy oddawali cz plonw nowym panom.
Jeeli wysoko zacignitego dugu przekraczaa warto ziemi wierzyciel mg zatrzyma
chopa jako najemnika na dziace lub sprzeda za granice w celu uzyskania brakujcej
kwoty.37 Brak ochrony dunikw doprowadzi do silnego konfliktu spoecznego na pocztku
VII w p.n.e., a nastpnie do kolejnych reform.38
3. Rejestry nieruchomoci w ptolemejskim Egipcie
Hypotheca jako nazwa okrelonej konstrukcji prawnej przywdrowaa z Grecji do
Egiptu ptolemejskiego, gdzie ujawniano obcienia nieruchomoci w katastrze gruntowym, a
skd nazwa to zostaa recypowana do Rzymu.39
Rejestry nieruchomoci rozwijay si na wszystkich terenach pozostajcych pod
wpywem prawa hellenistycznego. Doktryna zwraca uwag na przykad najbardziej
dopracowanego systemu ewidencjowania nieruchomoci w staroytnoci, rozwinitego w
Egipcie midzy rokiem trzechsetnym p.n.e., a I wiekiem n.e. Rozwizania zastosowane nad
Nilem nie miay kontynuacji w adnym z pastw basenu Morza rdziemnego, a nawet w
Rzymie ktry podbi Egipt i ustanowi j swoj prowincj.40
Zgodnie z prawem obowizujcym w Egipcie, aby przeniesienie prawa wasnoci
nieruchomoci byo wane, naleao speni warunki, dziki ktrym czynno alienacji
stawaa si znana ogowi danej spoecznoci. Jawno nie miaa by tylko potencjalna, a
czynno dokonywana bya przed urzdnikiem pastwowym. Zeznanie takie zapewniao
mniejsz liczb czynnoci bezprawnych midzy stronami oraz wpyw nalenoci z podatkw,
ktre byy pobierane niejako przy okazji. W tym systemie funkcja ochronna przeplataa si z
37 T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2007, s. 12.38 Stosowanie przez wielkich wacicieli ziemskich takich praktyk doprowadzio do wykupienia przez nich prawie caej ziemi. W 621r. p.n.e. Drakon spisa obowizujce prawo. Dopiero reformy Solona w latach 594-593 p.n.e. wprowadziy reformy, doprowadzajc do tzw. strznienia dugw (sesjachteja), wykupienia na koszt pastwa sprzedanych w niewole za dugi, zwrcenia przejtej ziemi i zniesienia niewoli za dugi. W celu ograniczenia niekontrolowanego nabywania ziemi ustalono wielko maksymaln majtkw ziemskich w posiadaniu jednej osoby. 39 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie Instytucje, Warszawa 2009, s. 164. 40 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 170.
19
funkcjami kontrolnymi i fiskalnymi. W Rzymie dopiero w okresie cesarskim przeprowadzano
periodyczne pomiary gruntw, ich szacunki i spis inwentarza za wycznie w celach
fiskalnych.41
Wedug prawa aleksandryjskiego w czasach hellenistycznych, przeniesienie wasnoci
nieruchomoci wymagao aktu formalnego. Prywatne kupno nieruchomoci za gotwk i
proste wydanie przedmiotu transakcji w postaci tradycji nie wystarczao do skutecznego
przejcia prawa wasnoci. Zbywca nieruchomoci, w przypadku sprzeday ziemi zaprasza
ssiadw i prosi ich o zoenie specjalnego owiadczenia, e by uprawniony do zbycia. Za
tak czynno paci im opat graniczn. Nastpnie zbywca i przyszy waciciel pacili
podatek i skadali sprawozdanie z transakcji skarbnikowi miasta. Gdy skarbnik otrzyma
sprawozdanie sporzdza dokument publiczny bdcy podstaw wpisu do rejestru
nieruchomoci. Po wcigniciu aktu zbycia nieruchomoci do katastru nieruchomoci
wasno bezwzgldnie przysugiwaa nowemu wacicielowi. 42
Nad Nilem w I poowie n.e. zorganizowane byo archiwum aktw posiadania
(bibliothke enktseon). Ta zorganizowana instytucja miaa za zadanie przechowywa
dowody nabycia wasnoci, dowody ustanowienia hipotek na nieruchomoci oraz inne
dokumenty dotyczce ziemi i niewolnikw. Za cel archiwum uznawano zapobieenie
sytuacjom, gdy kto z powodu swojej niewiedzy mg zosta oszukany. W miejscowociach
bdcymi stolicami okrgw, prowadzono w przeznaczonych do tego biurach ksigi zwane
diastrmata, ktre rejestroway czynnoci obrotu. Ksigi urzdzone byy ze wzgldu na
miejsce zamieszkania stron, nie opieray si na miejscu pooenia nieruchomoci. Za pomoc
specjalnej procedury katagraph, dokonywano wpisw i sporzdzano akty majce specjaln
moc prawn. By to odpowiednik wspczesnych aktw notarialnych. Do biura prowadzcego
diastrmata urzdnik bdcy odpowiednikiem notariusza (agoranome) wnioskowa o
wydanie zarzdzenia (epstalma), ktre powiadczao wano tytuu prawnego zbywcy.
Wymienione instytucje suyy pewnoci obrotu oraz ustalaniu wacicieli nieruchomoci dla
celw fiskalnych. Czynniki prawne i ekonomiczne zaistniae w Egipcie za czasw
hellenistycznych, wywary wpyw na rozwj rejestrw publicznych nieruchomoci w wiekach
pniejszych w innych czciach wiata.43
41 Ibidem, s. 171.42 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 117.43 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, s. 171.
20
4. Zastaw umowny w prawie rzymskim
Pomimo upadku Imperium Romanum jego system prawa wci jest przedmiotem
zainteresowania nawet, jeli tylko naukowego, co wiadczy o jego uniwersalnoci. Prawo,
ktre pierwotnie funkcjonowao w maej rolniczej osadzie w Lacjum w centrum Pwyspu
Apeniskiego ewoluowao w kierunku prawa umoliwiajcego wiatowy obrt. Stanowi dla
wspczesnych legislacji praktyczny i teoretyczny pierwowzr44.
Imperium rzymskie przechodzio liczne zmiany ustrojowe poczynajc od
najdawniejszych czasw krlewskich (753 - 509 p.n.e.), przez okres republikaski (509 27
p.n.e.), okres pryncypatu (27 p.n.e. 284 n.e.) oraz ostatecznie okres dominatu, koczcy si
w zachodniej czci pastwa w 476r. n.e., wraz z jego upadkiem, a na wschodzie ze mierci
Cesarza Justyniana w 535r. n.e.45 Prawo rzymskie nie wyksztacio si od razu jako jednolity
system prawa, lecz rozwijao si i ewoluowao przez setki lat. Miay na to wpyw takie
czynniki jak forma pastwa, rozwj terytorialny i aktualne stosunki spoeczno-ekonomiczne.
Powszechnie przyjmuje si periodyzacj prawa rzymskiego na trzy okresy: okres archaiczny
(rozpoczynajcy si z pocztkiem istnienia Rzymu do wojen punickich midzy 264-146
p.n.e.), okres rozwoju i prawa klasycznego (od poowy III w. p.n.e. do panowania dynastii
Sewerw czyli 235r. n.e.), okres poklasyczny (od koca panowania Sewerw do mierci
Justyniana I 235 - 565 n.e.). Przyjo si w trzecim okresie wyrnia podokres prawa
justyniaskiego (527-565 n.e.).46
Naley zaznaczy, e prawo rzymskie nie byo monolitem. Obejmowao ius civile
regulujce stosunki midzy obywatelami Rzymu bdc formalistyczne i cikie w
stosowaniu. Ius gentium jako prawo wsplne dla wszystkich mieszkacw imperium, prawo
czynnoci nieformalnych cechujce si du elastycznoci i atwe w stosowaniu. W kocu
ius peregrinorum, czyli prawo lokalne waciwe dla ludw podbitych, ktre byo
akceptowane przez Rzym, a nawet przejmowano z nich pewne instytucje jak np. hypotheke
grecka.47
44 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 13.45 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, Warszawa 2007, s. 34.46 Ibidem, s. 35.47 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 35.
21
rodkami prawnymi normalnie sucymi zabezpieczaniu wierzytelnoci byy w
Rzymie instytucje prawa obligacyjnego. Na co dzie Rzymianie preferowali osobowe
sposoby zabezpieczenia wierzytelnoci, a nawet poprzestawali na samym zaufaniu wobec
dunika w zwizku z rozwinit ochron procesow w postaci actio in personam i surowej
egzekucji.48 Wzmocnieniu typowego stosunku zobowizaniowego w prawie rzymskim
suyo porczenie (adpromissio), a rwnie instytucje speniajce podobne funkcje: zlecenie
kredytowe (mandatum qualficatum), przyrzeczenie zapaty dugu cudzego (constitutum
debitii alienii), gwarancja bankiera (receptum argentarii).49 Dodatkowym zabezpieczniem
bya kara umowna (poenalis), wrczenie zadatku (arrha), ponowne przyrzeczenie dugu
wasnego (constitutium debiti proprii).
Porczenie to umowa midzy wierzycielem, a osob trzeci dotyczca przyjcia
odpowiedzialnoci za cudzy dug. Ustanawiano je od najstarszych czasw w formie
stypulacji. W zalenoci od sposobu zawarcia i uytych sw w przysidze, wyrniano trzy
odmiany porki: sponsio, fidepromisio, fideiussio- pierwsza to instytucja ius civile, a kolejne
byy instytucjami ius gentium. Czsto wierzyciele ustanawiali porczycieli w wikszej liczbie
na zasadzie solidarnoci.50 W dawnym prawie rzymskim istniao oddzielenie dugu od
odpowiedzialnoci. Ju w prawie klasycznym odpowiedzialno bya tak osabiona, e
przybraa form akcesoryjnoci. Zgodnie z t konstrukcj porczenie warunkowane byo
istnieniem dugu gwnego i od niego zalene.51 Do dugo utrzymaa si zasada zgodnie, z
ktr mona byo szuka zaspokojenia u porczyciela, omijajc pierwotnego dunika.
Zaobserwowa mona ewolucji konstrukcji w pniejszym prawie rzymskim jako
posikowoci porczenia wyraajca si w nadaniu przywileju z 535 r. n.e. zgodnie, z ktrym
wierzyciel musia najpierw prbowa procesu i egzekucji z majtku dunika gwnego.
Dopiero po tych czynnociach zmusza rczyciela do zapaty cudzego dugu. Porczyciel po
zapaceniu cudzego dugu mia prawo w odrbnym postpowaniu do regresu w podwjnej
wysokoci.52
Mozaika przedstawionych instytucji, w ktrych prym wioda adpromissio podpada pod
szersze pojcie intercesji (intercessio) - jest to wszelkiego rodzaju przejcie
odpowiedzialnoci za cudzy dug. Prawo rzymskie nioso ograniczenia ustanawiania instytucji
48 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 445. 49 Ibidem, s. 445.50 Ibidem, s.446.51R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 224.52 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 447.
22
intercesji w postaci Senatus Consultum Velleinianum z 46r. n.e. Powysza uchwaa senatu
umoliwiaa uchylenie si kobietom od skutkw wasnych aktw intercesji. Zwizane to byo
z nieuzasadnionym obcieniem majtkowym jak i nakanianiem przez mw swoich on do
takiego zobowizania. Prawo justyniaskie zakazywao intercesji kobiet ustanawiajc
niewano z mocy prawa takiej czynnoci.53 Zabezpieczenie dugu rzeczowym zastawem
miecio si w szerokim pojciu intercesji.54
Najskuteczniejszym sposobem zabezpieczenia wierzytelnoci pieninych dla Rzymian
byo porczenie i uzyskanie przez dunika porczycieli zwanych sponsores. Byy sytuacje,
gdy dunik skada wierzycielowi zastaw do czasu a dostarczy porczycieli.55
Cho Rzymianie preferowali osobiste sposoby umocnie wierzytelnoci to od bardzo
dawna znali zabezpieczenia realne. W prawie rzymskim znano trzy instytucje rzeczowego
zabezpieczania kredytu: fiducia, pignus, hypotheca.
Pierwsze dwie instytucje zaliczamy do bardziej oglnej kategorii prawa zastawu. Prawo
to przysuguje wierzycielowi na obcej rzeczy w celu zaspokojenia swojej wierzytelnoci.
Zastaw daje uprawnionemu bezporedni moc nad rzecz. Moe przybra form zastawu
rcznego lub hipoteki.56 Zastaw powstawa gwnie w formie umowy zastawniczej
zainteresowanych osb. By to prywatny i nieformalny kontrakt realny. Czasami ustanawiano
zastaw jako dodatkow klauzul do umowy. W pewnych wypadkach zastaw by ustanawiany
milczco (pignus tacie contractum) poprzez zwyczaj lub przepis prawa. Znano rwnie
zastaw sdowy w prawie rzymskim przy egzekucji.57
Dunik mg ustanowi zastaw i wtedy stawa si zastawc, a przyjmujcy przedmiot
nosi nazw zastawnika. Niekiedy zastawc moga by osoba postronna. Zastawnik poprzez
nabycie wadztwa nad rzecz mia gwarancje zabezpieczenia i uzyskiwa rodki ochrony
bezwzgldnej wobec wszystkich.58
Cech tej instytucji zastawu bya akcesoryjno, gdy zastaw gas z przy umorzeniu
zobowizania gwnego, na skutek zaspokojenia w cakowitym zakresie, poniewa zastaw
zabezpiecza cao nalenoci.59 Od 239r. n.e. wierzyciel mia prawo zatrzyma przedmiot
zastawu jeeli dunik mimo spaty sumy dunej mia jeszcze inn wierzytelno wobec
53 Ibidem, s. 448.54 Ibidem, s. 447.55 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563.56 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 151.57 K. Kolaczyk, Prawo rzymskie, s.329.58 Ibidem, s. 327.59 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 165.
23
niego. By to tzw. zastaw gordyjski (pignus Gordianum).60 Prawo to inaczej zwane byo
retencj.61
Przedmiotem umowy zastawu byy poszczeglne rzeczy nieruchome i ruchome. W
okresie cesarstwa dopuszczano hipotek generaln na caym majtku teraniejszym, a nawet
przyszym. Na uwag zasuguje instytucja zastawu wierzytelnoci (pignus nominis), dziki
ktremu obciano inne prawa majtkowe np. uytkowanie, emfiteuze, superficies. Istniaa
rwnie moliwo ustanowienia podzastawu, czyli zastawu na zastawie.62
Zaspokojenie wierzyciela z rzeczy przebiegao poprzez czynno prywatn,
wykonywana bya, gdy przedmiot zastawu znajdowa si u zastawcy, ktry mia nad nim
wadztwo. Zastaw umowny wymaga wejcia zastawnika w posiadanie rzeczy obcionej.
Przy zastawie rcznym rzecz znajdowaa si od pocztku we wadaniu wierzyciela. W prawie
klasycznym istniao powdztwo o wydanie obcionej rzeczy (vindicatio pignoris), ktre byo
skuteczne wobec kadego i wzorowane na rei vindicatio. Uprawnienia wierzyciela w
przypadku niezaspokojenia reguloway strony w klauzulach zawieranych podczas zawierania
zastawu. Byy nimi: klauzula przepadku (lex commissoria) - postanowienie na mocy, ktrego
w razie zwoki dunika wasno przeczy obcionej przechodzi na wierzyciela. Nastpn
klauzul bya umowa w sprawie sprzeday (pactum de vendendo) - upowanienie wierzyciela
do sprzeday rzeczy i zaspokojenia z uzyskanej sumy. W kocu forma zastawu
antychretycznego (antichresis) - wystpujca w prawie greckim, gdzie poytki przypadajce z
rzeczy przypaday zastawnikowi i byy zaliczane na sum dun.63 Lex commisoria bya do
niebezpieczna dla zastawcy, bo czsto warto przedmiotu zastawu bya wysza od wartoci
udzielonego kredytu. Klauzula ta zostaa zabroniona przez cesarze Konstantyna. Klauzula lub
dodatkowa umowa pactum de distrahendo przyznawaa wierzycielowi prawo do sprzeday
rzeczy zastawionej uwzgldniajc interes dunika. Z sprzedanej rzeczy wierzyciel si
zaspokaja, a ewentualna reszta oddawana bya dunikowi (superfluum, hyperoha). 64
Pierwotny sposb dochodzenia wierzytelnoci od dunika w drodze postpowania
przed sdem polega na skierowaniu roszczenia bezporednio do osoby dunika. Wierzyciel
po stwierdzeniu naruszeniu prawa, przy udziale wiadkw kad rce na ramiona dunika
(manis injectio), po tym akcie uprawniony by do zaboru rzeczy ruchomych nalecych do
60 Ibidem, s. 165.61 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 156. 62 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 330.63 Ibidem, s.331.64 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa Cz. I, Staroytno, Toru 1978, s. 127.
24
dunika. Jeeli pomimo tego nie speniano wiadczenia, dunik i porczyciele oddawani byli
w niewol. Z upywem czasu prawo przyznao pewn ochron porczycielom, spata dugu
zacza by solidarna, czyli rozdzielona midzy dunika i porczyciela.65
W pnym prawie rzymskim ustalia si zasada wielokrotnego obciania zastawem
rzeczy, jeeli nie wyczerpano penej wartoci przedmiotu. Dalsze rozporzdzanie regulowane
byo zgodnie z zasad pierwszestwa (prior tempore potior iure).66 Stanowisko
uprzywilejowane przysugiwao zastawnikowi najwczeniej ustanowionego zastawu.
Sprzedawa rzecz najpierw zaspokajajc swoj wierzytelno, a z nadwyki spacano dalszych
wierzycieli. Zaspokojenie zaleao od korzystnie uzyskanej sumy sprzeday. Nisi rang
wierzyciele czsto spacali wyszych zajmujc ich miejsca, aby polepszy swoj sytuacj (ius
offerendi et succedendi). Istniay rwnie uprzywilejowane formy zastawu np. hipoteki
ustawowe na rzecz fiskusa lub hipoteka ony na majtku ma o zwrot posagu.67 Wzmianki
wymaga, e w okresie wczeniejszym ni opisywany istniaa inna zasada, mianowicie w
przypadku istnienia kilku zastaww lepsz pozycj mia zastawnik, ktry rzecz posiada
(melior est conditio posidentis).68 W wypadku zastawu umownego, czyli hipoteki zastawca
powinien poinformowa nastpnego wierzyciela o istnieniu tego obcienia. Jeeli nie
poinformowa o istnieniu hipoteki popenia przestpstwo (crimen stellionatus), za ktre
groziy cikie kary (poena metali, relegatio, ab ordine motio).69
Instytucja zastawu w Rzymie jako ograniczone prawo rzeczowe na cudzej rzeczy
przysugujce wierzycielowi w celu pokrycia zaspokojenia nalenoci dunika, wyksztacao
si stopniowo i ewoluowao przez wieki.70
Najdawniejsz form kredytu rzeczowego by zastaw powierniczy fiducia, czyli
przeniesienie wasnoci tytuem zabezpieczenia. Inaczej mona nazwa t instytucj
sprzeda powiernicz. Wierzyciel otrzymywa wasno poprzez mancipatio lub in iure
cessio. Po spenieniu wiadczenia wierzyciel przenosi powrotem na dunika wasno
zastawionej rzeczy. Zawierano dodatkow umow tzw. powiernicz (pactum fiduciae), w
ktrej zastrzegano zwrotne przeniesienie wasnoci na dunika po zaspokojeniu wierzyciela.
W przypadku ocigania si z zapat, dunik definitywnie traci wasno. Jeeli uregulowa
naleno to przysugiwao mu powdztwo infamujce actio fiduciae directa wobec 65 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563.66 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 331.67 Ibidem, s. 332.68 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 167.69 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa , s. 127.70 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 327.
25
nierzetelnego wierzyciela.71 Konstrukcja fiducji zostaa reaktywowana w XIX wieku w celu
dogodnego obejcia zastawu rcznego. Zapewnia ona jawno zastawu, bo odbiera
dunikowi wasno. Obecnie w Polsce mona j dostrzec w konstrukcji przewaszczenia na
zabezpieczenie jako instytucji pozakodeksowej. Wystpuje obecnie w innych
ustawodawstwach np. w Niemczech.72
Zastaw powierniczy bya to instytucj niewygodn dla stron i wprowadzono praktyk
zawierania zastrzee umownych polegajcych na prawie do zatrzymania rzeczy w wypadku
nieterminowego zapacenia dugu (lex commissoria). Nastpstwa uzyskania rzeczy w wyniku
lex commissoria byy do kopotliwe dla wierzycieli, bo niekiedy jej warto przewyszaa
sum wierzytelnoci i byli zobowizani do zapaty dunikowi rnicy w pienidzu, albo gdy
rzecz miaa mniejsz warto ni suma duna. Wobec powyszego zawierano porozumienie
umoliwiajce sprzeda rzeczy przez wierzyciela w ramach fiducji i zaspokojenie si z niej
(pactum de vendendo). Gwnym celem wierzyciela w fiducie byo nie nabycie rzeczy, lecz
odzyskanie sumy pieninej.73
Pignus to zastaw rczny, a wic taki, w ktrym wydawano rzecz wierzycielowi, lecz
bez przeniesienia wasnoci. Pozycja dunika byo sabsza ni w fiducji, lecz wzmacniano za
pomoc dodatkowych klauzul umownych, ochrony posesoryjnej oraz powdztwa rzeczowego
(actio in rem). Dunik wyzbywa si posiadania zastawionej rzeczy, zachowujc wci
wasno. Nie mg on korzysta z rzeczy ani obcia jej zastawem dalszym. Dobra objte
pignus byy wyczone z produkcji.74 Wierzyciel nie mia prawa sprzeday zastawionej
rzeczy. Z czasem zaczto zawiera klauzule, ktre mu to umoliwiy.75 Konstrukcja zastawu
rcznego nie speniaa swojej roli. Wobec tego powsta zastaw umowny, gdzie zastawca by
dalej wacicielem i posiadaczem obcionej rzeczy, ponadto umoliwiono dalsze obcianie
w celu uzyskania nastpnych kredytw.76
Hipoteka to forma zastawu bez przeniesienia wasnoci i posiadania uksztatowana w
epoce republikaskiej w zwizku z dzieraw.77 Hipotek, czyli zastaw umowny zwano w
Rzymie hypotheca z prawa greckiego. Nie bya to zwyka recepcja, lecz celowe
zaadoptowanie z powodu potrzeb wacicieli latyfundiw. Sama nazwa hypotheca oraz pignus 71 Ibidem, s. 328.72 W. Dajczak, T. Giaro, F.Longchamp de Brier, Prawo rzymskie u podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009, s. 426.73 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 563-564.74 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s.328.75 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 153.76 K. Kolaczyk, Prawo Rzymskie, s. 329.77 R. Taubenschlag, Rzymskie prawo prywatne , s. 153.
26
nie bya precyzyjnie rozrniana w prawie rzymskim Form t stosowano z powodzeniem
przy innych stosunkach obligacyjnych i nazywano pierwotnie pignus conventum, z czasem
nazwa ta zanika w prawie klasycznym na rzecz hypotheca.78
W okresie republiki dzierawca ziemi (colonus, kolon) w Rzymie dla zabezpieczenia
czynszu zastawia swj inwentarz gospodarczy. By on jego wasnoci i w jego posiadaniu
tak dugo jak terminowo uiszcza czynsz.79 Gdy kolon popada w zwok wydzierawiajcy
mg za pomoc uzyskanego od pretora interdyktu salwiaskiego wej w posiadanie
inwentarza. W okresie pniejszym dziki actio Serviana wydzierawiajcy uzyskiwa
wiksz ochron (actio in rem). Wchodzi on w posiadanie zastawionej rzeczy niezalenie od
faktu, e inwentarz by w rkach osoby trzeciej. Skarga ta upowszechnia si tak, e udzielano
jej przy umowie poyczki jako actio quasi Serviana i wywierao to skutek rzeczowy
przeciwko zastawcy oraz osobom trzecim.80 To ostatnie powdztwo suyo zastawnikowi
przeciw kademu o wydanie rzeczy pozostajcej przedmiotem zastawu umownego (hipoteki).
Actio quasi Serviana nazywany by rwnie vindicatio pignoris a pniej actio hypothecaria.
Dziki temu zastaw umowny sta si prawem rzeczowym na rzeczy cudzej, czyli prawem
rzeczowym ograniczonym.81
Instytucja hipoteki okazaa si przydatna w stosunkach dzierawnych, gdzie
wystarczaa umowa na zastaw rzeczy wniesionych, wprowadzonych i wwiezionych na grunt
przez dzierawc ziemi lub najemc do mieszkania.82 Szanujcy si rzymski obywatel
posiada mieszkanie wasne, jak rwnie paac, dom lub chat na prowincji. Wacicielem
tych nieruchomoci bya na og osoba trzecia, a Rzymianin jedynie zawiera umow najmu.
Zabezpieczeniem w takich stosunkach byy jedynie wniesione rzeczy ruchome. W wypadku
nie uzyskania wymaganej sumy najmu waciciel uniemoliwia lokatorowi zabranie
ruchomoci, zamyka drzwi, stawia strae i oczekiwa na spat. Naley zauway, e
sprzeda tak zatrzymanych rzeczy bya uwaana za kradzie, bo wacicielowi nie
przysugiwao prawo wasnoci. Instytucja ta opieraa si na uprawnieniach ingredienti,
aufrendi, abucendi.83 Wywodzia si ona z czasw, gdy dunik w celu zabezpieczenia dugu
przeznacza pewn rzecz pod zastaw i przyznawa wierzycielowi uprawnienie do wejcia do
jego siedziby, zabrania jej, uniesienia lub uprowadzenia. Wierzyciel nie da danej rzeczy 78 W. Woodkiewicz, M. Zabocka, Prawo Rzymskie , s. 164.79 Ibidem, s. 153.80 Ibidem, s. 154.81 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa , s. 124.82 W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamp de Brier, Prawo rzymskie , s. 417.83 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 567-568.
27
dopki nie powzi dostatecznych obaw o spat zaduenia. Rzecz tak przyobiecana
wierzycielowi nazywaa si res pignori apposita.84
Hipoteka umowna w formie zblionej do obecnego znaczenia wyksztacia si w
Rzymie w urzdzeniach prawa publicznego. Zawierajc kontrakty z pastwem np. nabywca
dbr pastwowych (praediator) w celu zabezpieczenia zapaty umwionej sumy dostarcza
porczycieli (sponsores), ktrzy mieli specjaln nazw praedes. Ponadto nabywca dbr
podpisywa z urzdnikiem deklaracj, w ktrej zamieszcza informacje o dobrach
zabezpieczajcych dug. Praediator przedstawia biegych (cognitores) zapewniajcych o
wartoci dbr rwnej dugowi, ktre przypaday w razie niewypacalnoci dla skarbu. Dobra
takie nosiy miano praedia i skarb pastwa mg je sprzeda na ryzyko nabywcy, jeeli spata
nie nastpia w cigu 120 dni od zawarcia kontraktu. 85
Hipoteka w bya o wiele doskonalsz instytucj od zastawu powierniczego (fiducia) i
zastawu rcznego (pignus). Tylko hipoteka dopuszczaa wielo zastawnikw, dziki czemu
mona byo jedn rzecz obciy wieloma zastawami. Przeniesienie wasno i lub posiadanie
rzeczy przez zastawnika wykluczao inne zastawy. Przy hipotece rzecz pozostawaa przy
zastawcy i w jego wadaniu. Hipoteka umoliwiaa zabezpieczenie wicej ni jednego
kredytu. Wobec czego wierzyciele posiadali prawo rzeczowe co do jednej rzeczy.86
Wymaga podkrelenia fakt, e Rzymianie przejli od Grekw sam termin hypotheke
jako nazw okrelonej instytucji prawnej, ktra ju ptora wieku przed Chrystusem bya nad
Tybrem dobrze uksztatowana. Sama konstrukcja prawna nie zostaa recypowana do Rzymu
w ksztacie, w jakim wyksztacia si w prawie greckim.87 Pierwotnie nadawano o jej rodzime
nazwy (rei obligatio, pignoris suppositio), ale przyjto termin grecki, gdy by to wyraz
prosty, dobrze brzmicy i dostatecznie odrniajcy si od typowych sposobw
zabezpieczenia w prawie rzymskim. Bya to instytucja, ktr wypracowali Rzymianie
niezalenie od cudzoziemskiego prawa w formie umowy, a pretor udziela takim
czynnociom na wniosek stron ochrony. Samo zapoyczenie nazwy tej instytucji niewtpliwie
jest zwizane z niemaym wpywem kultury i obyczajw greckich. 88
Hipoteka rzymska moga powsta przez umow (pactum, conventum), ustaw, bd
testament. W prawie rzymskim nieznana bya szczeglna forma zawierania umw
84 Ibidem, s. 566.85 Ibidem, s. 565.86 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa, s. 125.87 F. Jezioraski, rda i pocztkowy, s. 562.88 Ibidem, s. 582.
28
hipotecznych. Zwyczajowo dla celw dowodowych redagowano j na pimie, lecz nie by to
warunek jej ustanowienia.89
Hipotek rzymska odznaczaa si brakiem jawnoci, przedmiot hipoteki jak te zakres
obcienia nie by cile okrelony. Hipoteka ta bya czsto tajna, generalna i o nieoznaczonej
wysokoci. Hypotheke w wydaniu rzymskim nie staa si samodzieln podstaw kredytu
realnego ze wzgldu na brak pewnoci czy majtek nie by ju wczeniej obciony.90 Umowa
midzy wierzycielem, a dunikiem moga by niewidoczna dla dalszych wierzycieli. Natura
zastawu bya na wskro prywatnoprawna, jak te sprzeda nieruchomoci rnia si od
dzisiejszej publicznej procedury egzekucyjnej. Umowy dotyczce kredytu realnego nie byy
w Rzymie rejestrowane w odrnieniu od prawa grecko-egipskiego. Zmor okresu cesarstwa
byy liczne milczce hipoteki generalne na caym majtku i fiskalne przywileje egzekucyjne.
Nie istnia rejestr publiczny kredytu realnego, dopiero pod koniec istnienia Imperium
Romanum, Leon I w 472 r. n.e. prbowa wprowadzi pierwszestwo zastawu wynikajcego
z dokumentu publicznego. Miao to wpyw na wyksztacenie si pniejszej praktyki
notarialnej, z ktrej wyksztaciy si redniowieczne rejestry gruntowe.91 Negatywne cechy
hipoteki rzymskiej utrzymay si, a nawet jeszcze spotgoway w okresie redniowiecza na
terenach gdzie prawo rzymskie miao najsilniejsze wpywy.92
Instytucje rejestrw publicznych jako zorganizowane urzdzenia nie rozwiny si w
prawie rzymskim. We wschodnich prowincjach istniay i funkcjonoway rozwinite rejestry
nieruchomoci powstae jeszcze przed wczeniem ich do Imperium Rzymskiego. Znane s w
Imperium Romanum przykady ustawiania gazw granicznych na polach i sporzdzania
drewnianych tabliczek z treci czynnoci prawnych (tabula cerata). Dokumenty te jednak
nie odegray takiej roli jak na wschodnich terytoriach pastwa rzymskiego.93 Sposobami
przeniesienia prawa wasnoci w Rzymie byy mancipatio, in iure cessio oraz traditio. Ten
ostatni sposb znany obecnie jako tradycja (tradere - wrcza, wyda) by bardzo
rozpowszechniony od czasw rzymskiego prawa poklasycznego i wywar duy wpyw na
ustawodawstwo zachodnioeuropejskie. W tradycji oprcz sporzdzenia umowy niezbdnym
elementem byo przeniesienie posiadania na przyszego nabywc. W transakcjach gdzie
przedmiotem bya nieruchomo najpierw sporzdzano akt prawny przeniesienia wasnoci. 89 W. Bojarski, B. Wierzbowski, Historia Prawa, s. 125.90 L. Grnicki, Problem prawnej ochrony wasnoci nieruchomoci, nie wpisanej do ksig gruntowych w okresie zaborw i w Polsce niepodlegej, Acta Universitatis Wratislaviensis 2002, Nr 2367, s. 176.91 W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamp de Brier, Prawo rzymskie , s. 423.92 L. Grnicki, Problem prawnej ochrony, s. 176.93 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 172.
29
Od czasw redniowiecza zwano go tytuem. Nastpnie wrczano nabywcy posiadanie w
postaci faktycznego wadania nad nieruchomoci i wtedy nastpowa skutek rzeczowy.
Dwuelementowa struktura czynnoci prawnej utrzymywaa si a do XIX wieku w
europejskich kodyfikacjach prawa prywatnego.94
5. Pocztki rejestrw publicznych w redniowiecznej Europie
Na terytorium Europy po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego zaamaa si
gospodarka oparta na wymianie pieninej i powrcono do formy gospodarki naturalnej.
Powstae na gruzach Imperium Romanum pastwa barbarzyskie szybko okrzepy i
wzmacniay swoj wewntrzn organizacj. Struktura wasnoci ziemi daleko odbiegaa od
dzisiejszej konstrukcji bezwzgldnego, nieograniczonego prawa rzeczowego. Nawet biorc
pod uwag instytucje wspwasnoci i wasnoci podzielnej rnice s zasadnicze.
W redniowieczu podstawowym rodkiem produkcji, warunkiem egzystencji i
wyznacznikiem statusu spoecznego bya ziemia. Posiadanie ziemi i jej uprawianie zwizane
byo z uksztatowaniem si systemu feudalnego. Feudalizm sprowadza si do uzalenienia
mniej zamonych posiadaczy ziemskich od pana feudalnego. W zamian za nadania ziemskie i
opiek mniej zamoni rycerze oraz chopi uiszczali rne wiadczenia i ciary zwane rent
feudaln. Feudalizm naley do kategorii ekonomiczno-spoecznych, pierwotnie wolna
ludno popadaa w zaleno osobist stajc si poddanymi.95 Pierwotnie czasowe nadania
ziemskie (beneficja) z czasem zmieniay si w dobra dziedziczne zwane lennami. W
Zachodniej Europie wraz z rozwarstwieniem majtkowym feudaw uksztatowa si
skomplikowany system zalenoci feudalnych zwany systemem hierarchii lennej. W systemie
tym najwyej sta senior, a pod nimi plasowali si kolejni wasale. System lenny przekada si
na struktur wasnociow ziemi, wystpowaa specjalna forma wasnoci zwana podzielon.
Na niektrych terenach wci dominowaa wasno bezwarunkowa tzw. alodialna.96
Wasno podzielona jest rozwarstwiona, co do treci tego prawa. Stanowi przedmiot
wasnoci co najmniej dwch osb, z czym kademu z wacicieli przysuguje inna grupa
uprawnie. Jednemu przysuguje wasno zwierzchnia (dominium directum), innemu 94 Ibidem, s. 173.95 K. Sjka-Zieliska, Historia Prawa, s. 114.96 Ibidem, s. 115.
30
wasno uytkowa (dominium utile). Waciciel zwierzchni mia uprawnienia do
rozporzdzania rzecz oraz pobierania wiadcze czynszowych. Waciciel uytkowy mg
bezporednio korzysta z rzeczy. Kady z tych osb by wacicielem, cznie ich
uprawnienia skaday si na pene prawo wasnoci. Taka forma wasnoci czsto nazywana
jest niezupen.97
Przeniesienie wasnoci nieruchomoci w okresie feudalizmu wymagao
bezporedniego udziau seniora jako tego, ktry nadawa prawa lenne. Przeniesienie praw
lennych z wasala na innego wasala wymagao rwnie potwierdzenia seniora. Czynno ta
zwana bya inwestytur i od IX wieku miaa charakter publiczny. Wasal biorc udzia w
inwestyturze mia gwarancj skutecznoci czynnoci prawnej, bowiem nabywa prawo do
ziemi bezporednio od seniora, zamiast od poprzedniego dzieryciela. Pierwotnie czynno
inwestytury odbywaa si w uroczysty sposb, na dworze seniora lub w miejscach
publicznych takich jak rynek lub koci. Przeniesienie wasnoci nieruchomoci odbywajce
si bez udziau seniora musiao by publicznie ujawnione. Pocztkowo ogoszenie odbywao
si ustnie. Przykadem jest tu niemiecki Gewere jako odpowiednik rzymskiej tradycji. Sposb
ujawniania stanu prawnego nieruchomoci przed upowszechnieniem ksig publicznych
podaje Zwierciado Szwabskie. Zgodnie z t ksig praw niemieckich wierzyciel, ktry
ustanowi zastaw na nieruchomoci, ale nie mia jej w dziereniu stawia znak krzya na
bramie lub bezporednio na domu dunika. W pniejszym okresie ju w specjalnej ksidze
ujawniano akt zbycia nieruchomoci przez poprzedniego posiadacza.98
W najdawniejszych prawach germaskich Longobardw nie rozrniano wasnoci i
posiadania, cho wyrniano dobra indywidualne. Zbycie nieruchomoci wymagao dwch
aktw. Pierwszy polegajcy na owiadczeniu woli zbycia nieruchomoci i jednoczesnym
owiadczeniu nabywcy o objciu gruntu (wzdanie, wwizanie). Drugim aktem byo faktyczne
oddanie przedmiotu (Gewere). Czynno odbywaa si przy wiadkach. Z czasem
odchodzono od rzymskiego traditio i wrczano nabywcy dokument ze wzmiank o
przeniesieniu gruntu i dokonanej sprzeday (traditio per cartam). Z czasem dokument ten
mia moc rwn tradycji.99 W prawie frankoskim IX wieku oprcz dokumentw uywanych
w traditio per partam zaczto uywa dokumentw potwierdzajcych, e dana czynno
zostaa dokonana. By to rodzaj protokou dokonanej czynnoci prawnej w ramach
97 J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo Rzeczowe, Warszawa 2003, s. 109. 98 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 175.99 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, Warszawa 1976, s. 35,36.
31
przypomnienia zwanego notitia. W miastach niemieckich w ramach uproszczenia obrotu
nieruchomociami praktykowano wpisywanie aktw przeniesienia wasnoci do ksig
prowadzonych przez sdy lub rad miejsk. Na pocztku wpis we waciwej ksidze mia
jedynie funkcj dowodow, lecz z czasem sta si warunkiem wanoci czynnoci prawnej.
Ksigi publiczne uznawane s za pierwowzory ksig gruntowych.100
Po podbiciu Anglii w 1066r. Wilhelm I Zdobywca rozkaza stworzenie powszechnego
spisu majtku nowego krlestwa. Powstaa ogromna ksiga zwana Doomesday Book bdca
rwnoczenie katastrem nieruchomoci przydatnym w pniejszych procesach o ziemi.101 W
Anglii pod wpywem prawa normandzkiego publiczne ujawnienie zbycia dbr nieruchomych
znano jako livery of seisin. By to sposb podobny do rzymskiego traditio i niemieckiego
Gewere zawierajcy faktyczne przeniesienie wadztwa nad nieruchomoci. Czynnoci livery
of seisin towoarzyszyo niekiedy wydanie dokumentu napisanego po acinie (deed) bdcego
potwierdzeniem czynnoci i jednoczenie tytuem. Zwykle dokument skada si z kilku
czci i zawiera przydatne informacje o granicach nieruchomoci. Ze wzgldu na ma
recepcj prawa rzymskiego w Anglii od XI wieku zacza ksztatowa si struktura prawa
wasnoci odbiegajca od modelu kontynentalnego. Struktura prawa wasnoci funkcjonowaa
bez formy wasnoci alodialnej opierajc si na samym dziereniu ziemi przez wasala. Po
podboju Anglii w 1066 r. uksztatowa si system prawa rzeczowego law of property
umoliwiajcy rne formy wadania nieruchomociami. Na kontynencie europejskim
konstrukcja traditio i Gewere przy zbyciu nieruchomoci stopniowo zanikaa, natomiast
livery of seisin w Anglii cigle obowizywaa.102 Pocztkowo termin seisin oznacza
posiadanie, ewoluujc w XIII wieku w common law w niezalen od innych konstrukcji
form wadania nieruchomoci przez nieograniczony czas (freehold estete). System prawa
angielskiego wyksztaci rne formy wadania nieruchomociami rwnie o mniejszej
niezalenoci (non-freehold). Niektre z niezalenych form wasnoci wymusiy rejestracj
dokumentw bdcych tytuem wadania do akt sdowych. Od XIV wieku w Anglii
rozpowszechnione byo oddawanie ziemi w uytkowanie. Instytucja zwana copyhold
pozwalaa na rejestrowanie umw dzierawnych i chronia dzierawcw przed
bezpodstawnym usuwaniem z ziemi. W XV wieku copyhold rejestrowao akty czynnoci
prawnej w celach informacyjnych i ochronnych.103
100 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 176.101 K. Koranyi, (oprac.) K. Sjka-Zieliska, Powszechna historia prawa, s. 217.102 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 183.103 Ibidem
32
W wieku XVI na podstawie ustawy The Statue of Enrolments akt przeniesienia
nieruchomoci (deed) obowizkowo musia by zarejestrowany w wyznaczonych do tego
biurach pod sankcj bezskutecznoci czynnoci. Wpis w Statue of Enrolments mia charakter
konstytutywny. Uregulowania te stworzyy podstawy do wspczesnego rejestrowania aktw
przenoszcych wasno nieruchomoci (conveyances). Postanowienia Statue of Enrolments
nie byy przestrzegane w praktyce i obchodzono formalnie obowizujce prawo a do poowy
XIX wieku.104
Na terenie obecnej Francji w redniowieczu funkcjonoway dwa gwne systemy
prawne. Na pnocy dominoway prawa zwyczajowe germaskie tzw. pays de coutumes.
Poudnie dzisiejszej Francji dalej byo pod przemonym wpywem instytucji prawa
rzymskiego, rejony te zwano krajami prawa pisanego tzw. pays de droit crit. Dualizm taki
obowizywa od IX do XIII wieku, nie bez wpywu na taki stan rzeczy miao rozdrobnienie
polityczne.105 W prawach zwyczajowych wydanie posiadania nieruchomoci regulowano za
pomoc specjalnych klauzul umownych, co zaowocowao specjaln rejestracj sdow zwan
nantissement. W Bretanii jawno zbycia nieruchomoci dokonywano w postaci publicznych
ogosze trzykrotnie powtarzanych w niedziele. Czynno tak powtarzano po pewnym
okresie czasu. Nabywcy nieruchomoci, ktry ogosi o swoich prawach do nieruchomoci
udzielano ochrony prawnej.106 Z czasem germaska tradycja wywizywania i wwizania
zanika, sprowadzajc zbycie nieruchomoci do prostego przeniesienia posiadania
poczonego z obustronn zgod na transakcje.107 W pnocnych prowincjach Francji
nowoytnej z instytucji inwestytury wyksztaci si zwyczaj rejestrowania obrotu
nieruchomoci w rejestrach obsugiwanych przez specjalnego urzdnika przy sdach. Rejony,
w ktrych stosowano tak procedur nazywano pays de nantissemen. Instytucja rejestrowania
aktu zbycia nieruchomoci miaa zapobiega bezpodstawnym czynnociom np. w postaci
zbycia prawa na rzecz dwch osb. W wypadku rejestracji swoich praw ten, ktry pierwszy
tego dokona mia uprzywilejowane stanowisko prawne.108 W XVI wieku praktyka ta polegaa
na przenoszeniu wasnoci nieruchomoci tylko na podstawie samej umowy midzy stronami.
Odbywao si to bez przejcia posiadania pod rygorem sporzdzenia aktu notarialnego.109
Rejestrowanie czynnoci zbycia nieruchomoci wspierao prawomocno czynnoci 104 Ibidem, s. 183, 184.105 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 195.106 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , 185.107 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 201.108 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , 185.109 K. Koranyi, K. Sjka-Zieliska (oprac.), Powszechna historia prawa, s. 201.
33
prawnych. Prby objcia rejestrami nieruchomoci caego obszaru Francji napotykay opory
spoeczestwa a do poowy XIX wieku. Poudnie Francji zachowao instytucj rzymskiego
traditio do czasw Kodeksu Napoleona.110
W okresie redniowiecza moemy mwi o rozwoju rejestrw publicznych majcych za
przedmiot zwizanie form nabycia wasnoci gruntw z ingerencj organw wadzy.111 By to
jedynie zacztek dzi rozumianej instytucji ksig wieczystych z materialno-prawnymi
zasadami wpisu oraz wiarygodnoci ksig wieczystych zwanych obecnie rkojmi ksig
wieczystych. Rozwj rejestrw charakteryzowa si du nierwnomiernoci, na pewnych
terenach wczesnej Europy rozwj by do daleko posunity. Na innych bdcych pod
przemonym wpywem prawa rzymskiego dalej hodowano zasadzie czynnoci
nieformalnych i dokonywanych poza udziaem wadzy publicznej. Nie dziwi ch ingerencji
wadzy feudalnej w procesie nabywania ziemi. Pierwotnie zapiski dotyczce obrotu
nieruchomoci rejestrowane byy w okresie redniowiecza w celach dowodowych.
Udokumentowanie obrotu ziemi miao bardzo wan rol w okresie feudalizmu w zwizku z
przemon rol wasnoci ziemi jako dominujcego czynnika produkcji. Rejestry
redniowieczne powstaway w caej Europie: polskie ksigi ziemskie i grodzkie, w Czechach i
na Morawach zemske desky, na terenie Niemiec ksigi miejskie i gruntowe, w pnocnej
Francji rejestry sdowe.112
redniowieczne rejestry byy pierwowzorami obecnych ksig wieczystych, za pomoc
tych instytucji pastwo ingerowao w czynnoci cywilnoprawne polegajce na nabyciu
wasnoci i innych praw do ziemi oraz jeszcze w sposb niepeny rejestry umoliwiay
jawno stosunkw prawno-rzeczowych dotyczcych nieruchomoci. Naley zwrci uwag
na ograniczone moliwoci techniczno-prawne wczesnych rejestrw polegajce na
chronologicznym systemie wpisw w jednej ksidze dla wszystkich nieruchomoci w danym
okrgu oraz braku klarownych formularzy do wpisw.113 Rejestry wiekw rednich kady
silny akcent na identyfikowanie osb, ktrym przysugiwao prawo do nieruchomoci oraz
rejestrowanie na nich obcie. Mowa tu o wacicieli, dzierycieli i ustanawianie hipotek.114
Intensywny rozwj ksig wieczystych rozpocz si wraz z rozpowszechnianiem
sposobu produkcji opartego na nabywczej sile pienidza. Przebudowa ta zwizana bya z 110 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci, 186.111 J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957, s.316.112 J. Ignatowicz, Ksigi wieczyste, w: System Prawa Cywilnego. Prawo wasnoci i inne prawa rzeczowe, tom II, Wrocaw, Warszawa-Krakw-Gdask 1967, s. 890.113 Ibidem, s. 891.114 T. Stawecki, Rejestry nieruchomoci , s. 174.
34
potrzebami kredytu hipotecznego jako sposobu uzyskiwania kapitau na nowe inwestycje.
Akty prawne powstajce pod koniec okresu feudalizmu, ktre miay za przedmiot ksigi
wieczyste i ograniczone prawa rzeczowe nosiy rne nazwy: ordynacje hipoteczne
-zawierajce informacj o ksigach hipotecznych; wykazy hipoteczne- informoway o
wnioskach zwanych wykazami hipotecznymi. Sowo hipoteka nabrao szerszego
znaczenia, ktre oznaczao nie tylko ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomoci, ale
cao rnych instytucji zwizanych z ksigami hipotecznymi. Dotyczyo to nie tylko
mowy w powszechnym uyciu, jak te wyszukanej terminologii prawnej i prawniczej. 115
115 J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe, s. 332.
35
WstpRozdzia I NAJSTARSZE INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU1. Staroytne formy zabezpieczenia realnego na Bliskim Wschodzie2. Hypotheke w staroytnym prawie greckim3. Rejestry nieruchomoci w ptolemejskim Egipcie4. Zastaw umowny w prawie rzymskim5. Pocztki rejestrw publicznych w redniowiecznej Europie
Rozdzia II KSZTATOWANIE SI PRAWA HIPOTECZNEGO W DAWNEJ POLSCE1. Pocztki kredytu realnego na ziemiach polskich2. Zaoenia Ustawy o wanoci zapisw z 1588 r.3. Rozwj prawa hipotecznego do okresu rozbiorw4. Ustawodawstwo hipoteczne zaborcw
Rozdzia III POLSKIE PRAWO HIPOTECZNE Z 1818 R. NA TLE INNYCH USTAW HIPOTECZNYCH1. Nowoytne ordynacje hipoteczne w Europie2. Francusko-polskie prawo hipoteczne w Ksistwie Warszawskim3. Prace ustawodawcze nad prawem hipotecznym w Krlestwie Polskim4. Zasady prawa hipotecznego z 1818 r.5. Nowelizacja z 1825 r. i dalsze losy polskiego prawa hipotecznego
Rozdzia IV PRACE NAD PRAWEM HIPOTECZNYM W MIDZYWOJENNEJ POLSCE ORAZ UNIFIKACJA PRAWA PO II WOJNIE WIATOWEJ1. Komisja kodyfikacyjna z 1919 r.2. Koncepcje prawa hipotecznego i zasady wpisu do ksig3. Historia projektw prawa rzeczowego, a prawa zastawnicze 4. Prace powojennej komisji kodyfikacyjnej
Rozdzia V INSTYTUCJE REALNEGO ZABEZPIECZENIA KREDYTU WE WSPCZESNYM PRAWIE POLSKIM1. Koncepcja praw zastawniczych2. Hipoteka po nowelizacji3. Pozahipoteczne rzeczowe sposoby zabezpieczenia wierzytelnoci4. Ksigi wieczyste jako gwarant bezpieczestwa obrotu
Rozdzia VI KONCEPCJE PRAWA RZECZOWEGO W PRACACH NAD NOWYM KODEKSEM CYWILNYM1. Stan prac nad nowym Kodeksem cywilnym2. Prawo rzeczowe w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego
ZakoczenieBibliografia