Rudolf Steiner

Prekretnice

duhovnog života

Šest predavanja održanih u

Berlinu 19. siječnja, 16. veljače, 2. i 9. ožujka,

14. prosinca 1911. te 25. siječnja 1912.

SADRŽAJ

P r e d g o v o r 7

Zaratustra 15

H e r m e s 4 5

B u d d h a 75

Mojs i j e 107

P r o r o k Ilija 137

Kr i s t i d v a d e s e t o s to l jeće 163

R u d o l f Ste iner 192

P R E D G O V O R

O v i m c i k l u s o m p r e d a v a n j a R u d o l f Ste iner daje

p r e g l e d o d r e đ e n i h p o v i j e s n i h z b i v a n j a s aspekta

r a z v o j a l judske svi jest i . T o n a m o t v a r a m o g u ć n o s t

da u n o v o m svjet lu s a g l e d a m o u l o g e nekih, na­

m a v e ć o t p r i j e p o z n a t i h v e l i k a n a i z p r o š l o s t i .

S u v r e m e n a z n a n o s t na p o v i j e s t g l e d a s a m o kao na

s l i jed d o g a đ a n j a u f i z i č k o m svi jetu. P r i t o m g o t o v o

z a n e m a r u j e na jvažni ju č i n j e n i c u , a ta je da su sva

d o g a đ a n j a o d r a z č o v j e k o v a p r a v o g bića, n j e g o v e

duše i n j e g o v a duha. Ona su p o s l j e d i c a č o v j e k o v i h

d je la ili propusta , p l o d č o v j e k o v i h misl i , osjeća­

nja i mani fes tac i ja n j e g o v e v o l j e . Jer, iza svakog

d o g a đ a j a u f i z i č k o m svi jetu stoji č o v j e k koji ih

in ic i ra , p r o v o d e ć i u d j e l o i d e j e u skladu sa s v o j i m ,

v l a s t i t i m s tupnjem svijesti, s t u p n j e m svi jesti svo je

s r e d i n e i n a p o k o n u sk ladu sa s tupnjem svi jesti

c i j e l o g a č o v j e č a n s t v a — a sve u funkcij i n j e g o v a

o p ć e g napre tka .

Č o v j e k o v o d j e l o v a n j e nije s a m o reakci ja na

vanjske pot ica je . K a d b i se sve m o g l o ob jasni t i

u z r o č n o — posljedičnim v e z a m a i z m e đ u d o g a đ a j a

u f i z i č k o m svi jetu, u l judski ž i v o t ne bi u l a z i l o

ništa n o v a , ne bi b i l o r a z v o j a , a č o v j e č a n s t v o bi

danas b i l o kao u s v o j i m p r a p o č e c i m a . Sve n o v o s t i ,

m e đ u t i m , koje č o v j e k unosi u r a z v o j , d o l a z e iz

područ ja koja se nalaze i z n a d os je t i lnog svijeta. Sve

što p o k r e ć e r a z v o j č o v j e č a n s t v a p o t j e č e o d ideja

ko je č o v j e k c r p i iz svo je duše i iz svo jega duha.

Zato n i p o v i j e s n a z b i v a n j a ne m o g u bit i s a m o puki

s l i jed f i z ičk ih d o g a đ a n j a v e ć su i z raz o d r e đ e n o g

stupnja l judske svi jesti, p r i m j e r e n o g o d r e đ e n o m

p o v i j e s n o m r a z d o b l j u .

7

P r o u č a v a j u ć i p o v i j e s t m o ž e m o u o č i t i d a

d j e l a , ko ja je č o v j e k u s k l a d u sa s v o j i m d u š e v ­

n i m u s t r o j e m b i o s p o s o b a n u č i n i t i u j e d n o m e

p o v i j e s n o m r a z d o b l j u , n e b i m o g l a b i t i i z v r š e n a

u n e k o d r u g o v r i j e m e , k a d su n j e g o v o stanje

sv i jest i , n j e g o v n a č i n r a z m i š l j a n j a i os jećanja b i l i

s a s v i m d r u k č i j i . Z a t o č e s t o s o s u d o m g l e d a m o

n a p o j e d i n a p o v i j e s n a z b i v a n j a , p r i m j e r i c e n a

k r i ž a r s k e r a t o v e v o d e n e u i m e Kris ta, n a p r o g o n e

katara , na p r o g o n e v j e š t i c a u s r e d n j e m v i j e k u i l i

n a n a č i n k a k o s u s e S p a r t a n c i o d n o s i l i p r e m a

s v o j o j d j e c i . U z m e m o l i , m e đ u t i m , u o b z i r s tanje

sv i jes t i s u d i o n i k a u n a v e d e n i m d o g a đ a j i m a , m o ć i

ć e m o lakše s h v a t i t i d a s u č i n i l i u p r a v o o n o š to

j e b i l o p r i m j e r e n o t a d a š n j e m s t u p n j u sv i jes t i ,

n a č i n u razmiš l jan ja i os jećanja n j i h o v e s r e d i n e . U

s p o m e n u t i m s luča jev ima ni je bi la r i ječ o e k s c e s n i m

n i t i m a r g i n a l n i m g r u p a m a , v e ć o g r u p a m a l jud i

k o j e su u d j e l o p r o v o d i l e s ta ja l i š ta v e ć i n e š to

su u o d r e đ e n o d o b a b i l a o p ć e p r i h v a ć e n a u n u t a r

p o j e d i n e ž i v o t n e z a j e d n i c e .

P r o m o t r i m o l i s a m o p o s l j e d n j i h p e d e s e t a k

g o d i n a r a z v o j a č o v j e č a n s t v a , p r i č e m u n a m

p o m a ž u d j e l a s u v r e m e n e k u l t u r e ( k n j i ž e v n o s t ,

f i l m s k i z a p i s i , n o s a č i z v u k a , l i k o v n a u m j e t n o s t ) ,

l a k o ć e m o u o č i t i k a k o s e s u v r e m e n i č o v j e k

u v e l i k e r a z l i k u j e o d s v o j i h v r š n j a k a ko j i s u

ž i v j e l i s r e d i n o m 20. s to l jeća. D a n a š n j e m v r e m e n u

p r i m j e r e n i s u s a s v i m d r u k č i j i sus tav i v r i j e d n o s t i

g l e d e s a m o g a f i z i č k o g i z g l e d a p o j e d i n c a , n a č i n a

o d i j e v a n j a , n a č i n a o p h o đ e n j a s l j u d i m a , o d n o s a

u n u t a r o b i t e l j i i t d . S v e t e p r o m j e n e d o g o d i l e

su se u p r a v o z b o g p r o m j e n a u s tupn ju sv i jes t i

s v a k o g a p o j e d i n o g č o v j e k a te č o v j e č a n s t v a u

8

c j e l i n i . M n o g o t o g a š to j e p r i j e p e d e s e t a k g o d i n a

b i l o n e m o r a l n o i d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v o , d a n a s

p r e d s t a v l j a o p ć e p r i h v a ć e n i o b r a z a c p o n a š a n j a .

S j e d n e strane, naša današnja, v i s o k o

r a z v i j e n a kultura i c iv i l i zac i ja s u v r e m e n o m č o v ­

jeku o m o g u ć u j u da razv i ja svoj i n t e l e k t i st ječe

n a o b r a z b u i m i m o uobiča jen ih f o r m a l n i h o b r a z o v ­

nih inst i tuci ja, tako da se danas stupanj kul ture

i n a o b r a z b e p o j e d i n c a v i še ne m o ž e p r o c j e n j i v a t i

p r e m a i n s t i t u c i o n a l i z i r a n i m kr i ter i j ima. S d r u g e se

s t rane č o v j e k o v a svi jest razvi ja p r e m a sve v e ć o j

i n d i v i d u a l i z a c i j i i osv ješ tavanju v l a s t i t o g a Ja. Sto­

ga je današnj i čov jek v iše n e g o ikada pri je spreman

sam i s t raž i t i i p r o m i s l i t i o p r o š l i m v r e m e n i m a ,

d o g a đ a j i m a i o s o b a m a , kor i s teć i se v l a s t i t i m p o ­

t e n c i j a l i m a , čes to d o v o d e ć i u p i tan je o n o š to je

d o n e d a v n o b i l o o p ć e p r i h v a ć e n o .

O v a su p r e d a v a n j a d o p r i n o s rasv je t l javanju

p o v i j e s t i i p o v i j e s n i h d o g a đ a j a s aspekta r a z v o j a

l judske svi jest i .

P o l a z e ć i o d č i n j e n i c e d a č o v j e k s v o j i m dje­

l o v a n j e m t i j e k o m povi je s t i , koje j e p r o i z l a z i l o i z

n j e g o v a d u š e v n o g ustroja, a d o n e k l e je t a k o đ e r

b i l o o d g o v o r n a vanjske pot ica je , ni je m i j e n j a o

s a m o f iz ički svi jet n e g o je taj f iz ički svi jet p o v r a t n o

d j e l o v a o i na n jegov razvoj kao l judskog bića, Rudol f

Ste iner je u o v i m p r e d a v a n j i m a p o k u š a o rasvi jet l i t i

u l o g u p o j e d i n i h v o d e ć i h o s o b n o s t i ko je s u s v o j i m

d je l ima ut jecale na to da se današnji č o v j e k razv i je

do sadašnjeg stupnja i s tvor i c i v i l i z a c i j u kakvu

danas i m a m o .

P r e m a Rudol fu Steineru, p o s t o j a l o je šest

z n a č a j n i h i n d i v i d u a l n o s t i koje su u f i z ičk i svi jet

uni je le i m p u l s e koji su j e d a n za d r u g i m o m o g u ć i l i

9

č o v j e č a n s t v u da ide p u t e m r a z v o j a . Sav j e r a z v o j

p o d i j e l i o na n e k o l i k o ku l turn ih e p o h a u ko j ima je

p o j e d i n i n a r o d s o d r e đ e n o m v o d e ć o m o s o b n o s t i

n a p o j e d i n o m e z e m l j o p i s n o m p o d r u č j u b i o nositel j

r a z v o j a l judske svi jest i . N o , taj utjecaj ni je b i o

o g r a n i č e n s a m o n a s t a n o v n i k e o d r e đ e n o g područ ja

i l i p o j e d i n u e t n i č k u skupinu, v e ć se p r e n i o na

č i t a v o čov ječans tvo koje j e t ime d o b i l o n o v i , snažan

pot ica j za dal jnj i n a p r e d a k .

T a k o , p r e m a Ste ineru, naša p e t a poat lantska

kul turna e p o h a z a p o č i n j e s t a r o i n d i j s k o m k u l t u r o m

u ko jo j je č o v j e k još usko p o v e z a n s d u h o v n i m

s v i j e t o m iz ko jeg se tek p o č i n j e spuštat i u f iz ički

svi jet p r e m a sve v e ć e m skrutnjavanju. Unutar nje je

č o v j e k o v a k o m u n i k a c i j a s d u h o v n i m s v i j e t o m ž i v a

i s tvarna . U t o m su r a z d o b l j u l judi d u h o v n i svi jet

d o ž i v l j a v a l i k a o s tvarnost , d o k j e f i z ičk i svi jet za

njih b i o tek obmana, m a y a . I konstituci ja č o v j e k o v a

f i z i č k o g ti jela o m o g u ć a v a l a mu je da u d u h o v n o m

svi jetu, u s u o d n o s u s d u h o v n i m b i ć i m a , ž i v i k a o u

zb i l j i . T o m o ž e m o p o t k r i j e p i t i p o z n a t i m s l i k o v n i m

p r i k a z i m a e t e r i č n i h l judskih ti jela, v r l o n ježnih,

s n e i z r a ž e n o m m u s k u l a t u r o m koju je č o v j e k

i z g r a d i o tek p o s t u p n i m uran jan jem u f iz ičk i svi jet.

Indijska kultura ostavi la je čov ječans tvu u nasl i jeđe

y o g u k a o o b u h v a t n u d i s c i p l i n u s g r a d a c i j a m a od

h a t h a - y o g e p a d o r a j a - y o g e . A s a n e h a t h a - y o g e

usmjerava ju č o v j e k a da se, razvi ja jući f i z ičko,

o d n o s n o e t e r s k o t i je lo b o l j e p o v e ž e s f i z i č k i m

s v i j e t o m , d o k mu se p o m o ć u p r a n a y a m a i b r o j n i h

tehnika, koje su p o z n a v a l i s a m o p o s v e ć e n i c i i koje

su se č u v a l e u tajnosti, o m o g u ć u j e da p o t p u n o

ne i z g u b i k o m u n i k a c i j u s d u h o v n i m s v i j e t o m iz

kojega je d o b i v a o i m p u l s e za dal jnji r a z v o j . Najviša

10

y o g a , ra ja-yoga nije ništa d r u g o n e g o s u v r e m e n i

p u t in ic i jac i je p r i m j e r e n d a n a š n j e m č o v j e k u koji,

odva ja juć i s e o d d u h o v n o g svi jeta, r a z v i j a i n t e l e k t

t e i z p o t p u n e s l o b o d e , v l a s t i t o m o d l u k o m , k r e ć e

p r e m a d u h o v n o m svi jetu.*

Zaratustra djeluje na sasv im d r u k č i j e m p o d ­

ručju, m e d u l judima koj ima d u h o v n i svi jet nije tako

b l i z a k k a o I n d i j c i m a i upućuje s v o j e s l j e d b e n i k e

k a k o da o b r a t e p o z o r n o s t i na f i z i č k e s tvar i te da

iza v e l a f i z i č k o g a svi jeta pokušaju d o k u č i t i n j e g o v

d u h o v n i p a n d a n . Zat im d o l a z i H e r m e s i l i T o t h kao

p o s r e d n i k i z m e đ u neba i zeml je , koji u d o b a kada

* Ovdje treba napomenuti da se yoga često neopravdano, a zbog nedovoljne upućenosti, u današnjemu su­vremenom svijetu degradira u nešto što pripada prošlosti. Analogno tomu mogli bismo to isto reći za matematiku i njezine osnovne računske operacije; naime, da je njihovo poznavanje u današnje vrijeme, kad posjedujemo strojeve koji računaju umjesto nas, nešto sasvim pasè i da je matematika nešto što pripada

prošlosti. A savršeni sustav yoge mogli bismo nazvati

matematikom za komunikaciju s duhovnim svijetom.

Nastao na samom početku razvoja čovječanstva, sadrži do u pojedinosti razrađene sve aspekte ljudske svijesti: od najniže hatha-yoge s uputama za početni razvoj čovjeka, koji se sastojao od odvajanja od duhovnog svijeta i spuštanja u fizički svijet, pa do najviše raja-joge (kraljevske yoge) kojom čovjek preko intelekta svojom slobodnom voljom kreće putem duhovnog svijeta. Između tih dviju krajnosti nalazi se niz disciplina koje su bile namijenjene određenim pojedincima kako bi ih primjenjivali u svrhu razvoja čovječanstva. Da bi netko mogao donositi prosudbe o bilo kojem ezoteričkom području ili o bilo kojem području uopće, trebao bi, prije svega, dobro poznavati problematiku.

11

je egipatska kultura bila nositelj razvoja čovječanstva

p o u č a v a kako se, p o z n a v a j u ć i d u h o v n e z a k o n i t o s t i

p o m o ć u a s t r o l o g i j e i a s t r o n o m i j e , m o ž e usp ješno

d j e l o v a t i u f i z i č k o m svi je tu. Sli jedi Buddha koji

č o v j e č a n s t v u o n e m o ć a l o m od patnje i bo l i š to mu

ih d o n o s i ž i v o t u f i z i č k o m svi jetu l i š e n o m duha,

v l a s t i t i m p r i m j e r o m da je i m p u l s z a p r o č i š ć e n j e m

duše, astralnog tijela, kako bi tako proč i šćen čov jek

p o n o v n o m o g a o u sebe p r i m i t i duh, j e r mu tek

osv ješ teni d u h o v n i ž i v o t o m o g u ć u j e d a s e i z b a v i

od patnje s v o j s t v e n e f i z i č k o m svi jetu. P o t o m , u

d o b a d o m i n a c i j e h e b r e j s k e kulture, d o l a z i Mojs i j e

kao nositel j r a z u m a il i in te lekta , n a v o d e ć i l jude

d a p o m o ć u mišl jenja d o n o s e o d l u k e koje i h v o d e

razvoju . Slijedi p r o r o k Ilija koji u g o d i n a m a na jveće

patnje z b o g g ladi , kad l judi osjećaju da ih je

Bog napust io, d o n o s i v j e r u u n e v i d l j i v o g a Boga i

uspi jeva d o k a z a t i p o s t o j a n j e n j e g o v e m o ć i .

Sve su te z n a m e n i t e o s o b n o s t i , z a j e d n o sa

s v o j i m i m p u l s i m a , o m o g u ć i l e d a č o v j e k r a z v i j e

svo je f i z i č k o t i je lo, u praksi p r i m i j e n i d u h o v n e

zakoni tos t i , p r o č i s t i svo ju dušu, koris t i se s v o j i m

r a z u m o m te s tekne v j e r u kako bi m o g a o u sebe

p r i m i t i Krista k a o nos i te l ja Ja svi jesti .

Smisao o v a k v i h r a z m a t r a n j a na jbol je j e izra­

z i o sam R u d o l f S t e i n e r r i j eč ima: " . . . v i d i m o d a

se impuls i i u z r o c i koj i d je luju na l judske d o g a ­

đaje n ikako ne iscrpl juju u o n o m u što se vanjski

pokazuje i što je vanjska p o v i j e s t sposobna uvaž i t i ,

n e g o da su na jvažni ja z b i v a n j a unutar l judskih

događanja ona koja se ostvaruju u l judskim dušama

i koja iz l judskih duša dje luju u vanjski svi jet,

p r e l a z e u d r u g e l jude i u n j ima nastavl ja ju svo je

d j e l o v a n j e . "

12

Ova teorija, p r e m a kojoj su povi jesni događa j i

p o s l j e d i c a n a p r e t k a l judske svi jesti, iako d o l a z i s

početka 20. stoljeća, baca n o v o svjet lo na shvaćanje

r a z v o j a č o v j e č a n s t v a te nas p o t i č e da p r o m i s l i m o

0 n e č e m u b i t n o m , do sada z a n e m a r e n o m , a to je

č in jenica da povi jes t stvaraju ljudi, ali ne s a m o kao

f i z i č k e o s o b e n e g o l judska bića k a o nos i te l j i duše i

duha . Jer, svaki č in i l i p r o p u s t s v a k o g a p o j e d i n o g

č o v j e k a n e m o ž e s e tumači t i s a m o k a o l o g i č a n

o d g o v o r n a vanjske p o t i c a j e n e g o j e o n p o s l j e d i c a

i z r a ž a v a n j a v o l j e p o j e d i n c a u sk ladu s n j e g o v i m

d u š e v n i m u s t r o j e m i n j e g o v o m d u h o v n o š ć u ,

mani fes tac i ja n j e g o v a r a z u m a , n j e g o v i h osjećaja

i n j e g o v e svi jesti .

Z a g r e b , 5 . k o l o v o z a 2 0 0 4 .

Renata Bakota

13

Z A R A T U S T R A

M e d u t v r d n j a m a d u h o v n e z n a n o s t i n a koje j e

u k a z a n o t i j e k o m v e ć o d r ž a n i h p r e d a v a n j a o v o g a

ciklusa pr i je svega se na laz i ide ja o p o n o v l j e n i m

z e m a l j s k i m ž i v o t i m a , to jest ona, danas ne baš

omi l jena i s labo shvaćena ideja o tomu da se t i jekom

r a z v o j a č o v j e č a n s t v a l judska i n d i v i d u a l n o s t m o r a

uvi jek i z n o v a iž iv l javat i u p o j e d i n o j l judskoj osobi .

V i d j e l i s m o i još ć e m o v i d j e t i da su s t o m i d e j o m

p o v e z a n a r a z n o v r s n a pitanja. Jedno o d njih o d n o s i

se na značen je p o n o v l j e n i h zemal j sk ih ž i v o t a . M o g ­

l i b i s m o se, na ime, zapi ta t i : Što to z a p r a v o znači da

č o v j e k o v a i n d i v i d u a l n o s t n e p r o l a z i ž i v o t o m i z m e đ u

rođenja i smrti samo j e d n o m , v e ć uvi jek iznova? N o ,

a k o se, s d r u g e s trane, č o v j e k o v zemal j sk i r a z v o j

r a z m a t r a u smislu d u h o v n e znanost i te se u tvrd i da

n j e g o v smisao lež i u n e p r e s t a n o m razvoju, da svaka

e p o h a , s v a k o n o v o d o b a n a o d r e đ e n i način p r u ž a

drukči j i sadrža j , a da je l judski r a z v o j u u z l a z n o j

l ini j i — i z g l e d a z n a č a j n o to što će j e z g r a č o v j e k o v a

bića uvi jek i z n o v a u sebe p r i m a t i r a z n o l i k e ž i v o t n e

m o g u ć n o s t i , b r o j n e ž i v o t n e sadrža je koji u nas

m o g u ustrujavat i t i j e k o m r a z v o j a č o v j e č a n s t v a . T o

je, m e đ u t i m , m o g u ć e s a m o a k o se č o v j e k sa s v i m e

o n i m e što on s tvarno jest, ne tek j e d n o m već m n o g o

puta, p o v e ž e sa ž i v o m strujom zemal j skoga razvoja .

K a d ci je l i l judski r a z v o j z e m a l j s k o g č o v j e č a n s t v a

p r o m a t r a m o kao s m i s l e n o n a p r e d o v a n j e s uvi jek

p o n o v n o p r o č i š ć e n i m sadrža jem, tek n a m s e o n d a

ukazuje prav i značaj onih d u h o v n i h ve l ič ina koje su

k a o p r a v i v o đ e o b i l j e ž i l e p o j e d i n e e p o h e , i z ko j ih

su u o d r e đ e n o m smislu p r o i z l a z i l i n o v i sadržaj i ,

n o v i i m p u l s i za n a p r e d u j u ć i r a z v o j č o v j e č a n s t v a . S

15

n e k o l i k o takvih v o d e ć i h bića u r a z v o j u čovječanstva

bav i t ć e m o se u v e z i s o s ta l im pi tanj ima o v o g a z im­

skog ciklusa. N e k a n a m danas b u d e z a d a ć a ukazat i

na j e d n u takvu v o d e ć u i n d i v i d u a l n o s t koja je u

o d r e đ e n o m smislu z a g o n e t k a z a vanjska p o v i j e s n a

i s t raž ivanja i koja je i z g u b l j e n a u nekoj s ivoj ,

v a n j s k i m d o k u m e n t i m a n e d o s t u p n o j d a v n i n i . T o

j e m n o g o raspravl jana, al i danas p r e m a l o p r i z n a t a

o s o b n o s t Zaratus t re .

U p r a v o na takvoj o s o b i kakav je b i o Zaratus­

tra m o ž e m o , p o s v e m u što j e o n d a o č o v j e č a n s t v u ,

po s v e m u što je o n jemu s a č u v a n o , a d a n a š n j e m se

v r e m e n u v e ć č in i s t ranim, v i d j e t i kako su u razl i­

č i t i m r a z d o b l j i m a č o v j e č a n s t v a p o s t o j a l e v e l i k e

raz l ike s o b z i r o m na c i j e lo č o v j e k o v o b iće . P o v r š n o

g l e d a j u ć i m o g l o bi se p o m i s l i t i da se č o v j e k o t k a d

p o s t o j i kao č o v j e k u g l a v n o m o s j e ć a o k a o današnj i

čov jek , d a j e m i s l i o , os jećao, p r e d o č a v a o , m o r a l n o

os jećao kao što to danas č ini . D u h o v n a n a m znanost,

m e đ u t i m , ukazuje — to v e ć p r o i z l a z i iz o d r ž a n i h

p r e d a v a n j a , a p r o i z l a z i t će i iz s l j edeć ih — da su

u p r a v o č o v j e k o v duševni ž i v o t , vrsta n jegov ih osjeta,

os jećanja i hti jenja t i j e k o m r a z v o j a č o v j e č a n s t v a

bi l i p o d l o ž n i v e l i k i m , z n a č a j n i m p r o m j e n a m a , da je

č o v j e k o v a svi jest u s tar im v r e m e n i m a bi la sasvim

drukčija te da m o ž e m o o s n o v a n o pre tpos tav i t i kako

će u b u d u ć n o s t i p o n o v n o b i t i d o s e g n u t i drukči j i

s tupnjev i svi jesti od o n i h na k o j i m a danas ž i v i

n o r m a l n o č o v j e č a n s t v o .

Promatra juć i Zaratustru m o r a t ć e m o se zapra­

v o o s v r n u t i n a j e d n o d a v n o , d a v n o v r i j e m e . N e k a

su n o v i j a i s t raž ivanja, d o d u š e , učini la Zaratustru

B u d d h i n i m s u v r e m e n i k o m , p o č e m u b i ga, dak le ,

t r e b a l o smjestit i u r a z d o b l j e od n e k i h šest i l i šest

16

i p o l s tol jeća pr i je p o j a v e kršćanstva. N o , u p r a v o

o v d j e t reba z a m i j e t i t i s p o m e n a v r i j e d n u č i n j e n i c u

kako su i s t raž ivan ja pos l j edn j ih g o d i n a , n a k o n što

je p o m n o i s p i t a n o sve što o Zaratustr i p o s t o j i u

p r e d a j a m a , m o r a l a ukazati na to da bi se o s o b ­

nost koja se kri je p o d i m e n o m Zaratustre, s tarog

p e r z i j s k o g o s n i v a č a v j e r e , t rebala smjest i t i m n o g o ,

m n o g o s tol jeća pr i je B u d d h e . Grčki p o v j e s n i č a r i

n e p r e s t a n o n a p o m i n j u da b i Zaratustru t r e b a l o

p r e m j e s t i t i d a l e k o unatrag, o k o p e t d o šest t isuća

g o d i n a pr i je T r o j a n s k o g rata. V e ć iz p o s t i g n u ć a

vanjskih i s t raživanja n a m n o g i m p o d r u č j i m a m o ž e ­

mo zaključiti da će se vanjska povi jesna istraživanja,

d o d u š e teško, o d v a ž i t i , ali da će n a p o k o n — i u

s v o j i m d o k u m e n t i m a — bi t i pr i s i l jena p r i z n a t i o n o

što je u g r č k o j z n a n o s t i , u grčkoj preda j i s a č u v a n o

i z d a l e k i h d a v n i n a Zara tus t r inoga d o b a . D u h o v ­

n a znanos t , p o l a z e ć i o d svo j ih p r e t p o s t a v k i , ž i v o t

Zaratustre, p e r z i j s k o g o s n i v a č a v j e r e , d o i s t a m o r a

p o s t a v i t i t o l i k o unatrag, kako su to v e ć uč ini l i

g rčk i pisci u s t a r o m v i jeku. T e k tada ć e m o i m a t i

p r a v o ukazat i na to kako j e Zaratustra, a k o j e ž i v i o

t i sućama g o d i n a pr i je dolaska kršćanstva na svi jet,

m o r a o bit i s u o č e n s j e d n o m sasv im d r u k č i j o m

v r s t o m č o v j e k o v e svi jesti .

Do sada sam češće u p o z o r a v a o , a to ću i

nadal je č in i t i , kako j e r a z v o j č o v j e k o v e svi jest i

t e k a o tako da su s n o v i t a i v i d o v i t a stanja — o v d j e

se te r i ječi ne z l o r a b e kao što je to danas slučaj

na m n o g i m p o d r u č j i m a — u d a v n i n i b i la stanja

svijesti p r i m j e r e n a n o r m a l n o m čov jeku, tako da on

nije m o g a o v i d j e t i sv i jet u p o j m o v i m a i i d e j a m a , u

s t r o g o o g r a n i č e n i m o s j e t i l n i m o p a ž a j i m a , kao što

ga v i d i danas . Najbol ju sliku o t o m e kako je č o v j e k

17

u p r a d a v n a v r e m e n a u svo ju svi jest p r i m a o svi jet

o k o sebe d o b i t ć e m o a k o p o m i s l i m o n a pos l j edn je

ostatke stare prasvijesti, na snovi tu svijest. S v a k o m e

su p o z n a t e ustalasane, danas za č o v j e k o v u svi jest

n a j v e ć i m d i j e l o m b e s m i s l e n e s n o v i t e s l ike što su

č e s t o s a m o r e m i n i s c e n c i j e v a n j s k o g a svi jeta, i ako

se u njih m o g u upl i ta t i i v i še v r s t e svi jest i koje

su, m e đ u t i m , teško shvat l j i ve d a n a š n j e m č o v j e k u .

S n o v i t a svi jest — m o ž e m o reć i — p r o t j e č e s l iko­

v i t o , u s i m b o l i č k i m s l ikama što se b r z o mijenjaju.

K o g a l i se u snu ni je d o j m i l o i skustvo s l i k o v i t o

p r i k a z a n o g c i j e l o g d o g a đ a j a p o ž a r a ? P r o m o t r i t e tu

o n o s t r a n u svijest, taj o n o s t r a n i h o r i z o n t svi jesti

kakav pos to j i u snu. O n a k a v kakav o n d j e posto j i

on j e samo pos l j edn j i ostatak j e d n e pras tare

svi jest i č o v j e č a n s t v a . N o , ta je pras tara svi jest

bi la takva da je č o v j e k z a p r a v o ž i v i o u neko j vrs t i

slika koje nisu p o k a z i v a l e n e š t o n e o d r e đ e n o ili

n i š tavno, već su p o k a z i v a l e s tvarni vanjski svijet. U

stanj ima svi jesti s ta roga č o v j e č a n s t v a pos to ja la su

međustanja i z m e đ u bdi jenja i spavanja u ko j ima je

č o v j e k ž i v i o u s u o d n o s u s d u h o v n i m s v i j e t o m . Taj

je d u h o v n i svi jet u l a z i o u n j e g o v u svijest. Danas

su za n o r m a l n u l judsku svi jest v r a t a d u h o v n o g a

svijeta z a t v o r e n a . U staro d o b a t o m u nije b i l o tako.

T a d a je č o v j e k u m e đ u s t a n j i m a i z m e đ u bdi jenja i

spavanja v i d i o u sl ikama koje su, doduše, bi le slične

s n o v i t i m sl ikama, ali su j e d n o z n a č n o p r i k a z i v a l e

d u h o v n a bića i d u h o v n a tkanja kakva se na laze iza

f i z i č k o — osjetilnoga svi jeta. Zato je č o v j e k u s taro

d o b a , p r e m d a u Z a r a t u s t r i n o v r i j e m e v e ć p r i l i č n o

nejasno i n e o d r e đ e n o , ali ipak s tvarno n e p o s r e d n o ,

p r o m a t r a o d u h o v n i svi jet t e j e z b o g n e p o s r e d n o g

iskustva d u h o v n o g a svi jeta m o g a o reć i : K a o što

18

g l e d a m vanjski f iz ički svi jet i os je t i ln i ž i v o t , tako

z n a m da p o s t o j e iskustva i p r o m a t r a n j a d r u k č i j e g

stanja svi jesti; da se u o s n o v i o s j e t i l n o g a svi jeta

na laz i j e d a n drug i , d u h o v n i svi jet .

Smisao r a z v o j a č o v j e č a n s t v a sastoji se u t o m e

da je iz e p o h e u e p o h u s p o s o b n o s t ljudi da g leda ju

u d u h o v n i svi jet postajala sve manja i manja j e r

su se p o j e d i n e s p o s o b n o s t i uv i jek r a z v i j a l e na

račun d r u g i h . Naše današnje e g z a k t n o miš l jen je,

naša s p o s o b n o s t p r e d o č a v a n j a , naša l o g i k a , sve

o n o što n a z i v a m o n a j v a ž n i j i m p o k r e t a č i m a naše

kul ture, tada nije p o s t o j a l o . T o j e č o v j e k pr i je

svega u o n o j e p o h i , a n a p o k o n i u našoj , m o r a o

pos t ić i na račun starih v i d o v i t i h stanja svi jesti .

Danas to m o r a usavršavat i . A u b u d u ć e m r a z v o j u

č o v j e č a n s t v a čistoj f i z ičko j svi jest i s n j e z i n o m

inte lektualnošću i l o g i k o m p r i d o ć i će p o n o v n o staro

v i d o v i t o stanje. N a z a d o v a n j e i u s p o n treba, d a k l e ,

r a z l i k o v a t i s o b z i r o m na č o v j e k o v u svijest. R a z v o j u

ć e m o dat i dubl j i smisao a k o k a ž e m o : Č o v j e k j e

i sprva sa c i je l im svo j im d u š e v n i m ž i v o t o m ž i v i o i u

d u h o v n o m svi jetu, z a t i m se spust io u f iz ički sv i jet

i t i m e se m o r a o o d r e ć i stare v i d o v i t e svijesti da bi,

os lanja jući se na f iz ički svi jet — k r o z o d g o j u čis­

to f i z i č k o m svi jetu — m o g a o steći i n t e l e k t u a l n o s t

i l o g i k u , kako bi se z a t i m u b u d u ć n o s t i p o n o v n o

u z d i g n u o u d u h o v n i svi jet .

O n o , dakle, što su ljudi p r o ž i v j e l i k roz povi jes t

unutar n j i h o v a starog, u p r a v o o p i s a n o g stanja

svi jest i na laz i se svakako pr i je v r e m e n a iz koj ih

p o s t o j e vanjski p o v i j e s n i p o d a c i . N o , i Zaratustra

p r i p a d a v r e m e n u z a koje još n e m a m o p o v i j e s n i h

podataka, a on je j edna od v e l i k i h v o d e ć i h osobnost i

koje su d a v a l e pot ica je za v e l i k e kul turne n a p r e t k e

19

č o v j e č a n s t v a . T a k v e v o d e ć e o s o b n o s t i , bez o b z i r a

na ko jem je stupnju n o r m a l n a svijest čov ječans tva ,

uvi jek m o r a j u crpst i iz o n o g a što se m o ž e n a z v a t i

p r o s v j e t l j e n j e m , p o s v e ć e n j e m u v i še tajne svi jeta.

A m e d u o s o b e koje ć e m o p r o m a t r a t i t i j ekom o v i h

predavan ja , k a o što su H e r m e s , Buddha, Mojs i je

i td . — p r i p a d a i Zaratustra. Zaratustra se, svakako,

u r a z v o j u č o v j e č a n s t v a nalaz i na jmanje o s a m

tisuća g o d i n a pr i je našega sadašnjeg v r e m e n a ,

a o n o v e l i k o , s i lno, što je č o v j e č a n s t v u d a o iz

p r o s v i j e t l j e n a duha, d u g o j e b i l o j a s n o v i d l j i v o

u n a j d j e l o t v o r n i j i m k u l t u r n i m d o b r i m a č o v j e č a n ­

stva. Još i danas to m o ž e z a m i j e t i t i onaj tko u z i m a

u o b z i r s k r i v e n a strujanja u r a z v o j u c i j e l o g a č o ­

v ječanstva . Zaratustra se s t v a r n o ubraja m e đ u

o n e koji su u svojo j duši p r o ž i v l j a v a l i i s t ine,

p r a v n a shvaćanja, n a z o r e što su d a l e k o n a d i l a z i l i

n o r m a l n u svi jest č o v j e č a n s t v a n j i h o v a v r e m e n a .

Zaratustra je , d a k l e , u z e m l j i na koju se pos l i j e

p r o š i r i l o perz i j sko cars tvo, svo j im b l i ž n j i m a ob jav­

l j i vao i s t ine iz n a d o s j e t i l n i h sv je tova; iz p o d r u č j a

n a d o s j e t i l n i h s v j e t o v a koja l e ž e d a l e k o i z n a d

svega što je m o g l a v i d j e t i n o r m a l n a l judska svi jest

n j e g o v a v r e m e n a .

A k o pak h o ć e m o shvat i t i što j e Zaratustra

z n a č i o za č o v j e č a n s t v o , m o r a nam bit i j a s n o da j e

o n j e d n o m di je lu č o v j e č a n s t v a , sasv im o d r e đ e n o m

bro ju l judi, p r e d a o o d r e đ e n u vrstu s v j e t o n a z o r a ,

shvaćanja svi jeta, d o k su z a p r a v o d r u g a l judska

strujanja, d r u g i n a r o d i , d r u g i d i j e l o v i č o v j e č a n s t v a

u takoreć i u k u p n o s t l judske kulture unašala j e d n u

drukči ju v r s t u p o g l e d a na svijet. A Zaratus t r ina

o s o b n o s t z a n i m l j i v a n a m j e s toga što j e o n ž i v i o

unutar p o d r u č j a j e d n o g n a r o d a koje j e p r e m a

20

jugu n e p o s r e d n o g r a n i č i l o s p o d r u č j e m d r u g o g

n a r o d a koji j e d u h o v n a d o b r a , d u h o v n a strujanja

d a r o v a o č o v j e č a n s t v u na sasv im drukči j i nač in .

O v d j e ć e m o , z a v i r i m o l i u o n a stara v r e m e n a , na

tlu stare I n d i j e p r o n a ć i n a r o d e čiji su ih p o t o m c i

pos l i j e ubrajal i m e đ u p jesnike V e d a , a s j e v e r n o

o d t o g a p o d r u č j a n a k o j e m u s e p r o š i r i l o v e l i k o

učenje b r a h m a n a treba p o t r a ž i t i p o d r u č j e n a r o d a

koj i j e b i o p r o ž e t m o ć n i m i m p u l s o m Zaratus t re .

N o , to što j e Zaratustra d a o svi jetu u o d r e đ e n o m

je smis lu sasv im r a z l i č i t o od o n o g a što su učitel j i ,

v e l i k e v o d e ć e o s o b n o s t i d a l e s tar im I n d i j c i m a , a

što se s a č u v a l o u z a n o s n i m s p j e v o v i m a f i l o z o f i j e

v e d a n t a i što još od jeku je k a o pos l jednj i v e l i k i

bl jesak u ob jav l j i van ju v e l i k o g a B u d d h e .

Razl iku i z m e đ u toga što je p r o i z i š l o iz strujanja

stare I n d i j e i o n o g a što je p r o i z i š l o iz strujanja

z a r a t u s t r i z m a shvat i t ć e m o tek o n d a a k o u z m e m o

u o b z i r da p o d r u č j u n a d o s j e t i l n o g a svi jeta č o v j e k

m o ž e pr ić i s dv i ju strana. T i j e k o m o v i h predavan ja

g o v o r i l o se o t o m u kako č o v j e k d o l a z i u d u h o v n i

svi jet . Pos to je , d a k l e , d v i j e m o g u ć n o s t i k o j i m a

on snage svo je duše, s p o s o b n o s t i svo je n u t r i n e ,

m o ž e tako i z d i ć i i z n a d n o r m a l n o g a stanja d a i z

o s j e t i l n o g a d o s e g n e n a d o s j e t i l n i svi jet . Jedan se

put m o ž e o z n a č i t i kao put sve v e ć e g p o n i r a n j a

u v l a s t i t u dušu, unošenja u v las t i tu dušu, d o k

s i d r u g i p u t m o ž e m o p r e d o č i t i k a ž e m o l i da on

č o v j e k a v o d i iza n e č e g a što se o k o nas p r o s t i r e

kao p o k r i v a č p r e k o f i z i č k o — osjetilnoga svi jeta, da

ga v o d i iza tog p o k r i v a č a . S o b a se puta do la­

zi u n a d o s j e t i l n o p o d r u č j e . A k o se u i n t i m n o m

u n u t a r n j e m d o ž i v l j a j u u n e s e m o u sve što u duši

i m a m o kao os jećajne v r i j e d n o s t i , p r e d o d ž b e n e i

21

i d e j n e v r i j e d n o s t i , u k r a t k o kao i m p u l s e — a k o se

takoreć i sve v i še u v u č e m o u sebe same tako da

snage naše n u t r i n e postaju sve j a č e i j ače — o n d a

m o ž e m o g o t o v o m i s t i č n o p o n i r a t i u sebe i p o m o ć u

nečega u nama samima što p r i p a d a f i z ičkom svijetu

d o p r i j e t i z a p r a v o d o naše d u h o v n o - d u š e v n e j e z g r e ,

koja ide iz u t je lov l jen ja u u t je lov l j en je i koja je ,

n a s u p r o t o n o m u p r o l a z n o m , n e p r o l a z n a . T a d a

d u b o k o u l a z i m o u d u h o v n i sv i jet naše v las t i te

n u t r i n e . T i m e što s m o proš l i k r o z v e o naše v las t i te

nut r ine , t i m e što p r o d i r e m o k r o z o n o što u n a m a

ž iv i kao požuda, strast i unutarnji d u š e v n i doživ l ja j

— što nam je s v o j s t v e n o s a m o z a t o što s m o u

f i z i č k o m svi jetu u t j e l o v l j e n i u j e d n o f i z i č k o t i je lo

— u r a n j a m o u o n o v j e č n o u n a m a i d o s p i j e v a m o

u d u h o v n i svi jet . A k o , m e đ u t i m , i na d r u g o j s trani

r a z v i j e m o snage koje ne gledaju samo vanjski svijet,

ne čuju z v u k o v e , ne osjećaju vanjsku t o p l i n u i

h l a d n o ć u , d a k l e , a k o naše d u h o v n e snage u č i n i m o

tako m o ć n i m a da m o g u p r o d r i j e t i iza boja, iza

z v u k o v a , iza h l a d n o ć e i t o p l i n e i os ta l ih os je t i ln ih

utisaka što se o k o nas pros t i ru p o p u t p o k r i v a č a ,

tada snage koje su o jača le u našoj duši p r o d i r u iza

v e l a van j skoga svi jeta u n a d o s j e t i l n o c a r s t v o koje

se p r o s t i r e u beskraj, m o g l i b i s m o reći u beskra jne

d a l j i n e .

T a k o pos to j i put koji m o ž e m o n a z v a t i

m i s t i č n i m i posto j i put koji p r o d i r u ć i k r o z v e o

o s j e t i l n o g a v o d i u š i r ine k o z m o s a , a koji m o ž e m o

n a z v a t i p r a v i m d u h o v n o z n a n s t v e n i m p u t o m . O v i m

s u d v a m a p u t o v i m a sve v e l i k e d u h o v n e o s o b n o s t i

d o š l e do istina i o b j a v a što su ih kao kul turni

n a p r e d a k t reba le uc i jep i t i l judima. S a m o što je u

p r a d a v n i m v r e m e n i m a ljudski r a z v o j t e k a o tako

22

d a j e d o v e l i k i h ob java m o g l a d o ć i s a m o o d r e đ e n a

n a r o d n a osobnos t , i to samo j e d n i m od tih p u t o v a .

T e k od v r e m e n a u k o j e m su ž i v j e l i G r c i , a u koje

p a d a nastajanje, i shodiš te kršćanstva, kao da su

se o b j e struje z a j e d n o sl i le i sve v i še posta ja le

j e d n o m k u l t u r n o m stru jom.

K a d a danas g o v o r i m o o stupanju u v i še

s v j e t o v e , g o v o r i m o tako da onaj tko se h o ć e

v i n u t i do n a d o s j e t i l n i h sv je tova u svo jo j duši u

n e k u ruku razvi ja ob je v r s te snaga, ne s a m o snage

za m i s t i č n i put u v las t i tu n u t r i n u n e g o i o n e za

d u h o v n o z n a n s t v e n i put u vanjski svi jet . Danas

ta d v a puta v i še nisu s t r o g o o d i j e l j e n a j e r su se

z b o g smisla razvo ja čov ječans tva , o t p r i l i k e u e p o h i

koju j e o b i l j e ž i o grčki n a r o d , z a j e d n o s l i le ob je

struje: o n a koja svo je o b j a v e p r i m a k r o z m i s t i č n o

p o n i r a n j e u vlast i tu nutr inu i ona koja svoje o b j a v e

p r i m a k r o z jačanje d u h o v n i h snaga što v o d e u

v e l i k i k o z m o s . N o , u p r e d g r č k o il i p r e d k r š ć a n s k o

d o b a b i l o j e tako da su o v e d v i j e m o g u ć n o s t i b i le

p o d i j e l j e n e m e đ u razl ič i t im n a r o d n i m osobnost ima,

a n a l a z i m o ih — p r o s t o r n o usko p o v e z a n e — u

d r e v n i m p r e d g r č k i m i p r e d k r š ć a n s k i m v r e m e n i m a

u indi j sko j kulturi koja je svoj i z r a z našla u

V e d a m a , te s jeverni je, u kulturi Zaratustre . Jer, sve

č e m u se d i v i m o u indi jskoj kul tur i š to još d o l a z i

d o iz raža ja k o d Buddhe, s t e č e n o j e unutarn j im

p o n i r a n j e m , o d v r a ć a n j e m p o g l e d a o d van j skoga

svijeta, umrtv l j i van jem očiju za os jet i lne boje, ušiju

za o s j e t i l n e z v u k o v e , vanjskih o r g a n a za os je t i ln i

p o k r i v a č u o p ć e i j a č a n j e m unutarn j ih d u š e v n i h

snaga, da b i se p r o d r i j e l o unutra do b r a h m a n a

u k o j e m se č o v j e k osjeća j e d n i m s o n i m e što za

sva v r e m e n a tka kao nutr ina svi jeta. O t u d a su

23

i z v i r a l a učenja starih svet ih rishija koja p jesnički

nastavl jaju ž i v j e t i u V e d a m a , koja nastavl ja ju

ž iv jet i u f i lozof i j i v e d a n t a i b u d i z m u . Zaratustr izam

je p o t e k a o iz snaga d r u g e vrs te .

Zaratustra je s v o j i m u č e n i c i m a pr i je svega

p o v j e r i o tajnu o t o m u kako o jačat i č o v j e k o v e

s p o z n a j n e snage da b i se nj ima p r o d r l o k r o z v e o

van j skog o s j e t i l n o g svi jeta. Zaratustra ni je pou­

č a v a o kao indi jski uči te l j i : O d v r a t i t e p o g l e d o d

boja, od z v u k o v a , od vanjskih o s j e t i l n i h utisaka i

s a m o p o n i r a n j e m u d u š e v n u n u t r i n u t r a ž i t e put

d u h o v n o m e ! — n e g o je r e k a o : Ojačajte s p o z n a j n e

snage tako da m o g u g ledat i u sve što ž i v i kao biljka

i ž i v o t i n j a , š to ž i v i u zraku i v o d i , na v i s i n a m a

b r d a i u d u b i n a m a d o l i n a ! P o g l e d a j t e u taj svi jet !

— K a o što z n a m o , za u č e n i k e indi j ske m i s t i k e ova j

j e svi jet b i o s a m o maya, d o k su p o g l e d usmjerava l i

o n a m o gdje će naći b r a h m a n a . Zaratustra j e u č i o

svo je u č e n i k e d a n e o d v r a ć a j u p o g l e d o d o v o g a

svi jeta, v e ć da u njega p r o d r u kako bi si rekl i :

P o s v u d a iza o n o g a gdje u van j skome svi jetu v i d i m o

o s j e t i l n o - f i z i č k e o b j a v e — i z v a n nas — s tvara i tka

d u h o v n o . — To je onaj d r u g i put.

Č u d e s n o je kako se u g r č k o d o b a o v a d v a puta

sastaju. I d o k je u spoznaj i , koja je d o i s t a u laz i la

dub l je u d u h o v n o n e g o u naše v r i j e m e ( k o j e se

u t o m smislu smatra s i lno n a p r e d n i m ) , sve b i l o

i z r a ž e n o u s l ikama što su pre laz i le u m i t o v e , v i d i m o

kako se sastaju o b a o v a strujanja: j e d n o m i s t i č n o

— u v las t i tu n u t r i n u i d r u g o — v a n u k o z m o s , te

kako su spo jena i i s t o d o b n o o d n j e g o v a n a u g rčko j

kul tur i . T o d o l a z i d o izraža ja t i m e što j e j e d a n

o d p u t o v a kršten i m e n o m D i o n i z i j a , t a j a n s t v e n o g a

b o g a ko jega se m o ž e naći kad č o v j e k sve dubl je i

24

dubl je uranja u svoju n u t r i n u i o n d j e p r o n a đ e o n o

u p i t n o p o d l j u d s k o , što pr i je ni je i m a o , iz čega se

' sprva r a z v i o d o čov jeka . O v o još n e p r o č i š ć e n o , još

l a p o l a ž i v o t i n j s k o , k r š t e n o j e i m e n o m D i o n i z i j a .

' ' n o , m e đ u t i m , što n a m p r i l a z i kad o t k r i v a m o

svijet, što n a m f iz ički d o l a z i p r e d os jet i la kada

u h o v n o g l e d a m o , k r š t e n o j e i m e n o m A p o l o n a ,

»tuda u g rčko j kul tur i u s p o r e d n o s u s r e ć e m o Za-

ra tus t r ino učenje u A p o l o n o v u strujanju, d o k u

D i o n i z i j e v u strujanju s u s r e ć e m o učenje m i s t i č n o g

p o n i r a n j a . U njoj se o n i s jedinjuju, u njoj z a j e d n o

struje z a r a t u s t r i z a m i m i s t i č n o učenje, koje n a m

se na s v o j e m v r h u n c u u k a z a l o u staroj indi j skoj

kultur i . Stoga su stara v r e m e n a bila, t akoreć i ,

p o z v a n a o m o g u ć i t i u s p o r e d n i tok o v i h dvi ju struja

ko je su i u a p o l o n s k o m i u d i o n i z i j s k o m v j e r s k o m

krugu G r č k e strujale z a j e d n o , da bi se p o t o m sl i le

u j e d i n s t v o kako bi m o g l e nas tav i t i j e d i n s t v e n o

ž i v j e t i u našoj kultur i u kojo j se u z d i ž e m o p r e m a

d u h o v n o m e .

Sasv im je č u d n o — i p r i p a d a m e d u b r o j n e

z a g o n e t k e što se postav l ja ju p r e d m i s l i o c a — da

je N i e t z s c h e * s lut io — d o d u š e ništa v i še od toga

— i u s v o j e m p r v o m dje lu Die Geburt der Tragödie

aus dem Geiste der Musik — " R o đ e n j e t r a g e d i j e

iz duha g l a z b e " o b j a s n i o kako se u d i o n i z i j s k o m

i a p o l o n s k o m v j e r s k o m krugu Grčke susreću du-

h o v n o z n a n s t v e n o i m i s t i č n o strujanje.

Z a n i m l j i v o je sada p o g l e d a t i način na koji je

z a p r a v o Zaratustra svo je u č e n i k e , a t i m e i c i je lu

* Friedrich Nietzsche 1844.-1900.; njegovo djelo Die

Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik "Rođenje tragedije iz duha glazbe" objavljeno je 1872.

25

kulturu čije je on i shodi š te , u s v i m p o j e d i n o s t i m a

p o u č a v a o kako iza s v e g a o s j e t i l n o g a v i d j e t i d u h .

Radi se o t o m u da nije d o v o l j n o reć i : P r e d nama se

p r o s t i r e os je t i ln i svi jet, a iza njega tka d u h o v n o -

-božansko. M o ž d a s e z b o g toga o s j e ć a m o v r l o

važnima, ali tako samo t e ž i m o o p ć e n i t o m pante izmu.

M i s l i m o da s m o n e š t o v i še uč in i l i k a ž e m o li : Iza

svega o s j e t i l n o g a tka b o ž a n s k o — n o , to bi z n a č i l o

da se o p ć e n i t o iza sv ih f i z i č k i h p o j a v a p r i z n a j e

postojanje m a g l o v i t e , n e b u l o z n e d u h o v n o s t i . Čovjek

k a o što je b i o Zaratustra, koji se s t v a r n o u z d i g n u o

u d u h o v n i svijet, ni je s v o j i m u č e n i c i m a i s v o j e m

n a r o d u g o v o r i o na takav apstraktan, m a g l o v i t i

n e b u l o z a n način, n e g o je u p u ć i v a o na s l j edeće :

K a o što raz l iku je te p o j e d i n e o s j e t i l n e p o j a v e , kao

što je j e d n a v a ž n a , a d r u g a nije, tako je i d u h o v n o

iza njih p r i m j e r e n o p o j e d i n i m p o j a v a m a čas v a ž n o ,

čas n e v a ž n o . Zat im bi u k a z i v a o na to da se iza

S u n č e v o g a f i z i č k o g — p r e m a p o t p u n o f i z i č k o m

shvaćanju sustava svi jeta, npr . p o d r i j e t l a svega

ž i v o t a , svih po java i d je la tnos t i — kri je s rediš te

d u h o v n o g a ž i v o t a , ako se taj d u h o v n i ž i v o t pr i je

svega t iče nas.

Zaratustra je r e k a o ( s a ž m e m o l i m a l o u

j e d n o s t a v n e r i ječi o n o što j e u v j e r l j i v i m u č e n j e m

h t i o objasni t i s v o j i m u č e n i c i m a ) : V i d i t e , č o v j e k

koji stoji p r e d n a m a nije s a m o f i z i č k o t i je lo je r

je o n o s a m o vanjski i z raz duha. A kao što je fi­

z i č k o t i je lo s a m o ob java , kr i s ta l izaci ja d u h o v n o g a

čov jeka, tako je i Sunce koje nas obas java kao

f i z i č k o sv i je t leće t i je lo, a k o o n o jes t t a k v o f i z i č k o

sv i j e t leće t i je lo, s a m o vanjsko t i j e lo d u h o v n o g a ,

r e c i m o d u h o v n o g Sunca. — 1 kao što se d u h o v n i

č o v j e k s o b z i r o m na f i z i č k o g čov jeka m o ž e o z n a č i t i

26

kao n j e g o v a aura — kao aura ili ahura a k o se h o ć e

u p o t r i j e b i stari i z raz — tako se o n o što se nalaz i

iza f i z i č k o g Sunca m o ž e o z n a č i t i kao " v e l i k a aura",

o b u h v a t n a aura, d o k j e o n o što se k a o d u h o v n o

na laz i iza f i z i č k o g a čov jeka " m a l a aura" ! Stoga

je Zaratustra to što se nalaz i iza f i z i č k o g Sunca

n a z v a o " V e l i k a aura", A u r m a z d a i l i A h u r a M a z d a .

T o j e o n o d u h o v n o iza Sunca što j e p o v e z a n o s a

s v i m d u h o v n i m d o g a đ a j i m a , s v i m d u h o v n i m sta­

nj ima bitka, kao što j e f i z i č k o Sunce p o v e z a n o

s u s p i j e v a n j e m bil jaka, ž i v o t i n j a i s v e g a ž i v o t a

na Z e m l j i . Iza f i z i č k o g a Sunca nalaz i se d u h o v n i

g o s p o d a r i s tvor i te l j A h u r a M a z d a , A u r m a z d a i

o t u d a d o l a z i i m e O r m u z d ili " D u h sv jet la" . D o k su,

d a k l e , I n d i j c i m i s t i č n o z a g l e d a l i u svo ju nutr inu,

kako b i na taj nač in d o š l i do b r a h m e , do o n o g a

v j e č n o g što iz č o v j e k o v e n u t r i n e sv i je t l i k a o iz

j e d n e t o č k e , Zaratustra j e u p u ć i v a o s v o j e u č e n i k e

na v e l i k u p e r i f e r i j u posto janja i p o k a z i v a o kako

u S u n č e v u t i jelu posto j i v e l i k i Duh Sunca, A h u r a

M a z d a , Duh svjet lost i . I kao što k o d č o v j e k a n j e g o v

p r a v i d u h o v n i č o v j e k tež i za usavr šavan jem, ali

p r o t i v sebe ima niske strasti i p o ž u d e te m o g u ć ­

nost da b u d e i z l o ž e n p r i v i đ e n j i m a laž i i ne i s t ine,

kao što č o v j e k ima u sebi p r o t i v n i k a v l a s t i t o g

impul sa za usavršavanjem, tako A h u r a M a z d a i-

ma za p r o t i v n i k a Duha tame; A n g r o - M a i n y u s h a ,

A h r i m a n a .

O v d j e v i d i m o kako s e shvaćanje v e l i k o g a

Zaratust re iz učenja m o g l o p r e t v o r i t i u sadržaj

os jeta i os jećaja. To mu je o m o g u ć i l o da svoje

u č e n i k e o d v e d e tako d a l e k o d a b i i m m o g a o

ob jasn i t i : Vi o v d j e stoj i te kao l judi s n a č e l o m

usavršavanja u nut r in i koje v a m kaže : Ma kakav

27

ja sada bio, n a č e l o usavršavanja u meni će d je lovat i

tako da se uvi jek m o g u u z d i z a t i sve v i še . N o , u

nutr ini t a k o đ e r d je lu ju sk lonost i i n a g o n i , laži i

p r i j e v a r e koje v o d e nesavr šens tvu . Sve se to u

č o v j e k u širi, e k s p a n d i r a k a o n a č e l o usavršavanja,

n a č e l o A h u r a M a z d e , ko je u svi jet m o r a d o n i j e t i

sve viša i sve m u d r i j a stanja usavršavanja. P r o t i v

toga nače la p o s v u d a će se, pr i je svega, b o r i t i o n o

što u sv jet lost unos i sjenu, z l o , n e s a v r š e n s t v o ,

b o r i t ć e s e A n g r o - M a i n y u s h a , o d n o s n o A h r i m a n !

— Na taj su n a č i n Zaratus t r in i učenic i u s v a k o m

p o j e d i n o m čov jeku s t v a r n o v id je l i i osjećali odsl iku

o n o g a što se p r i k a z u j e vani u svi jetu. Istinsku

p u n i n u značen ja t a k o v a učenja ne s m i j e m o t raž i t i

u teori j i , u n j e g o v i m p o j m o v i m a i ide jama, v e ć u

ž i v o m osjećaju i os je tu koj i p r o ž i m a j u to učenje

kad p o m o ć u njega č o v j e k tako stoji p r e m a s v e m i r u

da s i kaže : Ja o v d j e i m a m svojs tva m a l o g a svi jeta,

ali kao mal i sv i jet ja sam p o p u t ot iska v e l i k o g a

svi jeta. K a k o mi o v d j e k a o l judi n o s i m o u sebi

n a č e l o d o b r a te n e š t o što d je luje p r o t i v njega,

tako u v e l i k o m e svi je tu stoji O r m u z d n a s u p r o t

A h r i m a n u . Č i t a v je svi jet, u neku ruku, j e d a n

p r o š i r e n i č o v j e k i n j e g o v e najbol je snage su o n e

koje m o ž e m o o z n a č i t i kao A h u r a M a z d a , a k o j i m a

se suprots tav l ja ju snage A n g r o - M a i n y u s h a .

Kao što se čov jek koji o p a ž a samo o n o os jet i lno

sa svo j im f i z i č k i m p r o c e s i m a osjeća p o s t a v l j e n i m

unutar c i j e l o g a sv je tskog procesa i — š toviše ,

kad mis l i mater i j a l i s t ičk i , a s a m o p o č i n j e osje­

ćati — m o ž e i m a t i sve tu bo jazan kad, p r i m j e r i c e ,

s p e k t r a l n o m a n a l i z o m d o z n a da iste tvar i koje

su na Zemlj i p o s t o j e i na u d a l j e n i m z v i j e z d a m a

— tako se č o v j e k u smislu z a r a t u s t r i z m a sa s v o j i m

28

d u h o v n i m d i j e l o m osjeća u r o n j e n i m u duh c i je loga

svi jeta, os jeća se k a o da je iz n jega r o đ e n . A u

t o m e se na laz i p u n i n a smisla t a k v o g a učenja.

O v a k v o učenje, m e đ u t i m , ni je os ta lo p o s v e

a p s t r a k t n o , n a p r o t i v , o n o j e b i l o neš to sasvim

k o n k r e t n o . I u današnje d o b a , čak i kad č o v j e k

ima o d r e đ e n i osjećaj za d u h o v n o što stoji iza

o s j e t i l n o g a , još j e j a k o teško p r i h v a t i t i d a j e d n o m

uis t inu p r a v o m d u h o v n o z n a n s t v e n o m svjetona­

z o r u nije p o t r e b n a j e d i n s t v e n a središnja d u h o v n a

m o ć . N o , kao što m o r a m o r a z l i k o v a t i p o j e d i n e

snage p r i r o d e — t o p l i n u , sv jet lost , kemi jske snage

i td . — tako i u svi jetu d u h o v n o g a ne s m i j e m o

r a s p o z n a v a t i samo j e d n o g a j e d i n s t v e n o g duha, koji

se zaista t ime ne p o r i č e , n e g o i d u h o v n e p o d s n a g e ,

d u h o v n e " p o m o ć n e s n a g e " či je j e p o d r u č j e uže

o g r a n i č e n o o d područja s v e o b u h v a t n o g a duha. T a k o

je i Zaratustra od o v o g a s v e o b u h v a t n o g O r m u z d a

r a z l i k o v a o , r e c i m o , p o s l u ž i t e l j e ; O r m u z d o v a p o ­

m o ć n a d u h o v n a bića.

N o , pr i je n e g o što s e s p u s t i m o d o o v i h

p o m o ć n i h d u h o v n i h bića, ht je l i b i s m o još na neš to

o b r a t i t i p o z o r n o s t , n a i m e na to da ovaj Zaratustr in

s v j e t o n a z o r nije tek puki d u a l i z a m , p u k o učenje

0 d v a m a s v j e t o v i m a , učenje o svi jetu O r m u z d a

1 svi jetu A h r i m a n a ; o n o je , n a p o k o n , i učenje o

t o m u da u o s n o v i o v i h d v a j u sv jetskih strujanja

lež i n e š t o j e d i n s t v e n o , j e d i n s t v e n a m o ć i z koje

p r o i z l a z i c a r s t v o svjet la k a o i c a r s t v o tame, car­

s tvo O r m u z d a kao i o n o A h r i m a n a . M e đ u t i m , v r l o

je teško iz toga shvatit i što je Zaratustra iza O r m u z ­

da i A h r i m a n a p r e p o z n a o kao j e d i n s t v o o k o j e m u

su v e ć grčki pisci g o v o r i l i da su ga stari Perz i janc i

š tova l i kao j e d i n s t v e n o s t ž i v o g a , a što je Zaratustra

29

n a z i v a o "Zaruana-akarana" — o n o što se na laz i iza

svjetla. Kako m o ž e m o s t v o r i t i p o j a m o t o m u što su

Zaratustra i Z a r a t u s t r i n o učenje p o d r a z u m i j e v a l i

p o d p o j m o m "Zaruana-akarana"?

Zamis l imo si tijek razvoja . M o r a m o si p r e d o č i t i

kako se r a z v o j p r e m a b u d u ć n o s t i o d v i j a na način

da bića postaju sve savršeni ja, tako da g leda juć i u

budućnost i sve v iše v i d i m o sjaj sv je t losnog carstva,

sjaj O r m u z d a . U s m j e r i m o l i p o g l e d p r e m a prošlost i ,

v i d j e t ć e m o da o n d j e l e ž e snage koje s v r e m e n o m

moraju p o t p u n o prestat i d je lovat i , koje mora ju biti

p r e v l a d a n e — tako da mi u nj ima v i d i m o p r o t i v ­

ničke snage O r m u z d u ili a h r i m a n i č k e snage. Sada

si t reba p r e d o č i t i da taj p o g l e d u budućnos t , kao

i onaj u p r o š l o s t v o d e do iste t o č k e . Tu p r e d o d ž ­

b u današnj i č o v j e k m o ž e pos t ić i i z n i m n o teško.

Z a m i s l i m o s i s toga k r u ž n i c u . K r e n e m o l i od na jdo-

nje točke na j e d n u stranu, d o l a z i m o do n a s u p r o t n e

gornje točke; p o đ e m o l i na d r u g u stranu, d o ć i ć e m o

t a k o đ e r d o iste t o č k e . U z m e m o l i v e ć u kružnicu,

m o r a t ć e m o p r o ć i dulj i put, a luk će t i m e postajat i

sve v i še p l o s n a t . K r u ž n i c u pak m o ž e m o s ta lno

p o v e ć a v a t i d o k na kraju l ini ja k r u ž n i c e n a p o k o n

ne pos tane ravna . T a d a će put na j e d n u kao i na

d r u g u stranu v o d i t i u beskonačnost . N o , m a l o pri je

toga, d o k još n i s m o išli tako d a l e k o , kad k r u ž n i c u

još n i s m o t o l i k o p o v e ć a l i , idući na j e d n u kao i na

drugu stranu d o l a z i l i s m o do iste točke. Zašto sada,

kad kružnica p o s t a n e tako p losnata da jo j l ini ja

pos tane ravna, ne bi v r i j e d i l o isto? T a d a točka u

beskonačnost i s j e d n e s t rane m o r a bit i ista s o n o m

na d r u g o j s trani . I kad b i s m o imal i d o v o l j n o daha,

m o r a l i b i s m o m o ć i i d u ć i na j e d n u stranu v r a t i t i

se s d r u g e s t rane. To z n a c i : U o s n o v i p r e d o d ž b e

što z a h v a ć a b e s k o n a č n o s t na laz i se l ini ja koja v o d i

na o b j e s t rane beskraja, al i koja je z a p r a v o linija

k ružnice .

T o š to sam v a m p r i k a z a o k a o aps t rakc i ju u

Z a r a t u s t r i n o m se shvaćan ju na laz i u o s n o v i o n o ­

g a što o n z o v e Z a r u a n o m a k a r a n o m . M i g l e d a m o

— s o b z i r o m na v r i j e m e — s j e d n e s t rane u

b u d u ć n o s t , a s d r u g e u p r o š l o s t . N o , v r i j e m e se

z a t v a r a u krug, s a m o š to se to z a t v a r a n j e n a l a z i u

b e s k o n a č n o s t i . I ta z m i j a b e s k o n a č n o s t i š to n a l a z i

samu sebe — m o ž e se p r i k a z a t i k a o z m i j a koja

g r i z e v l a s t i t i r e p — ni je s a m o p r o t k a n a s n a g o m

svjet la ko je nas sve jasni je o b a s j a v a kad g l e d a m o

na j e d n u s t ranu n e g o i s n a g o m t m i n e koja nas

s d r u g e s t rane sve v i š e z a t a m n j u j e . A s t a n e m o

l i u s r e d i n u , i m a t ć e m o i s p r e m i j e š a n o sv je t lo i

s jenu — O r m u z d a i A h r i m a n a . Sve je u t k a n o u

s a m o n a l a z e ć u beskra jnu struju v r e m e n a : Z a r u a n u

akaranu.

Dal jnje o b i l j e ž j e t a k v o g a s tarog s v j e t o n a z o r a

nije s a m o da s tvar i iz koj ih p r o i z l a z i u z i m a o z b i l j ­

no, da ih ne pr ikazuje s a m o n e b u l o z n o : Tu v a n i iza

stvari o s j e t i l n o g a svi jeta ko je ostavl ja ju utisak na

naše oč i , uši i osta la os jet i la n a l a z i se d u h — n e g o

da, z a p r a v o , u o n o m u što v i d i o p a ž a s l o v o duha ili

d u h o v n i h sv je tova . U z m i m o , p r i m j e r i c e , b i l o koji

list p a p i r a . V i d i m o na n jemu s lova i spa jamo ih

u r i ječ. N o , pr i je toga n e š t o s m o m o r a l i nauči t i .

M o r a l i smo, n a i m e , naučit i č i ta t i . T k o t o n e umije,

n e m o ž e č i tat i Zaratustru, v e ć v i d i s a m o o d r e đ e n e

z n a k o v e koje m o ž e s l i jedit i p o g l e d o m . Zaratustru

ć e m o ć i č i tat i tek kad b u d e z n a o p o v e z a t i o v e

z n a k o v e s o n i m e što nos i u svo jo j duši . Zaratustra

je , dak le , iza o n o g a što se na laz i u o s j e t i l n o m e

31

svi jetu t a k v o z n a k o v n o p i s m o v i d i o o s o b i t o u

n a č i n u na koj i se grupira ju z v i j e z d e u s v e m i r u .

K a o što na p a p i r u i m a m o s lova, tako je u o n o m e

što nas u p r o s t o r u o k r u ž u j e k a o z v j e z d a n i svi jet

Zaratustra v i d i o n e š t o p o p u t s l o v a koja n a m g o v o ­

re iz d u h o v n i h sv je tova .

N o , p o s t o j a l o je i umi jeće p r o d i r a n j a u d u h o v ­

ni sv i je t te u m i j e ć e čitanja, t u m a č e n j a z n a k o v a

što su n a m d a n i k r o z p o r e d a k z v i j e z d a k a k o bi se

o d g o n e t n u o nač in kretanja i p o r e t k a z v j e z d a n i h

sv je tova k o j i m d u h o v i s v o j i m d j e l i m a u p r o s t o r

upisuju o n o što j e d u h o m s t v o r e n o . Na to su doš l i

Zaratustra i n j e g o v i učenic i . Za njih je b i o o s o b i t o

v a ž a n s l jedeći s l o v n i znak: A h u r a M a z d a ispunjava

svoja stvaranja, svo je o b j a v e u sv i je tu t i m e što

p r i v i d n o u smis lu naše a s t r o n o m i j e na n e b e s k o m

p r o s t o r u opi su je krug. T o o p i s i v a n j e kruga p o s t a l o

j e i z r a z o m j e d n o g a s l o v n o g znaka A h u r a M a z d e ili

O r m u z d a koj i se l jud ima objav l ju je da b i p o k a z a o

kako djeluje, kako svoja djela postavl ja u sklad svih

sv je tova . Bi lo j e v a ž n o to što j e Zaratus t ra m o g a o

u p u ć i v a t i n a s l j edeće : O v o j e Zodi jak, Život in j sk i

krug, sama u sebe vraća juća l ini ja, i z r a z s a m o g u

sebe v r a ć a j u ć e g v r e m e n a . U p u n o m smis lu te r i ječi

j e d n a g r a n a v r e m e n a ide n a p r i j e d — u budućnos t ,

d r u g a n a t r a g — u proš los t . O n o što je posl i je

p o s t a o Zodi jak to je Zaruana akarana: u sebi samoj

s a m o n a l a z e ć a linija v r e m e n a koju opisu je O r m u z d ,

Duh svjet la. T o j e i z raz O r m u z d o v e d u h o v n e

d j e l a t n o s t i . Put Sunca Ž i v o t i n j s k i m k r u g o m iz raz

je O r m u z d o v e d je latnost i , a Život in jsk i krug s i m b o l

je Z a r u a n e a k a r a n e . U o s n o v i u z e v š i , "Zaruana

akarana" i " Z o d i j a k " iste su r i j eč i k a o što su

" O r m u z d " i " A h u r a M a z d a " .

32

U " h o d Ž i v o t i n j s k i m k r u g o m " u t k a n o je n e š t o

o j a k o . J e d n o m je to n e s u m n j i v o h o d Sunca u

svjetlu kad l jeti na Zeml ju odaš i l j e s v o j e p u n e

snage kao snage svjetla, ali iz O r m u z d o v a car s tva

svjetla šalje n a m i svo je d u h o v n e snage. Svaki d i o

Ž i v o t i n j s k o g a kruga, d a k l e , k o j i m p r e l a z i O r m u z d

t i j ekom d a n a i l i l jet i p o k a z u j e n a m k a k o O r m u z d

djeluje n e o m e t a n A h r i m a n o m . T o m u n a s u p r o t s l ike

Ž i v o t i n j s k o g a kruga što se n a l a z e i s p o d h o r i z o n t a

s i m b o l i z i r a j u c a r s t v o sjena ko j im, m o ž e m o reć i ,

p r o l a z i A h r i m a n .

Č i m e pak s j e d n e strane O r m u z d z a m i š l j e n

kao svi jet l i d i o Ž i v o t i n j s k o g a kruga, k a o Z a r u a n a

akarana, i A h r i m a n kao t a m n i d i o Ž i v o t i n j ­

skoga kruga i z r a ž a v a j u nač in s v o j e g a utjecaja na

Zemlju?

Sunce drukč i je d je luje j u t r o m , a d r u k č i j e u

p o d n e . T i m e što s e uspinje o d O v n a d o Bika, t i m e

što p o n o v n o s i lazi , n j e g o v e z r a k e d je lu ju uvi jek

drukči je; d r u k č i j e d je lu je z i m i , drukč i je l jet i , raz­

l ič i to i z s v a k o g a z v i j e ž đ a .

T a k o su za Zaratustru O r m u z d o v a d j e l o v a n j a

iz r a z l i č i t i h s m j e r o v a , s i m b o l i z i r a n a s ta janjem

Sunca u r a z l i č i t i m z v i j e ž đ i m a , posta la i z r a z o n i h

d u h o v n i h b ića koja su, takoreć i , s luge, s i n o v i Or-

m u z d o v i koj i i z v r š a v a j u o n o što o n n a r e đ u j e : t o

su " A m s h a s p a n d e " i l i " A m e s h a S p e n t a s " koj i k a o

da stoje i s p o d O r m u z d a i imaju svo ju speci ja l­

n u d je la tnos t . D o k O r m u z d u p r i p a d a c j e l o k u p n a

d je la tnos t cars tva svjetla, A m s h a s p a n d e imaju

speci ja lne d j e l a t n o s t i ko je su i z r a ž e n e s jajem Sun­

ca iz Ovna, iz Bika, iz Raka i tako da l je .

O r m u z d o v a u č i n k o v i t o s t d o l a z i d o iz raža­

ja u p u n o m sjaju Sunca k r o z a sve sv i j e t le s l ike

33

Život in j skoga kruga — od O v n a do V a g e ili do Škor­

p i o n a . Stoga m o ž e m o nastav i t i u Z a r a t u s t r i n o m

smislu i r e ć i : A h r i m a n kao da d je lu je k r o z a Zemlju

iz t m i n e te ima svoje s luge, s v o j e A m s h a s p a n d e ,

koj i s u p r o t i v n i c i d o b r i m s t v a r a l a č k i m d u h o v i m a

na strani O r m u z d a . Zaratustra je tako z a p r a v o

r a z l i k o v a o d v a n a e s t r a z l i č i t i h d u h o v n i h bića ko­

ja su s luge — s j e d n e s t rane šest, o d n o s n o s e d a m

O r m u z d o v i h , s d r u g e s trane šest o d n o s n o p e t

A h r i m a n o v i h , — koji su z a t i m s i m b o l i z i r a n i kao

d o b r i i l i z l i s tvaralački d u h o v i i l i n iž i d u h o v i ,

A m e s h a Spentas, v e ć p r e m a t o m u z r a č i l i Sunce iz

sv i je t l ih i l i t amnih slika Ž i v o t i n j s k o g a kruga. Na te

j e p o m o ć n e O r m u z d o v e d u h o v e m i s l i o G o e t h e kad

na p o č e t k u "Fausta" u " P r o l o g u na n e b u " kaže :

Ipak v i p r a v i s i n o v i Božji ,

U ž i v a j t e u o b i l n o ž i v a h n o j krasot i !

O n o nastajuće što v j e č n o d je lu je i ž i v i ,

N e k ' vas o b u j m i g r a n i c a m a l jubavi ba jnim,

A to što u k o l e b l j i v o j p r i k a z i l e b d i ,

Vi u č v r s t i t e m i s l i m a t ra jn im.

Na o n o i s to na što je još m i s l i o i Zaratustra sa

s v o j i m A m s h a s p a n d a m a m i s l i o je i G o e t h e sa svo­

j i m " p r a v i m s i n o v i m a B o ž j i m " koji su s luge najviše

d u h o v n e m o ć i .

Z a b i l j e ž i t ć e m o d v a n a e s t takvih s tvara lačkih

d u h o v a koje t r e b a m o n a z v a t i A m s h a s p a n d a m a .

I s p o d su o p e t d r u g e d u h o v n e m o ć i ili snage, a

z a r a t u s t r i z a m o b i č n o r a s p o z n a j e njih d v a d e s e t i

osam. N o , n j ihov broj nikad nije sasvim t o č n o odre­

đ e n ; m o g l o bi se reć i da ima d v a d e s e t i če t i r i do

d v a d e s e t i o s a m ili t r idese t i j e d n a " Y a z a t a " ili

34

" I z e d a " . K a k v a su to bića? A k o v e l i k e snaga što

djeluju u p r o s t o r u z a m i s l i m o b r o j e m d v a n a e s t kao

A m s h a s p a n d e , tada p o m o ć n i h snaga koje s to je iza

n iž ih p r i r o d n i h p o j a v a snaga I z e d a ima o t p r i l i k e

d v a d e s e t i o s a m do t r idese t i j e d a n . A t r e ć u vr s tu

takvih d u h o v n i h snaga ili m o ć i z a r a t u s t r i z a m je

n a z i v a o "Fravashi" . O v e snaga u našem smislu, tako­

reći, na jmanje zahvaća ju u t je lesni svi jet . D o k s m o

si p r e d o č i l i da je u s v e m u što je f i z i č k o d j e l o v a n j e

svjetla na našu Zeml ju d j e l a t n o d v a n a e s t snaga iza

koj ih stoje A m s h a s p a n d e , a p o d s n a g a m a I z e d a

zamis l i l i o n e koje djeluju u ž i v o t i n j s k o c a r s t v o ,

p o d F r a v a s h i m a s i t r e b a m o p r e d o č i t i s a m o takva

d u h o v n a bića koja v o d e g r u p n e duše ž i v o t i n j a .

T a k o j e z a r a t u s t r i z a m iza o s j e t i l n o g a svi jeta kao

n a d o s j e t i l n o c a r s t v o v i d i o j e d n o s p e c i j a l i z i r a n o

c a r s t v o .

K o g a je Zaratustra — ne o p ć e n i t o , aps t raktno,

v e ć sasv im k o n k r e t n o — s m a t r a o o r g a n i z a t o r i m a

svi jeta sve d o najsitni j ih p o j e d i n o s t i ? T o su: Or­

m u z d i A h r i m a n , iza njih Zaruana akarana, z a t i m

d o b r i i z l i A m s h a s p a n d e , o n d a I z e d i te Fravashi .

— Što su oni? O n i su ti koji p r o d u h o v l j u j u v e l i k i

svijet, m a k r o k o z m o s , o n i stoje iza svih o s j e t i l n o -

-f izičkih d j e l o v a n j a te se kao bića n a l a z e iza o n o g a

što n a m se p r i v i d n o p o k a z u j e kao puka vanjš t ina

o s j e t i l n o g a .

Čov jek, m e đ u t i m , takav kakav jest, o d s l i k a je

v e l i k o g a svi jeta i s toga se u n jemu m o r a p r o n a ć i

sve o n o što ve l ik i svijet p r o ž i m a s n a g o m . K a k o s m o

u snagama koje teže savršens tvu p r o n a š l i i z raz

O r m u z d a u čov jeku, a u n e p r o č i š ć e n i m s n a g a m a

iz raz A h r i m a n a , tako ć e m o isto p r o n a ć i i z r a z osta­

lih d u h o v n i h bića — s tvara lačk ih p o d d u h o v a .

Sada, ustvari , m o r a m reći n e š t o što će u

današnje v r i j e m e sa svo j im s u v r e m e n i m stajalištima

naših s v j e t o n a z o r a i z a z v a t i beskra jnu l jutnju. N o ,

v e ć će se u ne tako d a l e k o j b u d u ć n o s t i i vanjskoj

z n a n o s t i p o k a z a t i da iza s v e g a f i z i č k o g a stoji

n a d o s j e t i l n o , iza svega o s j e t i l n o g a d u h o v n o . T a d a

će se, t a k o đ e r , p o k a z a t i kako su na jgrubl j i d i j e l o v i

č o v j e k o v a f i z i č k o g tijela ot isak o n o g a što p r o t k i v a

c i je l i sv i jet i p r o ž i m a ga ž i v o t o m i š to ustrujava u

č o v j e k o v o f i z i č k o t i je lo da bi se u l j u d i m a g o t o v o

z g u s n u l o .

I a k o se sada p o z o v e m o na Zara tus t r inu pre­

d o d ž b u v r l o blisku o n o j d u h o v n o z n a n s t v e n o j ,

m o ž e m o r e ć i : Vani djeluju O r m u z d i A h r i m a n . Oni

d je luju i u čov jeku . — Istina, O r m u z d kao i m p u l s

p r e m a s a v r š e n o m e , A h r i m a n k a o sve što taj im­

puls pr i j eč i . N o , u č o v j e k u djeluju i A m s h a s p a n d e .

Unutra šalju svo je d u h o v n o d j e l o v a n j e . Z a m i s l i m o

si da je to u čovjeku g o t o v o tako z g u s n u t o da mora­

mo pust i t i da se p o k a ž e do u f i z ičku d je la tnos t .

U Z a r a t u s t r i n o d o b a još ni je b i l o a n a t o m i j e

u d a n a š n j e m smislu. T a d a su Zaratus t ra i n jego­

v i učenic i p r e m a v l a s t i t o m d u h o v n o m shvaćanju

s t v a r n o v i d j e l i strujanja o k o j i m a s m o danas g o ­

v o r i l i , koja kao d v a n a e s t struja iz v e l i k o g a svi jeta

pr i t ječu u čov jeka i u n jemu se nastavl ja ju tako

da n a m se z a p r a v o l judska g l a v a p o k a z u j e kao

i z raz o n o g a što u č o v j e k a ustrujava snage s e d a m

d o b r i h i p e t z l ih strujanja A m s h a s p a n d a . Struje

Amshaspanda nastavljaju se unutra, u čov jeku. Kako

s e o n e objavl ju ju danas, n a k o n m n o g o v r e m e n a ?

Danas a n a t o m p r o n a l a z i d v a n a e s t g l a v n i h p a r o v a

m o z g o v n i h ž i v a c a koji iz m o z g a idu u t i je lo . To

su f i z ičke p r o t u s l i k e t a k o r e ć i d v a n a e s t z a l e đ e n i h

36

strujanja A m s h a s p a n d a — d v a n a e s t pari ž i v a c a za

č o v j e k o v u najvišu d je la tnost p o m o ć u koje m o ž e d o ­

ći do najvišeg savršenstva kao i do na jgor ih zala.

O v d j e v i d i m o k a k o se u naše d o b a — mate­

ri ja l is t ički p r e i n a č e n o — p o n o v n o pojavl ju je o n o

što je Zaratustra iz d u h o v n o g svijeta g o v o r i o svo j im

u č e n i c i m a . A to je n e š t o što ljuti i lako n a v o d i

današnjeg čov jeka d a k a ž e : D u h o v n a z n a n o s t

fantaz i ra kad p r o p o v i j e d a da je Zaratustra s dva­

naest A m s h a s p a n d a m i s l i o n e š t o što b i t r e b a l o bit i

u v e z i s d v a n a e s t p a r i ž i v a c a u č o v j e k o v o j g lav i !

— A l i svi jet će d o z n a t i još n e š t o sasvim drukči je :

d o z n a t će kako se u č o v j e k u nastavl ja o n o što

p r o t k i v a i ž i v o t o m p r o ž i m a ci je l i svi jet. U našoj

se f i z i o l o g i j i p o n o v n o javl ja stari Zaratustra! I

kao što i s p o d A m s h a s p a n d a stoji d v a d e s e t i o s a m

ili t r idese t i j e d n a I z e d a , tako se p o d m o z g o m

nalaz i d v a d e s e t i o s a m par i k r a l j e ž n i č n i h ž i v a c a .

U k r a l j e ž n i č n i m ž i v c i m a što p o t i č u č o v j e k o v n iž i

d u š e v n i ž i v o t s tvaraju I z e d e koji van i p o s t o j e kao

d u h o v n a strujanja. Oni d je luju u nama i kao da

se kr is ta l iz i ra ju u d v a d e s e t i o s a m k r a l j e ž n i č n i h

ž ivaca, j e r baš u n j ima i m a m o zgusnuta I z e d a -

-strujanja. A u o n o m u što v i š e nije ž ivac , što nas

zaokružuje do o s o b n o s t i , na laz i se nešto što se v i še

ne iž iv l java u n e k o m v a n j s k o m strujanju, neš to što

nije u s m j e r e n o p r e m a v a n . To što su Fravashi u

nama jesu misl i ko je se i z d i ž u i z n a d pukih misl i

i p u k o g a ž i v o t a m o z g a .

T i m e je z a p r a v o na neki o s o b i t o čudan način

naše vr i jeme p o n o v n o p o v e z a n o sa strujanjem prema

n e č e m u što se prost i re i spod pokr ivača os jet i lnoga

svijeta, što je Zaratustra — d o d u š e u d u h o v n o j

praslici — m o g a o dati l judima. U tomu je, dakle, sav

37

značaj Zaratustr inog učenja. Pošto se to učenje kroz

d u g o v r e m e n s k o razdobl je p o m o ć u raznih kulturnih

fermenata uvi jek i z n o v a ul i jeva lo u l jude žel jne

napredovanja , a zat im se na neko v r i j e m e p o v l a č i l o ,

doš lo je z a p r a v o do toga da danas p o n o v n o posto­

ji sklonost za j e d n u mističnu struju — k a o što je,

nakon što su se u grčkoj kulturi spoji la oba puta

koja v o d e u d u h o v n i svijet, uvijek postojala sklonost

ili za m i s t i č n o ili za d u h o v n o z n a n s t v e n o strujanje.

Otuda sklonost nekih za indijsku d u h o v n u znanost

ili udubl j ivanje. Ova je činjenica p r i d o n i j e l a tomu

da se o n o najhitnije, najznačajnije u zaratus t r izmu

— njegova prava ž ivotna srž — danas s labo primje­

ćuje u našem c j e l o k u p n o m d u h o v n o m ž i v o t . I danas

se u našem d u h o v n o m ž i v o t u m o ž e p r o n a ć i m n o g o

od zaratustr ičkog načina promatranja i zaratustrič-

kog mišljenja. N o , o n o što je n jegova o s n o v n a srž,

što je u n jemu najzdravi je to je za naše v r i j e m e na

neki način izgubl jeno. A kada se o p e t shvati kako je

zaratus t r izam d u h o v n a praslika svega što p o n o v n o

p r o n a l a z i m o na područ ju f iz ičkog istraživanja, a što

će se i dal je pr i l agodavat i — m o g l o bi se navesti

bezbro j stvari — tada će o s n o v n i ton naše kulture

biti s re tno p r e v l a d a n j e d n i m d r u g i m koji n a l a z i m o

još u zaratus t r izmu.

Č u d n o kako se u z a r a t u s t r i z m u k r o z n j e g o v u

p r e d a n o s t v e l i k i m p o j a v a m a m a k r o k o z m i č k o g ,

van j skog svi jeta, o d s t u p a o d n e č e g a što g o t o v o

u sv im o s t a l i m , na mist iku o s l o n j e n i m k u l t u r n i m

strujanjima, pa i u našem mater i j a l i zmu, ima važnu

u l o g u .

V e l i k a s u p r o t n o s t koja je u svi jetu ipak uvi jek

pr i sutna s h v a ć e n a je tako da se za n j e z i n s i m b o l

— m u š k o i ž e n s k o — uze la s u p r o t n o s t s p o l o v a .

38

T a k o su se, p r i m j e r i c e , u s tar im re l ig i j sk im

sustavima, što stoje na m i s t i č n o m e tlu, b o g o v i

suprotstavl jal i b o ž i c a m a kao i z raz suprotnost i koje

p r o ž i m a j u svijet. U z a r a t u s t r i z m u je č u d e s n o to što

se i z d i ž e i z n a d o v o g a shvaćanja kako b i p r a o s n o -

ve d u h o v n e d j e l o t v o r n o s t i z a m i s l i o u drukči jo j

slici, u s l ici : d o b r o g — j a s n o g i z l o g — ne jasnog.

Otuda n e i z m j e r n a č i s toća z a r a t u s t r i z m a , n j e g o ­

va uzv i šenos t , p r e l a ž e n j e p r e k o svih p r e d o d ž b i i

g lediš ta, koja o p e t u naše v r i j e m e imaju r u ž n u

ulogu, o t u d a v j e r o v a n j e d a s e d u h o v n i m ž i v o t o m

m o ž e p r o d u b i t i shvaćan je čov jeka . P r e m d a još

sami grčki pisci kažu: Da bi s t v o r i l o O r m u z d a ,

najviše je b o ž a n s t v o m o r a l o s tvor i t i i A h r i m a n a ,

kako bi ova j i m a o s u p r o t n o s t . — T a k o je ipak k r o z

suprotstavl janje A h r i m a n a O r m u z d u dana j e d n a

prasnaga suprot s tav l j ena d r u g o j , a to je , š tov i še ,

d o š l o do izraža ja još k o d Hebre ja u laskom z la u

svi jet kroz ž e n u Evu. U z a r a t u s t r i z m u se ne m o ž e

p r o n a ć i ništa od toga što sv i jet p r o ž i v l j a v a kao z l o

koje je u njega uni je la s u p r o t n o s t s p o l o v a . To što

danas tako r u ž n o struji c i j e l i m našim miš l j en jem

i os jećanjem sve do u d n e v n i tisak, što m n o g o

toga tako nagrđuje s o b z i r o m na najviše v r i j ednos t i

u v e z i s p o j a v a m a b o l e s t i i zdrav l ja , a ipak nije

na jvažni je u ž i v o t u , b i t će p r e v l a d a n o kada se kao

f e r m e n t s r i j eč ima z a r a t u s t r i z m a u našu kul turu

uživ i herojska, a ne m a l o g r a đ a n s k a s u p r o t n o s t

O r m u z d a i A h r i m a n a . Stvari u svi jetu idu s v o j i m

p u t e m — i ništa neće zaus tav i t i p o b j e d n i č k i p o h o d

Zaratus t r inog shvaćanja koje će, svakako, m a l o -

- p o m a l o z a ž i v l j a v a t i .

P r o m a t r a m o l i tako Zaratustru, u n jemu ć e m o

z a p r a v o v i d j e t i d u h a koji je u d a v n o p r o š l i m

v r e m e n i m a d a o m o ć a n impuls kulturi čov ječanstva .

S a m o treba s l i jedit i o n o što su n a r o d i u pred­

njoj Az i j i d o ž i v j e l i nakon As i raca, Babi lonaca

do u e g i p a t s k o d o b a , kao i do v r e m e n a u ko jem

se p r o š i r i l o kršćanstvo; p o s v u d a će se p r o n a ć i

p o n e š t o od iz laganja čiji i z v o r , p r a t e ć i ih unazad,

n a l a z i m o u v e l i k o m svjetlu što ga je Zaratustra

z a p a l i o z a č o v j e č a n s t v o . Shvat i t ć e m o g r č k o g a

pisca* koj i , i s t ičući kako su p o j e d i n i v o d e s v o j i m

m a l i m n a r o d n i m skupinama o m o g u ć i l i d a pos tup­

no kasnije ut ječu na kulturu, upućuje na s l j edeće :

P i t a g o r a * * j e od svoj ih p r e d a k a n a u č i o to što j e

na njega m o g l o pr i jeć i — od E g i p ć a n a g e o m e t r i j u ,

o d Feničana a r i t m e t i k u , o d K a l d e j a c a a s t r o n o m i j u

— m o r a o je d o ć i i do Zaratus t r in ih nasl jedni­

ka kako bi od njih p r i m i o ta janstvena učenja o

o d n o s u č o v j e č a n s t v a p r e m a d u h o v n o m e svi jetu i o

s t v a r n o m uprav l jan ju ž i v o t o m . T a k o pisac g o v o r e ­

ći o P i t a g o r i konsta t i ra da uprav l jan je ž i v o t o m po

Zaratustr i v o d i p r e k o svih os ta l ih s u p r o t n o s t i , a

sve os ta le s u p r o t n o s t i s v o d i na j e d n u : s u p r o t n o s t

d o b r a i z la — s u p r o t n o s t koja se m o ž e p r e v l a d a ­

v a t i samo p r o č i š ć e n j e m od zala, laži i o b m a n a . K a o

n a j g o r e g O r m u z d o v a p r o t i v n i k a p r e p o z n a t ć e m o ,

p r i m j e r i c e , o n o g p o d i m e n o m " k l e v e t a " , š to j e

j e d n a o d n a j v a ž n i j i h A h r i m a n o v i h o s o b i n a . G r č k i

p i sac u p o z o r a v a k a k o P i t a g o r a na jč i šć i m o r a l n i

i d e a l , i d e a l z a č o v j e k o v o m o r a l n o p r o č i š ć e n j e ni­

j e m o g a o naći n i k o d E g i p ć a n a o d k o j i h j e n a u č i o

g e o m e t r i j u , n i k o d F e n i č a n a o d k o j i h j e n a u č i o

* Vidi Porphvrios " Vita Py thagorea" 6.,"Život po Pitagori" ** Pythagoras, oko 582. do iza 507. godine prije Krista,

grčki filozof i matematičar

40

a r i t m e t i k u , a ni kod Kalde jaca od koj ih je n a u č i o

a s t r o n o m i j u , v e ć j e m o r a o o t i ć i Z a r a t u s t r i n i m nas­

l j e d n i c i m a kako bi s tekao herojski s v j e t o n a z o r koji

o z b i l j n o p r i z n a j e sv ladavan je z la p r o č i š ć e n j e m .

T i m e je , d a k l e , još u s taro d o b a p r i z n a t a v e l i k a

p l e m e n i t o s t i j e d i n s t v e n o s t z a r a t u s t r i z m a .

Sve š to je do sada r e č e n o m o g l o b i se t a k o đ e r

potkr i jepi t i iz javama vanjske povi jest i . T a k o bi ljudi

t reba l i r a z m i s l i t i je l i t o č n o to što kažu z a s t u p n i c i

vanjske z n a n o s t i spominjući , p r i m j e r i c e , Plutarha*,

da se u smislu zaratus t r izma svjet lo p r e p o z n a j e kao

t je lesnost na jv i šeg b ića v e z a n o g uz Zeml ju, a da

se d u h o v n o s t toga bića pojavl ju je k a o istina. Tu

n a m j e d a n stari pisac daje def inic i ju koja se sasvim

t o č n o p o d u d a r a s o n i m što j e o v d j e i z r a ž e n o . N o ,

i p o v i j e s n e p o j a v e pos ta t će n a m jasne u z m e m o l i

u o b z i r o n o što je sada o k a r a k t e r i z i r a n o .

P o g l e d a j m o još j e d n o m s t a r o v e d s k o shvaćanje.

O n o p o č i v a na m i s t i č n o m uranjanju u v las t i tu

nutr inu. Pri je n e g o što č o v j e k d o đ e d o unutar­

njeg svjetla brahmana, susreće o n o što kao p o ž u d e ,

strasti, k a o divl j i , polul judski impuls i stoje na putu

udubl j i van ju u v l a s t i t o d u h o v n o - d u š e v n o , u v ječ­

n o nutarn je . K r o z t o č o v j e k m o r a p r o ć i . Indi jac

j e s h v a t i o da će d o ć i do unutarn jeg sv jet la samo

ako k r o z m i s t i č n o p o n i r a n j e s b r a h m a n o m s t v a r n o

uspije ugasi t i sve što se d o ž i v l j a v a u o s j e t i l n o m e

svi jetu, š to ga nadražu je b o j a m a i z v u k o v i m a te

p o b u đ u j e os je t i lne p o ž u d e . Sve d o k s e n a v e d e n o

još d o g a đ a u našoj medi tac i j i , mi u sebi i m a m o

p r o t i v n i k a n a š e m m i s t i č n o m usavršavanju. Izbaci­

te sve, r e k a o bi indi jski uči te l j , što u dušu m o ž e

* Plutarh, "Moralische Schriften"

41

ući iz vanjskih m o ć i , u d u b i t e se s a m o u nut r inu

duše, spust i te se do d e v a ; tu ć e t e , kada s v l a d a t e i

n iže d e v e , u n j ihovu carstvu pronać i brahmana. N o ,

k l o n i t e se cars tva asurasa, bića koja u vas p r o d i r u

iz van j skoga svi jeta, svi jeta m a y e . Njih m o r a t e u

s v a k o m slučaju i z b j e ć i ! — Zaratustra je , n a p r o t i v ,

m o r a o reći s v o j i m u č e n i c i m a : Na putu na k o j e m u

n a jugu pr i s taše j e d n e d r u g e n a r o d n e o s o b n o s t i

t raže d u h o v n o s t p o m o ć u n j i h o v e drukči je u r e đ e n e

o r g a n i z a c i j e , n e m o ž e n a p r e d o v a t i n a r o d koji j e

p o z v a n s a m o da n a d o s j e t i l n o m u d r u j e i sanjari,

n e g o onaj tko t reba ž i v j e t i u svi jetu što o b i l n o

pruža sve p o t r e b n o za ž i v o t — tko je p o z v a n za

to da č o v j e č a n s t v u d a d e u m i j e ć e p o l j o d j e l s t v a i

p r e v l a d a v a n j a n e k u l t u r e . O n o van j sko n e smi jete

g l e d a t i s a m o kao m a y u v e ć m o r a t e g l e d a t i k roz

p o k r i v a č od boja, z v u k o v a i td . što se p r o s t i r e

o k o nas! Stoga m o r a t e i z b j e g a v a t i sve što bi u va­

šoj nut r in i m o g l o z a d r ž a t i e g o i z a m , sve što ima

ob i l j ež je d e v a . K r o z c a r s t v o n iž ih asurasa m o r a t e

p r o d r i j e t i sve do na jv i š ih asurasa! A b u d u ć i da ste

o r g a n i z i r a n i tako d a k r o z n i ž e asurase d o đ e t e d o

viš ih, m o r a t e i z b j e g a v a t i c a r s t v o d e v a ! — S u p r o t n o

t o m učenju, u Indi j i je p o s t o j a l o učenje rishija: Vi

niste o r g a n i z i r a n i za t ražen je o n o g a što se na laz i

u carstvu asurasa; k l o n i t e se cars tva asurasa; vi

m o r a t e ući u c a r s t v o d e v a !

Postoj i , d a k l e , s u p r o t n o s t i z m e đ u indi j ske i

perzi j ske kul ture . Indi jc i upućuju na to kako t reba

i z b j e g a v a t i asurase, z l e d u h o v e , j e r j e indi jska or­

ganizaci ja p o z n a v a l a s a m o n i ž e asurase. N a s u p r o t

tomu, p e r z i j s k o m se n a r o d u , koj i je u cars tvu

d e v a m o g a o p r o n a ć i s a m o n i ž e d e v e , g o v o r i l o :

Id i te u c a r s t v o asurasa. T a k o ste o r g a n i z i r a n i da

42

m o ž e t e p r o n a ć i najviše asurase! — U o n o m e što

j e Zaratustra d a o s v o j e m u l judstvu b i o j e u g o đ a j :

Č o v j e č a n s t v u t r e b a m dat i neš to što m o r a s ta lno

d j e l o v a t i k r o z sva v r e m e n a , što će mu utrti put

p r e m a g o r e i p r e v l a d a t i svako p o g r e š n o učenje,

koje č in i p r e p r e k u i č o v j e č a n s t v o udal java od

težnje savršens tvu ! — Z b o g toga se Zaratustra

os jećao s l u g o m A h u r a M a z d e i kao takav sam je

os jećao p r o t i v n i š t v o A h r i m a n a . N o , d a b i d o š l o

d o h e r o j s k o g p r e v l a d a v a n j a sv ih A h r i m a n o v i h

načela, n j e g o v o učenje t reba s luži t i č o v j e č a n s t v u .

T o j e Zaratustra i z r e k a o z n a č a j n i m r i j e č i m a koje

z a t i m n a l a z i m o i u kasni j im spis ima, j e r sve je

p i s a n o b i l o tek pos l i je z a b i l j e ž e n o , a o n o što ima

z a reć i d u h o v n a z n a n o s t d o l a z i i z d r u g i h i z v o r a .

Zaratustra je to i z r e k a o l i j e p i m r i j e č i m a iz koj ih

n a m od jeku je sav unutarnj i i m p u l s n j e g o v e misi je,

ali n a m od jeku je i sva strast k o j o m je b i o i spunjen

kao p r o t i v n i k A h r i m a n o v o g načela, nače la t m i n e ,

kada k a ž e : " G o v o r i t ću! Stoga d o đ i t e i čujte m e , v i

koji i z d a l e k a , v i koji i z b l i z a za t im č e z n e t e , čujte

me i sve d o b r o u p a m t i t e . N e k a v i še ne p o b j e đ u j e

onaj z a v o d n i k i ljuti nepr i ja te l j d o b r o g a duha, sve

d o k s v o j i m z a d a h o m p r o ž i m a l judski glas i g o v o r .

A ja ću p r o t i v njega g o v o r i t i u d u h u o n o g a što

mi je r e k a o Najv i š i , Prvi , u d u h u o n o g a što mi je

r e k a o A h u r a M a z d a ! A tko n e ć e čuti m o j e r i ječi

kako ih g o v o r i m , kako ih m i s l i m , d o ž i v j e t će z l o

pri je n e g o l i se završ i zemal j sk i c ik lus ! "*

T a k o g o v o r i Z a r a t u s t r a . A m i o s j e ć a m o d a

j e č o v j e č a n s t v u m o g a o r e ć i n e š t o u š to s e m o ž e

s t v a r n o p r o n i k n u t i , š to s e m o ž e o s j e t i t i k r o z a

* Zaratustra "Gotha", Yasua 45 (slobodno reproducirano).

43

sve kasnije ku l turne e p o h e . I tko ima smisla za

p o z o r n o slušanje o n o g a što, i ako m a l o pr imje t l j i vo,

ž i v i u našem v r e m e n u , tko sa s m i s l o m za d u h o v n o

osluškuje našu kulturu, još uvi jek će p r i m i j e t i t i

od jek o n o g a što je Zaratustra pri je m n o g o tisućljeća

r e k a o č o v j e č a n s t v u . T i m e j e o n p o s t a o j e d a n o d

v e l i k i h v o d a te s o b z i r o m na m n o g o toga što ć e m o

još čuti o H e r m e s u , Buddhi, Mojs i ju i d r u g i m

v e l i k i m v o d a m a , to š to m o ž e m o reći o p o k l o n u

koji su da l i č o v j e č a n s t v u i n j i h o v u mjestu unutar

č o v j e č a n s t v a , neka se s a ž m e u r i ječi :

Sjaje k 'o z v i j e z d e

Na n e b u v j e č n o g a bi tka

B o g o m d a n i d u h o v i .

N e k ' sve l judske duše u z m o g n u ,

U cars tvu z e m a l j s k o g a bitka

U g l e d a t i p l a m e n n j i h o v a svjetla!

44

H E R M E S

j e v e ć za samu d u h o v n u znanos t značajan uv id

u to kako je d u h o v n i ž i v o t čovječanstva n a p r e d o v a o

iz e p o h e u e p o h u , kako se, takoreć i , p o l a k o iz

tamnih d u b i n a p r o b i j a o na p o v r š i n u , o n d a se

m o ž e reći da je r a z m a t r a n j e s ta roeg ipa t ske kulture

i s t a r o e g i p a t s k o g a d u h o v n o g ž i v o t a za nju još

značajni je . P o k u š a m o li se už iv je t i u s ta roeg ipat sk i

d u h o v n i ž i v o t , taj će se značaj os jet i t i d v o j a k o .

Pri je s v e g a n a m se pojavl ju je n e š t o što sve

do danas od jeku je iz pras tar ih v r e m e n a , tajans­

t v e n o p o p u t l ica Sf ingi ko je stoje kao s p o m e n i c i

s t a r o e g i p a t s k e kul ture . O v a ta jans tvenost posta je

još v e ć o m t i m e što u pos l j edn je v r i j e m e i vanjska

i s t raživanja m o r a j u sve dubl je za laz i t i u sve stari­

j a v r e m e n a kako b i s m o m o g l i ob jasni t i p o s t o j a n j e

kasnije e g i p a t s k e kul ture o kojoj p o s t o j e v a ž n i

d o k u m e n t i . Za vanjska i s t raž ivanja p o č e t a k o n o g a

što je d j e l o v a l o u e g i p a t s k o m k u l t u r n o m ž i v o t u se­

že m n o g o tisućljeća pri je našeg računanja v r e m e n a ,

sve do na jmanje u s e d m o t isućl jeće, a m o ž d a i

dal je. A k o j e t o r a z l o g z b o g ko jega smo o v o j kultu­

r i p o s v e t i l i o s o b i t u p o z o r n o s t , m o g l i b i s m o r e ć i

da je d r u g i r a z l o g u t o m e što — ht je l i mi to i l i ne

h t je l i — za d a n a š n j e g č o v j e k a , za d a n a š n j i c u u

š i r e m s m i s l u — o v a ku l tura s a d r ž i n e š t o č u d e s n o

z a t o š to o s j e ć a d a j e n e k a k o s r o d n a , t a j a n s t v e n o

s r o d n a s o n i m š to današn j i č o v j e k h o ć e i š to sebi

p o s t a v l j a k a o c i l j . S t o g a je i r a z u m l j i v o š to se

j e d a n t a k o v e l i k i d u h p o p u t K e p l e r a * , k o j i s e

* Johannes Kepler, 1571.-1630. "Harmonices Mundi"

5. knjiga.

45

p o j a v i o u z o r u n o v i j e g p r i r o d o z n a n s t v e n o g raz­

voja, o n o što su p r i r o d n a z n a n o s t pr i je njega i

on sam da l i svi jetu, ni je m o g a o drukči je i z r a z i t i

n e g o r i j eč ima: Sa s v i m e š to sam p o k u š a v a o otkr i t i

0 kretanju p l a n e t a o k o Sunca p o k u š a o sam z a g l e ­

dat i u tajne s v e m i r a . Č e s t o mi se č ini kao da sam

ide je o o v i m tajnama p o t r a ž i o u s v e t i m p o s u d a m a

Egipćana, u n j i h o v i m ta janstvenim h r a m o v i m a te ih

p r e n i o u n o v i j e v r i j e m e . I o t u d a p o t j e č e osjećaj da

će tek b u d u ć i naraštaj i shvat i t i š to sam im d a o . —

Jedan o d na jveć ih d u h o v a m o d e r n o g a d o b a os jećao

se tako s r o d n i m sa s t a r o e g i p a t s k o m k u l t u r o m da

o s n o v n i u g o đ a j o n o g a što j e h t i o dat i sv i jetu nije

z n a o bol je p r i k a z a t i — d a k a k o , d r u g i m r i j e č i m a

1 na d r u g i nač in — n e g o kao o b n o v u n e č e g a što

je s l j e d b e n i c i m a i pr i s tašama p r i t j e c a l o iz tajnih

učenja i ku l tn ih mjesta s taroga Egipta. Zato nas

m o r a o s o b i t o z a n i m a t i kako su sami stari Eg ipćani

os jećal i b iće i c i je lu n a r a v svo je kul ture .

Postoj i j e d n a znača jna ri ječ koju s m o p r i m i ­

li iz stare g r č k e p r e d a j e u kojoj j a sno d o l a z i

do izraža ja ne s a m o kako su eg ipatsku kul turu

os jećal i Eg ipćani n e g o kako ju je os jećao i stari

v i jek. P r e d a j o m j e s a č u v a n o d a j e j e d a n e g i p a t s k i

m u d r a c r e k a o S o l o n u * : Vi Grci ipak v j e č n o osta jete

d j e c o m ; o n o što z n a t e p r o i z i š l o j e i z v a š e g a z re­

log l judskog razmiš l janja i g ledanja . N e m a t e starih

predaja. Ostajete d j e c o m . N e ć e t e odrast i j e r n e m a t e

s t a r o d r e v n i h učenja! — Što znač i " s t a r o d r e v n o

u č e n j e " , d o z n a t ć e m o tek kad d u h o v n o z n a n s t v e -

n o p o k u š a m o r a s v i j e t l i t i c j e l o k u p a n n a č i n n a koj i

su E g i p ć a n i m i s l i l i i o s j e ć a l i . O v d j e se m o r a m o

* Solon, oko 640.-559. prije Krista, atenski zakonodavac.

46

podsjeti t i n e č e g a što je v e ć češće bi lo r e č e n o , na ime,

d a j e č o v j e č a n s t v o t i j e k o m u z a s t o p n i h r a z d o b l j a

svo jega r a z v o j a p r o ž i v l j a v a l o š irenje r a z l i č i t i h

obl ika svi jest i . Svi jest u kojoj sada ž i v i m o , sav taj

način na koj i o s j e t i l i m a p r i s v a j a m o vanjski svi jet,

k o m b i n a c i j a r a z u m a i uma, taj način svakidašnjeg,

pa i z n a n s t v e n o g mišl jenja nije uvi jek b i o pr i sutan

je r j e l judska svi jest, pr i je svega, p o d r e đ e n a n e č e ­

m u što m o ž e m o o z n a č i t i r i ječju r a z v o j . T o m r a z v o ­

j u ni je p o d r e đ e n s a m o vanjski svi jet o b l i k a n e g o

i c i je l i ustroj l judske duše i same l judske svi jest i .

Stoga sam ukazao na to da se stari rasadnici kulture

č o v j e č a n s t v a m o g u razumjet i s a m o uz p r e t p o s t a v ­

ku u z i m a n j a u o b z i r o n o g a što d u h o v n a z n a n o s t

m o ž e reć i na t e m e l j u svo j ih i z v o r a : da je u stara

v r e m e n a u m j e s t o današnje i n t e l e k t u a l n e svi jest i

posto ja la v i d o v i t a svi jest koja nije bi la ista k a o

naša d n e v n a svi jest i z m e đ u buđenja i usnuća, ni t i

kao nesv je sno stanje sna i z m e đ u usnuća i buđenja,

v e ć je ta pras tara svi jest p r e d č o v j e č a n s t v a p o s t o ­

jala kao n e k o medustan je koje se, m o g l i b i s m o reći,

kao o d u m i r u ć e nas l i jede s a m o a tav i s t ičk i sačuva­

lo u sv i je tu slika naših snova. D o k su naši s n o v i

kaot ični i takvi kakvi su u o b i č n o m ž i v o t u nisu

v a ž n i , stara svi jest, m e đ u t i m , koja se o d v i j a l a u

slikama, i koja je na o d r e đ e n i način bila pr igušena,

snovita, ipak je bi la v i d o v i t a svijest, či je s l ike nisu

u k a z i v a l e s a m o na naš f iz ički svi jet v e ć i na o n o

što se iza n jega n a l a z i kao d u h o v n i svi jet . M o ž e se

reći da se z a p r a v o svaka v i d o v i t a svi jest — kako

ona s n o v i t a p r e d č o v j e č a n s t v a tako i o n a do koje

čov jek danas d o l a z i ško lovan jem o k o j e m u će o v d j e

jos b i t i r i ječ — o d v i j a u sl ikama, a ne u p o j m o v i m a 1 i d e j a m a k a o vanjska f iz ička svijest, te da nos i te l j

47

svi jesti m o r a te s l ike d o b i v a t i na i s p r a v a n način

iz d u h o v n e , sp i r i tua lne r e a l n o s t i koja se na laz i iza

f i z i č k o - o s j e t i l n i h po java .

T a k o se, z a p r a v o , o s v r ć e m o na ci je l i stari

r a z v i t a k n a r o d a i k a ž e m o : O n o š to o v d j e do nas

od jeku je k r o z p r e m d a č u d n e s l ike ni je tek dječje

o b l i k o v a n j e fantast ičnih shvaćanja p r i r o d e — ka­

ko to d a n a s d r ž i mater i ja l i s t ička svi jest najšir ih

k r u g o v a — n e g o skup slika koje n a m , d o d u š e , p r e d

dušu d o l a z e u o b l i k u slika, al i o n e u t o m sl ikov­

n o m o b l i k u upućuju na g l e d a n j e d u h o v n o g a svije­

ta. Za o n o g a tko se u stare m i t o l o g i j e i l e g e n d e nije

z a d u b i o s a m o m o d e r n o m m a t e r i j a l i s t i č k o m sviješ­

ću n e g o sa s m i s l o m za l judska d je la i za č o v j e k o v a

d u h o v n a ostvarenja, n e o b i č n e p r i p o v i j e t k e tih mi­

t o l o g i j a z a d o b i v a j u p o v e z a n o s t koja j e n a čudesan

način u skladu sa z a k o n i t o s t i m a svi jeta koji su viš i

o d naših f i z ika ln ih, kemi j sk ih, b i o l o š k i h z a k o n a .

T a k o s tar im m i t o l o g i j a m a , s t a r i m r e l i g i o z n i m

sus tav ima odjekuje z v u k d u h o v n e r e a l n o s t i k roz

koj i o n e d o b i v a j u smisao.

N o , m o r a nam biti j a s n o da su raz l ič i t i

n a r o d i n a r a z n o v r s n e n a č i n e p r e m a s k l o n o s t i m a

i t e m p e r a m e n t u , r a s n i m i n a r o d n i m o b i l j e ž j i m a ,

i z g r a đ i v a l i svi jet slika u k o j e m u su si p r e d o č a v a l i

v i š e d u h o v n e snage koje se n a l a z e iza pukih

p r i r o d n i h snaga. M o r a n a m bi t i j a s n o i to da se u

p o s t u p n o m r a z v o j u pojavl ju ju svi m o g u ć i pr i j e laz i

o d stare v i d o v i t e svi jesti sve d o naše sadašnje

p r e d m e t n e svijesti, naše i n t e l e k t u a l n e svakidašnje

svi jest i . M o r a m o s i zamis l i t i sve s labi je t injanje,

p o s t u p n o povlačenje stare v i d o v i t e svijesti, m o r a m o

s i zamis l i t i kako kod raz l ič i t ih n a r o d a m a l o - p o m a l o

opada ju snage stare v i d o v i t o s t i , kako, takoreći, slike

48

koje d o l a z e p r e d dušu što je još m o g l a z a g l e d a t i u

d u h o v n i sv i jet sve manje sadrže d u h o v n e snage;

kako viši sv jetovi p o s t u p n o zatvaraju svoja vrata sve

dok nižoj v i d o v i t o s t i nisu ostali v id l j iv i samo najniži

stupnjevi d u h o v n o g dje lovanja. M o r a m o si, također,

p r e d o č i t i da se tada o p ć e n i t o za č o v j e č a n s t v o stara

v i d o v i t o s t p o t p u n o ugasila te da je d n e v n o g ledanje

o g r a n i č e n o na f i z i č k i svi jet i p r e d o d ž b e f i z ičk ih

stvari, š to j e z a t i m k o m b i n i r a n j e m f i z i č k i h s tvar i

d o v e l o d o današnje z n a n o s t i . T a k o s e m a l o - p o m a l o

s gašen jem v i d o v i t o s t i p o s t u p n o u n a m a r a z v i l a

današnja svijest, d o d u š e , u raz l ič i t ih n a r o d a na

raz l ič i te n a č i n e . P r i t o m j e eg ipa t sk i n a r o d i m a o

p o s e b n u misi ju.

A k o i s p r a v n o r a z u m i j e m o sve što n a m je,

također, iz s tar ih v r e m e n a p o z n a t o i z v a n a , a što

je u naše d o b a p r i d o š l o iz n o v i j i h i s t raž ivanja,

pokazuje n a m se i s t i n i t o m tvrdnja d u h o v n e

znanost i da se misi ja e g i p a t s k o g n a r o d a sastoji

u p r a v o u o s v r t a n j u na stara v r e m e n a u k o j i m a

su v o d e ć e i n d i v i d u a l n o s t i i o s o b n o s t i toga n a r o d a

p o m o ć u jakih v i d o v i t i h snaga još d u b o k o z a g l e d a l e

u d u h o v n e s v j e t o v e . U n u t a r e g i p a t s k o g n a r o d a

sačuvala se u kasni j im v r e m e n i m a neka slabija

v i d o v i t o s t i s labija d u š e v n a struktura p o v e z a n a

s t o m v i d o v i t o š ć u . Zato m o r a m o reći : Kasni j i

Egipćani — sve do p o s l j e d n j e g t isućl jeća pr i je

našeg računanja v r e m e n a — z n a l i su iz v l a s t i t o g

iskustva da pos to j i i drukči je g ledan je od o n o g a

koje daje o b i č a n d n e v n i ž i v o t u ko jemu se otvara ju

oči i u p o m o ć se u z i m a r a z u m te da to d r u g o

g ledanja o m o g u ć a v a u v i d u d u h o v n i svi jet . N o ,

oni su p o z n a v a l i s a m o na jn iže s l ikov i te p r e d o d ž b e

o cars tvu koje su m o g l i o p a ž a t i i pr i s jećal i su se

49

svo j ih starih v r e m e n a , z l a t n o g a d o b a eg ipa t ske

kulture, u k o j e m u su n j i h o v i s v e ć e n i c i - m u d r a c i

m o g l i d u b o k o z a g l e d a t i u d u h o v n i svi jet .

O n o što se tada s m a t r a l o ta jnama d u h o v n i h

sv je tova to se o s o b i t o k o d star ih Egipćana kroz

t isućl jeća č u v a l o s n a j v e ć i m p i j e t e t o m koji se

m o ž e zamis l i t i , s n a j d u b l j o m r e l i g i o z n o š ć u i kraj­

n j o m br iž l j i vošću, tako da su o n i koji su ž i v j e l i u

kasnije e g i p a t s k o d o b a , a k o su još bi l i s p o s o b n i

z a g l e d a t i u d u h o v n e s v j e t o v e , m o g l i reći neš to

p o p u t s l j edećeg : M i v i d i m o još s a m o niž i d u h o v n i

svi jet, z n a m o da posto j i t a k v o g ledan je d u h o v n o g a

svijeta; sumnjati u to b i l o bi isto tako p a m e t n o kao

i sumnjat i u pos to jan je v a n j s k o g a g ledanja o č i m a .

— To s i je m o g a o reć i E g i p ć a n i n kasni jeg d o b a .

On je, d o d u š e , i m a o još s a m o slabi od jek n i ž e g

d u h o v n o g a svi jeta, ali uz to je os jećao i s lut io da

je p o s t o j a l o s taro d o b a u k o j e m u se m o g l o dubl je

z a g l e d a t i u o n o što se nalazi iza f iz ičko-os jet i lnoga.

A j e d n o s t a r o d r e v n o učenje s a č u v a n o u h r a m s k i m

z a p i s i m a i n a t p i s i m a na s t u p o v i m a o k o j e m u je

nek i eg ipat sk i m u d r a c r a z g o v a r a o sa S o l o n o m

jav l ja lo je o v i d o v i t i m snagama s taroga d o b a .

O n o g a , m e đ u t i m , u k o j e m su Egipćani v i d j e l i svu

i z v o r n u v e l i č i n u stare v i d o v i t e m u d r o s t i n a z i v a l i

su s v o j i m v e l i k i m m u d r a c e m , s tar im H e r m e s o m .

K a d se p o t o m u j e d n o kasnije d o b a p o n o v n o

p o j a v i o o b n o v i t e l j s tare eg ipa t ske m u d r o s t i , o n

je, kao i m n o g i d r u g i , p r e m a običa ju eg ipat sk ih

mudraca, p o n o v n o n a z v a n H e r m e s o m . A n j e g o v i

s l j edbenic i , s o b z i r o m na to da su g o v o r i l i kako

j e p o n o v n o o ž i v j e l a m u d r o s t H e r m e s a i z p r a d a v n e

proš los t i , n a z v a l i su sada o n o g p r v o g H e r m e s a tri

puta v e l i k i m : H e r m e s T r i s m e g i s t o s . N o , z a p r a v o s u

50

ga samo G r c i z v a l i H e r m e s , d o k je u Eg ipćana on

nosio i m e T h o t h . O v e s e m u d r a c e m o ž e , m e đ u t i m ,

razumjet i s a m o a k o se shvati što su Eg ipćani

u p r a v o p o d ut jeca jem p r e d a j e o H e r m e s u i l i T h o -

thu smatra l i p r a v i m ta jnama svi jeta.

Čini se sasvim n e o b i č n i m što su se eg ipat­

ske v jerske p r e d o d ž b e , takoreći , izvanjski p o j a v i l e

sačuvane p r e d a j o m . P o j e d i n i b o g o v i , od koj ih su

najvažnij i Oz i r i s i Iz ida, nikada se u s l i k o v n i m

pr ikazima ne pr ikazuju u l judskom obl ič ju , n e g o

često s l judskim t i j e lom i ž i v o t i n j s k o m g l a v o m te

u na j raz l ič i t i j im k o m b i n a c i j a m a l judskog i ž i v o t i n j ­

skog lika. P r e d a j o m su nam sačuvane č u d n o v a t e

r e l i g i o z n e l e g e n d e o t o m b o ž a n s k o m svi jetu.

N a d a l j e , kult ž i v o t i n j a u Egipćana b i o je neš to

na jposebni je . Š tovan je ž i v o t i n j a , mačaka i o s ta l ih

išlo je tako d a l e k o da su se p r i z n a v a l e sve te

ž i v o t i n j e k o j i m a se i s k a z i v a l o d u b o k o p o š t o v a n j e ,

u ko j ima se v i d j e l o neš to p o p u t v i š ih b ića . Pr iča

se t a k o đ e r da je to š tovanje ž i v o t i n j a o t i š l o tako

daleko da su se p jevale narical jke kad bi, pr imjer ice ,

umrla m a č k a koja je d u g o ž i v j e l a u n e k o j kući.

Hi, kad bi stari E g i p ć a n i n iz da l j ine o p a z i o m r t v u

ž ivot in ju, ne bi jo j se p r i b l i ž a v a o j e r bi se inače

rek lo da ju je on u b i o , a za to je s l i jedi la teška

kazna. Štoviše, sačuvana je i predaja o t o m u kako je

neki R i m l j a n i n , d o k j e Egipat još b i o p o d r i m s k o m

vlašću, ub ivš i mačku u g r o z i o v las t i t i ž i v o t j e r j e

t ime i z a z v a o ustanak Egipćana. Taj kult ž i v o t i n j a

o s o b i t o je z a g o n e t a n u c i j e l o m sk lopu e g i p a t s k o g

mišljenja i os jećanja.

N a d a l j e , kako s e m o d e r n o g č o v j e k a n e o b i č n o

d o i m a p i r a m i d a s a s v o j o m č e t v e r o k u t n o m b a z o m 1 t rokutas t im p o b o č n i m s t ranicama! K a k o ga se

51

č u d n o d o i m a Sfinga i sve o n o što je m o d e r n i m

i s t raž ivan j ima sa sve v e ć o m j a s n o ć o m iz dubina

eg ipa t ske ku l ture d o s p j e l o na p o v r š i n u naše

z n a n o s t i ! T a k o da se sada p i t a m o : K o j e je mjesto

z a u z i m a o svi jet p r e d o d ž b i svega o v o g a u dušama

starih Egipćana? Što je stari Eg ipćanin r e k a o da

j e n a u č i o o d H e r m e s a ? K a k o j e d o š a o d o svih tih

p r e d o d ž b i ?

M o r a m o se, d a k l e , n a v i k n u t i da l e g e n d a m a ,

o s o b i t o o n i m z n a č a j n i j i m , p r i z n a j e m o j e d n u dub­

lju m u d r o s t . M o r a m o p r e t p o s t a v i t i da nam l e g e n d e

u sl ikama p r i o p ć a v a j u o d r e đ e n e z a k o n e d u h o v n o g a

ž i v o t a , z a k o n e koji su viš i od vanjskih, p r i r o d n i h

zakona. T a k o , p r i m j e r i c e , eg ipatska l e g e n d a g o v o r i

o b o ž a n s k o m p a r u Ozir i sa i I z i đ e te H e r m e s a

n a z i v a O z i r i s o v i m m u d r i m s a v j e t n i k o m . L e g e n d a

u Ozir i su v i d i b i ć e koje je u p r a s t a r o d o b a ž i v j e l o

na p o d r u č j u na k o j e m sada ž i v e l judi. T o g Ozir isa

l e g e n d a p r i k a z u j e kao d o b r o č i n i t e l j a č o v j e č a n s t v a

p o d č i j im j e m u d r i m ut jeca jem H e r m e s i l i T h o t h

d a o E g i p ć a n i m a c i je lu n j i h o v u kulturu, sve do u

n j e z i n o m a t e r i j a l n o b iće . Ozi r i s j e i m a o j e d n o g

nepr i ja te l ja k o j e g a su Grci n a z v a l i T y p h o n . Taj

j e nepr i ja te l j v r e b a o Ozir i sa, u b i o ga, r a s k o m a d a o

n j e g o v leš, skr io ga u m r t v a č k i k o v č e g i b a c i o u

m o r e . Sestra i b o ž i c a I z i d a t raži la je Ozir i sa . D u g o

je t raži la m u ž a ko jega jo j je o t e o T y p h o n ili Seth i

kad ga je n a p o k o n pronaš la , skupi la je d i j e l o v e na

koje ga je r a s k o m a d a o Seth i l i T y p h o n , p o k o p a l a

ih na r a z l i č i t i m mjes t ima z e m l j e , na ko j ima su

posl i je p o d i g n u t i h r a m o v i , i r o d i l a k a o p o s t h u m č e

v i še b i ć e Horusa koji se, dak le , p o j a v i o tek nakon

O z i r i s o v e smrt i , s a m o kroz d u h o v n i utjecaj što

ga je u to v r i j e m e Ozi r i s , koji je o t i š a o u jedan

52

drugi svi jet, p r e n i o na Iz iđu . A Horus je p o z v a n

da p o b i j e d i T y p h o n a i da na neki način p o n o v n o

u v e d e v l a d a v i n u o n o g a ž i v o t a što p o t j e č e o d

Ozirisa, a koj i t reba ustrujati u č o v j e č a n s t v o .

T a k v e se l e g e n d e ne smiju tumači t i s a m o

alegori j ski i s i m b o l i č k i v e ć se t reba m a l o v i š e

unijeti u c i je l i os jeća jni i os je t i ln i svi jet s tarih

Egipćana; je r će — što je važni je od svih apstraktnih

p r e d o d ž b i — ponajpr i je t ime oživ je t i osjećaji i os jeti

p rema l i k o v i m a kakvi su Ozi r i s i Iz ida . Ni je d o b r o

ako se l i k o v i p o p u t Ozir i sa i I z i đ e t u m a č e tako

da se u O z i r i s u o d m a h v i d i Sunce, u I z i d i M j e s e c

i s l ično te da se na taj način daje a s t r o n o m s k o

tumačenje k o j i m se danas s luži vanjska z n a n o s t ,

mis leći t i m e kako l e g e n d a s a m o z o r n o p r i k a z u j e

zbivanja na nebu. T o m u nije tako. M o r a m o se vrat i t i

p ras tar im os jeća j ima Egipćana i iz tih osjećaja

p r e d o č i t i sebi p o s e b n u p r i r o d u uzdizan ja p o g l e d a

prema n a d o s j e t i l n i m , n e v i d l j i v i m m o ć i m a , t a k v i m

nados je t i ln im, n e v i d l j i v i m m o ć i m a koje s e n a l a z e

u o s n o v i o s j e t i l n o g a svi jeta i čiji su m e đ u s o b n i

o d n o s i u p r v o m r e d u o k a r a k t e r i z i r a n i O z i r i s o m i

I z i d o m . Pri s p o m i n j a n j u obaju o v i h i m e n a stari j e

Egipćanin o s j e ć a o o t p r i l i k e s l jedeće:

U o s n o v i č o v j e č a n s t v a , r e k a o bi on sebi,

leži neš to v i še , n e š t o d u h o v n o . T o nije p r o i z i š l o

iz m a t e r i j a l n o g posto janja u k o j e m č o v j e č a n s t v o

sada ž i v i , n e g o se takoreć i zgušn java lo , p o s t u p n o

r a z v i j a l o d o današn jeg f i z i č k o g l judskog p o s t o ­

janja. P r a v i r a z v i t a k č o v j e č a n s t v a p r o i z l a z i iz

drukči jeg, v i še d u h o v n o g l judskog posto jan ja .

P o g l e d a m l i sada v las t i tu dušu, pos ta jem svjestan

da se u m e n i na laz i n e š t o što č e z n e za d u h o v n i m ,

što u j e d n o č e z n e za i z v o r o m iz ko jega sam se i ja

53

sam spust io iz d u h o v n o g a svi jeta. Snage od kojih

p o t j e č e m još ž i v e u m e n i . O n o što u sebi nos im kao

svoje na jbol je n a d o s j e t i l n e , n e v i d l j i v e snage v r l o

j e s r o d n o s o v i m i z v o r n i m n a d o s j e t i l n i m snagama.

Otuda u sebi os jećam snagu Ozi r i sa . Ona za m e n e

znač i n a d o s j e t i l n o l judsko b i ć e koje j e j e d n o m

ž i v j e l o u d r u g i m , n a d o s j e t i l n i m reg i jama. A k o je

o n d j e i ž i v j e l o p r i g u š e n o , i n s t i n k t i v n o , a k o se i

m o r a l o p r v o z a o d j e n u t i f i z i č k i m t i j e l o m i n j e g o v i m

a la t ima kako bi p o g l e d a l o u f iz ičk i svi jet, ipak je

n a s u p r o t o v o m f i z i č k o - o s j e t i l n o m ž i v o t u nekada

ž i v j e l o d u h o v n i m ž i v o t o m .

Snage na k o j i m a se i z v o r n o temel j i r a z v o j

č o v j e č a n s t v a , p r e m a s t a r o e g i p a t s k o m glediš tu,

mora ju se shvatit i kao dvo jnos t , kao takva d v o j n o s t

u kojoj se j e d a n e l e m e n t o z n a č a v a i m e n o m Ozir i s ,

a d r u g i i m e n o m I z i d a : Ozi r i s -Iz ida . P o g l e d a m o li u

sebe same i p r i t o m u p o t r i j e b i m o os je te i osjećaje

starih Egipćana, m o ž e m o si reć i : U sebi pr i je

svega n o s i m o a k t i v n o miš l jenje . T r e b a m o s e samo

prisjetiti kako se m o r a mislit i da bi k o n a č n o nastala

j e d n a m i s a o , p r i m j e r i c e , m i s a o o t rokutu . Da bi

se i z g r a d i l a m i s a o o t rokutu, m o r a joj p r e t h o d i t i

a k t i v n o , d j e l a t n o miš l jen je . N a k o n što s m o u duši

bili d je latni , m o ž e m o se p a s i v n o o k r e n u t i rezul ta tu

našega mišl jenja, naš im m i s l i m a i p r e d o d ž b a m a .

Napos l j e tku ć e m o u našoj duši v i d j e t i t v o r e v i n u

našeg a k t i v n o g mišl jenja. O n a k o kako se miš l jenje

o d n o s i p r e m a m i s l i m a , p r e d o č a v a n j e p r e m a

p r e d o d ž b a m a , d j e l o t v o r n o s t p r e m a o n o m e što i z

nje nastaje te se k o n a č n o na laz i p r e d nama, tako

se Ozi r i s o d n o s i p r e m a I z i d i .

M o g l o bi se t a k o đ e r reć i : D j e l o t v o r n o s t se

po jav l ju je kao o č i n s k o , kao m u š k o n a č e l o , kao

54

načelo Ozir i sa, kao b o r b e n o s t koja z a t i m ispunjava

našu dušu, puni je mis l ima i os jećanj ima. A kao što

čovjek o v d j e stoji, g o v o r i o s i je stari Egipćanin, kao

što tvar i koje ž i v e u n j e g o v o j krvi i g r a d e n j e g o v e

kosti nisu uvi jek b i l e u n j e g o v o j krv i i u n j e g o v i m

kost ima, n e g o su i sprva p o s t o j a l e raš t rkane v a n i u

svemiru, kao što je o v o ci je lo f iz ičko ti jelo skup tvari

koje se f iz ičk i m o g u s l i jedi t i , koje su se skupi le u

l judski o b l i k , d o k su pr i je toga b i le p r o š i r e n e v a n i

po u n i v e r z u m u , tako je i s našom snagom mišljenja:

u nama je o n a snaga p r e d o č a v a n j a . K a o što su

tvari u našoj krvi j e d a n p u t u l judskom obl iku, d o k

su d r u g i p u t p r o š i r e n e po v a n i , tako je O z i r i s o v a

snaga u n a m a d je la tna kao snaga mišl jenja, a po

d u h o v n o m j e s v e m i r u p r o š i r e n a kao Ozi r i s , k a o

snaga Ozi r i sa što p r o t k i v a i ž i v o t o m p r o ž i m a c i je l i

svemir , a koja u č o v j e k a ulazi kao što u l a z e i tvar i

koje se p o t o m u n j e m u sastavljaju u o n o t j e lesno.

U misl i , m e đ u t i m , u p r e d o d ž b e , u p o j m o v e u v i r u

snage I z i đ e što ž i v e i tkaju u u n i v e r z u m u . Na taj

s i način pona jpr i j e m o r a m o p r e d o č i t i kako su duše

starih Egipćana g l e d a l e Ozir i sa i I z i đ u .

Za takve p r e d o d ž b e stara svi jest ni je

m o g l a p r o n a ć i i z r a z unutar svi jeta koji nas u

našoj os je t i lnos t i o k r u ž u j e o v d j e na Zeml j i . Jer,

pona jpr i j e sve što nas o v d j e okružu je s m a t r a l o

se s a m o o s j e t i l n i m s v i j e t o m koji za n a d o s j e t i l n i

svijet ne m o ž e pruži t i n ikakvo vanjsko z n a m e n j e . A

Egipćani, da bi d o b i l i nešto p o p u t neke vrs te jezika,

p i sanog i z r a z a za takve p r e d o d ž b e koje su m o ć n o

pokre ta le dušu kad bi si rekl i : U meni djeluje snaga

Ozi r i s-Iz ida — p o s e g n u l i su za p i s m o m koje su u

s v e m i r u pisala nebeska tijela. G o v o r i l i su: To što se

od n a d o s j e t i l n i h snaga os jeća kao O z i r i s m o ž e se,

55

o s j e t i l n o p r i k a z a n o , mis l i t i p o m o ć u o n o g a što kao

S u n č e v o svjet lo iz laz i iz Sunca te p r o t k i v a i ž i v o t o m

p r o ž i m a p r o s t o r k a o d j e l o t v o r n a snaga svjetla. A

u o n o m e što se os jeća k a o I z i d a m o ž e se v i d j e t i to

što d o l a z i kao o d Mjeseca o d r a ž e n o , r e f l e k t i r a n o

S u n č e v o sv jet lo, ko je je s a m o po sebi t a m n o — kao

i duša u koju se ne spušta d j e l a t n o mišl jenje — i

čeka na sv je t lo Sunca kako bi ga o d r a z i l o , kao što

duša čeka snagu Ozi r i sa da je o d r a z i kao snagu

I z i đ e . K a d je stari Eg ipćanin o s j e ć a o : V a n i mi

Sunce i Mjesec g o v o r e kako najbol je m o g u s l i k o v i t o

mis l i t i o t o m u što je os jet i la moja duša — tada je

u jedno z n a o : V e z a i z m e đ u o n o g a što se ta janstveno

pojav l ju je u p r o s t o r u kao Sunce koje širi sv je t lo

i Mjesec koji o d r a ž a v a S u n č e v o sv je t lo ipak nije

slučajna, v e ć o n o što v i d i m d a prosv je t l j ava

p r o s t o r , š i reći i o d r a ž a v a j u ć i sv je t lo , m o r a bit i u

nekoj v e z i sa s n a g a m a koje u sebi o s j e ć a m kao

n a d o s j e t i l n e . — K a o što u satu ne v i d i m o da n e š t o

p o p u t mal ih d e m o n a p o k r e ć e n j e g o v e kazal jke, v e ć

n j e g o v m e h a n i z a m , tako i z n a m o da se u o s n o v i

sklapanja sata nalaze misli n jegova izumitel ja, misli

što su d o š l e iz l judske duše, tako da je z a p r a v o

satni m e h a n i z a m o b l i k o v a l o n e š t o d u h o v n o . K a o

što se kazal jke sata o d n o s e j e d n a p r e m a d r u g o j ,

d a b o m e ov i se j e d n a o drugo j , a u o d n o s u na vanjski

p r o s t o r p o d r e đ e n e su z a k o n i m a m e h a n i k e te su

napos l je tku ipak o v i s n e o d u h o v n o m što ga č o v j e k

os jeća u svojo j duši g o v o r e ć i o s n a g a m a Ozir i sa

i I z i đ e — tako su se Sunce i Mjesec p o j a v l j i v a l i

kao i z r a ž a j n o s r e d s t v o s i lnoga sv jetskog sata. A

Egipćanin si ni je s a m o g o v o r i o : Sunce i Mjesec

mi o s j e t i l n o p o k a z u j u v e z u i z m e đ u Ozir i sa i I z i đ e

— v e ć je os jećao: O n o što u m e n i ž i v i to se i z v o r n o

56

nalazi u o s n o v i tajanstvenih o d n o s a snaga koji nose

sv jet lo Suncu i Mjesecu.

Kakav je b io o d n o s Ozir i sa i I z i đ e p r e m a Suncu

i Mjesecu, takav je b i o o d n o s osta l ih z v i j e ž đ a i

p laneta p r e m a d r u g i m b o g o v i m a . Egipćani su u

p o l o ž a j u nebesk ih ti jela pr i je s v e g a v i d j e l i s i m b o l e

za o n o što su dož iv l j ava l i kao nados je t i lno ili što im

je p r e d a j o m b i lo sačuvano kao doživ l ja j i najstarijih

v idovnjaka . N o , u t o m su o č i t o v a n j u svjetskoga sata

v id je l i p r i k a z i v a n j e istih snaga koje su napos l je tku

osjećal i u l judskoj duši . T a k o je v e l i k i svjetski sat

s k r e t a n j e m svoj ih z v i j e z d a i o d n o s o m p o k r e t n i h

z v i j e z d a p r e m a z v i j e z d a m a sta jaćicama, p o s t a o

o b j a v o m d u h o v n i h , n a d o s j e t i l n i h snaga koje su ga

p o d u p i r a l e , koje su taj p o l o ž a j u z r o k o v a l e i koje

su u u n i v e r z a l n o m p i smu koje se treba r a z u m j e t i

p r o n a š l e i z r a ž a j n o s r e d s t v o z a svo je n a d o s j e t i l n e

snage i m o ć i .

To su osjećaji i os jet i p r e m a v i š e m svi jetu

sačuvani p r e d a j o m što su ih stari Egipćani p r e k o

v i d o v n j a k a d o b i l i o d u h o v n o m svi jetu, za koji su

zna l i da pos to j i d o k su još i sami imal i pos l jednje

od jeke s tare v i d o v i t o s t i . N o , sada b i sebi g o v o r i l i :

M i l judi p o t j e č e m o i z toga d u h o v n o g svi jeta. N o ,

smješteni s m o u svi jet os je t i lnos t i koji n a m je d a n

u o s j e t i l n o - f i z i č k i m s t v a r i m a i o s j e t i l n o - f i z i č k i m

d o g a đ a j i m a . Mi p o t j e č e m o iz svi jeta Ozir i sa i I z i đ e .

O n o što u nama kao najbol j i d i o teži i što m o ž e

post ić i v i še s tupnjeve savršens tva o d o n i h koje

sada i m a m o p r o i s t e k l o je od Ozir i sa i I z i đ e . Oni

u n a m a ž i v e n e v i d l j i v i , k a o snage . To što jest, da

f iz ički č o v j e k pot ječe iz vanjsk ih o d n o s a , u z e t o

je iz van j skoga svi jeta, i u to je d i o Ozi r i s - Iz ida

s a m o z a o d j e n u t .

57

T a k v a p r e d o d ž b a pras tare m u d r o s t i postala

je za dušu s tarog Eg ipćanina p r e v l a d a v a j u ć i m

os je tom, sasv im o b u h v a t n i m os jeća jem egipat­

skoga d u š e v n o g ž i v o t a . U dušu se m o g u pr imi t i

aps t raktne p r e d o d ž b e , a da se ne d o t a k n e o n o

m o r a l n o - e t i č k o d u š e v n o g ž i v o t a ili pak o n o sud­

binsko, s r e t n o d u š e v n o g ž i v o t a ; na taj se način

m o g u n a p o s e p r i m i t i m a t e m a t i č k i aps t raktne

p r e d o d ž b e p r i r o d n e z n a n o s t i . M o ž e s e raspravl jat i

o e l e k t r i c i t e t u i s l i č n i m snagama, a da duša ne

m o r a č o v j e k u p o s t a v i t i p i tan je o sudbini . N o , ovi

se o k a r a k t e r i z i r a n i osjećaji i os jet i o g l e d a n j u u

d u h o v n e s v j e t o v e i z a m i s a o o s r o d n o s t i najdubl j ih

d u š e v n i h o s o b i n a s O z i r i s o m i I z i d o m ne m o g u

shvat i t i kao mis l i i i d e j e , a da se ne uzburka ju mi­

sli o sreći i sudbin i , da se ne uzburkaju č o v j e k o v i

m o r a l n i i m p u l s i . Da, o n i će b i t i u z d r m a n i ! Jer, u

njima si č o v j e k g o v o r i : U sebi n o s i m j e d n o bol je

sebstvo, ali o v o se bol je sebstvo isprva p o v l a č i pred

o n i m što sam ja u f i z i č k o m ti jelu, o n o i sprva nije

p o s v e v i d l j i v o . U m o j o j se o s n o v i n a l a z e p r i r o d a

Ozir isa i p r i r o d a I z i đ e , ali o n e p r i p a d a j u i z v o r n i m

sv je tov ima, s t a r i m z l a t n i m , s v e t i m v r e m e n i m a . U

sadašnj im su l j u d i m a p r e v l a d a n e snagama koje su

vanjsko f i z i č k o s t i snule u l judsko t i je lo te koje

su O z i r i s o v e i I z i d i n e snage z a t v o r i l e u tamnicu

r a s p a d l j i v o g a t i jela ko je p o p u t vanjskih p r i r o d n i h

sila p o d l i j e ž e uniš tenju.

T a k o l e g e n d u o Ozir i su i I z i d i v i d i m o

p r e t v o r e n u u osjećanja. Ozirisa, v išu l judsku snagu

rasprostranjenu po svemiru, svladat će snage koje u

l judskoj p r i r o d i p o d l i j e ž u uništenju. T y p h o n će za­

t v o r i t i u t a m n i c u o n o što u č o v j e k u ž i v i kao snaga

Ozir isa. T y p h o n je čak j e z i č n o p o v e z a n s r i j eč ima

58

"raspadati se, trunuti" . O z i r i s o v a snaga u tamničena

je u o n o š to se o b l i k o v a l o kao lijes č o v j e k o v i h

d u h o v n i h d i j e l o v a , u k o j e m u je — n e v i d l j i v o za

vanjski sv i jet — i š č e z n u o č o v j e k o v O z i r i s - d i o . N o ,

za p r e d o d ž b e starih Egipćana, d u š e v n a p r i r o ­

da, koja je za čov jeka ta janstvena p r i r o d a I z i đ e ,

ostala je z a g o n e t k o m , da bi se u b u d u ć n o s t i

— i to p r o d o r o m i n t e l e k t u a l n e snage — p o n o v n o

d o s e g n u l o o n o i z čega j e p r o i s t e k a o č o v j e k . T a k o ,

dak le , n e š t o s k r i v e n o u č o v j e k u tež i p o n o v n o m

o ž i v l j a v a n j u Ozir isa, a snaga I z i đ e u l judskoj duši

pos to j i z a t o da bi č o v j e k a iz o n o g a što je on sada,

m a l o - p o m a l o p r i v e l a Ozi r i su . I ta I z i d i n a snaga

čini da se č o v j e k sve d o k ostaje f i z i č k i m č o v j e k o m

ustvari n e m o ž e o d i j e l i t i o d f i z i č k o - o s j e t i l n e

p r i r o d e , ali č ini i to da čov jek, iako, d o d u š e , ostaje

i z v a n j s k i m f i z i č k i m č o v j e k o m i p o t p u n o stoji u

v a n j s k o m f i z i č k o m svi jetu, ipak u svo jo j nut r in i

ima n e p r e s t a n o usmjeren p o g l e d uvis, p r e m a

v i š e m Ja, ko je se po shvaćanju svih na jznačajni j ih

d u h o v a č o v j e č a n s t v a nalazi d u b o k o s k r i v e n o u

o s n o v i sv ih l judskih snaga. Ovaj čov jek , koji ni je

vanjski f iz ički č o v j e k n e g o č o v j e k s p o t i c a j e m za

n e p r e s t a n o m t e ž n j o m p r e m a d u h o v n o m e svjetlu,

ko jega uvi jek tjera skr ivena snaga I z i đ e , on je taj

koji se po jav l ju je kao zemal j sk i sin Ozi r i sa koji

ni je s išao u zemal j sk i svi jet v e ć je o s t a o skr iven

u d u h o v n o m e svi jetu. T o g a n e v i d l j i v o g čov jeka,

čov jeka težn je p r e m a v i š e m sebstvu, os jećala j e

eg ipatska duša kao Horusa, kao p o s m r t n o r o đ e n o g

O z i r i s o v a sina.

T a k o je stari Eg ipćanin s o d r e đ e n o m t u g o m

g l e d a o p r e m a č o v j e k o v u p o d r i j e t l u o d Ozir i sa , a l i j e i s t o d o b n o g leda juć i u dušu r e k a o : Duša

59

1

je sačuvala i n e š t o od I z i d i n e snage što p r i p a d a

s a m o m e Horusu, što je uvi jek p o t i č e da teži p r e m a

d u h o v n i m v is inama. A u tim će d u h o v n i m v is inama

čov jek p o n o v n o p r o n a ć i Ozir isa. — Današnji čov jek

Ozir i sa m o ž e d o s e g n u t i n a d v a načina. Egipćanin

si je r e k a o : Iz Ozi r i sa sam p r o i z i š a o i t r e b a m mu

se p o n o v n o v r a t i t i . S o b z i r o m na m o j e d u h o v n o

p o d r i j e t l o O z i r i s je u m e n i , a Horus me n a v o d i da

p o n o v n o d o đ e m Ozir i su , n j e g o v u o c u . N o , Ozir i sa

se m o ž e d o s e g n u t i s a m o u d u h o v n o m svi jetu. On

nije m o g a o ući u f iz ičku l judsku p r i r o d u . Tu bi ga

sv lada le snage T y p h o n a koje, s o b z i r o m na to da

su vanjske snage p r i r o d e , p o d l i j e ž u uništenju.

Zato se O z i r i s u m o ž e d o s p i j e t i idući s a m o

d v a m a p u t o v i m a .

Jedan je put onaj koji p r o l a z i kroz vrata smrti .

D r u g i put v o d i k r o z v r a t a takve smrt i koja ne

d o v o d i d o f iz ičkog umiranja, n e g o d o inici jaci je, d o

posvećen ja . Otuda su si Egipćani p r e d o č a v a l i — što

je opširni je i z n e s e n o u m o j e m djelu "Kršćanstvo kao

mis t ična č i n j e n i c a " * : K a d č o v j e k p r o đ e k r o z v r a t a

smrt i , nakon p o t r e b n i h p r i p r e m n i h r a z v o j n i h faza

d o l a z i Ozi r i su . N a k o n što se o s l o b o đ e n zemal j sk ih

ž i v o t n i h o v o j a n a d e u d u h o v n o m svi jetu, u n jemu

se budi svi jest o n j e g o v u s r o d s t v u s O z i r i s o m . Sam

m r t v a c ima osjećaj da u d u h o v n o m svi jetu n a k o n

smrt i m o ž e bit i o s l o v l j e n kao " O z i r i s " . S v a t k o će,

takoreći , n a k o n smrt i bi t i o s l o v l j e n kao " O z i r i s " .

D r u g i p u t koji v o d i n a t r a g Ozi r i su , d a k l e ,

d r u g i put u d u h o v n i sv i je t put je p o s v e ć e n j a i l i

* "Kršćanstvo kao mistična činjenica" {Das Christentum als mystische Tatsache), usporedi s poglavljem "Egipatska misterijska mudrost" (Der ägyptische Mystericmveisheit).

60

inici jaci je . N j e g a su si Egipćani p r e d o č a v a l i tako

da n j i m e č o v j e k u p r v o m r e d u u p o z n a j e o n o

što u n j e g o v o j p r i r o d i pos to j i kao n e v i d l j i v o ,

kao n a d o s j e t i l n o . To je Iz ida ili I z i d i n a snaga. U

svak idašn jem shvaćanju, u znanju koje i m a m o u

s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , n e p r o b i j a m o s e d o d u b i n a

naše duše, do I z i d i n e snage. N o , postoj i put ko j im se

m o ž e p r o d r i j e t i d o I z i d i n e snage, ko j im s e s i lazi d o

v l a s t i t o g a Ja kako bi se u v i d j e l o da je to Ja o g r n u ­

to f i z i č k o m m a t e r i j o m . Ide l i se t im p u t e m , s i lazi

se o n d j e gd je se Ja nalaz i u svojoj p r a v o j d u h o v n o j

d o m o v i n i . Stoga s i j e stari Eg ipćanin g o v o r i o : T i ,

dakle, m o r a š sići u svoju v las t i tu n u t r i n u . O n d j e

ćeš na jpr i je p r o n a ć i f iz ičku l judsku p r i r o d u a k o

je o n a sama i z r a z p r a v o g a čov jeka, n j e g o v o g Ja.

M o r a š p r o d r i j e t i k r o z tu f iz ičku l judsku p r i r o d u .

U t r i m a p r i r o d n i m c a r s t v i m a o p a z i t ćeš vanjski

svi jet k a o t v o r e v i n u d u h o v n i h , n a d o s j e t i l n i h m o ­

ći; kad p o g l e d a š kamenje i n j e g o v e m a t e m a t i č k e

o b l i k e , kad p o g l e d a š bi l jke i n j i h o v e č u d n o v a t e

o b l i k e što su i z n u t r a o ž i v l j e n i ž i v o t o m u k o j e m

djeluju b o ž a n s k o - d u h o v n e snage, i k o n a č n o kad

p o g l e d a š t reće , ž i v o t i n j s k o c a r s t v o . K o d č o v j e k a

se, m e đ u t i m , ne m o ž e š z a d r ž a t i na v a n j s k o m o b l i ­

ku v e ć m o r a š u r o n i t i u n e š t o u č e m u n j e g o v e

d u š e v n e snage ž i v e kao snage I z i đ e . — O t u d a je

s p o s v e ć e n j e m u I z i d i n e mis ter i je p o v e z a n o to

što b i č o v j e k p o n a j p r i j e t r e b a o p o k a z a t i s a m o m e

sebi, k r o z a što bi t r e b a o v id je t i da je z a o d j e n u t

m a t e r i j o m . To što se d o g a đ a kad č o v j e k tako uroni

u svoju v las t i tu p r i r o d u u bit i je isto kao i o n o što

se d o g a đ a u smrt i , s a m o na drukči j i nač in . Č o v j e k

mora sa ž i v i m t i j e l o m p r o ć i kroz d v e r i smrti , m o r a

upoznat i pr i je laz od f iz ičkoga gledanja u n a d f i z i ć k o

61

g ledanje , iz f i z i č k o g a svi jeta u d u h o v n i svi jet

— pr i je laz koji p r o ž i v l j a v a p r o l a z e ć i k r o z a s tvarnu

smrt. P o s v e ć e n i č o v j e k m o r a o je p r o ž i v j e t i taj put

s i lazeći u v l a s t i t u nut r inu, m o r a o je u p o z n a t i o n o

što se m o ž e p r o ž i v j e t i s a m o s i laskom u v las t i tu

nutr inu. T u b i na jpr i je d o š a o d o t je lesne n u t r i n e ,

do načina na koj i se iz p r i r o d e stvara krv koja je

f iz ički a lat Ja.

Više s m o puta n a p o m e n u l i : D o k j e ž i v č a n i

sustav alat os jećanja, hti jenja i mišl jenja, u krvi

m o r a m o v i d j e t i a lat Ja. H o ć e l i č o v j e k ući u svoj

alat, m o r a — kako si je to z a m i s l i o stari E g i p ć a n i n

— ući u svo je f i z i č k o - e t e r s k e o v o j e , u e ter sko-

-duševno, m o r a n a u č i t i bit i n e o v i s a n o snazi o

kojoj je inače u s v o j o j krvi o v i s a n , i — p o š t o se

od nje o d i j e l i o — m o r a se sam uput i t i č u d n o v a t i m

t o k o v i m a krv i . Č o v j e k m o r a najpr i je f i z ičk i u p o z ­

nati svoju v i šu p r i r o d u . T o m o ž e j e d i n o o n d a a k o

je u stanju u p o z n a t i sebe promatra juć i se kao da je

o n sam neki p r e d m e t . Č o v j e k neki p r e d m e t m o ž e

kao objekt u p o z n a t i s a m o ako se nalazi i zvan njega.

Stoga, da bi s p o z n a o sebe, m o r a se n a l a z i t i i z v a n

sebe. Otuda p o s v e ć e n j e v o d i snagama p o m o ć u kojih

d u š e v n e snage m o g u n e š t o d o ž i v j e t i bez u p o t r e b e

f i z ičkog alata, tako da č o v j e k f iz ički a lat v i d i p r e d

s o b o m kao ob jekt , k a o što n a k o n smrt i n j e g o v

d u h o v n i d i o o d o z g o g l e d a f i z i č k o t i j e lo . Z a t o j e

u I z i d i n i m m i s t e r i j a m a č o v j e k p o n a j p r i j e m o r a o

u p o z n a t i svo ju krv.

Tu b i na jpr i j e i skus io n e š t o što se ne m o ž e

bol je o z n a č i t i n e g o k a o d o l a z a k n a p r a g smrt i .

Stoga je p r v i s tupanj p o s v e ć e n j a u I z i d i n e mis ter i ­

j e b i o d a j e č o v j e k m o r a o svo ju krv, s a m o g a sebe,

g l e d a t i k a o o b j e k t , m o r a o je u r o n i t i u o v o j koj i j e

62

alat n j e g o v e I z i d a - p r i r o d e . T a d a b i ga na mjestu

posvećen ja o d v e l i na d v o j a v r a t a gd je b i mu se

u s l ikama š to ih je d o ž i v i o na v l a s t i t o m e t i jelu

p o k a z a l o : T a k o i z g l e d a kad j e d n o m p r e d d u š o m

naslikaš o n o što se z b i v a u tvo jo j nutr in i . — Ondje

su mu p o k a z a l i d v o j a v r a t a , j e d n a z a t v o r e n a i

j e d n a o t v o r e n a . I m o r a m o r e ć i d a j e č u d n o v a t o

kako se o v a učenja što do nas o d z v a n j a j u k r o z

t isućl jeća o p e t s lažu s o n i m e što č o v j e k i danas

misli, samo što on to danas tumači mater i ja l i s t ički .

Na o v o sam v e ć u p o z o r i o u p r e d a v a n j u o Zaratustri .

Kad se n a l a z i u p o d z e m n o m svi jetu, g o v o r i o je

stari e g i p a t s k i v i d o v n j a k , č o v j e k n a i l a z i n a d v o j a

vrata. K r o z d v o j a v r a t a u laz i u svo ju krv i u svo ju

nutr inu. A n a t o m b i r e k a o : k r o z d v a u l a z a koj i

se n a l a z e u o b o s t r a n i m s r č a n i m z a l i s c i m a . Kad

b i h t i o p r o d r i j e t i k r o z a s v o j e t i j e lo , m o g a o b i

t o uč in i t i k r o z " o t v o r e n a v r a t a " , d o k " z a t v o r e n a

vrata" sprečava ju krv i d a k r e n e p o g r e š n i m p u t e m .

U o n o m e što v i d i m o k r o z a n a t o m i j u s a d r ž a n i su

s imbol i za to što su d o ž i v l j a v a l i stari m u d r a c i

koji, d o d u š e , p r e d s o b o m nisu tako n e p o s r e d n o

kao m o d e r n i a n a t o m i imal i a n a t o m s k e s l ike, ali

s u imal i o n o što v i d i v i d o v i t a svi jest kad i z v a n a

p r o m a t r a n u t r i n u .

Sl jedeći se stupanj I z i d i n o g p o s v e ć e n j a sasto­

jao od n e č e g a što se m o ž e i z r a z i t i r i j eč ima: Č o v j e k

mora bit i p r o v e d e n k r o z v a t r e n u , z r a č n u i v o d e n u

kušnju. T o znač i d a t reba d o b r o u p o z n a t i p r i r o d u

ovoja svo jeg Iz ida-b ića; t reba u p o z n a t i v a t r u kako u n j e g o v o j krv i kao alatu teče t i j e l o m te posta je

tekućinom; nadal je t reba u p o z n a t i kako z rak u laz i

kao kisik. Vatra, z r a k i v o d a : č o v j e k u p o z n a j e

topl inu strujanja daha, tekućinu krvi . I t i m e što

63

u p o z n a j e p r i r o d u svoj ih o v o j a p r e k o e l e m e n a t a

v a t r e , z raka i v o d e , posta je p r o č i š ć e n . A kad je

tako s a g l e d a o svo je o v o j e , d o l a z i d o svo je Izida-

- p r i r o d e . To se tehnički i z r a ž a v a r i ječ ima: T e k sada

č o v j e k os jeća da je d o š a o k sebi, sada zna da je

d u h o v n o b i ć e te da v i še nije o g r a n i č e n č o v j e š t v o m

v a n j s k o g a svi jeta, v e ć da g l e d a u d u h o v n i svijet.

Jer, p o s t o j i z a k o n p r e m a k o j e m u f i z i č k o Sunce

v i d i m o s a m o danju, d o k n a m j e n o ć u o n o zastr to

m a t e r i j o m . U d u h o v n o m svi je tu n e m a takvoga

zast i ranja. O n d j e s e d u h o v n e m o ć i v i d e u p r a v o

o n d a kad f iz ičke oči nisu d je latne. Iz ida-posvećenje

t o s i m b o l i č k i o z n a č a v a o v a k o : K a d a j e proč i šćen,

č o v j e k d o s p i j e v a d o toga d a d u h o v n a bića g leda

l icem u l ice: da g leda Sunce u p o n o ć . To znači : Kada

je m r a č n o i t a m n o , za p o s v e ć e n i k e Iz ida-mister i ja

ipak je v i d l j i v o o n o što se k a o d u h o v n i ž i v o t i kao

d u h o v n a p r a s n a g a nalaz i u o s n o v i Sunca.

T a k o n a m j e op i san put p r e m a Izida-snazi

duše koj i je m o g a o pr i jeći onaj koji je još za ž i v o ­

ta p o t r a ž i o najdubl ju d u š e v n u snagu. Pos to ja le su

k t o m u još v i še mister i je , p r a v e Ozir i s-mis ter i je .

U nj ima je z a p r a v o čov jeku p o s t a j a l o j a s n o kako

se p o m o ć u lz ida-snage d u h o v n a , nados je t i lna

prasnaga iz koje je p r o i z i š a o p r o n a l a z i k o d Ozir isa

—- k a k o O z i r i s u z d i ž e l judsku dušu.

Kad j e pak Egipćanin p o s e b n i m p i s m o m ht io

i z r a z i t i , kad je na svoj način h t i o nasl ikat i kako se

Iz ida o d n o s i p r e m a Ozirisu, uč in io je to kroz mijene

Sunca i M j e s e c a na nebu, d o k je os ta le d u h o v n e

m o ć i i z r a ž a v a o p o m o ć u o d n o s a m e d u os ta l im

z v i j e z d a m a . To se pri je svega o d n o s i l o na razmjerno

m i r a n Život in j sk i krug i p l a n e t e koji su se kreta l i

n j e g o v o m s l ikom. U svemu što je tako o t k r i o stari je

64

Egipćanin u v i d i o nač in na koji d u h o v n i m p i s m o m

može na jbol je i z r a z i t i o n o što p o k r e ć e n j e g o v u

dušu. Z n a o je : Od o n o g a što je na Zeml j i ne m o ­

gu uzeti ništa č i m e bih i z r a z i o č o v j e k o v e z a d a t k e

dok ga Iz ida-snaga v o d i Ozi r i su ; h o ć u l i to opi sa t i ,

moram p o s e g n u t i za kons te lac i j ama z v i j e z d a .

— Pos l jed ica toga je, p r e m a shvaćanju Egipćana,

bila da j e v e l i k i m u d r a c , k o j e g a z a m i š l j a m o kako

je p o s t o j a o u p r a d a v n o d o b a , pr i je svega i m a o

najdublj i v i d o v n j a č k i u v i d u o v d j e tek sk ic i rane

o d n o s e č o v j e č a n s t v a p r e m a u n i v e r z u m u te da

j e v r h u n s k i i z r a z i o o d n o s e konste lac i ja z v i j e z d a

prema d u h o v n i m snagama i n j i h o v i m z b i v a n j i m a

te č i n j e n i č n e o d n o s e m e đ u nj ima. Sve što se

događalo i z r a z i o j e z v j e z d a n i m j e z i k o m . A k o je ,

p r i m j e r i c e , t r e b a l o p r i k a z a t i kako se Ozi r i s o d n o s i

p rema I z i d i , n a r o d u s e t o m o g l o reći e g z o t e r n o

— u o b l i k u l e g e n d e . Za o n e ko je se tada u v o d i l o

u p o s v e ć e n j e točni su se o d n o s i i z r a ž a v a l i p o m o ć u

odnosa puta svjet la koje je p r o i z l a z i l o iz Sunca,

r e f l e k t i r a n o o d Mjeseca t e č u d e s n i m o d n o s i m a

puta sv jet la o d m l a d o g a Mjeseca p r e k o n j e g o v i h

četvrti do p u n o g a Mjeseca . U t o m u se s p r a v o m

uočavala s l ičnost s o d n o s o m Iz ida-snaga l judske

duše p r e m a Ozi r i su . I p o t o m se iz o v i h o d n o s a na

nebu i n j i h o v i h o b l i k a u z i m a l o o n o što se do i s ta

može smatrat i p r a o b l i c i m a pisma. Č i m to manje

ljudi p r e p o z n a j u u p i smu, t im se v i še m o r a r e ć i :

U sug lasnic ima t reba v i d j e t i p r e c r t a n e r a z m j e r n o

mirujuće z n a k o v e Ž i v o t i n j s k o g a kruga. A u o d n o s u

samoglasnika p r e m a suglasnicima i m a m o p r e c r t a n e

odnose p laneta i n j i h o v i h p o k r e t l j i v i h snaga p r e m a

Ž i v o t i n j s k o m e krugu. Stoga se m o r a reći da su

slovni z n a k o v i skinuti s neba.

1

T a k o su stari Egipćani, čiji su učitel j i bi le

snage što g o v o r e s neba i javl ja ju o t o m e što se

i ž iv l j ava u l judskim dušama, os jećal i Hermesa .

Pa, još i v i še : O n o što se i ž i v l j a v a u č o v j e k o v i m

d j e l i m a i u c i je lo j s v a k o d n e v i c i ž i v o t a , što se

i ž i v l j a v a u obav l jan ju g e o d e t s k o g umi jeća za koje

j e bi la n u ž n a m a t e m a t i č k a znanos t , g e o m e t r i j a

— koju je P i t a g o r a n a u č i o od Egipćana — to su

stari E g i p ć a n i p r i p i s i v a l i m u d r o s t i H e r m e s a koji

j e u s v i m z e m a l j s k o - p r o s t o r n i m o d n o s i m a v i d i o

nešto p o p u t o d s l i k e nebesk ih o d n o s a , a nebeske

j e o d n o s e p r i k a z i v a o z v j e z d a n i m p i s m o m .

H e r m e s je u m a t e m a t i k u i g e o m e t r i j u unio

z v j e z d a n o p i s m o , naučio je Egipćane da o n o što se

d o g a đ a na Zemlj i p rona laze u z v i j e z d a m a . Z n a m o da

je ci jel i eg ipat sk i ž i v o t o v i s i o o p o p l a v a m a Ni la , o

t o m e što je Ni l n a p l a v i o s p laninskih kra jeva j u ž n o

od Egipta. A iz toga m o ž e m o i p r o s u d i t i kako je na

o d r e đ e n i nač in b i lo p o t r e b n o u n a p r i j e d znat i kada

m o ž e d o ć i d o p o p l a v e Nila, kada z a p r a v o t i jekom

g o d i n e m o ž e nastupiti preobražaj p r i r o d n i h odnosa.

Egipćani su t a k o đ e r svoje računanje v r e m e n a pri­

mi l i iz z v j e z d a n o g a pisma. Kada je Sirius, z v i j e z d a

Psa, b i o v id l j i v u znaku Raka, tada su znal i : U b r z o će

Sunce d o ć i u znak iz kojega n j e g o v e zrake, takoreći,

iščaravaju to što svo j im p o p l a v a m a tlu d o n o s i N i l .

T a k o su zna l i : Sirius je uvi jek budan, najavljuje

o n o što t r e b a m o oček iva t i . T o j e b i o jedan d i o

n j ihova zv jezdano-sv je t skog sata. K a k o bi i s p r a v n o

o b r a đ i v a l i zeml ju i gospodar i l i , što je b i lo p o t r e b n o

za vanjski ž i v o t , z a h v a l n o su g l e d a l i uvis p r e m a

z v i j e ž đ u Psa. A g ledal i su još i v i še, o tkuda su u

pras taro d o b a d o b i l i pouku o t o m u da je kretanje

z v i j e z d a iz raz svjetskoga sata.

66

Za takve i s l ične o d n o s e t raž i l i su E g i p ć a n i

savjet u z v j e z d a n o m pismu. U T h o t h u ili H e r m e s u

v id je l i su o n o g a duha koji je p r e m a s ta r im

preda jama sas tav io pras tare z a p i s e sv jetske

mudrost i i koji je p r e m a o n o m e što je k a o

inspiraci ju p r i m i o i z z v j e z d a n o g p i s m a sas tav io

f izička s l o v a te j e č o v j e k a p o u č i o p o l j o d j e l s t v u ,

g e o m e t r i j i , m j e r n i š t v u — ukratko s v e m u o n o m e

što j e č o v j e k u p o t r e b n o z a f iz ički ž i v o t . N o , sav

f izički ž i v o t ni je ništa d r u g o d o l i t i j e lo d u h o v n o g a

ž ivota . N o , d u h o v n i j e ž i v o t p o v e z a n s c i j e l i m

s v e m i r o m , a iz njega je c r p i o inspi rac i ju H e r m e s .

T a k o se u s k o r o p o k a z a l o da je c i je la kul tura

p o v e z a n a s H e r m e s o m . A Egipćani su se os jeća l i

još tješnje s n j i m e p o v e z a n i . P r e t p o s t a v i m o , da

je, p r i m j e r i c e , 1322 . g o d i n e pr i je našeg računanja

v r e m e n a n e k i E g i p ć a n i n p o g l e d a o u n e b o , v i d i o b i

sasvim n e o b i č n u konste lac i ju z v i j e z d a . Jer, stari

su Egipćani v r i j e m e računal i na način p r i k l a d a n

za l judske o d n o s e , a o s o b i t o za l judsko r a č u n s k o

mišl jenje: 12 mjeseci od po 30 dana što j e , s p e t

dopunsk ih dana, g o d i š n j e i z n o s i l o 365 dana. T a k o

se r a č u n a l o s to l jeć ima, z b o g toga j e r je to, r e c i m o ,

matemat ičk i , računski b i l o p o g o d n o : n a k o n isteka

365 d a n a p r o t e k l a bi 1 g o d i n a . P r i t o m j e , k a o š to

z n a m o iz s u v r e m e n e a s t r o n o m i j e , svaki p u t o s t a l o

n e u r a č u n a t o č e t v r t dana; znači , kad bi se z a v r š i o

obračun j e d n e e g i p a t s k e g o d i n e , b i l o b i t o z a o k o

četvr t d a n a rani je . A k o s i to p r e r a č u n a t e , m o ž e t e

v id je t i da b i svaka s l jedeća g o d i n a p o č e l a rani je,

sto je g o d i n u m j e s e c i m a v r a ć a l o unatrag, a p o t o m

bi je o p e t v r a t i l o na početak. To se d o g a đ a l o n a k o n

isteka 4 puta po 365 dana. Dakle , n a k o n 1460

godina svaki b i se put nebeski o d n o s i p o n o v n o

67

p o r a v n a l i sa z e m a l j s k i m r a č u n a n j e m , č i m e bi se

k r o z 1460 g o d i n a ci jela g o d i n a p o v u k l a unatrag.

A k o to izračunate tri puta unatrag počevš i od 1322.

g o d i n e pri je našeg računanja v r e m e n a , v r a t i t će te

se u r a z d o b l j e do ko jega su Egipćani p o m a k n u l i

unatrag svoju prastaru svetu m u d r o s t , g o v o r e ć i :

U s taro je d o b a još p o s t o j a l a najbistr i ja stara v i­

d o v i t o s t . S a s v a k o m t a k v o m v e l i k o m s u n č a n o m

g o d i n o m koja j e d o v e l a d o p o r a v n a n j a z e m a l j s k o g

računanja v r e m e n a , snaga stare v i d o v i t o s t i opa la bi

z a j e d a n stupanj . M i sada ž i v i m o unutar č e t v r t o g a

stupnja. Naša kultura v e ć ulazi u r a z d o b l j e u

ko jemu ć e m o m o ć i imati samo predaju o pras tarom

učenju. N o , mi g l e d a m o uvis k r o z tri svjetske

g o d i n e u v e l i k u p r o š l o s t u kojo j su naši v e l i k i

m u d r a c i uči l i svo je u č e n i k e i s l j edbenike o n o m u

što mi danas — m n o g o s t r u k o p r e i n a č e n o — i m a m o

u p i smu, u m a t e m a t i c i , g e o m e t r i j i , mjern i š tvu i

s v e m u o s t a l o m što j e p r i m j e n j i v o na s v a k o d n e v n i

ž i v o t , pa i u a s t r o n o m i j i . — Stari Eg ipćanin kao da

s i je g o v o r i o : Naše l judsko računanje koje se d r ž i

p r i k l a d n i h b r o j e v a 12 puta 30 plus 5 d o p u n s k i h

dana p o k a z u j e n a m da se b o ž a n s k o - d u h o v n i svi jet

m o r a k o r i g i r a t i . Jer, p r e m a o n o m u što n o s i m o u

s v o j e m r a z u m u , mi sami pos ta l i s m o strani Ozir i su

i I z i d i . Mi ne m o ž e m o t o č n o p r o r a č u n a t i g o d i n u .

N o , mi g l e d a m o u v i s i n e , u j e d a n skr iveni svi jet

u k o j e m u nas k o r i g i r a j u m o ć i koje upravl ja ju

z v i j e z d a m a .

T a k o je stari Egipćanin svra t io p o g l e d od svoje

k r o n o l o g i j e , kao slabosti l judskih snaga p o v e z a n i h s

r a z u m o m , na d u h o v n e snage i bića što skrov i to ž i v e

te je p r e m a d u b l j i m z a k o n i m a k o r i g i r a o , zaš t i t io i

sačuvao sve što l judi na Zemlj i mora ju p r o ž i v j e t i . A

68

kao b i ć e koje j e b i l o i n s p i r i r a n o b u d n i m n e b e s k i m

snagama, š t o v a l i su stari Egipćani svo jega T h o t h a ,

svo jega H e r m e s a . Z a t o o v a i n d i v i d u a l n o s t nije za

duše starih Egipćana bila samo p o p u t učitel ja n e g o

je bi la b iće p r e m a k o j e m su u z d i z a l i p o g l e d pun

na jveće z a h v a l n o s t i , na jdubl jeg š tovanja t i m e što

su s i g o v o r i l i : Sve što i m a m d o b i o sam od T e b e . Ti

s i s v is ina, iz p r a d a v n i h v r e m e n a , p r e k o nositel ja

svoj ih preda ja s lao d o l j e o n o što je u v i r a l o u vanj­

sku l judsku kul turu i p o s t a l o n a j v e ć o m l judskom

b l a g o d a t i . — T i m e se duša starih Egipćana — kako

u v e z i s p r a v i m z a č e t n i k o m snaga, tako i u v e z i

s n j i h o v i m č u v a r o m , za Ozir i sa i za H e r m e s a ili

T h o t h a — p r o ž i m a l a ne samo z n a n j e m zak l jučenim

s m u d r o š ć u n e g o i os jeća jem, m o r a l n i m u najdub­

l jem smislu te r i ječi , os jeća jem z a o g r n u t i m u naj­

dubl je š tovan je i z a h v a l n o s t . Zato iz s tar ih opisa

v i d i m o da je sva egipatska mudrost o s o b i t o iz starih

v r e m e n a , pos l i j e sve manje, bi la p r o ž e t a r e l i g i o z ­

nim ob i l j ež j ima. Štoviše, p r e m a starim Egipćanima,

sve je l judsko z n a n j e b i lo p o v e z a n o sa s v e t i m

os jeća jem: sva m u d r o s t s p o n i z n o š ć u , sva z n a n o s t

s r e l i g i j o m . U kasni j im v r e m e n i m a , m e đ u t i m , to

u g l a v n o m v i še ni je b i l o i z r a ž e n o u s v o j e m č i s t o m

o b l i k u . Jer, k a o što je istina da p o j e d i n i n a r o d i

kroz u z a s t o p n e e p o h e imaju misiju o b l i k o v a t i o p ć u

d u h o v n o s t u p o s e b n a obl ič ja, tako je ist ina i to da

p o j e d i n e kul ture n a k o n što su d o s e g n u l e v r h u n a c

idu p r e m a d e k a d e n c i j i . A p o n a j v i š e toga što je

s a č u v a n o iz s t a r o e g i p a t s k e kulture v e ć p o t j e č e iz

v r e m e n a p r o p a d a n j a te se m o ž e samo naslut i t i što

se iza toga na laz i , p r i m j e r i c e : čudesan d o j a m koji

na nas ostavl ja ju p i r a m i d e i l i to što se m i s l i l o p o d

ž ivot in j sk im k u l t o m koji nama izg leda g r o t e s k n o . U

69

o n o su s i d o b a , n a i m e , Eg ipćani g o v o r i l i : V r e m e n u

u k o j e m u je d j e l o v a l a m u d r o s t — ne o n o m u kad

je nas l i j eđena — p r e t h o d i l o je v r i j e m e u k o j e m su

se čov jek , ali i sva ostala b ića spust i l i s b o ž a n s k o -

- d u h o v n i h v is ina. H o ć e m o l i u p o z n a t i č o v j e k o v u

najdubl ju nutr inu, n e m o ž e m o g l e d a t i samo

n j e g o v o van j sko o b l i č j e v e ć m o r a m o p r o d r i j e t i u

tu nutr inu. O n o što n a m se vanjski ukazuje neš to

je p o p u t zaos ta l ih s tupnjeva p r a o b j a v e . Stara se

z a k o n i t o s t , koja kao da je z b i j e n a u m o ć n e sl ike,

ukazuje k r o z tri p r i r o d n a carstva, a pr i je svega

k r o z svi jet kamenja . To što n a m se p o k a z u j e jesu

o d n o s i m e d u o b l i c i m a koj i s u p o n o v n o doš l i d o

izražaja u p i ramidama. O n o što kao unutarnje snage

v i d i m o u biljci o p e t je i z r a ž e n o u l o t o s o v u cv i je tu .

I k o n a č n o , na putu p r e m a č o v j e k u , v i d i m o kako

su se o n e k r i s t a l i z i r a n e b o ž a n s k e snage koje nisu

d o p r l e do čov jeka s l i le u van j ske f o r m e i rasule

u p o j e d i n e ž i v o t i n j s k e o b l i k e .

T a k o s i o t p r i l i k e m o ž e m o z a m i s l i t i os jećaje

s tarog Egipćanina koji je u ž i v o t i n j a m a v i d i o

zaosta le ob l ike prastarih božansk ih snaga. Jer, stari

je Egipćanin, g ledajući u prastara v r e m e n a u kojima

je sve p r o k l i j a l o iz b o ž a n s k o - n a d o s j e t i l n i h snaga,

v i d i o i n a s l u ć i v a o da su u b i ć u tr i ju p r i r o d n i h

cars tava zaos ta le b o ž a n s k e snage koje su se z a t i m

u n jemu s a m o m e o b l i k o v a l e n a v i š e do čov ješ tva .

Uvi jek m o r a m o imat i p r e d o č i m a os jećaj , os jet i

n u ž n o s t koji nam p o k a z u j u da je m u d r o s t kakvu

su imal i stari Egipćani s v a k a k o bi la m u d r o s t koja

je dušu z a h v a ć a l a m o r a l n o , koja dušu nije m o g l a

o s t a v i t i bez m o r a l a . A p r e m a n a č i n u na koji je sav

sv i jet sastavl jen o d n a d o s j e t i l n i h snaga, m o r a o j e

nastati m o r a l n i o d n o s p r e m a ž i v o t i n j s k o m e svi jetu

70

j i je i z g l e d a o g r o t e s k n o i n e o b i č n o s a m o u d o b a

e g i p a t s k e d e k a d e n c i j e . Jer, p o g l e d a m o l i kasniju

eg ipat sku kulturu, v i d j e t ć e m o u p r a v o to da se

o n o n e s a v r š e n o ne nalaz i na njezinu i shodištu, v e ć

da se na n jemu n a l a z e d u h o v n e o b j a v e , v r h u n c i

kul ture . N e s m i j e m o p r v o b i t n i m stanjima kul ture

— koja se danas tako r a d o uzimaju za n j e z i n o

ishodište — pr ip i s ivat i j ednos tavnos t i p r i m i t i v i z a m

n e g o , n a p r o t i v , t e o s o b i n e t reba p r i p i s a t i d o b u

d e k a d e n c i j e u k o j e m u su ve l ika d u h o v n a d o b r a v e ć

propala, p o t o n u l a . A k o b i lo u kojoj kulturi n a i đ e m o

na b a r b a r s t v o , to n e ć e bit i i z v o r n a kultura n e g o

kultura u d e k a d e n c i j i , koja se spusti la s d u h o v n i h

v r h u n a c a .

T o je, d o d u š e , p o n o v n o neš to što ć e raz l jut i t i

o n u z n a n o s t koja b i sve kul ture m o g l a o p i s a t i k a o

da su p r o i z i š l e iz n a j p r i m i t i v n i j i h prastanja, iz

takvih n a j p r i m i t i v n i j i h stanja koja danas n a l a z i m o

samo u d iv l jaka. N o , današnje su n a j p r i m i t i v n i j e

kul ture kul ture u d e k a d e n c i j i , d o k su se na p o ­

četku č o v j e č a n s t v a n a l a z i l e p r a k u l t u r e koje su,

n e p o s r e d n o i z d u h o v n o g a svi jeta, i n s p i r i r a l a v o ­

d e ć a d u h o v n a bića koja se na laze s d r u g e s t rane

vanjske p o v i j e s t i . T o g o v o r i d u h o v n a z n a n o s t i z

i z v o r a d o koj ih o n a m o ž e d o ć i . M o ž e m o s e o -

p e t z a p i t a t i : D o l a z i l i današnja n a j s u v r e m e n i j a

z n a n o s t u ko l iz i ju s d u h o v n o m z n a n o š ć u t v r d e ć i

da, vraća juć i se u v r e m e n u , ne d o l a z i m o do d e ­

kadentnih n e g o do v i sok ih kultura koje su se p o t o m

srušile? U p r e d a v a n j u "Što g e o l o g i j a ima za reći

o pos tanku sv i je ta?" ( Was hat die Geoiogie iiber

Weltentstehung zu sagen?) p o k a z a l i s m o da se to

ne o d n o s i na g e o l o g i j u . Za o n o što je danas r e č e n o

m o ž e se t v r d i t i i s to . D u g o je trajalo r a z d o b l j e u

71

k o j e m u se m i s l i l o da se iz našega d o b a ne m o ž e

unatrag d o ć i do uzvišenih teorija n e g o tek do uvida

u dječja, p r i m i t i v n a stanja kakva d a n a s p o s t o j e

s a m o u d iv l jaka . N o , što n a l a z i m o a k o p o g l e d a ­

m o vanjska i s t raž ivanja, koja č i n j e n i c a m a p r i l a z e

j a sno i bez predrasuda? H t i o b ih v a m p r o č i t a t i

n e k o l i k o r i ječi i z j e d n o g a n o v i j e g d je la A l f r e d a

Jeremiasa*, "Utjecaj Babi lonaca na r a z u m i j e v a n j e

Staroga z a v j e t a " {Der Einfluß Babyloniens auf das

Verständnis des Alten Testamentes), ko je će n a m

p o k a z a t i kako se i van j sko i s t r a ž i v a n j e p o s t u p n o

v r a ć a d u h o v n o v i s o k o j i z v o r n o j kul tur i p r o ž e t o j

d a l e k o v i d n i m teor i j ama i kako se o n o što n a z i v a

b a r b a r s k o m k u l t u r o m m o r a smatra t i k u l t u r o m u

d e k a d e n c i j i . T o j e p o t r e b n o p o s e b n o i s taknut i k o d

o v o g a n o v i j e g djela.

"Najs tar i je i sprave, k a o i c j e l o k u p a n eufrat-

ski kul turni ž i v o t pre tpos tav l j a ju j e d n u znan­

s tvenu, ali i s t o d o b n o i r e l i g i o z n u teor i ju či je

pos to jan je ne o d r e đ u j u s a m o tajna učenja u

h r a m o v i m a , n e g o p r e m a kojoj su b i l e ure­

đ e n e d r ž a v n e o r g a n i z a c i j e , p r e m a kojo j s e

s u d i l o , u p r a v l j a l o v l a s n i š t v o m i p r e m a kojoj

se d o b i v a l a zašt i ta. Što n a m je da l je s taro

d o b a u koje g l e d a m o , to i sk l jučiv i je v l a d a o v a

teori ja; tek s p r o p a š ć u stare eufrat ske kul ture

d o izraža ja d o l a z e os ta le m o ć i . "

To je tek početak vanjske znanost i koja i o v d j e

— kao što smo to v e ć pokazal i za g e o l o g i j u — ide

* Alfred Jeremias (1864.-1935.), njemački asiriolog i po­vjesničar religije. Navedeno djelo objavljeno je 1908.

72

s m j e r o m koji se m o ž e p o v e z a t i s t i m e što d u h o v n a

z n a n o s t t reba uvest i u s u v r e m e n u kulturu.

N a s t a v i m o l i n a p r e d o v a t i o v i m p u t e m , sve će­

mo se v i še uda l java t i od m r t v e t v o r e v i n e koja se

n a i shodiš tu ku l ture č o v j e č a n s t v a m o ž e p r i k a z a t i

kao p r i m i t i v n a i d jet injasta te d o ć i do v e l i k i h in­

d i v i d u a l n o s t i ko je n a m i z g l e d a j u još n a d m o ć n i j e

j e r su iz svo j ih insp i rac i ja j e d n o j još v i d o v n j a č k o j

kul tur i p r e d a j o m p r e n o s i l e o n o što u c j e l o k u p n o j

ku l turnoj d je la tnos t i , čiji s m o sudionic i , i m a m o

kao na jveće b l a g o d a t i . Z a t o g l e d a m o u p r a v o u o n e

d u h o v e č o v j e č a n s t v a , o k o j i m a je m u d r a c g o v o r i o

S o l o n u , koji n a m i z g l e d a j u tako v e l i k i m a — kako

Zaratustra, tako i H e r m e s — z b o g toga j e r su u

t im p r a d a v n i m v r e m e n i m a p r v i da l i najveći i m p u l s

č o v j e č a n s t v u . U z d i ž e m o p o g l e d p r e m a H e r m e s u il i

T h o t h u i k a ž e m o : K a o Zaratustra, tako i H e r m e s

stoji kao jedna od v o d e ć i h indiv idualnost i čov ječan­

stva p r e d koj ima, d o k ih g l e d a m o , u samima sebi

o s j e ć a m o poras t naših snaga, znajući da d u h ne

s a m o da p o s t o j i u sv i je tu v e ć i da n e p r e s t a n o

ustrujava u svjetska djela, u r a z v i t a k č o v j e č a n ­

stva! K r o z p o v e z a n o s t s t a k v i m d u h o v i m a o s j e ć a m o

se tako j a k o o s n a ž e n i m a u našem posto jan ju,

p o t v r đ e n i m a u n a š i m d j e l o v a n j i m a , u v j e r e n i m a

u naša o č e k i v a n j a , o j a č a n i m a u našem l judskom

o d r e đ e n j u da ć e m o za njih uvi jek reć i : U njih

g leda ju p o s m r t n o r o đ e n i i t raže svoje v l a s t i t o

pos to jan je u p o k l o n i m a n j i h o v i h d u š e v n i h snaga

te spozna ju v l a s t i t o d j e l o v a n j e u v j e č n i m d j e l i m a

duha d u h o v n i h v o đ a koji svo j im m o ć n i m i m p u l s o m

djeluju k r o z č o v j e č a n s t v o !

73

B U D D H A

U naše se v r i j e m e r a z m j e r n o m n o g o g o v o r i o Buddhi

i b u d i z m u . O v a č in jenica m o ž e p r o m a t r a č u razvo ja

č o v j e č a n s t v a biti z a n i m l j i v a s toga što svi jest o

b i t i b u d i z m a il i, m o ž d a b o l j e r e č e n o , čežnja za

s h v a ć a n j e m b u d i z m a ni je o s o b i t o d u g o pr i sutna u

n a š e m z a p a d n j a č k o m d u h o v n o m ž i v o t u . P r i t o m s e

samo t r e b a m o pris jetit i na jvažni je osobnos t i koja je

na p r i j e l a z u iz o s a m n a e s t o g u d e v e t n a e s t o stol jeće

uze la tako snažan u d i o u n a š e m z a p a d n j a č k o m

d u h o v n o m ž i v o t u i koja dal je d je luje sve do našeg

v r e m e n a . Riječ je o G o e t h e u . S l i j e d i m o l i G o e t h e o v

ž i v o t , G o e t h e o v o s tvara la š tvo, G o e t h e o v u znanost ,

v i d i m o da u svemu t o m e Buddha i b u d i z a m nemaju

n i k a k v u u l o g u . N o , u b r z o je u d je lu j e d n o g a duha

koji je u o d r e đ e n o m smislu b i o čak i G o e t h e o v uče­

nik, u d je lu S c h o p e n h a u e r a * , zas jao m o ć a n utjecaj

b u d i z m a . N a k o n toga j e sve v i š e ras lo z a n i m a n j e

za i s točnjački d u h o v n i p r a v a c te u naše v r i j e m e

m n o g i l judi imaju p o t r e b u objašn javat i kako je

z a p r a v o o n o što j e p o v e z a n o s i m e n o m v e l i k o g a

B u d d h e ut jeca lo na r a z v o j č o v j e č a n s t v a .

T r e b a , m e đ u t i m , reći da z a č u d o danas većina

ljudi još uvi jek s b u d i z m o m p o v e z u j e j e d a n pojam

koji z a p r a v o z b o g n j e g o v e bit i ipak na takav način

ne bi t reba lo p o v e z i v a t i s b u d i z m o m ; to je po jam

p o n o v l j e n i h zemaljskih ž i v o t a o ko jemu se u o v i m

p r e d a v a n j i m a nepres tano g o v o r i . M o g l i b ismo

j a m a č n o reći da za v e ć i n u ljudi koji se danas zani­

maju za b u d i z a m ideja o p o n o v l j e n i m zemal j sk im

* Artur Schopenhauer (1788.-1860.J, "Svijet kao volja i predodžba" {Die Welt als Wille und Vorstellung).

75

ž i v o t i m a il i — kako je mi z o v e m o — ide ja o

re inkarnaci j i i z g l e d a k a o da je b i t n o p o v e z a n a s

b u d i z m o m . N o , s d r u g e se s trane m o r a reć i , ma

kako to g r o t e s k n o z v u č a l o , da za o n o g a tko d u b l j e

ulazi u stvari, spajanje b u d i z m a s p o n o v l j e n i m

z e m a l j s k i m ž i v o t i m a i z g l e d a g o t o v o is to k a o kad

b i se o t p r i l i k e r e k l o : N a j v e ć e r a z u m i j e v a n j e za

umjetn ička d je la s ta roga v i j eka p o k a z a l i su o n i

koji su p o č e t k o m s r e d n j e g a v i jeka ta d je la uniš t i l i !

Zvuči g r o t e s k n o , n o ipak j e tako. T o ć e n a m postat i

j a sno p r o m i s l i m o l i k a k o su sve težnje b u d i z m a

u s m j e r e n e p r e m a t o m u da se što v i š e o b e z v r i j e d i

zemal j sk i ž i v o t — čije p o n a v l j a n j e , d o d u š e , d r ž i m ,

sasvim i z v j e s n i m — da se što je v i še m o g u ć e smanji

bro j zemal j sk ih ž i v o t a . I z b a v l j e n j e o d p o n o v n i h

rođenja , p o n o v l j e n i h z e m a l j s k i h ž i v o t a t r e b a m o

p r e p o z n a t i kao najunutarnj i ju p o b u d u c i j e l o g a

b u d i s t i č k o g a d u h o v n o g usmjerenja. Bit b u d i z m a

sastoji se, d a k l e , u o s l o b a đ a n j u , i z b a v l j e n j u od

ponav l jan ja z e m a l j s k i h ž i v o t a koje j e za n jega

sasv im i z v j e s n o .

Već bi nas p o v r š n o promatranje povi jest i našega

zapadnjačkoga d u h o v n o g ž i v o t a m o g l o pouči t i kako

ideja p o n o v l j e n i h z e m a l j s k i h ž i v o t a z a p r a v o n e m a

nikakve v e z e s r a z u m i j e v a n j e m budizma, što v r i j e d i

i o b r n u t o . Jer, baš unutar zapadnjačkoga d u h o v n o g

ž i v o t a n a i l a z i m o na u p r a v o v e l i č a n s t v e n u i d e j u o

p o n o v l j e n i m z e m a l j s k i m ž i v o t i m a u d je lu j e d n e

o s o b e koja sa sv im s i g u r n o nije bi la p o d utjeca­

j e m b u d i s t i č k o g n a č i n a mišl jenja, u L e s s i n g o v o j *

n a j z r e l i j o j r a s p r a v i " O d g o j l j u d s k o g r o d a " (Die

Erziehung des Menschengeschlechts) k o j u on

* Gotthold Ephraim Lessing (1729.-1781.)

76

zakl jučuje p r i z n a v a n j e m p o n a v l j a n j a zemal j sk ih

ž i v o t a . G l e d e s p o m e n u t e i d e j e , i z L e s s i n g o v e

r a s p r a v e " O d g o j l judskog r o d a " o d z v a n j a j u n a m

o v e z n a m e n i t e r i ječi : " N i j e l i m o j a ci jela v ječnost?"

T a k o za Lessinga p o n o v l j e n i zemal j sk i ž i v o t i s

o b z i r o m n a p l o d n o s t z e m a l j s k i h težnj i postaju d o ­

k a z n i m s r e d s t v o m koje n a m g o v o r i : N i s m o uza lud

n a Z e m l j i ; d j e l u j e m o unutar j e d n o g a z e m a l j s k o g

ž i v o t a , a g l e d a m o p r e m a z e m a l j s k o m ž i v o t u koji

se n e p r e s t a n o širi, u k o j e m u m o ž e m o d o v e s t i do

d o z r i j e v a n j a p l o d o v e p r o š l i h z e m a l j s k i h ž i v o t a . —

Bit o n o g a do čega je d o š a o Lessing u p r a v o je, dakle,

p o g l e d p r e m a sadržajnoj, p l o d o n o s n o j budućnost i i

svi jest i da se unutar č o v j e k o v a ž i v o t a na laz i neš to

što mu, s o b z i r o m na p o n o v l j e n e zemal j ske ž i v o t e ,

m o ž e reć i : T i s ta lno d je lu ješ !

D o m e t b u d i z m a sas to jao se u g l a v n o m u

s l j e d e ć e m : M o r a se p o s t i ć i t a k v o znanje, takva

m u d r o s t koja nas m o ž e o s l o b o d i t i o n o g a na što

d u h o v n i m o k o m m o ž e m o g l e d a t i k a o n a p o n o v l j e ­

ne z e m a l j s k e ž i v o t e . A k o se b i l o u k o j e m od o v i h

ž i v o t a u s p i j e m o o s l o b o d i t i s l j e d e ć e g , koji b i se na

n jega t r e b a o nastavi t i , tek ć e m o tada bit i u stanju

m i r n o pr i jeć i u n e š t o što se m o ž e o z n a č i t i r i ječju

v j e č n o s t .

T i j e k o m o v i h z i m s k i h p r e d a v a n j a uvi jek

sam, d a k l e , nas to jao p o k a z a t i kako d u h o v n a

z n a n o s t ide ju o p o n o v l j e n i m z e m a l j s k i m ž i v o t i m a

n i k a k o ni je c rp i la iz b i l o k a k v i h starih predaja,

pa ni iz budis t ičk ih, n e g o da n a m se ta ideja

n a m e ć e u p r a v o u naše d o b a i da m o r a p r o i z i ć i

iz n e o v i s n o g p r o m a t r a n j a i r a z m a t r a n j a ž i v o t a u

d u h o v n o - i s t r a ž i v a č k o m smis lu. Stoga n e p o s r e d ­

no p o v e z i v a n j e b u d i z m a s i d e j o m o p o n o v l j e n i m

77

zemal jskim ž i v o t i m a izg leda kao vanjština. N a p r o t i v ,

h o ć e m o l i shvat i t i bit b u d i z m a , m o r a m o svoj

d u h o v n i p o g l e d usmjer i t i p r e m a n e č e m u sasv im

d r u g o m e . O v d j e m o r a m još j e d n o m p o d s j e t i t i

na z a k o n r a z v i t k a č o v j e č a n s t v a s k o j i m s m o se

susreli v e ć pr i r a z m a t r a n j u v e l i k o g a Zaratust re ,

gd je se p o k a z a l o kako je č i tav ustroj l judske

duše t i j e k o m v r e m e n s k o g a r a z v o j a p r o l a z i o k r o z

raz l ič i ta stanja, kako d o g a đ a j i na koje nas upućuje

vanjska pov i je s t , vanjski d o k u m e n t i , z a p r a v o za

č o v j e č a n s t v o preds tav l j a ju s a m o kasniju fazu u

n j e g o v u r a z v o j u , i v r a t i m o li se u p r e t p o v i j e s n a

v r e m e n a , m o ž e m o čak d u h o v n o z n a n s t v e n o v i d j e t i

ustroj duše p r a č o v j e k a u k o j e m u je l judska svi jest

bila na sasvim drukč i j em stupnju. P o n o v i m o sasvim

kratko:

N a č i n na koj i danas u n o r m a l n o m ljud­

s k o m ž i v o t u g l e d a m o stvari, na koji ih s l i j e d i m o

os je t i l ima, k o m b i n i r a m o r a z u m o m v e z a n i m u z

m o z a k da b i s m o ih p r e t v o r i l i u ž i v o t n u m u d r o s t ,

u našu z n a n o s t — o v a u g l a v n o m i n t e l e k t u a l n a

vrsta svi jesti r a z v i l a se iz sasv im drukč i jeg o b l i k a

svi jesti . Na to je v e ć u p o z o r e n o i na to m o r a m o

danas o s o b i t o ukazat i . K o d p r a č o v j e k a j e pos to ja la

drukči ja vrs ta svi jest i : U kaot ično j n e s r e d e n o s t i

našega ž i v o t a snova, u o b l i k u stare v i d o v i t o s t i

k o j o m je č o v j e č a n s t v o u stanju i z m e đ u b u d n o s t i

i spavanja m o g l o v i d j e t i o n o što je s k r i v e n o iza

os je t i lnoga svi jeta, i m a m o pos l jednj i os ta tak n e k e

vr s te nasl i jeđa, al i a t a v i s t i č k o g nasl i jeđa n e č e g a

što j e n e k o ć p o s t o j a l o kao d o n e k l e č o v j e k o v o

n o r m a l n o d u š e v n o stanje. D o k s e danas i z m e đ u

budnost i i spavanja naša svijest u g l a v n o m mijenja,

a za b u d n o s t i se tež i i n t e l i g e n t n o m d u š e v n o m

78

troju, u s taro je d o b a b i l o tako da su l judi u

l u j a v i m s l ikama — koje, m e đ u t i m , nisu b i l e tako

s m i s l e n e k a o sl ike sna, v e ć su se j e d n o z n a č n o

n o s i l e na n a d o s j e t i l n e d o g a đ a j e i s tvar i — imal i

eku vr s tu stanja svi jesti iz ko jega se m a l o - p o m a -

o r a z v i l o naše današnje i n t e l e k t u a l i s t i č k o stanje

svijesti. T a k o se, dak le , m o ž e m o v r a t i t i nekoj

vrs t i v i d o v i t o s t i p r a č o v j e č a n s t v a i d u g o t r a j n o m

r a z v i t k u l judske svi jesti . P o m o ć u te s tare s n o v i t e

v i d o v i t o s t i m o g l o je p r a č o v j e č a n s t v o g l e d a t i u

n a d o s j e t i l n i svi jet, a u p o v e z a n o s t i s nados je t i l ­

nim ni je s t jecalo s a m o znanje n e g o i o n o što se

može n a z v a t i na junutarn j i j im z a d o v o l j e n j e m duše

d u h o v n i m s v i j e t o m , b l a ž e n s t v o k r o z os jećanje

p o v e z a n o s t i s d u h o v n i m s v i j e t o m . Jer, k a o što je

danas za č o v j e k o v u os je t i lnu i n t e l e k t u a l n u svi jest

i z v j e s n o da se n j e g o v a krv sastoji od tvar i koje

se t a k o đ e r n a l a z e v a n i u f i z i č k o m e svi jetu, da je

cijeli n j e g o v o r g a n i z a m s a z d a n od takvih tvari ,

tako je za č o v j e k a s taroga d o b a b i l o i z v j e s n o da j e

s o b z i r o m na svoj d u h o v n o - d u š e v n i d i o , p r o i z i š a o

i z o n o g a što j e s v o j o m v i d o v i t o m svi ješću o p a ž a o

kao d u h o v n i svi jet .

V e ć je , t akođer , u p o z o r e n o na to da se p o ­

j e d i n i d o g a đ a j i u p o v i j e s t i č o v j e č a n s t v a o ko j ima

n a m g o v o r e i vanjske č in jen ice m o g u r a z u m j e t i

j e d i n o a k o s e p r e t p o s t a v i t a k v o praš tanje č o v j e ­

k o v a z e m a l j s k o g ž i v o t a . Svaki s m o put sve v i še

u p o z o r a v a l i kako je v e ć i vanjska z n a n o s t doš la na

to da p r a d a v n o d o b a č o v j e č a n s t v a v i š e ne shvaća

kao mater i ja l i s t ička a n t r o p o l o g i j a d e v e t n a e s t o g a

stol jeća p r e m a kojoj je i skonsko stanje današnj ih

n a j p r i m i t i v n i j i h n a r o d n i h skupina u p r a d a v n a

v r e m e n a b i l o s v e o p ć e stanje, n e g o j e sve oč i t i j e

79

da je u praštanju č o v j e č a n s t v a p o s t o j a l o v i s o k o

t e o r e t s k o shvaćanje d u h o v n o g a svijeta, s a m o što je

o n o b i l o d a n o u s l ikama. Sadrža je saga i l e g e n d i ,

s h v a t i m o l i i s p r a v n o n j ihovu bit, m o ž e m o razumjet i

samo ako se v r a t i m o p r a m u d r o s t i čov ječanstva koja

se na sasvim drukči j i nač in ul i la u č o v j e č a n s t v o

o d i n t e l e k t u a l i s t i č k e z n a n o s t i današn jega d o b a .

Danas, d o d u š e , još n e p o s t o j i m n o g o s impat i j e

za shvaćanje da to što n a l a z i m o k o d p r i m i t i v n i h

n a r o d a nije b i l o d u h o v n o stanje p r a č o v j e č a n s t v a

n e g o n e š t o što je s iš lo s pri jašnj ih v r h u n a c a , što

je u d e k a d e n c i j i ; ne p o s t o j i m n o g o s impat i j e za

shvaćanje prema k o j e m u je i z v o r n o kod svih n a r o d a

bila prisutna ve l ika m u d r o s t p o b u đ e n a v i d o v i t o š ć u .

N o , č i n j e n i c e ć e p r i s i l i t i č o v j e č a n s t v o d a t a k o đ e r

h i p o t e t s k i p r i h v a t i n e š t o što j e d u h o v n a z n a n o s t

istražila iz svoj ih i z v o r a i što se p o t p u n o obistinjuje

k r o z p r i r o d n u z n a n o s t . T a k o će se o b i s t i n i t i i o n o

što je u z n a n s t v e n o m smis lu o k a r a k t e r i z i r a n o kao

m o g u ć i tijek r a z v o j a č o v j e č a n s t v a .

O s v r ć e m o se, d a k l e , na neku vr s tu p r a m u d r o ­

sti, ali i na praos jeća j , praos jećanje č o v j e č a n s t v a

koje m o ž e m o p r i k a z a t i k a o v i d o v i t u p o v e z a n o s t

čov jeka s d u h o v n i m s v i j e t o m . Sada je t a k o đ e r lako

shvat i t i — na to s m o v e ć m o g l i o b r a t i t i p o z o r n o s t

g o v o r e ć i o z a r a t u s t r i z m u — da se k o d p r i j e l a z a sa

s tarog d u š e v n o g ustroja, dak le , s v i d o v i t o g sta­

nja l judske duše na i n t e l e k t u a l n o , za n e o v i s n o

shvaćanje vanjskog o s j e t i l n o g svijeta m o g u p o j a v i t i

d v a strujanja. J e d n o se strujanje pri je s v e g a m o ž e

naći t i j e k o m r a z v i t k a o n i h n a r o d a koji su sačuval i

stara sjećanja, stara os jećanja, g o v o r e ć i : N e k a d a je

č o v j e č a n s t v o u v i d o v i t o m stanju b i lo p o v e z a n o s

d u h o v n i m s v i j e t o m , a p o t o m se spust i lo u os je t i ln i

8 0

svi jet . T o j e os jećanje tako p r e p l a v i l o č i t a v u dušu,

da bi g o v o r i l i : Iz iš l i s m o u p o j a v n i sv i jet koji je ,

m e đ u t i m , i luzi ja, m a y a . Ipak, č o v j e k j e z n a o što

je n j e g o v o p r a v o b iće , a b i o je s n j i m e p o v e z a n

s a m o o n d a kad je b i o u v e z i s d u h o v n i m s v i j e t o m .

— Stoga l jude i n a r o d e koji su sačuval i o v u slutnju

0 p r a s t a r o m v i d o v i t o m stanju p r o ž i m a neš to p o p u t

tuge z a n e č i m i z g u b l j e n i m t e n e m a r p r e m a o n o m u

što se n a l a z i u n e p o s r e d n o j o s j e t i l n o j o k o l i n i i što

s e m o ž e shvat i t i l judskim r a z u m o m .

N a s u p r o t t o m u m o ž e s e o k a r a k t e r i z i r a t i j e d n o

drukči je strujanje koje o s o b i t o m o ž e m o prat i t i

unutar z a r a t u s t r i z m a . N a l a z i m o ga k o d l judi i

n a r o d a koj i su s i g o v o r i l i : Lat i t ć e m o se n o v o g a

svi jeta koj i smo, z a p r a v o , tek sada d o b i l i . Ljudi

koji su p r i z n a v a l i p r i h v a ć a n j e n o v o g a svi jeta nisu

se s t u g o m osvr ta l i za i z g u b l j e n i m , v e ć su sve

v i še os jeća l i da se m o r a j u p o v e z a t i sa s v i m o n i m

s n a g a m a p o m o ć u koj ih m o g u p r o z r e t i sve što ih

o k r u ž u j e kao os je t i ln i svi jet, a koje m o ž e d o k u č i t i

1 d u h p o m o ć u razmatran ja što s t v a r n o d u b o k o

z a d i r e u l judsko znanje . T a k v i su l judi i m a l i p o r i v

za p o v e z i v a n j e m sa sv i je tom. Nisu č e z n u l i za o n i m e

što je b i l o , v e ć su bi l i u smjeren i p r e m a o n o m u što

će bi t i . T e ž i l i su za t im da b u d u b o r c i i da si kažu:

Svi jet koj i nam je sada d a n i s p r e p l e t e n je i s t im

o n i m b o ž a n s k o - d u h o v n i m u što s m o bi l i utkani u

p r o š l o s t i . M o r a m o ga p o t r a ž i t i u o k o l i n i , m o r a m o

se spoj i t i s d o b r i m e l e m e n t i m a d u h o v n o g a i na taj

nač in p o t p o m a g a t i r a z v o j svi jeta. — Opisa l i s m o

u g l a v n o m strujanje s v j e t o n a z o r a koji j e p o t e k a o

i z s j e v e r n i h d i j e l o v a azi jskih zemal ja , s j e v e r n o o d

p o d r u č j a na ko j ima su se l judi s t u g o m o s v r t a l i

2a o n i m e š to su i z g u b i l i .

81

T a k o je , d a k l e , na i n d i j s k o m e tlu nas tao

d u h o v n i ž i v o t koj i u c je l in i t reba shvat i t i kao

osvr tan je na pri jašnju p o v e z a n o s t s d u h o v n i m

s v i j e t o m . P o g l e d a m o li što je u Indi j i nas ta lo

kao sankhya-f i lozof i ja ili kao y o g a - f i l o z o f i j a ili

t a k o đ e r kao škola y o g e , o n d a t o m o ž e m o sažet i

u r i ječi : Indi jac je uvi jek t e ž i o za p o n o v n i m p r o ­

nalaženjem p o v e z a n o s t i sa svi jetom koji je napust io,

a p o k u š a v a o je i z b j e ć i o n o što ga je u svi jetu

o k r u ž i v a l o . N a s t o j a o j e p o b j e ć i o d o n o g a z a što

mu se č i n i l o da ga i s p r e p l i ć e i p o v e z u j e s van j sk im

o s j e t i l n i m s v i j e t o m te je i z b j e g a v a n j e m o s j e t i l n o ­

g a svi jeta p o n o v n o nas to jao p r o n a ć i p o v e z a n o s t

s d u h o v n i m s v i j e t o m iz ko jega se spust io . Y o g a

je za njega z n a č i l a p o n o v n o spajanje s d u h o v n i m

s v i j e t o m , i z l a z a k iz o s j e t i l n o g svi jeta, o s l o b a đ a n j e

o d o s j e t i l n o g svi jeta.

S a m o a k o za o s n o v n i ugođa j o i n d i j s k o m

d u h o v n o m ž i v o t u u z m e m o o v e p r e t p o s t a v k e , m o ­

ž e m o shvati t i kako je na indi j skome tlu — n e k o l i k o

s tol jeća pr i je n e g o što j e z a p a d n j a č k i ž i v o t b i o

z a h v a ć e n kr šćansk im i m p u l s o m — p r e d naš im du­

h o v n i m p o g l e d o m z a b l j e s n u o v e l i k i , si lni B u d d h i n

impuls , kao posl jednje večern je r u m e n i l o indi jskoga

d u h o v n o g ž i v o t a . A Buddhin se lik m o ž e r a z u m j e t i

samo n a o s n o v i o p i s a n o g ugođaja. O v d j e m o r a m o

reći : P r e t p o s t a v i m o l i takav o s n o v n i ugođa j , shvat i t

ć e m o da je na i n d i j s k o m tlu m o g a o nastat i način

mišl jenja i u v j e r e n j e koje je p r o m a t r a l o svi jet u

p r o p a d a n j u , u spuštanju iz d u h o v n o g a svi jeta u

os je t i lnu i luzi ju, u m a y u , u neš to što je " v e l i k a

o b m a n a " , u p r a v o m a y a . T a k o đ e r j e r a z u m l j i v o d a

je iz shvaćanja van j skoga svijeta, u koji je č o v j e k

tako jako u p l e t e n , za Indi jca p r o i z l a z i l a p r e d o d ž b a

82

k a o da se to spuštanje o d v i j a l o u e t a p a m a , u

r a z v o j n i m fazama koje su se v i š e k r a t n o p o n a v l j a l e .

P r e m a tomu, u i n d i j s k o m s v j e t o n a z o r u nije r i ječ

o p r a v o c r t n o m spuštanju v e ć o spuštanju iz e p o ­

he u e p o h u . P o m o ć u o p i s a n o g a m o ž e m o shvat i t i

us tvar i s jetan ugođa j j e d n e kul ture koju ipak

m o r a m o o z n a č i t i kao sutonsku kulturu, j e r kao

takvu m o r a m o o k a r a k t e r i z i r a t i i Buddha-ide ju što

p r o i z l a z i i z o v o g a s v j e t o n a z o r a .

Stoga m o ž e m o r e ć i o t p r i l i k e o v o : Indi jac j e

u z d i z a o p o g l e d p r e m a v r e m e n u u ko jemu je č o v j e k

b i o s p o j e n s d u h o v n i m s v i j e t o m . P o t o m se spust io

d o s t a n o v i t e r a z v o j n e faze, p o n o v n o s e u s p e o , p o ­

n o v n o spust io, p o n o v n o b i o p o d i g n u t i p o n o v n o

p o t o n u o — ali tako da je svaki s l jedeći put u t o n u o

sve dubl je . Svako j e u z d i z a n j e b i lo p o p u t o b r o č n o g

o t p l a ć i v a n j a ko je j e s l u ž i l o č o v j e č a n s t v u za to da

ne m o r a o d j e d n o m p r i m i t i sve o n o što je s t im

s i l a ž e n j e m n u ž n o p o v e z a n o .

Svaki put kad bi se o k o n č a l a j e d n a takva

e p o h a p r o p a d a n j a , p r e m a s t a r o m i n d i j s k o m e

s v j e t o n a z o r u p o j a v i o bi se lik koji se o z n a č a v a o

k a o " B u d d h a " . P o s l j e d n j i se Buddha i n k a r n i r a o

u s inu kral ja S u d d h o d a n e , što z n a č i da je b i o

u t j e l o v l j e n k a o G o t a m a Buddha. Indi jac j e , p o g l e ­

d a v š i o s t a l e B u d d h e , r e k a o : Od v r e m e n a u k o j i m a

se č o v j e č a n s t v o n a l a z i l o u v i s i n a m a d u h o v n o g a

sv i je ta b i l o j e m n o g o Buddha; o d p o s l j e d n j e g

p r o p a d a n j a sv i je ta p o j a v i l o ih se pet . — B u d d h e

uv i jek z n a č e d a č o v j e č a n s t v o pr i o t p a d a n j u o d

d u h o v n o g a sv i je ta ne t reba p o t o n u t i u m a y u v e ć

da mu se uv i jek i z n o v a t reba p r i n i j e t i n e š t o od

p r a s t a r e m u d r o s t i , č i m e b i s e p o n o v n o m o g l o

n a m i r i t i . Budući da se č o v j e č a n s t v o k r e ć e u

83

s i l a z n o m smjeru uv i jek i z n o v a g u b i t u m u d r o s t ,

t e m o r a d o ć i n o v i B u d d h a k a k o b i m u d o n i o n o v u

ratu. Pos l jednj i j e b i o u p r a v o G o t a m a Buddha.

N o , pr i je n e g o što se, s m i j e m l i se t r i v i j a l n o

i z r a z i t i , j e d a n takav B u d d h a k r o z a svo je r a z l i č i t e

ž i v o t e u z d i g n u o d o d o s t o j a n s t v a B u d d h e , m o r a o

j e p o s t i ć i još j e d a n v i s o k i p o l o ž a j , d o s t o j a n s t v o

B o d h i s a t t v e . N i z a indi j sk i s v j e t o n a z o r p r i n c

S u d d h o d a n e , G o t a m a Buddha, d o svo je d v a d e s e t

i d e v e t e g o d i n e ni je b i o B u d d h a n e g o Bodhisa t tva .

D a k l e , taj B o d h i s a t t v a koji je r o đ e n u kra l j evsko j

kući S u d d h o d a n e k r o z a s v o j e s e ž i v o t n e n a p o r e

u z d i g n u o d o u n u t a r n j e g p r o s v j e t l j e n j a ko je s e

s i m b o l i č k i p r i k a z u j e k a o " s j e d e n j e p o d s t a b l o m

B o d h i " , a ko je je p o t o m d o š l o do iz raža ja u

" p r o p o v i j e d i i z Benaresa" . T i m se p o s t u p c i m a ovaj

B o d h i s a t t v a u svo jo j d v a d e s e t i d e v e t o j g o d i n i

u z d i g n u o d o B u d d h a - d o s t o j a n s t v a t e j e sada kao

B u d d h a č o v j e č a n s t v u m o g a o d o n i j e t i p o s l j e d n j i

os ta tak pras ta re m u d r o s t i koj i , p r e m a i n d i j s k o m e

shvaćan ju smije bi t i p o t r o š e n t i j e k o m i d u ć i h

s to l jeća . K a d se č o v j e č a n s t v o spust i tako d u b o k o ,

a m u d r o s t koju je d o n i o p o s l j e d n j i Buddha b u d e

p o t r o š e n a , tada će se na d o s t o j a n s t v o B u d d h e

u z d i ć i s l j edeći B o d h i s a t t v a — Buddha b u d u ć n o s t i ,

" M a i t r e y a - B u d d h a " — koj i se, p r e m a i n d i j s k o m e

s v j e t o n a z o r u , o č e k u j e u b u d u ć n o s t i .

R a z m o t r i m o , d a k l e , š to je, takoreć i kao

prastara mudrost , p r o ž e l o Buddhinu dušu u p r a v o u

t renutku u k o j e m u se od B o d h i s a t t v e u z d i g n u o do

B u d d h e . T e k ć e m o tada m o ć i p o n a j b o l j e razabra t i

kakav značaj treba pr idat i uzdizanju od Bodhisat tve

d o Buddhe, d o čega s e d o l a z i k r o z n a p o r e t i j e k o m

m n o g i h ž i v o t a .

84

Što se sve z b i v a l o u duši B o d h i s a t t v e , i spr iča t

će n a m l e g e n d a . Do svoje d v a d e s e t i d e v e t e g o d i n e

v i d i o je samo o n o što se m o g l o v id je t i u kral jevskoj

kući S u d d h o d a n e . Ondje su ga d r ž a l i p o d a l j e od

svega što m o ž e m o n a z v a t i l judskom b i j e d o m , koja

se uv lač i u ž i v o t te kao takva djeluje razara juće na

j e g o v dal jnj i p l o d o n o s n i tok. T a k o j e B o d h i s a t t v a

- d o d u š e sa svi ješću j e d n o g a B o d h i s a t t v e koja je

bi la p o t p u n o p r o ž e t a m u d r o š ć u n j e g o v i h p r o š l i h

ž i v o t a — o d r a s t a o g leda jući samo p l o d o n o s n i ž i v o t

u nastajanju. T a d a je i z i šao ( l e g e n d a je d o v o l j n o

p o z n a t a t e ć e m o stoga izni je t i s a m o o n o b i t n o ) i z

kra l jevske p a l a č e i u g l e d a o n e š t o što o n d j e nika­

da ni je m o g a o v i d j e t i — l judski leš. Na lešu je

v i d i o da smrt zamjenjuje ž i v o t : u p l o d o n o s a n ž i v o t

koji se nastavl ja u lazi e l e m e n t smrt i . U g l e d a o je

b o l e s n o g a i i z n e m o g l o g čov jeka : u z d r a v l j e u laz i

boles t . P o t o m j e u g l e d a o starca koj i j e u m o r n o

o t e t u r a o : s tarost ulazi u o n o što se s m l a d e n a č k o m

s v j e ž i n o m u z d i ž e p r e m a posto janju. M o r a n a m bi­

ti j a s n o — to indi jski s v j e t o n a z o r p r e t p o s t a v l j a u

smislu s a m o g a b u d i z m a — da je onaj ko j i je od

B o d h i s a t t v e p o s t a o B u d d h o m sve t e d o g a đ a j e v i d i o

s v o j o m svi ješću B o d h i s a t t v e . V i d i o je, d a k l e , d a j e

u m u d r o nastajanje u g r a đ e n razara juć i e l e m e n t

posto janja . O v o j e tako d j e l o v a l o n a n j e g o v u v e l i ­

ku dušu — kaže l e g e n d a — da si je r e k a o : "Patnja

p r o ž i m a ž i v o t ! " . Pokuša jmo t o s a g l e d a t i u p r a v o

sa stajališta o n o g a tko je sam g l e d a o te s tvar i

iz p e r s p e k t i v e b u d i z m a , sa stajališta B o d h i s a t t v e

G o t a m e , koji je v i š o m mudrošću — koje, doduše , još

nije b i o p o t p u n o svjestan, ali je ona u n jemu živ je la

— do tada u s v o j e m ž i v o t u p r o n i c a o s a m o p l o d n o

nastajanje, a sada je svoj p o g l e d u s m j e r i o na o n o

85

razara juće, na p r o p a d a j u ć i e l e m e n t posto janja .

P o s t a v i m o li se na stajalište na koje se z b o g

p r e t p o s t a v k e svo jega posto janja m o r a o p o s t a v i t i

i sam Buddha, m o ž e m o si p r e d o č i t i kako si je taj

Buddha sa s v o j o m v e l i k o m d u š o m m o r a o reći : Jest,

d o s e g n e m o li, dakle, mudros t , znanje koje nas v o d i

do nastajanja, tada u našu dušu p r o d i r e ide ja o

n e p r e k i d n o m p l o d o n o s n o m nastajanju. M u d r o s t ,

d a k l e , daje ide ju o p l o d o n o s n o m nastajanju. N o ,

p o g l e d a j m o za t im van u svijet. Tu v i d i m o razarajuće

e l e m e n t e : bolest , s tarost i smrt . M u d r o s t i znan je

ne m o g u bit i t i koji će u ž i v o t umi ješat i neš to

p o p u t starosti, bo les t i i smrt i . To m o r a bit i neš to

d r u g o . Čov jek, dak le , m o ž e bi t i p r o ž e t m u d r o š ć u ,

iz m u d r o s t i m o ž e steći ide ju o p l o d o n o s n o m

nastajanju, ali ž i v o t n a m p o k a z u j e i o n o što je

u n i š t e n o , bo les t i smrt te m n o g o t o g a što se u

njega razara juć i uv lač i . T a k o j e neš to m o g a o reći

v e l i k i G o t a m a ili bol je r e č e n o os jećat i j e r još nije

b i o s p o z n a o svoju svi jest B o d h i s a t t v e . — Tu se

m o ž e s p o z n a t i n e š t o u što B o d h i s a t t v a još nije

sasv im p r o n i k n u o . Bodhisat tva j e p r o l a z i o m n o g i m

ž i v o t i m a , m n o g a p o n o v n a ut je lovl jenja i skor is t io j e

za r a z v o j svo je duše tako da je m u d r o s t u n jemu

posta ja la sve v e ć o m , p a j e n a ž i v o t m o g a o g l e d a t i

s v i s i n e . T i m e što je sada i z l a s k o m iz kra l jevske

pa lače u g l e d a o s tvarni ž i v o t , b i t toga ž i v o t a još

nije p r o ž e l a n j e g o v u svi jest. O n o što i z ž i v o t a

u ž i v o t u sebi skupl jamo kao znan je u n a m a se

m o ž e n a g o m i l a t i kao m u d r o s t , a l i nas napos l je tku

ipak n e m o ž e d o v e s t i d o shvaćanja p r a v e tajne

posto janja . Ona se m o r a n a l a z i t i n e g d j e d r u g d j e ,

m o r a se na laz i t i i z v a n ž i v o t a koj i p r o ž i v l j a v a m o

iz u t je lov l jen ja u u t je lov l j en je .

86

Ta je ide ja sazre la u duši v e l i k o g G o t a m e

i v o d i l a ga r a v n o do prosv je t l jen ja n a z v a n o g

"prosv je t l j en je p o d s t a b l o m B o d h i " . T u m u j e p o ­

stalo j a s n o s l jedeće — p o k u š a j m o to o v a k o op i sa t i :

N a l a z i m o se u sv i je tu m a y e i l i i luz i je . U t o m

svi jetu m a y e ili i luz i je u koji s m o ušli iz d u h o v n o ­

ga posto janja p r o ž i v l j a v a m o ž i v o t za ž i v o t o m . U

t a k v o m se ž i v o t u u d u h o v n o m smislu m o ž e m o

uzdić i d o na jv i šeg d o s t o j a n s t v a . N o , kroz o n o š to

nam daje takav ž i v o t , m a k a r još proš l i m n o g i m

ut je lov l j en j ima i m a k a r t i j e k o m t a k v o g a ž i v o t a

postajal i sve m u d r i j i m a i m u d r i j i m a , ne m o ž e m o

iješiti v e l i k u z a g o n e t k u posto janja što u nas pi l j i

z starosti, boles t i i smrt i . — T a d a je shvat io da mu

učenje o patnji m o r a biti m n o g o važni je od mudros t i

j e d n o g a B o d h i s a t t v e , a n j e g o v o se p r o s v j e t l j e n j e

sastojalo u t o m e što si je r e k a o : Dakle, to što se

rašir i lo sv i je tom m a y e ili i luzi je nije prava mudrost ,

tako da mi sami ne m o ž e m o razumjet i o n o što j e

p u n o bol i te se ni n a k o n m n o g i h ž i v o t a p r o v e d e n i h

u t o m e v a n j s k o m posto jan ju ne m o ž e m o o s l o b o d i t i

patnje . Znači da je u to van j sko posto jan je u t k a n o

nešto d r u g o što n e m a v e z e ni s m u d r o š ć u ni t i sa

sv im z n a n j e m . — O t u d a s a m o po sebi p r o i z l a z i

d a j e Buddha unutar e l e m e n t a l i šenoga m u d r o s t i

t r a ž i o o n o što u ž i v o t unose starost, b o l e s t i smrt .

— M u d r o s t takvoga svi jeta nije o n o što b i l o na koj i

način m o ž e d j e l o v a t i o s l o b a đ a j u ć e v e ć nešto d r u g o

*to se m o ž e z a d o b i t i s a m o ako se č o v j e k p o t p u n o

p o v u č e iz svi jeta v a n j s k o g a postojanja, iz s l i jeda

p o n o v n i h rođenja , p o n o v n i h ut je lovl jenja . — Od

tog je t renutka B u d d h a u učenju o patnj i v i d i o

o s n o v n i e l e m e n t koji j e p o t r e b a n č o v j e č a n s t v u

z a n j e g o v dal jnji n a p r e d a k . T a k o j e p o v o d z a

87

u l a ž e n j e patn je u svi jet v i d i o u e l e m e n t u l i š e n o m

m u d r o s t i koji j e n a z v a o " ž e đ z a p o s t o j a n j e m " , ž e đ

za p o s t o j a n j e m l išena m u d r o s t i . M u d r o s t s j e d n e

strane i ž e đ za posto jan jem lišena mudros t i s d r u g e

s t rane bil i su o n o što ga je n e p r e s t a n o n a v o d i l o na

to da s i kaže : S a m o se u o s l o b o đ e n j u od p o n o v ­

nih r o đ e n j a , o d tih p o n o v l j e n i h zemal j sk ih ž i v o t a

( k o j i nas sami po sebi ni uz na jveću m u d r o s t ne

m o g u o s l o b o d i t i p a t n j e ) na laz i n e š t o što m o ž e

d o v e s t i d o o s l o b o đ e n j a , d o p r a v e l judske s l o b o d e .

Stoga j e p o č e o t raž i t i s redstva koja č o v j e k a m o g u

i z v e s t i iz svi jeta u k o j e m u l e ž e n j e g o v a p o n o v n a

ut je lovl jenja i uvesti u svi jet koji je Buddha n a z v a o

n i r v a n a — koji b i s m o trebal i i s p r a v n o shvatit i kako

ne b i s m o stekl i g r o t e s k n e , fantas t ične p o j m o v e o

k a k v i m a u č e s t a l o kruže g las ine .

K a k a v je to svi jet, n i rvana, u koj i bi t r e b a o

ući onaj tko je tako d a l e k o d o t j e r a o u ž i v o t u da je

u taž io ž e d za ( f i z i č k i m o p . p r e v . ) posto jan jem te više

ne ž u d i za p o n o v n i m r o đ e n j e m ? To je svi jet koji se

i s p r a v n o m o ž e opisat i j e d i n o s l j e d e ć i m r i j eč ima: U

smislu b u d i z m a p r a v i svi jet izbavl jenja, b l a ž e n s t v a

ne m o ž e se o b i l j e ž i t i n i č i m e što je b i l o na koji

nač in u z e t o iz o s j e t i l n o g a svi jeta, p r o s t o r n o g a

svi jeta, svi jeta f i z i č k o g a posto jan ja koj i o p a ž a m o

o k o sebe. Sve što o p a ž a m o u p r o s t o r n o m , f i z i č k o m e

svi je tu m o ž e n a m dat i s a m o n e š t o što ne upućuje

na o s l o b a đ a n j e , pa stoga p r i d j e v e koji se o d n o s e

na njega ne s m i j e m o pr imi jen i t i na svi jet u ko jemu

ć e č o v j e k p o t r a ž i t i svo je o s l o b o đ e n j e . Neka, dak le ,

u v a m a ušute svi p r i d j e v i , sve r i ječi koje č o v j e k

n a l a z i kad o z n a č a v a neš to u svojo j o k o l i n i . Od

s v e g a toga n i č e g a n e m a u svi jetu b l a ž e n s t v a . Ne

p o s t o j i m o g u ć n o s t da sebi s t v o r i m o p r e d o d ž b u o

88

svi jetu u koji u laz i onaj tko je n a d v l a d a o p o n o v n a

ut je lovl jen ja . Stoga se taj svi jet m o ž e o z n a č i t i

s a m o p o m o ć u n e g a c i j e : O n nije ništa o d o n o g a

što o p a ž a m o u svo jo j o k o l i n i ! Otuda se t o m svi jetu

daje s a m o n e g a t i v n o o b i l j e ž j e , o n jemu se k a ž e :

Onaj tko se o s l o b o d i o svega č i m e je o k r u ž e n u

o v o m e posto janju, saznat će kako će mu bi t i u

o n o m e svi jetu koj i s e o v d j e m o ž e o z n a č i t i s a m o

n e g a t i v n o m ri ječju — ni rvana* .

T a k o je to za budi s te svi jet koji se ne m o ž e

opisat i n i j e d n o m n a š o m rječju. To nije ništa,

v e ć j e t o p u n o , i s p u n j e n o , b l a ž e n s t v o m i s p u n j e n o

pos to jan je za koje č o v j e k n e m a ri ječi; t im ga se

manje m o ž e označ i t i kao ništa. Na taj smo način v e ć

d i rnu l i u p r a v i n e r v b u d i z m a i n j e g o v o uv je ren je .

Od p r o p o v i j e d i u Benaresu u kojoj je prv i put d o š l o

do izražaja učenje o bo l i , sve što z n a m o o b u d i z m u

p r o ž i m a spozna ja ž i v o t n e bol i , spoznaja b ića b o l a

i o n o g a što v o d i b o l i , a to je ž e đ za p o s t o j a n j e m .

Otuda m o ž e p r o i z i ć i s a m o j e d n o što čov jeka v o d i

n a p r e t k u : o s l o b o đ e n j e od postojanja u p o n o v n i m

ut jelovl jenj ima. Sl i jede iskazi o sredstvima, z a p r a v o

s p o z n a j n i m p u t o v i m a , koji ga p r e k o z e m a l j s k e

m u d r o s t i i z v o d e v a n i n a č i n i m a na koje će č o v j e k

postajat i sve s p o s o b n i j i m ući u n i rvanu, d r u g i m

r i ječ ima, č o v j e k t reba nauči t i koris t i t i p o n o v n a

zamal jska r o đ e n j a kako b i ih n a p o k o n p r e v l a d a o

te ih se o s l o b o d i o .

A k o nakon što s m o apst raktno iz lož i l i o s n o v n e

misl i b u d i z m a p o g l e d a m o n j e g o v p r a v i n e r v , m o ­

r a m o reć i : O v o se shvaćanje, p r e m a slici c i j e l o g a

* Nirvana, sanskrt=ugasnuće, oslobođenje od materijal­nog postojanja.

89

čov jeka, pos tav l ja na o s o b i t nač in . O n o č o v j e k a

i z o l i r a , pos tav l ja p i tanje n j e g o v e s u d b i n e i cilja

n j e g o v a pos to jan ja kao da je on u sv i je tu po je­

d i n a č n a osoba, p o j e d i n a i n d i v i d u a l n o s t .

U o s t a l o m , kako bi s v j e t o n a z o r z a s n o v a n na

o s n o v n o m u g o đ a j u o k o j e m u je b i la r i ječ m o g a o

mis l i t i drukči je? Taj je s v j e t o n a z o r p r o i z i š a o iz

s l jedećeg o s n o v n o g ugođaja: Čov jek se spust io s du­

h o v n i h v i s ina te se našao u svi jetu i luz i je , ko jega

se, za z e m a l j s k o g postojanja, s v r e m e n a na v r i j e m e

m o ž e o s l o b o d i t i p o m o ć u m u d r o s t i j e d n o g a Buddhe

koji će ga, kao u slučaju posl jednjega Buddhe, v o d i t i

u p o t r a z i za o s l o b o đ e n j e m od z e m a l j s k o g ž i v o t a .

K a k o bi se u o k v i r u takvoga shvaćanja cilj č o v j e k o ­

v a posto janja m o g a o o k a r a k t e r i z i r a t i drukči je n e g o

kao č o v j e k o v o izdva jan je iz svega što ga okružuje?

T i m v i š e š to slika posto janja u o s n o v i tog shvaća­

nja predstav l ja silazak, a razv i tak zemal j skog ž i v o t a

z n a č i spuštanje. O t u d a je, t akođer , v r l o osebu jan i

znača jan nač in na koji j e sam B u d d h a t r a ž i o p r o -

sv jet l jenje . Bez o v o g p o s e b n o g k a r a k t e r i z i r a n j a

B u d d h i n o g a prosv je t l j en ja ne m o ž e se r a z u m j e t i

Buddha, ne m o ž e se razumjet i b u d i z a m .

B u d d h a je t r a ž i o prosv je t l j en je u p o t p u n o j

i z o l a c i j i . O t i š a o je u osamu. O n o što je s t jecao iz

ž i v o t a u ž i v o t t r e b a l o je bi t i p r e v l a d a n o u sasv im

i z d v o j e n o m ž i v o t u , a iz snage n j e g o v e duše t r e b a l o

je i zb i t i sv je t lo koje će mu znat i ob jasni t i svi jet

i n j e g o v u b i j edu . T a k o je Buddha kao i z d v o j e n i

č o v j e k č e k a o t renutak prosv je t l jen ja u k o j e m u će,

p o s v e o s l o n j e n na s a m o g a sebe, m o ć i u v i d j e t i da

u z r o k b o l i č o v j e č a n s t v a l e ž i u težnj i p o j e d i n o g a

č o v j e k a z a p o n o v n i m r o đ e n j e m , z a u t j e l o v l j e n j e m

u o v o m e svi jetu; da " ž e đ za ž i v o t o m " , o n a k v a

90

kakva ž i v i u p o j e d i n o m čov jeku, svuda n a o k o l o

uzroku je b i j edu te je u z r o k s v e m u što u ž i v o t u

djeluje razara juće .

Ovaj sasv im o s o b i t način B u d d h i n o g a

prosv je t l jen ja i B u d d h i n o g učenja ne m o ž e se ra­

zumje t i a k o se ne u s p o r e d i s o n i m e što n a m d o n o ­

si k r šćans tvo . U kršćanstvu, šesto g o d i n a n a k o n

p o j a v e v e l i k o g a B u d d h e , n a l a z i m o n e š t o sa sv im

drukči je što b i t r e b a l o o d r e d i t i č o v j e k o v o d n o s

p r e m a svi jetu i p r e m a ci je lo j o k o l i n i . A l i kako? K a d

b i s m o ht je l i j o š j e d n o m o k a r a k t e r i z i r a t i Buddhu-

-čovjeka m o g l i b i s m o u p o t r i j e b i t i j e d a n aps t raktn i

izr iča j i r e ć i : P r o m a t r a n j e svi jeta k r o z B u d d h i n o

učenje posta je n e p o v i j e s n o , nehi s tor i j sko . Sve š to

j e k a r a k t e r i s t i č n o z a o n o i s točn jačko z a p r a v o j e

n e p o v i j e s n o , n e h i s t o r i j s k o . I s točnjačko g l e d a o d ­

vi janje j e d n e B u d d h a - e p o h e z a d r u g o m . P o v i j e s t

ni je spuštanje s v i s i n e n a n i ž e , v e ć težnja n a v i š e za

p o s t i g n u ć e m o d r e đ e n o g cilja i m o g u ć n o s t i spajanja

s c i je l im sv i je tom, s p r o š l i m v r e m e n i m a i s b u d u ć i m

narašta j ima. To b i bi la p o v i j e s t .

N o , B u d d h a - č o v j e k stoji sam i i z o l i r a n , s a m o

na t e m e l j i m a s v o j e g a , v l a s t i t o g posto janja te će

u v l a s t i t o m pos to jan ju p r o n a ć i snage što ga v o d e

do i zbav l j en ja od ž e đ i za ž i v o t o m , a t i m e i do

izbav l jen ja o d p o n o v n i h r o đ e n j a . Šest s to l jeća

pos l i je , u kršćanstvu, p o l o ž a j č o v j e k a p r e m a cje­

l o k u p n o m e r a z v o j u č o v j e č a n s t v a j e drukči j i . N e

b u d e m o l i se o b a z i r a l i na p r e d r a s u d e što p o s v u ­

d a l e b d e p o svi jetu, m o ć i ć e m o kršćansku ide ju

o k a r a k t e r i z i r a t i na s l jedeći način .

A k o kršćanska ide ja stoji na i d e j a m a S t a r o g a

zav jeta, upućuje nas natrag na p r e d č o v j e č a n s t v o ,

k a o što nas u v e l i k i m , s i ln im s l ikama G e n e z e

91

upućuje na stanje u k o j e m u se č o v j e k na r a z l i č i t

način o d n o s i o p r e m a s v o j i m d u h o v n i m s v j e t o v i m a

n e g o pos l i je . Tu se, m e đ u t i m , javl ja o s o b i t o s t k r o z

koju se čov jek unutar kršćanstva postavl ja spram

svi jeta sasvim d r u k č i j e n e g o u b u d i z m u . Kršćan­

skom se m o ž e o z n a č i t i s l jedeća ideja: U m e n i ž i v i

m u d r o s t o v i s n a o m o j e m sadašnjem d u š e v n o m

ustroju. O v i s n o o n a č i n u na koji p r o m a t r a m i

r a z u m o m s h v a ć a m os je t i ln i svi jet, u m e n i ž i v e

m u d r o s t , znanos t , ž i v o t n a praksa. N o , ja se m o g u

v r a t i t i na d u š e v n i ustroj p r e d č o v j e č a n s t v a , kada

su duše b i le u d r u k č i j e m stanju. T a d a se d o g o d i l o

neš to što se ne o z n a č a v a s a m o u smislu b u d i z m a

kao spuštanje č o v j e k a s b o ž a n s k o - d u h o v n i h v i s ina

u os je t i lnu m a y u ili i luzi ju, n e g o se m o r a o z n a č i t i

i kao i s točni gr i jeh, n a i m e kao neš to što je o p i s a n o

j e d n o m v e l i k o m s l i k o m koja, d o d u š e , u naše vr i je­

me još uvi jek p o č i v a na v i š e s t r u k o m n e r a z u m i j e ­

vanju. Ma što tko m i s l i o o i s t o č n o m gr i jehu, j e d n o

se m o r a p r i z n a t i i to je danas d o v o l j n o . U t o m e je

i s t o č n o m gr i jehu č o v j e k os je t io neš to što p r i p a d a

njemu, neš to z b o g č e g a s i je r e k a o : U m e n i kao

č o v j e k u kakav sam sada djeluju snage koje nisu

izras le sasv im i z d v o j e n o od d r u g i h n e g o sežu u

p r a d a v n u p r o š l o s t u kojo j nisu s u d j e l o v a l e tek u

p u k o m silasku č o v j e č a n s t v a k o j e m u p r i p a d a m , v e ć

u t a k v o m silasku z b o g kojega je č o v j e č a n s t v o d o š l o

u raz l ič i t o d n o s s p r a m svi jeta od o n o g a u koji bi

d o š l o da su v l a d a l i drukči j i uvjet i . S i l a ž e n j e m se

č o v j e č a n s t v o , z b o g n e č e g a što kao da se d o g o d i l o

n j e g o v o m v las t i tom k r i v n j o m — koja je bila i z m e đ u

svjesne i nesv jesne — s v i s i n e na kojoj je b i l o ,

spusti lo u s tanovi tu d u b i n u . O v d j e , dakle, nije riječ

s a m o o j e d n o s t a v n o m silasku kao u b u d i z m u n e g o

92

o p r o m i j e n j e n o m os jećanju t o g a silaska do ko jega

ne bi d o š l o uz d j e l o v a n j e pri jašnj ih uvjeta: jer ,

d o g o d i l o se da j e č o v j e k o v d u š e v n i ustroj z a p a o

u iskušenje.

Onaj tko s p o v r š i n e kršćanstva g leda u n jegovu

dubinu, unatrag p r o m a t r a č o v j e k o v o d u š e v n o stanje

ko je je , svakako, p r e v l a d a n o t i j e k o m povi je s t i , te

si o n jemu kaže: Z b o g n e č e g a što se d o g o d i l o u

p r o š l o s t i o v o d u š e v n o stanje što u m e n i d je luje

" ao n e š t o p o d s v j e s n o p o s t a l o j e r a z l i č i t o od o n o g a

š to je t r e b a l o postat i . Budist se, m e đ u t i m , p r e m a

svi jetu odnos i o v a k o : Ja sam u ovaj svijet iznesen iz

p o v e z a n o s t i s b o ž a n s k o - d u h o v n i m sv i je tom. Taj mi

svi jet d o k ga g l e d a m nudi s a m o m a y u ili i luzi ju. —

Kršćanin se, m e đ u t i m , p r e m a svi jetu o d n o s i o v a k o :

Sišao sam u ova j svi jet . Da sam sišao o n a k o kako

je o d g o v a r a l o samo pri jašnj im uvjet ima, m o g a o bih

p o s v u d a g l e d a t i iza o s j e t i l n e o b m a n e , iza i luzi je ,

u p r a v i bitak, i p o s v u d a bih b i o sposoban p r o n a ć i

o n o p r a v o . N o , j a sam sišao n a drukči j i nač in koji

ni je o d g o v a r a o pr i jašnj im uv je t ima, tako da sam

k r o z sebe ova j svi jet u č i n i o i l u z i j o m . — U č e m u

l e ž i u z r o k što je ova j sv i jet i luzija? pita budist .

O d g o v a r a : U svi jetu! U č e m u l e ž i u z r o k što je ova j

sv i jet i luzija? pita kršćanin. O d g o v a r a : U m e n i ! Ja

sam, moje spoznajne sposobnost i , moj cijeli duševni

ustroj p o s t a v i l i su me tako u svi jet da sada ne

v i d i m o n o i z v o r n o , d a p o s l j e d i c e m o j i h djela v i še

ne nastupaju samo kao p l o d o n o s n e nit i to lako

m o g u postat i . Ja sam taj koji je svijet p r e k r i o v e l o m

i luz i j e . — T a k o budist m o ž e r e ć i : Svi jet je v e l i k a

i luzi ja i s toga ja m o r a m s v l a d a t i svi jet . Kršćanin

m o ž e reć i o v a k o : Pos tav l jen sam u svi jet i u n jemu

m o r a m p r o n a ć i svoj c i l j .

93

Kad kršćanin u v i d i da ga d u h o v n a z n a n o s t

m o ž e o d v e s t i spozna j i o p o n o v l j e n i m z e m a l j s k i m

ž i v o t i m a , m o ć i će reć i kako ih treba u p o t r i j e b i t i

za p o s t i z a n j e s v o j e g a ž i v o t n o g cil ja. On z n a : Sada

g l e d a m o u svi jet p u n bol i i z a b l u d e j e r s m o se

tako udal j i l i o d našeg i z v o r n o g o d r e đ e n j a , d a s m o

s i naš im p o g l e d i m a , naš im d je l ima, sv i je t koj i nas

o k r u ž u j e p r e t v o r i l i u m a y u . N o , mi se ne s m i j e m o

udal j i t i o d o v o g a svi jeta kako b i s m o p o s t i g l i bla­

ž e n s t v o , n e g o o n o što s m o sami sebi p r i l a g o d i l i i

što je u č i n i l o da svijet ne v i d i m o u n j e g o v u p r a v o m

obl ič ju v e ć d a v i d i m o iluziju, t o m o r a m o p r e v l a d a t i

i p o n o v n o se v r a t i t i s v o j e m u i z v o r n o m l j u d s k o m

o d r e đ e n j u . Jer, u našoj se o s n o v i nalazi v i š i čov jek.

K a d bi taj d u b o k o u nama skr iveni v i š i č o v j e k

p r o m a t r a o svi jet, s p o z n a o bi ga u n j e g o v o j ist ini,

svoj b i tak ne b i v o d i o kroz bo les t i s m r t v e ć k r o z

z d r a v l j e , m l a d e n a č k u sv jež inu i n e p r e s t a n i ž i v o t .

To je č o v j e k k o j e g a s m o u sebi p r e k r i l i v e l o m ,

t i m e što s m o b i l i p o v e z a n i s j e d n i m d o g a đ a j e m

u r a z v o j u svi jeta koji na nas n a k n a d n o d je lu je i

s v j e d o č i n a m o t o m u da n i s m o i z o l i r a n i , da n i s m o

o d v o j e n e i n d i v i d u e d o v e d e n e u svi jet z b o g ž e đ i

z a p o s t o j a n j e m , n e g o d a p o č i v a m o unutar c i j e l o g a

čov ječanstva te da i m a m o udjela u iskonskoj krivnji

c i j e l o g a č o v j e č a n s t v a .

T a k o kršćanin stoji unutar c i j e l o g a č o v j e č a n ­

stva te se os jeća s n j ime p o v e z a n i m , os jeća se

p o v i j e s n o p o v e z a n i m s tim c i je l im č o v j e č a n s t v o m .

G l e d a na b u d u ć n o s t o kojoj si kaže: O n o što kao da

se s i laskom č o v j e č a n s t v a u m e n i s a m o m e p r e k r i l o

n e k i m v e l o m m o r a m p o n o v n o z a d o b i t i . N e smi jem

t raž i t i n i r v a n u n e g o v i šeg čov jeka u sebi . M o r a m

p o n o v n o p r o n a ć i put d o s a m o g a sebe. T a d a svi jet

94

o k o m e n e v i še n e ć e b i t i i luzi ja, n e g o će to bit i

sv i je t u k o j e m u ću bit i s p o s o b a n v l a s t i t i m r a d o m

p o b i j e d i t i bol , b o l e s t i smrt . — T a k o budist tra­

ž i o s l o b o đ e n j e od svi jeta i od p o n o v n i h r o đ e n j a

k r o z suzbi janje " ž e đ i za p o s t o j a n j e m " , a kršćanin

t raž i o s l o b o đ e n j e od n i ž e g č o v j e k a i b u đ e n j e v i š e g

č o v j e k a ko jega j e o n sam p r e k r i o v e l o m kako b i

m o g a o v i d j e t i svi jet u n j e g o v o j i s t ini tost i . A to

š to n a l a z i m o u B u d d h a - m u d r o s t i , je u u s p o r e d b i

s P a v l o v i m r i j eč ima p u n i m značenja : " N e ja n e g o

Kris t u m e n i ! " , neš to što se o d n o s i kao c r n o p r e m a

b i j e l o m . Tu v i d i m o svi jest koja djeluje u n a m a i s

k o j o m u l a z i m o u svi jet k a o l judske i n d i v i d u e .

Budist kaže : Č o v j e k je sišao iz d u h o v n i h

sv je tova j e r ga je sVijet t j e rao d o l j e . On, dak le ,

m o r a sv ladat i sv i jet koj i je u njega usad io ž e đ

z a p o s t o j a n j e m , o n m o r a o t i ć i i z o v o g a svi jeta.

— Kršćanin, m e đ u t i m , k a ž e : N e , ja nisam takav

z b o g svijeta, ja sam takav z b o g s a m o g a sebe!

T a k o se mi kao kršćani p o s t a v l j a m o u svi jet s

n a š o m o b i č n o m svi ješću. I s p o d te svi jesti u našoj

o s o b i , u našoj i n d i v i d u i s t a l n o djeluje n e š t o što je

n e k a d a p o s t o j a l o k a o v i d o v i t a , kao s l ikov i ta svi­

jest. Bludili smo unutar te svijesti koja više nije bila

naša. N o , h o ć e m o l i p o s t i ć i cilj s vo jega postojanja,

m o r a m o i sprav i t i tu z a b l u d u . K a o što si č o v j e k u

kasni jem ž i v o t u n ikada ne smije reći : U svojo j sam

m l a d o s t i gr i ješ io, ali ni je p o š t e n o da sada ispaštam

za o n o što sam u č i n i o u m l a d o s t i kad još n i sam

i m a o svoju sadašnju svi jest. — T a k o si ni sada ne

smije reći : Bi lo bi n e p r a v e d n o kad bih sa s v o j o m

sadašn jom svi ješću t r e b a o i sprav i t i o n o što sam

u č i n i o s j e d n o m d r u k č i j o m svi ješću koju, n a r a v n o ,

v i š e n e m a m j e r j u j e z a m i j e n i l a in te lek tua lna

95

svijest. — N o , č o v j e k to m o ž e i sprav i t i s a m o ako se

u n jemu pojav i vol ja da iz sadašnjega stanja svijesti

sa Ja koje u n jemu sada ž i v i n a p r a v i i skorak p r e m a

v i š e m Ja koje se m o ž e o k a r a k t e r i z i r a t i P a v l o v i m

r i j e č i m a : Ne ja n e g o Krist u m e n i — n e g o j e d n a

v iša svi jest u m e n i ! Spust io sam se — m o r a reći

kršćanin — do stanja r a z l i č i t i h od o n i h koja su se

pr i je t raž i la . Sada s e m o r a m p o n o v n o u z d i ć i . N o ,

ne s m i j e m se u z d i ć i p o m o ć u Ja koje sada i m a m ,

v e ć p o m o ć u snage koju m o g u p r i h v a t i t i i koja me

m o ž e izves t i i z n a d o b i č n o g Ja. T o s e m o ž e d o g o d i t i

s a m o a k o ne d j e l u j e m ja n e g o Krist u m e n i te

m e p o n o v n o i z v e d e t a m o gdje neću v i d j e t i svi jet

k a o m a y u ili i luzi ju, n e g o ću ga v i d j e t i u n j e g o v o j

s tvarno j ist ini, o n d j e gd je se snage što su d o š l e

u sv i jet k r o z b o l e s t i smrt m o g u sv ladat i p o m o ć u

o n o g a što d je luje kao Kris t u m e n i .

B u d i z a m se u n j e g o v o m na junutarn j i jem ner­

vu m o ž e najbol je shvat i t i p o v e ž e l i se s najunutar-

nji j im n e r v o m kršćanstva. Jer, tada se v i d i z a š t o u

L e s s i n g o v o m " O d g o j u l judskoga r o d a " p i še : " N i j e

l i m o j a ci je la v j e č n o s t ? " — što z n a č i : U p o t r i j e b i m

l i u t je lov l jen ja koja s l i jede j e d n o za d r u g i m za to

da u m e n i sve v i še z a ž i v l j a v a K r i s t o v a snaga, d o ć i

ću o n d j e gd je ne m o g u d o ć i sada d o k sam sam

sebe o k r u ž i o v e l o m — d o ć i ću u sferu v j e č n o s t i .

Ideja p o n o v n o g ut je lov l jen ja p o k a z a t će se u sa­

sv im d r u k č i j e m sjaju u Suncu kršćanstva. N o , nije

r i ječ s a m o o idej i p o n o v n i h ut je lov l jen ja j e r nju

će, kao d u h o v n o z n a n s t v e n u č in jenicu, kršćanska

kultura u b u d u ć n o s t i sve v i še p r i h v a ć a t i , v e ć je

ri ječ o t o m u da b u d i z a m iz svo jeg najunutarnj i jeg

shvaćanja m o r a učini t i svi jet o d g o v o r n i m za m a y u

il i i luzi ju, kao što je kršćanin sebe kao č o v j e k a

96

u č i n i o o d g o v o r n i m te je u svoju najdubl ju nutr i­

nu u n i o p o s t u p k e ko j ima se u z d i ž e do o n o g a što

se m o ž e n a z v a t i o s l o b o đ e n j e m , što, m e đ u t i m , u

k r š ć a n s k o m e smislu nije s a m o o s l o b o đ e n j e v e ć i

uskrsnuće je r se t i m e Ja u z d i ž e j e d n o m v i š e m Ja;

u z d i ž e se o n o m e o d a k l e j e č o v j e k sišao.

T a k o budist, g leda jući svi jet, u n jemu v i d i

iskonsku krivnju svijeta i osjeća da je tek postav l jen

u svi jet iz ko jega h o ć e bit i i z b a v l j e n . Kršćanin se

bavi v l a s t i t o m i s k o n s k o m k r i v n j o m i tu i skonsku

krivnju h o ć e i sprav i t i . T o j e histori jski, p o v i j e s n i

način mišljenja. Jer, tu čov jek svoje postojanje v e ž e

uz j e d a n iskonski č in p r a č o v j e č a n s t v a u p r o š l o s t i

i uz j e d a n čin u b u d u ć n o s t i u kojoj će t o l i k o

u z n a p r e d o v a t i da će c i j e l o n j e g o v o pos to jan je b i t i

p r o ž e t o sjajem i s v j e t l o m o n o g a što o z n a č a v a m o

kao K r i s t o v o b iće . A o t u d a p r o i z l a z i i to da kršćan­

stvo u r a z v o j svi jeta ne postavl ja j e d n o g a B u d d h u

za d r u g i m koji, da tako k a ž e m , nehis tor i j sk i , iz

e p o h e u e p o h u u neku ruku ponavl ja ju j e d n o te

isto, v e ć da u r a z v o j č o v j e č a n s t v a postav l ja j e d a n

j e d n o k r a t a n d o g a đ a j . Dok budist u s v o j e m u Buddhi

v i d i i z d v o j e n o g čov jeka koji se, s jedeći i s p o d stabla

Bodhi u z d i ž e do prosv jet l jenja, kršćanin u Isusu iz

N a z a r e t a v i d i s i lazak inspir i ra jućeg Duha svi jeta iz

svjetskih prostranstava. T o nam j e z o r n o p r i k a z a n o

s l ikom I v a n o v a krštenja na Jordanu, kao što je

B u d d h i n o prosv je t l j en je p r i k a z a n o s j e d e n j e m p o d

s tab lom B o d h i . T a k o v i d i m o Buddhu kako s jedi

p o d s t a b l o m Bodhi sa s v o j o m d u š o m koja č e z n e za

i z b a v l j e n j e m od p o n o v n i h r o đ e n j a i v i d i m o Isusa

iz N a z a r e t a na Jordanu gdje o d o z g o r a k n j e m u

n a d i r e esenci ja svi jeta, što je s i m b o l i č k i p r i k a z a n a

I s l ikom g o l u b a kao Duha što se o d o z g o spušta u

97

n j e g o v u nutr inu. Pristaša b u d i z m a osjeća: Do m e n e

d o p i r e neš to iz B u d d h i n o g d je la što mi g o v o r i :

Ugasi ž e đ za ž i v o t o m , iščupaj kor i jen je z e m a l j ­

skoga postojanja i sli jedi Buddhu u s v j e t o v e koji se

n e m o g u o z n a č i t i n i k a k v i m z e m a l j s k i m ob i l j ež j ima.

K r š ć a n i n osjeća o v a k o : Iz K r i s t o v a d je la p r o i z l a z i

neš to č i m e se m o ž e i sprav i t i d j e l o pračov ječans tva .

I kada u m o j o j duši, k a o u s a m o m e Kristu, o ž i v i

s p i r i t u a l n i utjecaj svi jeta koj i se na laz i iza f i z i č k o ­

ga svi jeta, tada ću u svoja s l jedeća ut je lov l jen ja

uni jet i o n o što će mi sve v i š e d o p u š t a t i da i s t i n o m

p o s t a n u P a v l o v e r i ječ i : " N e ja n e g o Kris t u m e n i ! " ,

š to će me sve v i še u z d i z a t i do o n o g a stupnja s

k o j e g a sam se spust io . Z a t o je tako d i r l j i v o kad

se p r i č a da je B u d d h a g o v o r i o s v o j i m b l i sk im

u č e n i c i m a : " G l e d a m unat rag na svo je pri jašnje

ž i v o t e k a o u o t v o r e n u knj igu, m o g u č i tat i s t ranicu

p o s tranicu, m o g u p r e g l e d a t i ž i v o t p o ž i v o t koji

sam p r o ž i v i o , a u s v a k o m e od tih ž i v o t a s a g r a d i o

sam si o s j e t i l n o t i je lo u k o j e m u je m o j d u h ž i v i o

k a o u h r a m u . N o , sada z n a m da je to t i je lo u

k o j e m sam p o s t a o Buddha p o s l j e d n j e " . S p o m e n u o

je i n i r v a n u u koju će ući i r e k a o : " V e ć os jećam

kako pucaju g r e d e , kako se ruše s t u p o v i , kako je

o s j e t i l n o t i je lo i z g r a đ e n o pos l j edn j i put i sada će

b i t i p o t p u n o r a z o r e n o " .

U s p o r e d i m o takvu i z j a v u s j e d n o m d r u g o m

koju n a l a z i m o u I v a n o v u e v a n đ e l j u u kojo j i Krist

upućuje na to da ž iv i u v a n j s k o m e tijelu i ču jmo što

tada Krist kaže: "Srušit ću ova j hram i t rećega dana

p o n o v n o ću ga p o d i ć i " . Sasv im s u p r o t n o shvaća­

nje ko je z n a č i : N a p r a v i t ću n e š t o što sve m o ž e

uč in i t i p l o d o n o s n i m i ž i v i m , što od p r a č o v j e č a n ­

stva p r i t j e č e od Boga, što ut ječe u svi jet, u nas.

98

O v e r i ječ i upućuju na to da kršćanin s v e snage

m o r a p r o ž i v l j a v a t i unutar zemal j sk ih ž i v o t a koji se

s ta lno ponavl ja ju, č i m e se obis t in ju ju r i j e č i : " N e ja

n e g o Kri s t u m e n i ! " Samo, m o r a n a m bi t i jasno da

je Krist g o v o r i o na način na koji p o n o v n o podizanje

h r a m a d o b i v a takoreć i z n a č e n j e v j e č n o s t i , to znači

da K r i s t o v a snaga ulazi u sve o n e koj i se osjećaju

d i j e l o m c j e l o k u p n o g a r a z v o j a č o v j e č a n s t v a .

O d o g a đ a j u što ga o z n a č a v a m o k a o Kristov

i m p u l s ne s m i j e m o g o v o r i t i tako k a o da bi se on

b i l o n a koji način m o g a o p o n o v i t i t i j e k o m razvoja

čov ječanstva . Budist koji i s p r a v n o misl i i m a na umu

s l i jed Buddha, p o n a v l j a n j e e p o h a koje u svojem

z e m a l j s k o m ti jeku u o s n o v i imaju s l i č a n smisao.

K r š ć a n i n upućuje na pri jašnji j e d n o k r a t n i događaj

koji je o k a r a k t e r i z i r a n i s t o č n i m g r i j e h o m , a otuda

m o r a uput i t i na još j e d a n j e d n o k r a t n i d o g a đ a j : na

g o l g o t s k i mister i j koji j e o b r a t o n o g p r v o g . T k o

h o ć e n a g o v i j e s t i t i p o n a v l j a n j e d o g a đ a j a Krista,

š to se u pov i je s t i č o v j e č a n s t v a č e s t o d o g a đ a l o , a

i sada pr i je t i da će se p o n o v n o d o g o d i t i * , time bi

s a m o p o k a z a o da u sebi n e m a osjećaj za povi jesno

shvaćanje r a z v o j a č o v j e č a n s t v a . Da bi b i l a istinita,

p o v i j e s t se m o r a o d v i j a t i tako da je uprav l jana iz

j e d n e t o č k e . K a o što v a g a m o r a i m a t i j e d n u točku

r a v n o t e ž e i kao što krakovi v a g e na k o j i m a vise obje

p l i t i c e mora ju imat i j e d n u u p o r i š n u točku, tako

z a p o v i j e s n o r a z u m i j e v a n j e r a z v o j a čov ječanstva

t reba pos to ja t i j e d a n j e d n o k r a t a n d o g a đ a j na koji

upuću je p o v i j e s n i r a z v o j koji mu p r e t h o d i , kao i

* Pokušaji Annie Besant, predsjednice Teozofskog društva (Theosophica! Societv) da indijskog dječaka Krishna-murtija prikaže kao ponovno utjelovljenog Krista.

99

onaj koji za n j im s l i jedi . Onaj tko bi g o v o r i o o

ponav l jan ju d o g a đ a j a Krista, r e k a o b i n e š t o i s to

tako apsurdno kao da tv rd i da bi krakovi v a g e m o g l i

biti p o d u p r t i u d v j e m a t o č k a m a . U p r a v o to š to se

u istočnjačkoj m u d r o s t i g o v o r i o u z a s t o p n o m e slije­

du i s tovrsn ih i n d i v i d u a l n o s t i koje se smjenjuju,

kao što je slučaj s b r o j n i m Buddhama, k a r a k t e r i z i ­

ra n a m raz l iku i z m e đ u i s točn jačkog s v j e t o n a z o r a i

o n o g a što ga je č o v j e č a n s t v o steklo t i jekom razvo ja ,

koji se najpr i je p o j a v i o na z a p a d u s K r i s t o v i m

i m p u l s o m što s e d o g o d i o s a m o j e d n o m . T k o h o ć e

o s p o r i t i j e d n o k r a t n o s t i j e d i n s t v e n o s t d o g a đ a j a

Krista, t i m e i s t o d o b n o h o ć e o s p o r i t i m o g u ć n o s t

postojanja is t inske p o v i j e s t i r a z v o j a č o v j e č a n s t v a ,

što z n a č i da u o p ć e ne r a z u m i j e istinsku p o v i j e s t .

O n o što m o ž e m o n a z v a t i svi ješću o p r i p a d n o ­

sti p o j e d i n o g č o v j e k a c i j e l o m e č o v j e č a n s t v u jes t

i s t o d o b n o kršćanska svi jest u n a j d u b l j e m smis lu.

Ona p r i p a d a kršćans tvu i ne m o ž e se od n jega

odva ja t i . Pravi n a p r e d a k č o v j e č a n s t v a t i j e k o m

n j e g o v a r a z v o j a jest d a j e o d i s točn jačkog sv je to­

n a z o r a n a p r e d o v a l o d o n o v o g a s v j e t o n a z o r a , o d

n e p o v i j e s n o g d o p o v i j e s n o g , o d v j e r o v a n j a d a s e

kotači svjetskih z b i v a n j a o k r e ć u j e d a n z a d r u g i m

na uvi jek isti nač in, do drukči jeg v j e r o v a n j a , da

se u c i j e l o m r a z v o j u č o v j e č a n s t v a v i d i n e š t o što

j e p r o ž e t o i s t im s m i s l o m .

T a k o tek s k r š ć a n s t v o m učenje o p o n o v l j e n i m

z e m a l j s k i m ž i v o t i m a d o b i v a svoj p r a v i s m i s a o .

Jer, sada s i k a ž e m o : Č o v j e k ž i v i svoje p o n o v l j e n e

zemal j ske ž i v o t e z a koj ih m u o p e t o v a n o t reba

bit i usad ivan s m i s a o z e m a l j s k o g a posto jan ja te

se u s v a k o m p o j e d i n o m n o v o m z e m a l j s k o m ž i v o t u

susreće s n o v i m s m i s l o m zemal j skog posto janja .

100

O v d j e nije ri ječ s a m o o t e ž n j a m a i z o l i r a n o g

p o j e d i n c a n e g o o n j e g o v u smislu unutar c i j e loga

č o v j e č a n s t v a s ko j im se os jeća p o v e z a n i m . A Kris­

t o v impuls u sredini ukazuje na to da, s o b z i r o m na

d u h o v n o Sunce, č o v j e k m o ž e pos ta t i svjestan o v e

p o v e z a n o s t i te da ni je s a m o svjestan p r i z n a v a n j a

j e d n o g a B u d d h e koji mu k a ž e : I z b a v i se! — n e g o

će bit i svjestan p o v e z a n o s t i s K r i s t o m koji je

u č i n i o d j e l o k o j i m će se i s p r a v i t i o n o što je u

v e z i sa s i laskom č o v j e k a s i m b o l i č k i p r i k a z a n o kao

i s točni gr i jeh . N e m o ž e m o bol je o k a r a k t e r i z i r a t i

b u d i z a m n e g o d a p o k a ž e m o kako j e o n suton j e d ­

n o g a s v j e t o n a z o r a na zalasku, a da je pos l jednj i

v e l i k i , s i lni bljesak t o g a s v j e t o n a z o r a bila p o j a v a

G o t a m a B u d d h e . Z b o g t o g a ga ne c i j e n i m o ništa

manje . C i j e n i m o ga kao v e l i k o g a duha koji je u

zemal j sko postojanje još j e d n o m d o z v a o ugođaj što

tako s n a ž n o č o v j e č a n s t v u d o n o s i svi jest o n jego­

v o j p o v e z a n o s t i s p r a m u d r o š ć u , d u h a koji u p r a v o

s v o j i m g l a s o m upućuje na p r o š l o s t . N a s u p r o t

t o m u , z n a m o d a K r i s t o v i m p u l s s n a ž n o upućuje

na budućnos t , da on t reba sve v i š e z a ž i v l j a v a -

ti u l judskim dušama kako bi m o g l e shvat i t i : Ne

i z b a v l j e n j e v e ć uskrnuće, p r e o b r a ž a j z e m a l j s k o g a

pos to jan ja — to je o n o što z e m a l j s k o m posto jan ju

daje p r a v i smisao.

O n o d j e l a t n o u l j u d s k o m e ž i v o t u ne t reba

t raž i t i u d o g m a m a , p o j m o v i m a i i d e j a m a j e r bi se

tada b u d i z a m n e k i m a m o g a o sv id je t i v i še o d krš­

ćanstva, v e ć o n o b i t n o t reba t raž i t i u i m p u l s i m a ,

u o s j e t i m a i os jeća j ima koji daju smisao r a z v o j u

č o v j e č a n s t v a . A tada m o ž e m o reć i : U naše v r i j e m e

postoj i nešto što kod m n o g i h d u h o v a m o ž e p o b u d i t i

s impati ju za budizam. To u neku ruku sliči Buddha-

101

-ugođaju kod v e l i k o g bro ja naših s u v r e m e n i k a . U

G o e t h e u još nije b i l o toga Buddha-ugođaja . G o e t h e

je sa s v o j o m l jubavl ju p r e m a postojanju, sa s v o j i m

u v j e r e n j e m da je u van j sko pos to jan je utkan duh

iz k o j e g a p o t j e č e l judski d u h t r a ž i o i z b a v l j e n j e od

m u k e z b o g t jesnaca u ko jem se na laz i — što ga

je, p r i m j e r i c e , o b u z e l a u v r i j e m e n j e g o v a p r v o g

b o r a v k a u VVeimaru — u r a z m a t r a n j u van j skoga

svi jeta o d bi l jke d o bi l jke, o d m i n e r a l a d o m i n e r a ­

la, od u m j e t n i č k o g djela do u m j e t n i č k o g djela, i

t i m e da je iza bi l jke, iza m i n e r a l a , iza u m j e t n i č k o ­

ga djela t raž io duha iz kojega pot ječe č o v j e k o v duh.

N a s t o j a o je srasti s o n i m e što se u s v i m s t v a r i m a

o g l a š a v a kao d u h .

A G o e t h e o v učenik S c h o p e n h a u e r , o k o j e m u

je sam G o e t h e u v e z i s t i m e što je S c h o p e n h a u e r

o d n jega n a u č i o r e k a o :

O n o što s i d o b r o m i s l o , u t u đ i m će ž i l a m a ,

Is toga časa s t o b o m bi t i n e z a d o v o l j n o ;

taj S c h o p e n h a u e r koji je za svoje g e s l o u z e o r i ječi

što ih je sam s k o v a o : " Ž i v o t je n e z g o d n a stvar; a ja

sam se la t io toga da svoj p r o v e d e m razmiš l ja jući o

n j e m u " , t r a ž i o j e n e š t o što m o ž e raz jasni t i i z v o r e

posto janja . T i m e j e p r i r o d n i m p u t e m d o v e d e n

d o b u d i z m a t e j e v la s t i te ide je p r o t k a o n j e g o v i m

i d e j a m a .

M o ž e m o reć i : T i j e k o m r a z v o j a d e v e t n a ­

es tog stol jeća p o j e d i n e su kul turne g r a n e d a l e

č o v j e č a n s t v u t o l i k o toga v e l i k o g i s i lnog da se

z a p r a v o č o v j e k o v duh nije s m a t r a o s p o s o b n i m

p r o n a ć i p o r a v n a n j e , d o ć i u h a r m o n i j u s o n i m e

što je u njega u v i r a l o i zvana, iz v e l i k i h t e k o v i n a

102

vanjskih i s t raž ivanja . Os jećao se sve b e s p o m o ć -

ni j im s o b z i r o m na svi jet č in jenica z n a n s t v e n i h

istraživanja. Dok s m o v id je l i kako je svijet č injenica

č u d e s n o usk lađen s d u h o v n o m z n a n o š ć u , v i d i m o

t a k o đ e r kako miš l jenje koje se i z g r a d i l o t i j e k o m

d e v e t n a e s t o g a s tol jeća nije d o r a s l o č i n j e n i c a m a

koje kao p o s l j e d i c a z n a n s t v e n i h i s t raž ivanja

uviru u čov jeka, tako da č o v j e k d e v e t n a e s t o g ,

d v a d e s e t o g s tol jeća u g l a v n o m osjeća u p r a v o o v o :

Svoj im s p o z n a j n i m s p o s o b n o s t i m a n e m o g u sve t o

sv ladat i . Sve se to v a n i p r o š i r i l o , ali ja sa s o b o m

m o r a m drukč i je i z ić i na kraj. Ovaj svi jet ne m o g u

shvati t i p o m o ć u o n o g a što ž i v i u m e n i . — I tada

će č o v j e k p o t r a ž i t i s v j e t o n a z o r koji se n e ć e sa sv im

upuštati u b o r b u sa s v i m o n i m č i n j e n i c a m a koje

anas našoj duši g o v o r e iz van j skoga svi jeta.

K o d d u h o v n e z n a n o s t i , n a p r o t i v , v i d i m o

a ona p o l a z i od najdubl j ih o s n o v a i i skustava

u h o v n e s p o z n a j e . N o , ona j e s p o s o b n a sve

'n jenice vanjske z n a n o s t i o b u h v a t i t i , p r e r a d i t i

p o k a z a t i kako u vanjskoj s tvarnost i ž i v i d u h .

n o g i m l judima to ni je k o m o t n o . T a d a se, b a r e m

to se r a z u m a t iče, p o v l a č e iz svi jeta č in jenica , u

j e m u se m o ž e t o l i k o toga p r e r a d i t i , te h o ć e s a m o

svojo j nutr in i , k roz r a z v o j v las t i te duše, d o s t i ć i

dan viš i s tupanj . T a k o već dul je v r i j e m e p o s t o j i

eki nesv jesni b u d i z a m koji ut ječe na f i l o z o f i j u

e v e t n a e s t o g i d v a d e s e t o g stol jeća. U p o z n a l i se

;av nesv jesni budis t s b u d i z m o m , z b o g k o m o c i j e

jeca da mu je on s rodni j i od e u r o p s k e d u h o v n e

nanost i koja se tu bor i s č i n j e n i c a m a z a t o što z n a

a se svuda o k o č in jen ica mani fes t i ra d u h .

Stoga se m o ž e reć i da s impat i ju za b u d i z a m

' b u đ u j u n e v j e r o v a n j e i k l o n u l o s t v o l j e do koj ih

103

se d o l a z i z b o g d u h o v n e n e m o ć i spoznaje . Kršćanski

s v j e t o n a z o r , n a p r o t i v — n e š t o je od n j e g o v e biti

ž i v j e l o i u G o e t h e u — c i j e l i m s v o j i m b i ć e m zahti je­

va da se č o v j e k ne p r e d a j e svo jo j p o j e d i n a č n o j

s p o z n a j n o j n e m o ć i g o v o r e ć i o g r a n i c a m a spoznaje,

v e ć da kaže: U m e n i ž i v i n e š t o što m o ž e nadić i

sve i luz i je i što m o ž e d o ć i do i s t ine i ž i v o t n o g

o s l o b o đ e n j a . — M o g u ć e je da će takav s v j e t o n a z o r

z a h t i j e v a t i dosta r e z i g n a c i j e , ali ta je r e z i g n a c i j a

r a z l i č i t a o d o n e koja j e ustuknula p r e d g r a n i c a m a

s p o z n a j e . A k o s m o r e z i g n i r a n i u smislu K a n t o v a

učenja, m o ž e m o reći : Č o v j e k u o p ć e n e m o ž e

p r o d r i j e t i u d u b i n e svi jeta. Tu s m o p r i n c i p i j e l n o

r e z i g n i r a n i t ime što osobi t značaj p r i d a j e m o nemoći

s p o z n a j e . N o , m o ž e se bit i r e z i g n i r a n i p o p u t

G o e t h e a t ime što će se reći : Danas još nisi na stupnju

da s p o z n a š svi jet u n j e g o v o j ist ini, a l i pos jeduješ

s p o s o b n o s t razvo ja . — O n d a takva r e z i g n a c i j a v o d i

do stupnja na k o j e m u će č o v j e k bit i s p o s o b a n iz

sebe i z v e s t i v i šeg čov jeka, Kr i s ta-čov jeka . O n d a je

č o v j e k r e z i g n i r a n j e r zna da t r e n u t a č n o još nije

d o s e g n u o najviši l judski s tupanj . T o j e herojska

r e z i g n a c i j a ! Ona se s laže s l judskom svi ješću je r

kaže: Iz ž i v o t a u ž i v o t i d e m o s os jećajem postojanja,

zna jući da je t ime što ž i v i m o ususret b u d u ć n o s t i

u p o n a v l j a n j u z e m a l j s k o g posto janja naša ci jela

v j e č n o s t .

T a k o unutar č i t a v o g a r a z v o j a č o v j e č a n s t v a

n a l a z i m o strujanja dva ju s v j e t o n a z o r a . J e d n o je

S c h o p e n h a u e r o v o koje k a ž e : A h , ova j svi jet, sa

s v i m n j e g o v i m bol ima, takav je da č o v j e k o v stvarni

p o l o ž a j u n jemu m o ž e m o os je t i t i tek a k o p o g l e d a ­

mo d je la v e l i k i h sl ikara što preds tav l ja ju l ik koji

j e a s k e z o m p o s t i g a o neš to p o p u t o s l o b o đ e n j a o d

104

zemal j skog postojanja, što v e ć lebdi nad zemal j skim

ž i v o t o m . U o s n o v i u z e v š i — mis l i S c h o p e n h a u e r

— v i d i se da se o n o najviše k o d l judskoga bića,

a s k e z o m o s l o b o đ e n o g Zeml je , sastoji u t o m e da

o n o kao da se o s v r ć e na z e m a l j s k o pos to jan je

g o v o r e ć i : Sada još na sebi i m a m t jelesne o v o j e

koji mi v i še ništa ne z n a č e . S t r e m i m naviše i

a n t i c i p i r a m pos to jan je u koje ću d o ć i kad Zeml ja

b u d e n a d v l a d a n a , kad n a d i đ e m o n o što j e p o v e ­

z a n o sa z e m a l j s k i m p o s t o j a n j e m . U t o m se sastoji

v e l i k o o s l o b o đ e n j e . I v i še na sebi n e m a m ništa

što bi me u b u d u ć n o s t i m o g l o pods jećat i na m o j e

z e m a l j s k o pos to jan je . T a k o g o v o r i S c h o p e n h a u e r

n a k o n što j e b i o p r o ž e t s h v a ć a n j e m koje j e budi­

z a m d o n i o u svi jet.

G o e t h e i z p r a v o g kršćanskog impulsa g l e d a

na svi jet o n a k o kao što to d o p u š t a s v o j e m Faustu.

A k o i ne g l e d a m o u izvanjsk i t r i v i j a l n o m smislu,

a k o i z n a m o da će se sva naša zemal j ska djela

raspast i sa Z e m l j o m i o d u m r i j e t i sa Z e m l j i n i m

l e s o m , ipak u G o e t h e o v o m smislu m o ž e m o r e ć i :

G l e d a m o na sve o n o što s m o p r o ž i v j e l i na Zeml j i i

p r o ž i v l j a v a j u ć i u č i m o . Jer, a k o i p r o p a d n e o n o što

g r a d i m o o v d j e na Zemlj i , neće propast i o n o što smo

p o s t i g l i t i m e što s m o g r a d e ć i na Zeml j i p r o š l i k r o z

školu z e m a l j s k o g a posto janja . — I tako s Faustom

— o n a k o g o e t h e o v s k i — u v j e č n o s t i v la s t i te duše

ne g l e d a m o samo na stanje naših zemal j sk ih d je la

n e g o i na p l o d o v e i k a ž e m o , sažimajući u r i ječi

n e š t o što nas m o r a o d v e s t i o d b u d i z m a :

T r a g m o j i h z e m a l j s k i h dana

neće nestat i e o n i m a !

105

M O J S I J E

Pri r a z m a t r a n j u v e l i k i h p o v i j e s n i h i n d i v i d u a l n o s t i

Zaratustre, H e r m e s a i Buddhe, ko j ima s m o se bav i l i

u p r o t e k l i m p r e d a v a n j i m a , našli s m o se p r e d

pojavama koje nas zanimaju ako os jećamo da c i je l im

svo j im d u š e v n i m ž i v o t o m s u d j e l u j e m o u o p ć e m

r a z v o j u č o v j e č a n s t v a te da sadašnjost m o ž e m o

razumjet i s a m o a k o se o s v r n e m o na d u h o v n e

v e l i č i n e p r o š l o s t i ko je su z a j e d n o g r a d i l e o n o što

se p r o t e ž e na našu sadašnjost. Sasvim je drukči je s

Mojs i j em, či ju o s o b n o s t danas t r e b a m o r a z m o t r i t i .

O s j e ć a m o da je b e s k r a j n o m n o g o toga što se v e ž e

uz M o j s i j e v o i m e sastavni d i o naše v las t i te duše što

u njoj i dal je n e p o s r e d n o ž i v i kao d u h o v n i sadržaj .

O s j e ć a m o kao da u naš im u d o v i m a n a k n a d n o

djeluju i m p u l s i p o t e k l i o d Mojs i ja . O s j e ć a m o kako

on još ž i v i u n a š i m m i s l i m a i os jećanj ima, a kad se

o b r a č u n a v a m o s n j i m e , kao da se r a z r a č u n a v a m o

S j e d n i m d i j e l o m naše v las t i te duše. O t u d a su

uzastopne preda je p o v e z a n e s Mojs i jem pr i sutne na

sasvim drukči j i nač in te n a m se p r e d o č i m a n a l a z e

n e p o s r e d n i j e o d n i z a preda ja v e z a n i h u z d r u g e

v e l i č i n e koje s m o r a z m a t r a l i . To s j e d n e strane

olakšava o b r a đ i v a n j e Mojs i jeve osobnost i , j e r danas

je s v a k o m e iz Bibli je p o z n a t taj m o ć n i l ik ure­

zan u v r i j e m e . Pa a k o je i sav jesnim i s t r a ž i v a n j e m

o z b i l j n a z n a n o s t pos l j edn j ih dese t l j eća i g o d i n a

izni je la t o l i k o t o g a na p o v r š i n u što u s t a n o v i t o m

smislu p r i č u o Mojs i ju m o ž e p r i k a z a t i u n e k o m

n o v o m svjetlu — a k o tu pr iču u p o z n a j e m o iz Biblije

— p r o m o t r i m o l i j e d o b r o , m o r a m o ipak r e ć i : Na

c j e l o v i t o j s l ici Mojsi ja što je u sebi n o s i m o , a koju

smo d o b i l i iz Biblije, z a p r a v o se n e o b i č n o m a l o toga

107

p r o m i j e n i l o . Stoga kad g o v o r i m o o njemu, g o v o r i m o

o n e č e m u što je p o z n a t o u najš ir im k r u g o v i m a . To

d o n e k l e o lakšava r a z m a t r a n j e . N o , s d r u g e s trane

m o ž e m o reći d a ć e o v o r a z m a t r a n j e bit i o t e ž a n o

u p r a v o z b o g načina na koji je preda ja o Mojsi ju

i znesena u Bibli j i . To se v e ć m o ž e uoči t i iz sudbine

bibl i j skih i s t raž ivanja u d e v e t n a e s t o m stol jeću.

S v a k a k o m o r a m o uvi jek p o n o v n o nag las i t i d a ri­

j e t k o koja g r a n a č o v j e k o v a izučavanja, č o v j e k o v a

o z b i l j n o g z n a n s t v e n o g hti jenja — u z m e m o li u

o b z i r i p r i r o d n e z n a n o s t i — z a h t i j e v a tako d u b o ­

ku p o z o r n o s t , tako s v e t o p o š t o v a n j e kao što to

zaht i jeva ju bibl i j ska i s t raživanja u d e v e t n a e s t o m

stol jeću. Bolji p o z n a v a t e l j b ibl i j skih i s t raž ivanja

z a p r a v o n i sa č i m e ne m o ž e u s p o r e d i t i o n u

nesebičnost i znans tvenu predanos t s ko j ima se tada

r a d i l o , o n u m a r l j i v o s t i o š t r o u m n o s t u t r o š e n u na,

p r i m j e r i c e , p o j e d i n e d i j e l o v e Bibli je g l e d e n j i h o v a

stila, g l e d e o n o g a za što se misl i da je p o z n a t o

o n j e z i n u p o d r i j e t l u . Usprkos tomu, u b ib l i j sk im

i s t r a ž i v a n j i m a d e v e t n a e s t o g a stol jeća ima i n e č e g a

t r a g i č n o g . Što su da l je o d m i c a l a , to su n a m v i še ,

s m i j e m o l i se tako i z raz i t i , Bibli ju o t i m a l a iz ruku

jer su n a m na neki način Bibliju, pr i je svega Stari

zav je t , r a s k o m a d a l a — u što se s v a t k o m o ž e uvje­

rit i p o g l e d a l i neku knjigu o r e z u l t a t i m a bibl i j skih

i s t raž ivanja — hti jući nam p o k a z a t i da j e d a n d i o

s l i jedi drukči ju struju p r e d a j e od d r u g o g a , da je

sve to, u neku ruku, t i j ekom v r e m e n a skupl jeno

u j e d n u c je l inu koju, kako bi se m o g l a razumje t i ,

u č e n o s t m o r a p o n o v n o rašč lani t i . I s toga je u sta­

n o v i t o m smis lu r e z u l t a t tog i s t raž ivanja t rag ičan

jer je z a p r a v o , u o s n o v i uzevš i , sasvim n e g a t i v a n ,

— nije, n a i m e , p r i d o n i o m o g u ć n o s t i o ž i v l j a v a n j a

108

o n o g a što Riblija m o ž e o ž i v j e t i i što je t i sućl jeć ima

ož iv l j ava la u l judskim src ima i dušama.

Stoga je na o d r e đ e n i način u naše v r i j e m e

zadaća o n o g a d u h o v n o g a p r a v c a koji m o r a m o

nazvat i d u h o v n o m z n a n o š ć u (či j i j e z a d a t a k

s o b z i r o m na o s t a l e z n a n o s t i našega v r e m e n a

nadgradnja, a ne s a m o o b i č n o k r i t i z i r a n j e ) da

nas p o n o v n o nauči r a z u m j e t i samu Bibliju, da s i

pri je svega g l e d e Bibl i je p o s t a v i m o pi tan je : N i j e

l i p o t r e b n o najpr i je d u b o k o p r o d r i j e t i u c j e l o v i t

smisao preda ja i tek n a k o n što s m o ih p o t p u n o

razumjel i , p i tat i za n j i h o v i z v o r ? T o , d a k l e , ni u

ko jem slučaju nije lako, pr i je svega s o b z i r o m na

Stari zavjet , a o s o b i t o je teško s o b z i r o m na o n e

d i j e l o v e Staroga z a v j e t a koji se bave o s o b n o š ć u

v e l i k o g a M o j s i j e v a l ika. A što n a m d u h o v n a zna­

nost g o v o r i o o b i l j e ž j i m a bibl i j skih opisa? U k a z u j e

am na to da su vanjski d o g a đ a j i , vanjske činje-

ice koje se o d n o s e na p o j e d i n u o s o b u il i neki

a r o d p r i k a z a n e u p r a v o tako kako su se o d v i j a l e

a vanjsko p o v i j e s n o p r o m a t r a n j e . U Bibliji je ,

dakle, M o j s i j e v a o s o b a p r i k a z a n a p o m o ć u n j e g o ­

v i h dož iv l j a ja u v a n j s k o m f i z i č k o m svi jetu, kako

se o n i o d v i j a l i u p r o s t o r u i v r e m e n u . N o , o n d a

v i d i — a to m o ž e , u o s n o v i uzevš i , bi t i s a m o

zultat d u h o v n o z n a n s t v e n o g udubl j ivanja u Bibli-

— da se j e d a n o p i s vanjskih d o g a đ a j a i d o ž i v ­

l jaja u v a n j s k o m e svi jetu u b ib l i j skom pr ikaz ivan ju

n e p o s r e d n o nastavl ja na opis sasvim drukči je v r s t e

koji se teško m o ž e r a z l i k o v a t i od o n o g a što mu

p r e t h o d i . Priča se o p u t o v a n j i m a i s l ičnim vanjskim

d o ž i v l j a j i m a koje j e d n o s t a v n o t r e b a m o p r i h v a t i t i

kao takve. To se o n d a nastavl ja, a da i sprva u o p ć e

ne p r i m j e ć u j e m o kako se usred dal jn jeg čitanja

109

n a l a z i m o unutar opisa sasvim d r u k č i j e v r s te , kao

da p u t o v a n j e s j e d n o g mjesta u d r u g o traje i dal je

te kao da se daljnji d o ž i v l j a j i t reba ju smatrat i

i s to tako vanjsk im f i z i č k i m d o ž i v l j a j i m a k a o i oni

p r e t h o d n i . I o n d a se n a đ e m o usred o p i s a d u š e v n o ­

ga ž i v o t a d o t i č n e o s o b e , unutar opisa koji se u o p ć e

ne o d n o s i na vanjske d o g a đ a j e n e g o na unutarnje

d u š e v n e b o r b e , d u š e v n a sv ladavanja , d u š e v n e

d o ž i v l j a j e k o j i m a se z a t i m d o t i č n a o s o b a u z d i ž e

na v i š i stupanj d u š e v n o g a r a z v o j a , na v i š i stupanj

s p o z n a j e , na viš i stupanj o d l u č n o s t i i l i do misi je

u r a z v o j u svi jeta. Opis i vanjskih d o g a đ a j a takoreći

i z r a v n o p r e l a z e u s l ikovita pr ikazivanja koja su pot­

p u n o z a d r ž a l a stil pri jašnjih vanjskih d o g a đ a j a , ali

koja se u o p ć e ne o d n o s e na vanjske d o g a đ a j e v e ć na

unutarnje duševne doživ l ja je . M o r a m reći da će o v a

t v r d n j a za svakoga ostat i s a m o tvrdn ja tako d u g o

d o k se na o s n o v i d u h o v n o z n a n s t v e n i h p r i k a z i v a ­

nja ne b u d e sve v i še u ž i v l j a v a o u p o s e b n a obi l jež ja

bibl i j skih opisa, pr i je svega d i j e l o v a koji g o v o r e

o Mojs i ju . N o , u ž i v i l i se č o v j e k u o v a p o s e b n a

ob i l j ež ja , uči os jećat i kako se na t a k v i m mjest ima,

na ko j ima vanjski op i s f i z i č k o g d o ž i v l j a j a p r e l a z i u

o p i s d u š e v n o g d o ž i v l j a j a i r a z v o j a , us tvar i mijenja

č i tav stil, č i tav o s n o v n i u g o đ a j , kako o d j e d n o m

nastupa n o v i e l e m e n t u p r i k a z i v a n j u o k o j e m u se

p i t a m o : Zašto je tako? A na ova j " z a š t o " ne m o ž e

se o d g o v o r i t i n ikako drukči je n e g o uv je ren jem koje

se m o ž e z a d o b i t i s a m o u v las t i to j duši .

Bavili smo se p o s e b n i m obi l jež j ima prikazivanja

koja su u p r a v o o k a r a k t e r i z i r a n a . Ona se, u o s n o v i

uzevš i , m o g u p r o n a ć i u sv im star im re l ig i j sko-povi-

j e s n i m p r i k a z i v a n j i m a , a o s o b i t o o n d j e gd je treba

opi sa t i o s o b e koje su d o s e g n u l e s t a n o v i t u v i s inu

110

spozna je , s t a n o v i t u v i s i n u d u š e v n o g a d j e l o v a n j a .

I š to se v iše č o v j e k u ž i v l j a v a u d u h o v n u z n a n o s t ,

to v i še st ječe p o v j e r e n j e u takav stil. To o p e t d o ­

n e k l e o t e ž a v a d a s e i z b ib l i j skog pr ikaza d o d e d o

p o t p u n o g r a z u m i j e v a n j a o n o g a što se na p o j e d i ­

n i m mjes t ima o p i s i v a n j e m Mojsi ja h t je lo reći .

T a k o , u neku ruku, s j e d n e s t rane i m a m o

Bibli ju, ali uz to, s d r u g e strane, o n d j e gd je je

o s o b i t o duboka, n a i l a z i m o n a p o t e š k o ć e z b o g

n jez ina načina p r i k a z i v a n j a . Iz toga je p r o i z i š l o

da se u v e z i sa s h v a ć a n j e m Bibli je kadš to o t i š l o

i p r e d a l e k o . P o g l e d a m o li, p r i m j e r i c e , shvaćan je

s ta rohebre j ske p o v i j e s t i koje j e z a s t u p a o P h i l o * ,

f i l o z o f koji je ž i v i o u v r i j e m e osnivanja kršćanstva,

v i d i m o kako o n c i je lu p o v i j e s t s t a r o h e b r e j s k o g a

n a r o d a h o ć e p r i k a z a t i kao a l e g o r i j u . O n h o ć e dat i

s i m b o l i č k i p r i k a z p o v i j e s n o g shvaćanja tako da b i

ci jela p o v i j e s t t reba la bit i neka vrs ta s i m b o l i k e

d u š e v n i h d o ž i v l j a j a j e d n o g a n a r o d a . T u s e o t i š l o

p r e d a l e k o ! P h i l o j e tako d a l e k o o t i šao z a t o što m u

je nedosta jao d u h o v n o z n a n s t v e n i takt, pa nije z n a o

raz luč i t i gd je vanjski d o ž i v l j a j i u laze u d u š e v n e

d o ž i v l j a j e .

Sada ć e m o n a M o j s i j e v o m p r i m j e r u p o k a z a t i

k a k o se u ž i v i t i jek r a z v o j a č o v j e č a n s t v a ukl ju­

či la o s o b a koja j e č o v j e č a n s t v u i m a l a d a t i n e š t o

na jv i še , n e š t o n a j z n a č a j n i j e . P o t p u n o r a z u m i j e ­

v a n j e M o j s i j e v a i m p u l s a b i t ć e o s o b i t o n u ž n o

a k o u s v o j o j d u š i j o š u v i j e k o s j e ć a m o s r o d n o s t

s t o m z n a č a j n o m o s o b o m . O t u d a m o ž e m o b e z

* Philo (oko 25. prije Krista do oko 50. poslije Krista), židovsko-grćki filozof iz Aleksandrije. Vidi njegovo djelo "O spokojnom životu".

111

o k l i j e v a n j a pr i j eć i na M o j s i j e v u misi ju. N o , ta se

misi ja ne m o ž e razumjet i a k o se ne p r e t p o s t a v i da

se, u o s n o v i uzevši, biblijski prikaz osniva na svijesti

0 j e d n o j č in jenic i koju s m o već m o g l i imat i na umu

pri r a z m a t r a n j u i n d i v i d u a l n o s t i H e r m e s a , Buddhe

1 Zaratust re , na svi jesti o č in jenic i da je r a z v o j

č o v j e č a n s t v a g l e d e č o v j e k o v a d u š e v n o g a ž i v o t a

t i j ekom v r e m e n a p r e š a o o d starog v i d o v i t o g stanja

do današn jeg stanja naše i n t e l e k t u a l n e svi jesti .

S p o m e n i m o još j e d n o m d a j e u p r a d a v n o d o b a

l judska duša u o d r e đ e n o m m e d u s t a n j u i z m e đ u

budnost i i spavanja m o g l a g ledat i u d u h o v n i svijet,

da je o n o što je na taj način v i d j e l a u d u h o v n o m e

svi jetu b i l o p r i k a z a n o u s l ikama i da su te s l ike

os ta le s a č u v a n e u m i t o l o g i j a m a i l e g e n d a m a starih

v r e m e n a . Pita l i tko: K a k o se ta v i d o v i t a svi jest

m o ž e izvanjsk i d o k a z a t i bez d u h o v n e znanost i? ,

m o ž e d o b i t i o d g o v o r i z sav jesnih i s t raž ivan ja koja

su v e ć p r o v e d e n a i u naše v r i j e m e , ali koja još nisu

naišla n a p o t p u n o p r i z n a v a n j e . T r e b a u p o z o r i t i n a

to da se o d r e đ e n i i s t raž ivač i m i t o v a s o b z i r o m na

t v o r e v i n e s l ične m i t o v i m a i sagama i td. , ko je su se

k o d p o j e d i n i h n a r o d a r a z v i l e u r a z m j e r n o kasnije

v r i j e m e , os jećaju p r i s i l j e n i m a za nastanak takvih

m i t o v a p r i h v a t i t i sasv im drukči ju v r s t u stanja

l judske svi jesti . Ranije sam češće u p o z o r a v a o na

j e d n u z a n i m l j i v u knj igu što p o t j e č e o d i s t r a ž i v a č a

m i t o v a za ko jega se m o r a reći da je j e d a n od

na jznačajni j ih n o v i j i h i s t raž ivača m i t o v a . M i s l i m

na Ludvviga Lais tnera i n j e g o v u knjigu " Z a g o n e t k a

S f i n g e " (Rätsel der Sphinx). Ta se knj iga ubraja

m e đ u najznačajni je na t o m područ ju . U njoj se v i d i

da se nek i m i t o v i d o i m a j u kao nas tavc i d o g a đ a j a

svi jeta s n o v a što se d o ž i v l j a v a j u na t i p i č a n način.

112

Lais tner nije d o š a o d o d u h o v n e znanos t i , ni je b i o

svjestan t o g a d a j e p o s t a v i o p r v i g r a d i v n i k a m e n

z a s t v a r n o s p o z n a v a n j e starih m i t o l o g i j a . N o ,

m i t o v i i sage ne smiju se shvaćat i kao p r e i n a k e

t i p i č n i h snova, kako je to u č i n i o Laistner, v e ć

ih t reba shvat i t i k a o da su p r o i z i š l e iz j e d n o g

rani jeg stanja l judske svijesti koja je d u h o v n i svi jet

v i d j e l a u s l ikama, pa ga je s toga i z r a z i l a t a k o đ e r

u s l ikama. N i t k o ne m o ž e s t v a r n o r a z u m j e t i s tare

sage, m i t o v e i l e g e n d e — z a t o se i d o g a đ a da se

stare sage i m i t o v i tako s labo r a z u m i j u — tko

ne p r e t p o s t a v i , i sprva kao h i p o t e z u , da su stare

m i t o l o g i j e s t v o r e n e iz drukč i jeg stanja l judske svi­

jest i . To s taro p r e d l j u d s k o il i u na jmanju ruku

p r e t p o v i j e s n o stanje d u š e v n o g ustroja p r e m a š e n o

je današn j im stanjem svijesti koje se u k r a t k o m o ž e

okarakter iz i ra t i r i ječima: S o b z i r o m na našu svijest,

izmjenju jemo stanja budnost i i spavanja. U b u d n o m e

stanju p r e k o naših os jet i la z a d o b i v a m o o p a ž a j e

vanjskoga svijeta, p o v e z u j e m o ih te ih k o m b i n i r a m o

p o m o ć u inte lekta . O s j e t i l n o - i n t e l e k t u a l n a svi jest

koja d je lu je p u t e m našega razuma, p u t e m uma,

z a m i j e n i l a j e stari v i d o v i t i d u š e v n i ustro j . T a k o

s m o j e d n o p o v i j e s n o kretanje o k a r a k t e r i z i r a l i

na nač in na koj i se o n o u p o v i j e s t i p o k a z u j e pr i

d u b o k o m r a z m a t r a n j u r a z v o j a č o v j e č a n s t v a .

N o , u o s n o v i takvih p r i k a z i v a n j a kako su o n a

dana u Bibliji lež i i to da je svakom narodu, s v a k o m

p l e m e n u , svakoj l judskoj rasi, kako o n i istupaju

t i j e k o m r a z v o j a č o v j e č a n s t v a , d o d i j e l j e n a o d r e đ e ­

na misi ja. Stari v i d o v i t i o b l i c i svi jesti po jav l ju ju

se na r a z l i č i t e n a č i n e , u na j raz l ić i t i j im o b l i c i m a ,

o v i s n o o d a r o v i t o s t i m a , o v i s n o o t e m p e r a m e n t u

p o j e d i n i h n a r o d a . Stoga j e p o j e d i n i m n a r o d i m a

113

p r e d a n a c je l ina stare v i d o v i t e svi jesti p u t e m

raz l ič i t ih m i t o l o g i j a i p o g a n s k i h v jera . P r e m d a

m o ž e m o reći da to ni je s a m o apst raktna c je l ina

starih shvaćanja svi jeta v e ć su na j raz l ič i t i j im

n a r o d i m a i rasama p r e d a n e na j raz l ič i t i je mis i je,

č i m e se skupna svjest o b l i k o v a l a na na j raz l ič i t i j e

n a č i n e . H o ć e m o l i r a z u m j e t i r a z v o j č o v j e č a n s t v a ,

m o r a m o uzet i u o b z i r da se on ne sastoji od

b e s m i s l e n o g nizanja kultura, v e ć da se k r o z č i t a v o

nastajanje č o v j e č a n s t v a p r o v l a č i smisao, tako da se

b i l o koji o b l i k svi jesti pos l i je iž iv l java u o d r e đ e n o j

kulturi, a o n o kasni je d o d a j e se r a n i j e m p o p u t

n o v o g lista, p o p u t n o v o g cvi jeta, d o k s e o p ć i

smisao r a z v o j a č o v j e č a n s t v a i ž iv l j ava u o b l i c i m a

(kul tura o p . p r e v . ) koj i s l i jede j e d a n z a d r u g i m .

T a k o ć e m o j e d a n n a r o d u d u h o v n o z n a n s t v e n o m

smislu na jbol je shvat i t i a k o s i k a ž e m o : Svaki

o d r e đ e n i n a r o d , b i l i to stari Indi jc i , Perz i j anc i ,

Babi lonci , Grc i i l i Riml jani , i m a o je o d r e đ e n u

misiju. O n o što m o ž e ž iv je t i u svijesti č o v j e č a n s t v a

u n jemu se o b l i k o v a l o na sasvim o s o b i t nač in .

Te n a r o d e n e ć e m o r a z u m j e t i ako n i s m o u stanju

n j ihova i n d i v i d u a l n a , p o s e b n a svojs tva shvat i t i

kao n j ihovu misi ju. O p ć i r a z v o j č o v j e č a n s t v a

o d v i j a se, m e đ u t i m , i na način da je, t akoreć i ,

svaka takva misi ja d o d i j e l j e n a j e d n o m v r e m e n u .

I s tekom toga v r e m e n a i spunjena j e o d g o v a r a j u ć a

misija. O d g o v a r a j u ć a misija dodi je l j ena je j e d n o m e

narodu, a za nju, r e c i m o , m o ž e isteći v r i j e m e .

O n o što je ta misi ja s a d r ž a v a l a kao kl icu d o n i j e l o

j e p l o d o v e , i ž i v j e l o se. N o , m o ž e s e d o g o d i t i d a

neki n a r o d i nada l je z a d r ž i o d g o v a r a j u ć e p o s e b n o

svo j s tvo koje se n a l a z i u n j e g o v u t e m p e r a m e n t u ,

u n j e g o v i m o s t a l i m s p o s o b n o s t i m a . T a d a o d r e đ e n i

114

n a r o d , takoreć i , p r e s k a č e t renutak u k o j e m u na

m j e s t o stare treba nastupi t i n o v a misi ja, sa s v o j i m

se p o s e b n i m s v o j s t v o m u ž i v l j a v a u v r i j e m e što

s l i jedi, d o k o b j e k t i v n i t i jek r a z v o j a č o v j e č a n s t v a

n a n j e g o v o mjesto postavl ja neš to n o v o .

N e š t o tako o s o b i t o m o ž e se r a z m o t r i t i na pri­

m j e r u Egipćana čija s m o o s o b i t a svo j s tva u p o z n a l i

t i j e k o m p r e d a v a n j a o H e r m e s u . Eg ipćani su u o p ­

ć e m nastajanju čov ječans tva imal i u z v i š e n u misiju.

N o , ta je misija v e ć razvi la sve što se u njoj na laz i lo .

O n o što j e t r e b a l o d o ć i pos l i je b i l o je, d o d u š e , kao

kl ica p o l o ž e n o u eg ipat sku kulturu, n o , eg ipatsk i

j e n a r o d z a d r ž a o svoj t e m p e r a m e n t , svoja poseb­

na svo j s tva te nije b i o s p o s o b a n iz s a m o g a sebe

r a z v i t i n o v u misi ju. Stoga je v o d s t v o i uprav l jan je

č o v j e č a n s t v o m t r e b a l o pr i jeć i na neki n j e g o v d r u g i

e l e m e n t . On je, doduše , m o r a o izrast i i z e g i p a t s k o g

e l e m e n t a , ali j e ipak m o r a o bit i r a z l i č i t od njega.

T a k o v i d i m o nešto p o p u t p r o m j e n e smjera o p ć e g

smisla r a z v o j a čov ječans tva . Stoga se treba uživjet i

u nastajanje eg ipa t ske mis i je . O n o što se iz nje

m o g l o i z v u ć i t o j e Mojs i je p r v o pus t io d a djeluje

na n j e g o v u dušu. A to je d j e l o v a l o i na duše njego­

v a n a r o d a . N o , n j e g o v p o z i v nije b i o nastavl janje

stare e g i p a t s k e misi je v e ć da se iz nje u r a z v o j

č o v j e č a n s t v a uci jepi n e š t o sasv im n o v o . A z a t o što

je to n o v o b i l o tako s i lno, tako o b u h v a t n o i tako

p r e s u d n o , Mojs i jeva j e o s o b a tako m o ć n a za o p ć i

t i jek l judske povi jes t i te je s toga način na koji

se M o j s i j e v a misija r a z v i l a iz p r o t e k l o g r a z v o j a

e g i p a t s k o g n a r o d a tako z a n i m l j i v i p l o d o n o s a n

za r a z m a t r a n j e i u naše v r i j e m e . Jer, o n o što je

Mojs i j e i z v u k a o iz e g i p a t s k o g a n a r o d a i o n o što je

t o m u z a t i m p r i d o d a o i z v j e č n i h v i s ina d u h o v n o g a

115

razvo ja , to i dal je djeluje sve do u naše duše. Stoga

Mojsi ja o s j e ć a m o kao o s o b u koja o n o što j e imala

dat i č o v j e č a n s t v u nije m o g l a n e p o s r e d n o p r i m i t i iz

b i l o ko jega v r e m e n a , i z b i l o koje p o s e b n e misi je,

v e ć je Mojsi je kao osoba shvat io da je n j e g o v a duša

m o r a l a bit i d i r n u t a v a l o v i m a v j e č n o g a što uvi jek

p o n o v n o uv i ru u n o v e kanale r a z v o j a č o v j e č a n s t v a

kako bi se u njima o p l o d i l i . To što je , takoreć i , kao

v j e č n a j e z g r a p o s t o j a l o u M o j s i j e v o j duši m o r a l o

je p r o n a ć i svo je t lo i d o z r i j e t i iz o n o g a što je on

m o g a o i z v u ć i i z e g i p a t s k e kul ture .

Prema običaju starih prikazivanja, zatvaranjem

Mojsi ja u k o v č e ž i ć u b r z o nakon n j e g o v a r o đ e n j a

s i m b o l i č k i nam je n a g o v i j e š t e n o da se, b a v e ć i se

M o j s i j e m , b a v i m o d u š o m koja j e o n o najv iše što

j e t reba la dat i m o r a l a dat i i z v j e č n i h i z v o r a . T k o

p o z n a j e takva p r i k a z i v a n j a u r e l i g i o z n o m r a z v o j u ,

zna da o n a h o ć e uput i t i na nešto z n a č a j n o . Iz

pri jašnj ih p r i k a z i v a n j a o v o g a ciklusa p r e d a v a n j a

z n a m o da č o v j e k koji h o ć e svoje s p o z n a v a n j e uzdi­

ći u viš i d u h o v n i svi jet p r o l a z i o d r e đ e n i m stadiji­

ma s v o j e g a d u h o v n o g r a z v o j a tako da se p o t p u n o

iskl juči iz svoje o k o l i n e i p o b u d i n a j e l e m e n t a r n i j e

d u h o v n e snage svo je duše. K a d je, d a k l e , t r e b a l o

p r i k a z a t i da takav č o v j e k v e ć r o đ e n j e m sa s o b o m

d o n o s i ona d u h o v n a d o b r a što g a u z d i ž u v i s i n a m a

č o v j e č a n s t v a , to se nije m o g l o bol je uč in i t i n e g o

r i ječ ima: Za tu je o s o b u b i l o n u ž n o da, takoreć i , do

u f i z i č k o iskusi d o ž i v l j a j u k o j e m u kao da su sva

n j e g o v a osjetila, sve n j e g o v e p r i r o đ e n e sposobnost i

i sk l jučene iz van j skoga svi jeta. — T a d a n a m z v u č i

r a z u m l j i v i m kad č u j e m o da je sama eg ipatska

p r i n c e z a , f a r a o n o v a kći, i z v a d i l a d ječaka i z v o d e

i nazva la ga " M o j s i j e " g o v o r e ć i : "Jer sam ga izvukla

116

i z v o d e " . T o s e z a o n e koji razumi ju i m e Mojs i j e ,

kao što i Biblija n a g o v j e š ć u j e , na laz i u s a m o m e

i m e n u . T i m e bi t r e b a l o biti r e č e n o da je zas tupnica

eg ipa t ske kul ture, f a r a o n o v a kći, uve la ž i v o t u du­

šu i spunjenu s a d r ž a j e m v j e č n o s t i . T a k o n a m je na

čudesan način n a g o v i j e š t e n o kako je o n o v j e č n o što

j e Mojs i je i m a o d o n i j e t i č o v j e č a n s t v u b i l o u v i j e n o

H vanjski o v o j e g i p a t s k e kul ture i mis i je .

P o t o m su n a m u M o j s i j e v u r a z v o j u p r i k a z a n i

vanjski d o ž i v l j a j i . O v d j e o p e t v i d i m o kako su bib­

lijski p r i k a z i d a n i tako da se o d n o s e na vanjske

d o ž i v l j a j e . O n o što u Bibliji č i t a m o o M o j s i j e v o j

sudbini i o svoj b o l i ko ju je p r o ž i v i o z b o g pot la­

čenost i n j e g o v a n a r o d a u z e m l j i Egipćana m o ž e m o

shvat i t i kao p r i k a z i v a n j e vanjskih o d n o s a . N o ,

tada se o p e t p r e l a z i na pr ikaz — m o r a m o reć i ,

n e p r i m j e t n o — opi sa M o j s i j e v i h unutarn j ih du­

ševnih doživ l ja ja . T o se d o g o d i l o o n d a kada je M o j ­

sije n a g n a n u bi jeg i o d v e d e n j e d n o m s v e ć e n i k u ,

mid i j skom svećeniku Jitru ili Reuelu. T k o u t a k v o m

opisu m o ž e p r e p o z n a t i ob iča je starih d u h o v n i h

pr ikaz ivan ja , shvat i t će da se do u i m e n a p r e š l o

n a o p i s i v a n j e M o j s i j e v i h d u š e v n i h d o ž i v l j a j a . T i ­

me se ne mis l i da Mojs i je nije s t v a r n o p o d u z e o

p u t o v a n j e u t a k v o svet i š te , s v e ć e n i č k o uči l i š te ,

ali j e umjetničk i p r i k a z takav da je o n o van j sko

p r o t k a n o d o ž i v l j a j i m a koje p r o ž i v l j a v a M o j s i j e v a

duša. T a k o su na t o m mjestu dani vanjski dož iv l ja j i

pr i je svega kao nagov ješ ta j i o n o g a što s i je Mojs i je

i z b o r i o kako bi svoju dušu u z d i g n u o na uzv i šen i j i

p o l o ž a j .

Što je n a g o v i j e š t e n o i m e n o m Jitro? Iz Bibli je

se m o ž e lako r a z a b r a t i da je to i n d i v i d u a koja

nas, i d e m o li putem nastajanja čovječanstva, uvi jek

117

i z n o v a v o d i , koja se u v i s o k o m stupnju p r o b i l a

do p r e g l e d n e s p o z n a j e koja se m o ž e z a d o b i t i sa­

m o u n u t a r n j o m d u š e v n o m b o r b o m , p o l a g a n i m i

p o s t u p n i m u ž i v l j a v a n j e m u o n o što i sprva m o ž e

dati d u h o v n a vis ina razumijevanja, na kojoj se takvi

l judi mijenjaju. M o j s i j e je na svoju misi ju t r e b a o

biti p o t a k n u t t i m e što j e d o n e k l e b io učenik j e d n o ­

ga takvoga t a j a n s t v e n o g lika, j e d n o g od o n i h koji

se p o v l a č e sa s v o j i m o s j e ć a j e m za os ta lo č o v j e č a n ­

s tvo te su s a m o uči te l j i v o d a č o v j e č a n s t v a . D o b r o

z n a m da j e t i m e r e č e n o neš to što će d a n a s k o d

m n o g i h ljudi naići na n e o d o b r a v a n j e . N o , neš to što

bi t r e b a l o v e ć i z v a n a upast i u o č i s v a k o m d u b l j e m

p r o m a t r a č u p o v i j e s n o g nastajanja č o v j e č a n s t v a

jest to da p o s t o j e takve tajne i takve ta jans tvene

o s o b e .

O n o što je Mojs i je t r e b a o prož iv je t i kao učenik

toga v e l i k o g s v e ć e n i k a - m u d r a c a p r i k a z a n o n a m j e

na način da je pokra j mjesta na k o j e m u je p o s j e t i o

svećenika, kraj z d e n c a — još j e d a n s imbol , s i m b o l

za m u d r o s t — susreo s e d a m s v e ć e n i k o v i h kćer i .

T k o h o ć e r a z u m j e t i š to se na laz i u d u b i n i j e d n o g a

takvog opisa, m o r a se pr i je svega p o d s j e t i t i da

u s v e m u m i s t i č k o m p r i k a z i v a n j u svih v r e m e n a

o n o što duša u sebi u o p ć e m o ž e r a z v i t i kao v i šu

spoznaju i d u š e v n e snage s imbol iz i ra ju ženski l iko­

vi — sve do G o e t h e o v i h r i ječi o " v j e č n o - ž e n s k o m "

na kraju Fausta. T a k o u s e d a m kćer i s v e ć e n i k a

Jitra p r e p o z n a j e m o s e d a m č o v j e k o v i h d u š e v n i h

snaga p r e k o koj ih se st ječe m u d r o s t svećenika-

-mudraca.

P r i t o m t reba i m a t i na umu da je u o n a

stara v r e m e n a bi la još p o t p u n o ž iva svi jest stare

v i d o v i t o s t i , da su v l a d a l a drukči ja shvaćanja

118

G l judskoj duši i n j e z i n i m p o j e d i n i m snagama.

P o đ e m o l i o d p o j m o v a k o j i m a d a n a s r a s p o l a ž e m o ,

0 toj s i svi jesti m o ž e m o s t v o r i t i s a m o p r e d o d ž b u .

Danas g o v o r i m o o l judskoj duši i n j e z i n i m sna­

gama, mišl jenju, os jećanju i hti jenju, na način

Ife- š to je i s p r a v n o sa stajališta i n t e l e k t u a l i s t i č k e

svi jesti — da u sebi i m a m o snage koje kao da su

n jez in i sastavni d i j e l o v i . U s tar ini je č o v j e k p o d

ut jecajem v i d o v i t e sposobnost i m i s l i o drukči je . On,

pr i je svega, u svojoj duši u o p ć e ni je os jećao t a k v o

j e d i n s t v e n o b iće, a u s v o j e m u mišl jenju, os jećanju

1 hti jenju nije os jećao snage ko je djeluju iz centra

Ja te j e d i n s t v e n o o r g a n i z i r a j u dušu, v e ć se os jećao

kao da je p r e d a n m a k r o k o z m o s u , a s o b z i r o m na

p o j e d i n e snage, p o j e d i n e d u š e v n e snage os jećao se

kao da je p o v e z a n s o s o b i t i m b o ž a n s k o - d u h o v n i m

b i ć i m a . M o ž e m o si p r e d o č i t i — što, m e đ u t i m , ne

č i n i m o — da se naše miš l jenje o p l o đ u j e , da je

n o š e n o d r u k č i j o m d u h o v n o m s n a g o m svi jeta o d

naših os jećanja i naše v o l j e , tako da se u naše

miš l jenje, os jećanje i ht i jenje iz m a k r o k o z m o s a

ul i jeva ju r a z l i č i t e d u h o v n e snage i da se s nj ima

n a l a z i m o u v e z i . T a k o č o v j e k s tar ine nije os jećao

da je duša j e d i n s t v e n a v e ć s i je r e k a o : O n o što

je u m e n i samo je d u š e v n o p o p r i š t e , a d u h o v n o -

-božanske snage iz u n i v e r z u m a o n o su što se na

t o m p o p r i š t u i ž iv l j ava .

S e d a m takvih d u š e v n i h snaga koje djeluju na

popr i š tu d u š e v n o g a ž i v o t a d a n o j e Mojsi ju. H o ć e m o

l i v i d j e t i kako je z a p r a v o za r a z v o j l judske svi jesti

s v e u k u p n o shvaćanje p o s t a j a l o sve aps t raktn i j im i

sve inte lektualni j im, m o ž e m o , pr imjer ice , p o g l e d a t i

P l a t o n a či je su ide je ž i v a bića koja p o s t o j e , kao

što za današnjega č o v j e k a pos to j i s a m o mater i ja ,

119

a p o j e d i n a d u š e v n a snaga sadrž i n e š t o što je

u č i n k o v i t o na p o p r i š t u ci je le duše. N o , s p o s o b n o s t i

duše sve v i š e posta ju aps t raktni p o j m o v i , a c je lo­

v i t o Ja sve v i še d o l a z i do svoj ih prava . O n o što

n a m treba s i m b o l i z i r a t i s e d a m kćer i m i d i j s k o g a

s v e ć e n i k a - m u d r a c a m o ž e m o u a p s t r a k t n o m o b l i k u

p r e p o z n a t i kao s e d a m ž i v i h d u h o v n i h snaga n a

p o p r i š t u duše te, ma k o l i k o to č u d n o z v u č a l o , i

u s e d a m s r e d n j o v j e k o v n i h s l o b o d n i h u m j e t n o s t i .

N a č i n na koji s e d a m s l o b o d n i h umje tnos t i i z v o d i

svoj ž i v o t iz l judske duše pos l jednj i je aps t raktn i

o d j e k svijesti o i ž i v l j a v a n j u s e d a m s p o s o b n o s t i

u d u š e v n o m e , svi jest i o t o m u da je u p r a v o duša

n j i h o v o p o p r i š t e .

U z m e m o l i to u o b z i r , b i t ć e m o d o v e d e n i

p r e d č in jenicu da se Mojs i je sa s v o j o m d u š e v n o š ć u

n a l a z i o p r e d u k u p n i m a s p e k t o m s e d a m l judskih

d u š e v n i h snaga, ali da je p o n a j p r i j e i m a o z a d a ć u

da s a m o j e d n u j e d i n u od njih kao i m p u l s p o t p u ­

no uci jepi u l judski r a z v o j . To je m o g a o učini t i

s toga što su mu dana o s o b i t a krvna svo j s tva i

t e m p e r a m e n t n j e g o v a n a r o d a , d u š e v n a snaga čija

d j e l o v a n j a sežu sve d o nas p o b u đ u j u ć i o s o b i t o

z a n i m a n j e . To je bi la d u š e v n a snaga koja će os ta le

d u š e v n e snage, rani je s h v a ć e n e k a o m e đ u s o b n o

o d i j e l j e n e , spoj i t i u j e d i n s t v e n unutarnj i d u š e v n i

ž i v o t , u j e d a n Ja-život . Z b o g t o g a se p r i p o v i j e d a :

Jedna se J i t rova kći udala za Mojsi ja . To z n a č i :

U svojo j je duši u č i n i o o s o b i t o d j e l a t n o m j e d n u

od d u š e v n i h snaga, u č i n i o ju j e tako d j e l a t n o m

d a j e d u g o p o d n j e g o v i m i m p u l s o m bila o n a koja

j e d a v a l a ton r a z v o j u č o v j e č a n s t v a , koja j e sve

d r u g e d u š e v n e snage spajala u j e d n u j e d i n s t v e n u

Ja-dušu.

120

T a k v i pr ikaz i u naše, današnje v r i j e m e mora ju

bit i d a n i sa s v i m m o g u ć i m z a d r š k a m a j e r naše

v r i j e m e , takoreć i , n e m a p r a v i o r g a n k o j i m b i uv id­

j e l o da su pr ikazi koji se doimaju kao vanjski f izički

d o ž i v l j a j i d a n i u p r a v o s toga da b i p o k a z a l i kako

je u d o b a koje se opisu je d o t i č n a duša p r o l a z i l a

k r o z unutarnj i r a z v o j , što z n a č i da se na o s o b i t

nač in p r i b l i ž a v a l a svo jo j misi j i . T a k o v i d i m o d a

je u p r a v o za Mojs i ja karakter i s t ična inspi rac i ja

l judskom Ja-snagom, s r e d i š t e m l judske d u š e v n e

snage, n e š t o što stari Eg ipćani nisu i m a l i .

Stoga se u s u đ u j e m o reći da se misi ja s taro-

e g i p a t s k o g n a r o d a sastojala u o s n i v a n j u ku l ture

s m i s i j o m stare v i d o v i t o s t i . Sve najbol je što s m o

p r e d a j o m p r i m i l i o d e g i p a t s k e kul ture p r o i z i š l o

j e i z o s o b i t e v r s te v i d o v i t i h snaga e g i p a t s k i h

s v e ć e n i k a - m u d r a c a i v o d a e g i p a t s k o g a n a r o d a .

N o , v r i j e m e te misi je kao da je i s tek lo na satu

svi jeta, a č o v j e č a n s t v o je na jav i lo š i renje o n i h

d u š e v n i h snaga što će u n j e g o v u r a z v o j u , za d u g o

v r e m e n s k o r a z d o b l j e , z a m i j e n i t i staru, p r i g u š e n u

v i d o v i t o s t . M j e s t o stare v i d o v i t o s t i z a u z e t će Ja-

-svijest, i n t e l e k t u a l n o s t , r a c i o n a l n o s t , um i r a z u m

što d o l a z e i z v a n j s k o g a o s j e t i l n o g svi jeta. N o , v e ć

sam n a p o m e n u o kako će se u b u d u ć n o s t i v i d o v i ­

ta snaga p o v e z a t i s i n t e l e k t u a l n o m svi ješću, tako

da č o v j e č a n s t v o ide ususret b u d u ć n o s t i u kojo j će

l jud ima bit i z a j e d n i č k a v i d o v i t a snaga p r o t k a n a

i n t e l e k t u a l n o m svi ješću.

O n o što, d a k l e , danas r a z m a t r a m o kao

na jvažni j i e l e m e n t k u l t u r n o g a ž i v o t a svoj j e p r v i

i m p u l s p r i m i l o k r o z Mojsi ja . O t u d a još uv i jek

o s j e ć a m o M o j s i j e v i m p u l s u naš im v l a s t i t i m dušev­

n i m snagama. Mojs i je nam j e d a o i n t e l e k t u a l n o

121

mišl jenje, d je lovanje p o m o ć u r a z u m a i uma. Njemu

je , m e đ u t i m , to d a n o na sasv im o s o b i t nač in . Jer,

sve što se posli je treba po jav i t i kao o s o b i t o p o s e b n o

s v o j s t v o m o r a pri je biti d a n o k r o z osebu jnos t sta­

r ih v r e m e n a . T u n a m j e p o d a s t r i j e t a j e d n a čudes­

na č i n j e n i c a . O n o na č e m u n a d o l a z e ć e generac i j e

zahva l ju ju Mojs i ju jest snaga da se razv i ju um

i i n t e l e k t , da se iz Ja-svijesti u stanju p o t p u n e

b u d n o s t i i n t e l e k t u a l n o razmiš l j a o svi jetu, da se

sv i je t objašnjava na i n t e l e k t u a l a n način.

N o , svijest o in te lektua lnos t i Mojsi ju je treba­

la bit i dana tako da je u n jemu ta inte lektualna

svijest m o r a l a zasjati još kao u starih v idovn jaka .

Dakle , znači da je Mojs i je , d o d u š e , p r i m i o prvi

inte lektual i s t ički impuls , ali za njega je taj impuls

još b i o v i d o v i t o s t . Za njega je on b i o p r v i n o v i

i pos l jednj i od starih impulsa . To što će buduće

č o v j e č a n s t v o imati i z v a n v i d o v i t o s t i , on je još i-

m a o unutar nje. Spoznaja o č i s t o m umu i r a z u m u

bila mu je dana tako da mu je p o d utjecajem

m i d i j s k o g svećenika duša d o v e d e n a u v i d o v i t o

stanje, pr imjer ice , pri d o ž i v l j a j u p r e d " g o r u ć i m

t r n o v i t i m g r m o m " koji je , m e đ u t i m , p l a m t i o v a t r o m

od koje nije i z g o r i o . Tu se p r e d Mojs i jem Duh svijeta

o b j a v i o na n o v i način, na način na koji v i d o v i t o m

s p o z n a j o m Egipćana nije m o g a o bit i spoznat .

T k o je upoznat s o d r e đ e n i m činjenicama, zna

da ljudska duša t i jekom svojega razvoja do laz i do

prepoznavanja vanjskih predmeta u postupnoj mijeni,

tako što oni pred nju i z laze iz p o z a d i n e protkani

pras l ikama iz kojih su izniknul i . A sliku što nam je

u Bibliji g r a n d i o z n o pr ikazana " g o r u ć i m t r n o v i t i m

g r m o m " prepozna je svatko tko j e u z n a p r e d o v a o d o

d u h o v n o g spoznavanja kao nešto kroza što se g leda

122

u d u h o v n i svijet. T a k o shvaćamo da je o n o što je

Mojsiju m o r a l o biti d a n o kroz v i d o v i t o s t bila j e d n a

nova svijest o Duhu svijeta koji p rotk iva svijet i

p r o ž i m a ga ž i v o t o m . Dok su prijašnji narodi smatrali

da m n o š t v o snaga svijeta djeluje na ljudsku dušu kao

da je ona tek popr i š te po jed in ih raznol ik ih dušev­

nih snaga koje ne predstavl jaju j ed ins tvo, Mojsi je

je t rebao spoznat i takvoga Duha svijeta koji se ne

objavljuje samo j e d n o j , pojedinačnoj duševnoj snazi,

koji nije j e d a n od d u h o v a iste vr i jednost i što djelu­

ju u osta l im d u š e v n i m snagama, već je Duh svijeta

koji se m o ž e ob jav i t i samo u najdubljoj, najsveti joj

središnjoj točki d u š e v n o g a ž ivota, koji j e d i n o m o ž e

zaživ jet i u s a m o m e Ja, u kojemu je ljudska duša

svjesna svo jega središta. Kad č o v j e k o v a duša osjeti

da je sa s v o j i m Ja utkana u ž i v o t d u h o v n o g a , da

se sa svo j im b i ć e m nalazi u d u h o v n i m snagama

svijeta, kao što su to nekad osjećali stari n a r o d i ,

tada će osjetit i nešto što se Mojsiju isprva o b j a v i l o

v i d o v i t i m s p o z n a v a n j e m i što treba pr ihvat i t i kao

temelj svijeta, nešto iz čega su narodi od Mojsi ja

dobi l i impuls, koji se r a z u m o m što kombinira po jave

svijeta m o ž e shvatit i kao j e d i n s t v o koje se nalazi u

temelju svijeta.

P o g l e d a l i danas čov jek središnju točku svojega

d u š e v n o g ž i v o t a , o n a m u z a c i j e l o i z g l e d a p r i l i č n o

s i romašna sadrža jem, unatoč t o m u što je o n a neš to

najjače što č o v j e k m o ž e p r o ž i v j e t i . O s o b i t o d a r o v i t e

naravi o s j e t i l e b i t i j e k o m ž i v o t a kako su u p u ć e n e

na tu središnju točku svo jega d u š e v n o g ž i v o t a .

P r i m j e r i c e , Jean Paul* koji j e taj d o g a đ a j o p i s a o

* Zapravo Johann Paul Friedrich Richter (1763.-1825.), pripovjedač.

123

u svo jo j a u t o b i o g r a f i j i : " N i k a d a neću z a b o r a v i t i

d o ž i v l j a j k o j e m u z n a m naves t i t o č n o mjes to i vr i­

j e m e , koji d o s a d nisam još n i k o m e i s p r i č a o , kad

sam p r i b i v a o r o đ e n j u svo je samosvi jes t i . Jednog

sam p r i j e p o d n e v a kao m a l o d i je te stajao u v e ž i gle­

dajući u d r v a r n i c u sl i jeva, kad me o d j e d n o m kao

bl jesak munje s neba p o g o d i l o unutarnje p r i v i đ e ­

nje 'ja sam Ja' i o t a d a o s t a l o u m e n i sv i je t leći .

T a d a je m o j e Ja, p r v i put i zauvi jek, u g l e d a l o samo

sebe. T e š k o j e z a m i s l i v o d a j e p o s r i j e d i o b m a n a

sjećanja j e r n i k a k v o se t u đ e p r i č a n j e nije m o g l o

umiješat i u d o g a đ a j koji se o d i g r a o u č o v j e k o v o j

najskrovit i joj svetinji i samo je n jegova n o v a pojava

m o g l a podar i t i trajnost sasvim svakidašnj im, manje

v a ž n i m o k o l n o s t i m a " . — O n o što je "na j skrovi t i ja

sve t in ja" pojavl ju je se č o v j e k u , d o d u š e , kao nešto

najjače, najsnažnije od n j e g o v a d u š e v n o g ž ivota, ali

on t o g a ne m o ž e bi t i sv jestan kao što je svjestan

m n o g i h drugih d u š e v n i h doživ l ja ja , j e r taj doživ l ja j

ni je t o l i k o bogat . P o v u č e li se č o v j e k u tu središnju

točku, osjet i t će da u č u d e s n i m r i ječ ima "Ja j e s a m "

m o ć n o i i n t e n z i v n o , ali u p r a v o k r o z n e z n a t a n

sadržaj ri ječi, o d z v a n j a o v a središnja točka n jegova

d u š e v n o g ž i v o t a .

Sve do u o v u "na j skrov i t i ju sve t in ju" djeluje

onaj isti Duh svi jeta za k o j e g a je Mojsi ju p o s t a l o

j a sno da je j e d i n s t v e n i Duh svi jeta. Zar je č u d n o da

se Mojsi je, nakon što mu se taj Duh svijeta o b j a v i o ,

z a p i t a o : A k o sam d o b i o z a d a ć u istupit i p r e d n a r o d

kako bih i n a u g u r i r a o kulturu koja se treba temel j i­

t i na samosvi jes t i , tko će mi v j e r o v a t i ? Na č i jem

i m e n u t r e b a m u t e m e l j i t i svo ju misiju? D o b i o j e

o d g o v o r : " T r e b a š reć i : Ja sam JA-JESAM!" — To

z n a č i : M o ž e š navi jes t i t i i m e o n o g bića koje se u

124

najunutarnj i jo j svet in j i l judskoga bića ne i z r a ž a v a

drukči je d o l i r i ječju koja o z n a č v a s a m o b i t a k !

T a k o je Mojs i j e u p o j a v i g o r u ć e g a t r n o v i t o g g r m a

u g l e d a o Jahvinu ili J e h o v i n u narav te s h v a ć a m o da

je u času u k o j e m u je u Mojsi ju n i k n u l o J a h v i n o

i m e kao "Ja j e s a m " u r a z v o j č o v j e č a n s t v a ušlo

n o v o strujanje, n o v i e l e m e n t . T r e b a l o j e smi jen i t i

staru e g i p a t s k u kul turu na kojo j je Mojs i je m o g a o

o b r a z o v a t i s a m o svo ju dušu, kako b i r a z u m i o o n o

što ga je u ž i v o t u snaš lo kao neš to na jv i še .

P o t o m s l i jed i r a z g o v o r i z m e đ u Mojs i ja i fara­

o n a . M o ž e m o l a k o u o č i t i da se Mojs i j e i f a r a o n ne

m o g u r a z u m j e t i . P r i k a z o v o g a p r i z o r a j e t a k a v d a

v i d i m o kako je f a r a o n u , u k o j e m u je m o g a o ž i v j e t i

s a m o nastavak d j e l o v a n j a stare v i d o v i t e e g i p a t s k e

ku l ture , m o r a l o os ta t i n e r a z u m l j i v i m sve š to j e

Mojs i j e g o v o r i o i z p o t p u n o p r o m i j e n j e n e l jud­

ske svi jest i . T o n a m j e z o r n o p r i k a z a n o n a č i n o m

starih v i d o v i t i h i s p r a v a . Jer, Mojs i je g o v o r i n o v i m

j e z i k o m i o n o š to i m a reć i z a o d i j e v a u r i j eč i k o j e

i z v i r u iz Ja-svijesti č o v j e k o v e duše, r i ječ i ko je

s u f a r a o n u z b o g n j e g o v i h m i s a o n i h s p o s o b n o ­

sti m o r a l e os ta t i p o t p u n o n e r a z u m l j i v e . Ci je l i j e

e g i p a t s k i n a r o d , d a k l e , d o toga sv je t skog časa

b i o o s m i š l j e n z a mis i ju koju j e t r e b a o i s p u n i t i

n a p o d l o z i s tare v i d o v i t e svi jest i . N o , v r i j e m e z a

to je i s t e k l o . A e g i p a t s k i je n a r o d i da l j e ž i v i o s

o b i l j e ž j i m a , s t e m p e r a m e n t o m i td . koji je i m a o i

pr i j e , a da ni je p r o n a š a o p r i j e l a z p r e k o p o n o r a

što se p o j a v i o i z m e đ u s tarog i n o v o g v r e m e n a .

Za to je b i o o d r e đ e n h e b r e j s k i n a r o d , a p r i j e l a z

je p r o n a š a o M o j s i j e . O t u d a se za s jećanje na

p r i j e l a z iz s t a r o g a u n o v o v r i j e m e s lavi Pasha,

k a o u s p o m e n a na o n o što je Mojs i je p r o n a š a o sa

125

s v o j i m n a r o d o m . Jer, Pasha b i t r e b a l a p o d s j e ć a t i

na to kako je Mojsi ju dana m o g u ć n o s t da p r e m o s t i

p o n o r iz s ta roga u n o v o v r i j e m e . E g i p ć a n i taj

p o n o r nisu m o g l i p r e m o s t i t i s toga što su zaos ta l i

k a o n a r o d i v r i j e m e ih j e p r e g a z i l o . T a k o t r e b a m o

s h v a t i t i o d n o s Mojs i ja p r e m a E g i p ć a n i m a i p r e m a

n j e g o v u v l a s t i t o m e n a r o d u .

O n o što j e Mojs i je i m a o dat i s v o j e m u vlast i­

t o m n a r o d u p o t p u n o je u t e m e l j e n o u p r i r o d i staro-

h e b r e j s k o g a n a r o d a . Što je to bi lo? N e š t o što je

staru v i d o v i t o s t t r e b a l o z a m i j e n i t i i n t e l e k t u a l n o m

svi ješću razuma.

U pri jašnj im je p r e d a v a n j i m a p r i k a z a n o kako

v i d o v i t a svijest ni je v e z a n a uz vanjsku t je lesnost,

kako se s l o b o d n o razv i ja la u p r a v o o n d a kad se

č o v j e k o v d u š e v n i ž i v o t p o m o ć u d u š e v n i h v j e ž b i

o s l o b a đ a vanjskoga t je lesnog instrumenta. N o , inte­

lektua lna svijest kao svoj i n s t r u m e n t i a lat ima

u p r a v o č o v j e k o v o r g a n i z a m u n j e g o v o j p o v e z a n o ­

sti s m o z g o m i krvl ju. To što je pr i je , takoreći ,

l e b d j e l o i z n a d f iz ičke o r g a n i z a c i j e te j e i z v a n

nje nas tav l ja lo svoj r a z v o j p o m o ć u o d n o s a i z m e ­

đu učitel ja i učenika, m o r a l o se sada p r i l a g o d i ­

ti p o v e z a n o s t i s f i z i č k o m o r g a n i z a c i j o m , znači :

p o v e z a t i se s o n i m e što je u krv i n a r o d a t e k l o iz

g e n e r a c i j e u generac i ju .

Stoga je i m p u l s za i n t e l e k t u a l n u kulturu, što

g a j e t r e b a o dat i M o j s i j e , m o g a o bit i d a n s a m o

n a r o d u koj i j e s t r o g o č u v a o strujanje krv i k r o z

g e n e r a c i j e . Biće n o v e kul ture pri je svega j e v e z a n o

uz taj i n s t r u m e n t . O n o se ni je s m j e l o i ž i v l j a v a t i

s a m o u d u h o v n o m e , v e ć tako da se j e d a n n a r o d

i z d v o j i i z d r u g o g a u n u t a r k o j e g a se p r i p r e m a o

t e z a t i m p o t p u n o s a m o s t a l n o , k r o z i z d v o j e n i

126

sl i jed g e n e r a c i j a , k r o z i z d v o j e n o strujanje krv i ,

t i j e k o m s to l jeća r a z v i j e van j sko o r u đ e k o j i m ć e

s t v o r i t i t emel j i n t e l e k t u a l n e kul ture za c i je lu

b u d u ć n o s t .

Iz toga v i d i m o da svjetska p o v i j e s t i m a

smis la t e kako j e o n o d u h o v n o č v r s t o p o v e z a n o

S v a n j s k i m f i z i č k i m a l a t o m — s krvl ju. U Bib­

li j i m o ž e m o v i d j e t i k a k o s e o p i s i v a č t rudi p o ­

kazat i da p r i j e l a z iz s tare e g i p a t s k e ku l ture u

M o j s i j e v u kul turu t r e b a bit i d a n u n j e g o v o m

s v j e t s k o - p o v i j e s n o m z n a č e n j u , kao, p r i m j e r i c e ,

k o d p r i j e l a z a p r e k o C r v e n o g a m o r a . Iza p r e l a s k a

I z r a e l ć a n a p r e k o M o r a i u tapanja E g i p ć a n a kri je

se č u d e s n a č in jen ica za r a z v o j č o v j e č a n s t v a . Ta će

n a m č i n j e n i c a b i t i o b j a š n j i v a s a m o ako s h v a t i m o

s p o m e n u t i d o g a đ a j .

O v d j e v i d i m o k a k o se na e g i p a t s k o m n a r o d u

obis t in ju je to da su d u š e v n e snage n u ž n o p o v e ­

z a n e s o n i m e što z o v e m o k u l t u r o m v i d o v i t o s t i .

S o b z i r o m na d o s a d i z l o ž e n o u o v i m p r e d a v a ­

njima, n e ć e t e p r e t p o s t a v i t i da n a m j e r a v a m l jude

p r i b l i ž i t i ž i v o t i n j s k o j p r i r o d i . N o , t o što o v d j e

t reba ob jasni t i na jbol je će se shvat i t i u z m e m o l i

za i shodiš te ž ivot in j sku o r g a n i z a c i j u . M o r a m o ima­

ti na umu da su, za raz l iku od č o v j e k o v a , pr i je

svega i n t e l e k t u a l n o g d u š e v n o g ž i v o t a , u ž i v o t i n j a

p r e d o č a v a n j e i duševni ž i v o t snovit i , pr igušeni . Iako

stara č o v j e k o v a v i d o v i t o s t u o p ć e ne m o ž e upućivat i

na ž ivot in j sk i d u š e v n i ž i v o t i od njega se b i t n o

razl ikuje, ipak se u s u đ u j e m o p o m o ć u ž i v o t i n j s k o g a

d u š e v n o g ž i v o t a , p o m o ć u i n s t i n k t i v n o g ž i v o t a

ž i v o t i n j e , objasnit i j e d n u crtu koju je također i m a o

stari č o v j e k o v duševni ž i v o t . P r e m d a se u o d n o s n i m

p r i k a z i v a n j i m a čes to pret je ru je , ipak posto j i n e š t o

127

i s t in i to u o s n o v i toga da na mjes t ima pot resa ili

p r o v a l e v u l k a n a i s l i č n o ž i v o t i n j e s t rugnu, d a d u

se u bi jeg d a n i m a pr i je toga događa ja . D o k lju­

di koji sve shvaćaju r a z u m o m ostaju na mjestu,

ž i v o t i n j e bivaju p o t r e s e n e . T a k o p r e p o z n a j e m o d a

j e p r i g u š e n i i n s t i n k t i v n i ž i v o t ž i v o t i n j a p r o t k a n

p r i r o d n i m ž i v o t o m , a v i d i m o i kako on d je lu je .

Pr ikaz ivan ja su č e s t o pre t j e rana . N o , onaj tko

p o z n a j e d u h o v n u z n a n o s t zna d a j e ž i v o t i n j s k a

p r i r o d a utkana u č i tav o k o l n i ž i v o t p r i r o d e , da kod

ž ivot in ja, d o n e k l e , m o ž e m o g o v o r i t i o "znanju" koje

s v o j i m e l e m e n t a r n i m s n a g a m a upravl ja n j e z i n i m

ž i v o t o m t e kako č o v j e k n e m a takvih o s o b i n a s toga

što je r a z v i o svoj v i š i in te lekt , koji ga o s p o s o b l j a v a

da stvari o b u h v a ć a p o j m o v i m a koji su ga, m e đ u t i m ,

i s t rgnul i iz p r o t k a n o s t i s p r i r o d o m .

Za staru v i d o v i t o s t m o r a m o pak i m a t i na

u m u da je i o n a p o v e z a n a s t a k v o m inst inkt iv­

n o m p r o t k a n o š ć u č o v j e k a č i n j e n i c a m a p r i r o d e , s

i n s t i n k t i v n i m s p o z n a v a n j e m koje č o v j e k u g o v o r i :

To i to se d o g a đ a . O v o ili o n o se s p r e m a — kao

što je takav u v i d u č i n j e n i c e p r i r o d e m o g u ć i za

č o v j e k a koji se n a p r e z a n j e m duše, kad su sve

n j e g o v e s p o s o b n o s t i za to p o s t a l e p r i k l a d n e , uz-

d i g n u o višoj spoznaj i . Riječ je o uv idu ko jemu se ne

m o ž e naves t i " u z r o k " . T k o rad i na svojoj duši te iz

konfiguraci je svoje duše zna p o n e š t o reći, a n jegova

inte lektualna svijest to ne zna, osjeća se n e l a g o d n o

kad ga se pita: Zašto je t o m u tako? D o k a ž i mi to

što g o v o r i š ! — Ne pr imjećuje se da takvo znanje ide

sasvim drukči j im p u t o v i m a od znanja z a d o b i v e n o g a

r a z u m s k o m l o g i k o m . Sasv im j e t o č n o d a j e G o e t h e

gledajući kroz p r o z o r čes to satima unapri jed m o g a o

pre t skazat i k a k v o će bit i v r i j e m e . Z a m i s l i m o l i da

128

su l judi s taroga d o b a u l a s k o m u d u h o v n i svi jet

imal i s p o s o b n o s t bit i sasv im drukči je p r o t k a n i

p r i r o d o m i n j e z i n i m č i n j e n i c a m a n e g o današnj i

l judi sa s v o j o m z n a n o š ć u , shvat i t ć e m o j e d n o

o d g l a v n i h značenja stare v i d o v i t o s t i z a ž i v o t n u

praksu. Staro č o v j e č a n s t v o nije i m a l o m e t e o r o ­

loške z a v o d e i izv i ješća kako bi se u n o v i n a m a i

si. m o g l o pret skazat i v r i j e m e , ali su imal i os jećaj ,

uprav l ja l i su se p r e m a s v o j e m v i đ e n j u koje im

je j a s n o p o k a z i v a l o što će se d o g o d i t i . To j e na

sasvim o s o b i t način u v e l i k o j mjer i b i o slučaj k o d

starih Egipćana koji nisu i m a l i naše r a s c j e p k a n o

znanje i našu z n a n o s t . O n i su se z n a l i v l a d a t i

s u k l a d n o ž i v o j p o v e z a n o s t i s c i j e l o m o k o l i n o m .

N o , baš z a t o što j e za e g i p a t s k u kul turu i s tek lo

sv jetsko v r i j e m e , ta je n j i h o v a s p o s o b n o s t sve

v i še p r o p a d a l a te su posta ja l i sve m a n j e s p o s o b n i

snalazi t i se u č i n j e n i c a m a p r i r o d e . Više nisu zna l i

iz konste lac i ja o d r e d i t i kako se trebaju ponašat i

j e r su l judi t rebal i nauči t i p r o v i d j e t i konste lac i je

vanjsk ih e l e m e n a t a p o m o ć u r a z u m a , a Mojs i je je

t r e b a o za to dat i i m p u l s iz još v i d o v i t e svi jesti .

V i d i m o Mojsi ja kako sa s v o j i m n a r o d o m stoji

p r e d C r v e n i m m o r e m . P o m o ć u znanja s l i čnoga

našemu, koje je kod njega još p r e n e s e n o u v i d o v i t o ,

s p o z n a o j e kako p o m o ć u p r i r o d n i h m e đ u o v i s n o s t i ,

p o m o ć u o s o b i t e k o m b i n a c i j e p o v e z a n o s t i i s t o č n o g

v je t ra s p l i m o m i o s e k o m p o s t o j i m o g u ć n o s t da

svoj n a r o d u p o v o l j n o m času p r e v e d e p r e k o M o r a .

Uz to se nalaz i p r i z o r koji p o k a z u j e : O v d j e stoji

Mojs i je kao utemel j i te l j n o v o g i n t e l e k t u a l i z i r a n o g a

s v j e t o n a z o r a koji, č in i se, n i p o š t o nije p r o š a o ,

koj i l jude tek treba p o n o v n o nauči t i kako ž i v o t n u

praksu d o v e s t i u sklad s p r i r o d n i m o d n o s i m a , kao

129

što je to u č i n i o Mojs i j e . E g i p ć a p i su bi l i n a r o d čije

je v r i j e m e i s teklo; v i š e nisu m o g l i z n a t i š to će se

d o g o d i t i u s l j e d e ć e m času. N j i h o v i stari p r i r o d n i

inst inkt i su p r o p a l i tako da su stajali na i s tom

mjestu kao u stara v r e m e n a . N o , u stara v r e m e ­

na bi s i g o v o r i l i : Sada v i š e ne m o ž e m o p r i j e k o !

— K o d njih je s taro p r i r o d n o os jećanje d o š l o

u d e k a d e n c i j u , a nisu se m o g l i už iv je t i u n o v u

i n t e l e k t u a l n u svijest. S toga su b e s p o m o ć n o stajali

p r e d C r v e n i m m o r e m i , z b u n j e n i što v i š e n e m a j u

m j e r o d a v n e svi jesti, p r e d o s j e ć a l i nesreću. Na taj

način v i d i m o n o v i M o j s i j e v e l e m e n t u i z r a v n o m

kontras tu p r e m a s t a r o m e l e m e n t u , v i d i m o d a j e

stara v i d o v i t o s t p r o p a l a tako da v o d i u z a b l u d u

i da stoga što v i š e ne o d g o v a r a n o v o m e v r e m e n u

m o r a o d v e s t i u p r o p a s t .

A k o p o m o ć u takvih, p r i v i d n o izvan j sk ih

pr ikaz ivan ja p r o z r e m o što j e o p i s i v a č z a p r a v o h t i o

reći, u takvim n a v o d i m a n a l a z i m o o k a r a k t e r i z i r a n u

v e l i k u p r e k r e t n i c u u r a z v o j u č o v j e č a n s t v a te

s h v a ć a m o kako u o p ć e nije lako iz sasvim osebujnih

opisa starih spisa p r o n a ć i smisao takve o s o b n o s t i

kao što je , p r i m j e r i c e , M o j s i j e v a .

Da je Mojs i je p o t p u n o u t e m e l j e n na staroj

v i d o v i t o s t i , d a j e k o d njega n o v a i n t e l e k t u a l n a

kultura bi la još sasv im v i d o v i t a , p o k a z a t će se i

pos l i je , kad je m o r a o o d l u č i t i t reba l i do i s ta svoj

n a r o d p r e v e s t i u Pales t inu. Smisao p r e v o đ e n j a

toga n a r o d a b i o j e o s n i v a n j e i n t e l e k t u a l n e kul ture

koja se u c i je los t i p r e n o s i l a k r v n o m v e z o m . O n o

što j e Mojs i je p o s j e d o v a o k a o v i d o v i t o s t b i l o j e

p o g o d n o z a d a v a n j e impulsa , ali s a m o nije m o g l o

bit i k u l t u r o m z a t o što ta kultura ni je t r e b a l a bit i

v i d o v i t a , v e ć j e n a s u p r o t staroj v i d o v i t o s t i t reba la

130

biti n e š t o sasv im n o v o . O t u d a v i d i m o kako se

Mojs i j e o s j e ć a o p o z v a n i m d o v e s t i svoj n a r o d d o

o d r e đ e n e t o č k e , ali ga ni je m o g a o o d v e s t i u n o v u

z e m l j u . T o j e t r e b a o prepust i t i o n i m a koji s u b i l i

p o z v a n i z a č e t i n o v u kulturu. Bibli ja o t o m u j a s n o

g o v o r i . D o k je Mojs i je navjest i te l j Boga koj i se

nav ješćuje sve do u Ja-biće, n a g o v i j e š t e n o n a m

Je i to da j e on s v o j i m v i d o v i t i m p o g l e d o m m o g a o

r a z a b r a t i s a m o s i l inu r i ječi Duha svi jeta. N o , kako

je, p r e p u š t e n sebi s a m o m e , t r e b a o p o m o ć i s v o j e m u

n a r o d u , p o b j e g a o je iz šatora t a m o gdje je na v i d o ­

v i t način m o g a o ugledat i svojega Boga. Ondje mu je,

m e đ u t i m , r e č e n o : Budući d a n e m o ž e š n a p r e d o v a t i

dal je o d v i d o v i t o g mišl jenja, n e t k o ć e d r u g i m o r a t i

p o v e s t i tvo j n a r o d . — Po t o m u što je p r i k a z a n o da

se p o j a v i o u sjaju m o ž e se zakl juči t i kako onaj tko

j e v i d o v i t u I z r a e l u v i še n e m o ž e bit i p r o r o k . T i m e

je n a g o v i j e š t e n o da je Mojs i je pos l jednj i i m a o tu

vr s tu v i d o v i t o s t i , a da n o v a kultura u d o t i č n o m e

n a r o d u t reba nas tav i t i d j e l o v a t i bez v i d o v i t o s t i , i z

same p r e d a j e , s a m o k r o z i n t e l e k t u a l n o s t , č i m e ć e

se m o ć i p r i p r e m i t i da Ja, ko jega je č o v j e č a n s t v o

n a o v o j n o v o j ku l turnoj o s n o v i p o s t a l o sv jesno,

m o ž e u sebe p r i m i t i j e d a n n o v i e l e m e n t .

M o j s i j e v a j e misi ja č o v j e č a n s t v u o m o g u ć i l a

u v i d da se Duh svi jeta koji p r o t k i v a i ž i v o t o m

p r o ž i m a svi jet m o ž e najjasnije i najl judskije osjetit i

u najunutarnji joj središnjoj točki č o v j e k o v e duše, u

Ja-jesam, ali da se najpr i je Ja-jesam m o r a i spuni t i

s a d r ž a j e m koji p o n o v n o m o r a o b u h v a t i t i svi jet,

tako da skromna riječ Ja-jesam m o ž e u sebe p r i m i t i

na jbogat i j i sadrža j . Za to je b i la p o t r e b n a drukči ja

misija, misi ja koja se m o ž e i z r a z i t i z n a m e n i t i m

P a v l o v i m r i ječ ima: " N e ja n e g o Krist u m e n i " .

131

Mojs i je j e d o v e o č o v j e č a n s t v o do o s n i v a n j a Ja-

-kulture, a Ja-kultura se t rebala u ž i v j e t i kao dar

o d o z g o , kao kultura naroda, kao posuda koja u sebe

t reba p r i m i t i n o v i d u h o v n i sadržaj . Ja se t r e b a l o

najpri je r a z v i t i u kr i lu s t a r o h e b r e j s k o g a n a r o d a , a

u p o s u d u se t r e b a l o uliti o n o što je t r e b a l o p r o i z i ć i

i z i s t inskoga r a z u m i j e v a n j a pa les t inskog d o g a đ a j a

g o l g o t s k o g mis ter i ja . Tu je Ja o p e t t r e b a l o p r i m i t i

n o v i sadrža j , sadržaj koji je sada s a m o c r p i l o iz

d u h o v n o g a svi jeta.

O n o n o v o š to s e i z s t a r o h e b r e j s k o g a n a r o d a

p r i p r e m l j e n o g za r a z v o j č o v j e č a n s t v a u l i l o u Ja

n a j b o l j e m o ž e m o r a z a b r a t i i m a m o l i p r e d o č i m a

č u d e s n u , ali s a m o p o m o ć u p o s e b n i h s v o j s t a v a

s t a r o h e b r e j s k o g a n a r o d a r a z u m l j i v u t r e g e d i j u

K n j i g e o Jobu. U njoj se p r i p o v i j e d a k a k o Job —

u n a t o č t o m u š to j e k a o p r a v e d n i k n e p o k o l e b l j i v o

stajao uz s v o j e g a Boga i b i o sv jestan da s v e što

ima p o t j e č e od n jega — d o ž i v l j a v a n e s r e ć u za

n e s r e ć o m ; na s v o j o j i m o v i n i , na svo jo j o b i t e l j i , na

v l a s t i t o j o s o b i , t a k o da u o b j a v a m a n j e g o v a Boga

ima n e č e g a z b o g č e g a b i se m o g l o p o s u m n j a t i da

se onaj Duh svijeta, o ko jemu s m o u p r a v o g o v o r i l i ,

u i s t inu i ž i v l j a v a u č o v j e k o v o m Ja. To i d e tako

d a l e k o d a J o b o v a ž e n a n e m o ž e s h v a t i t i z a š t o s e

n j e z i n m u ž još u v i j e k č v r s t o d r ž i s v o j e g a Boga i

z b o g t o g a m u g o v o r i z n a m e n i t e r i ječi , z n a č a j n i j e

od sv ih d r u g i h : " O d r e c i se s v o j e g a Boga i u m r i ! "

Što, d a k l e , u smis lu o v e z n a m e n i t e a l e g o r i j s k e

t r a g e d i j e z n a č e r i j eč i : " O d r e c i se s v o j e g a Boga i

umr i ! "? Niš ta d r u g o d o l i : A k o Bog koj i b i t r e b a o

bi t i i z v o r t v o j e g a ž i v o t a tako p o s t u p a s t o b o m ,

o d r e c i g a se! N o , o n d a j e i z v a n sumnje d a j e

smrt udes o d r i c a n j a Boga, tako da ona j tko se

132

o d r e k n e Boga sebe i z u z i m a i z ž i v o g a postajanja.

J o b o v i pri jatel j i nisu m o g l i shvat i t i zaš to p r a v e d n a

o s o b a koja na sebe ni je n a v u k l a n i k a k a v gr i jeh

m o r a p r o ž i v l j a v a t i n j e g o v e p o s l j e d i c e . Š t o v i š e , n i

s a m o p i s i v a č n e m o ž e n a m d r u k č i j e ob jasn i t i d a

p r a v d a svi jeta u n a t o č s v e m u pos to j i , n e g o t i m e

što d u b o k o p o g n u t i , u b i j e d u b a č e n i Job ipak u

f i z i č k o m e svi je tu d o b i v a n a k n a d u z a sve što j e

i z g u b i o .

T a k o v e ć kroz z n a m e n i t u a l e g o r i j u Knj ige o

Jobu o d z v a n j a mojs i jevska svi jest iz koje u v i đ a m o :

To je č o v j e k upućen na svo je Ja. N o , u t renutku

u k o j e m u d o l a z i u z a b l u d u kako bi se Ja m o g l o

i ž i v j e t i u f i z i č k o m , č o v j e k g u b i i l i m o ž e izgubi t i

svijest o povezanos t i s i z v o r o m ž i v o t a . T o , m e đ u t i m ,

ne t reba bit i s a m o p o r a v n a n j e u f i z i č k o m svi jetu,

v e ć č o v j e k treba nauči t i r a z u m j e t i kako mu je s

K r i s t o v i m i m p u l s o m d a n o d a uza sve p r o p a d a n j e

u b i j edu f iz ičkoga, uz tugu i b o l u f i z i č k o m č o v ­

j e k m o ž e bit i p o b j e d n i k n a d s v i m f i z i č k i m ako u

n j e g o v u Ja ne zasja s a m o p r a i z v o r svega r a z l i v e -

n o g u v r e m e n u i p r o s t o r u , n e g o a k o je n j e g o v o Ja

s p o s o b n o p r i m i t i m o ć v j e č n o g a . T a k o j e P a v l o v i m

r i j e č i m a " N e ja n e g o Krist u m e n i " r e č e n o : Mojs i je

je l jude o d v e o d o t l e da su shvat i l i kako se sve

što sv i jet p r o ž i m a ž i v o t o m i p r o t k i v a u p r o s t o r u

i v r e m e n u na najdubl j i o s o b i t način i z r a ž a v a u

č o v j e k o v o m Ja. Čovjek će shvati t i svi jet shvati l i ga

k a o j e d i n s t v o koje p r o i z l a z i iz t a k v o g a Ja. Hoćeš li,

m e đ u t i m , u Ja p r i m i t i o n o v j e č n o , ne m o r a š s a m o

s p o z n a t i o b u h v a t n o s t v r e m e n s k o g , Jahve- jedins tvo

što se prost i re iza svega u pros toru i v r e m e n u , n e g o

m o r a š iza svega j e d i n s t v a s p o z n a t i k o n c e n t r i č n i

K r i s t o v i z v o r koji daje s a m o g a sebe.

133

T a k o M o j s i j e v u o s o b u v i d i m o k a o o s o b u

u i s t inu p r i p r e m l j e n u z a k r š ć a n s t v o ; v i d i m o k a k o

j e č o v j e k o v o j s a m o s v i j e s t i p o M o j s i j u , t a k o r e ć i ,

u s a đ e n a p o s u d a ko ja t i j e k o m s v e g a b u d u ć e g

r a z v o j a č o v j e č a n s t v a t reba bit i i spunjena v j e č n o m

d u h o v n o m s u p s t a n c i j a l n o š ć u , š to, s h v a ć e n o u

p r a v o m s m i s l u , z n a č i d a t r e b a b i t i i s p u n j e n a

K r i s t o v i m b i ć e m . N a taj n a č i n m o ž e m o r a z u m j e t i

M o j s i j e v u u l o g u u č o v j e k o v u n a s t a j a n j u . U p r a ­

v o t a k v i m r a z m a t r a n j e m c j e l o k u p n o s h v a ć a n j e

p o v i j e s t i d o b i v a n a j d u b l j i s m i s a o . T o d a u o d r e ­

đ e n o m t r e n u t k u n a s t u p a o d r e đ e n a o s o b a , t o

š to k r o z nju u č o v j e č a n s t v o u t j e č u o n i v j e č n i

i z v o r i š to ga u n a p r e đ u j u u n j e g o v u nasta janju, u

n a m a r a d a os jeća j p r a v e p o v e z a n o s t i p o j e d i n c a s

c i j e l i m r a z v o j e m č o v j e č a n s t v a , n a što j e v e ć b i l o

u p o z o r e n o u p r o t e k l o m p r e d a v a n j u o B u d d h i .

G l e d a m o l i tako na r a z v o j č o v j e č a n s t v a ,

k a ž e m o : U č i m o se s p o z n a v a t i r a z v o j koj i se na­

laz i u ž i v o m osjećaju. U č i m o s p o z n a v a t i k a k o su

D u h o v i svi jeta, t a k o r e ć i , neš to n a u m i l i s naš im

p o s t o j a n j e m i kako to što su n a u m i l i u ž i v o t u

sve v i š e d o l a z i na v i d j e l o . Da, u p r a v o r a z m a t r a n j a

n a j v e ć i h d u h o v a i na jveć ih d o g a đ a j a u r a z v o j u

svi jeta i p o v i j e s t i č o v j e č a n s t v a i spunjava ju nas

o n o m s n a g o m svi jesti, o n i m p o v j e r e n j e m u našu

dušu, o n o m p o u z d a n o š ć u nadanja s k o j i m a m o ­

ž e m o u o p ć e m o d r e đ e n j u č o v j e č a n s t v a ops ta t i

s a m o a k o tako s a g l e d a m o p o v i j e s t sv i jeta i a k o

i z n o v a o s j e t i m o l i j epe G o e t h e o v e r i ječi k a k o j e

" o n o na jbo l j e " što povi jes t m o ž e u nama p r o i z v e s t i

" e n t u z i j a z a m " . Taj entuz i jazam, m e đ u t i m , ne ostaje

s a m o m r t v o d i v l j e n j e , n e g o se sastoji u t o m e da

u svo je duše p r i m a m o s jemenke proš los t i , a da

134

s j e m e n k e b u d u ć n o s t i r a z v i j a m o u p l o d o v e . A ri ječ

p jesnika, a k o s m o r a z m a t r a n j e m n a j v e ć i h o s o b n o ­

sti i n a j v e ć i h d o g a đ a j a doš l i do i s t ine, z a ž i v l j a v a

u n e š t o d r u k č i j e m ob l iku :

V r i j e m e je cv je tna pol jana,

V e l i k o je i ž i v o nastajanje č o v j e č a n s t v a ,

I sve je p l o d , i sve je s jeme!

135

P R O R O K ILIJA

Kao najsjajnije z v i j e ž đ e na nebu d u h o v n o g a razvo ja

čov ječans tva iz r a n o g a starog vi jeka obas java

nas p r o r o k Ilija. K a r a k t e r n e crte, opis i d jela o v e

osobnos t i , č i tava v e l i č i n a s ko jom su pr ikazani u

bibl i j skim d o k u m e n t i m a utisnuli su se d u b o k o ,

d u b o k o u ljudska srca i u l judske duše. Ipak, o v a

se značajna osoba čini teško shvat l j i vom vanjskoj

povi jes t i . Sa stajališta d u h o v n e znanost i , kako ć e m o

danas razmatra t i p r o r o k a Iliju, on je u p r a v o osoba

koja pokazu je da se u o s n o v i razvoja čov ječans tva

kao najvažni j i uzroci , najvažni j i impuls i za doga­

đaje ne nalaze samo vanjski v id l j i va djela i ide je

0 koj ima m o ž e g o v o r i t i vanjska povi jes t n e g o kako

su pri je svega najvažni ja vrsta događa ja snage i

impuls i p o k r e n u t i u l judskoj duši. Kako b i s m o si

p r e d naše d u h o v n e o č i pos tav i l i o v u č in jenicu koja

rasvjet l java povi jest , t r e b a m o se tek pris jet i t i da

1 s a m o d o k a z i v a n j e kršćanstva n a j v e ć i m d i j e l o m

t r e b a m o zahva l i t i unutarn jem d u š e v n o m zbivanju,

koje se apostolu Pavlu vanjski pr ikazalo kao događaj

pred D a m a s k o m . M o ž e m o s e prep i ra t i k o l i k o h o ć e ­

mo g l e d e vanjskih č injenica, ali ne m o ž e se p o r e ć i

da je d o k a z i v a n j e kršćanstva t i jesno p o v e z a n o s

o n i m e što se tada o d i g r a l o u duši, u duhu aposto la

Pavla te je p r e n e s e n o u g o r l j i v e ri ječi i d a l e k o s e ž n a

djela puna ž r t v e o v o g utemelj i tel ja kršćanstva. N o , i

na m n o g i m d r u g i m mjestima m o ž e m o pokazati kako

ljudsko događanje , pov i je sno nastajanje naposl jetku

n e v o d i o b i č n i m p o v i j e s n i m č in ima već č o v j e k o v o j

duši i č o v j e k o v u srcu.

Danas t r e b a m o r a z m o t r i t i j edan takav pr imjer .

Kako p r e d a v a n j e što se bavi t e m o m o kojo j se

137

m o ž e m n o g o toga reć i m o r a bi t i k ra tko i i z l o ž e n o

u g l a v n i m cr tama, dal jnja r a z r a d a o v i h t e m a ipak

će m o r a t i ostat i p r e p u š t e n a dušama, a danas će

se d o n e k l e nastojati u t v r d i t i , rasvi jet l i t i , razjasnit i

neš to o r a z v o j u p o v i j e s t i č o v j e č a n s t v a p o v e z a n o s

o s o b n o š ć u p r o r o k a Il i je i n j e g o v i m v r e m e n o m .

To o č e m u je r i ječ u o v o m p r e d a v a n j u ne bi

t reba lo bit i samo p r i o p ć e n j e o o s o b n o s t i i značenju

p r o r o k a Ili je n e g o i s t o d o b n o kao neka vrsta pr imje­

ra na koji se način t a k v o što m o ž e r a z m a t r a t i

p o m o ć u d u h o v n e z n a n o s t i i kako je d u h o v n a zna­

nost u stanju s v o j i m s r e d s t v i m a rasv i je t l i t i o n o što

nam je na drukči j i način p r i o p ć e n o o p o v i j e s n o m

nastajanju č o v j e č a n s t v a . K a k o b i s m o doš l i d o

n a z n a č e n o g cilja, danas t r e b a m o p o s t u p i t i na

sasv im o s o b i t nač in . N a i m e , u p r v o m r e d u o n o što

se ima reći o osobnost i i značenju p r o r o k a Ilije treba

bit i d a n o i z i s t raž ivanja s a m e d u h o v n e z n a n o s t i

s n a j m a n j i m m o g u ć i m os lan jan jem na Bibli ju, a

najviše ć e m o se oslanjati na Bibliju o n d j e gdje se to

m o ž e p o k a z a t i s v r h o v i t i m g l e d e d a v a n j a i m e n a ili

k a r a k t e r i z a c i j e uputa. T r e b a , dak le , uč in i t i s m i o n i

pokušaj da se ponajpr i je i spr iča o n o što se z a p r a v o

d o g o d i l o , a z a t i m p o k a z a t i kako se taj d o g a đ a j

z r c a l i u bibl i j skoj i sprav i . Opis i d o g a đ a j a trebaju

p r o i z l a z i t i iz baš takvih i s t raž ivanja kakva su

m o g u ć a na tlu d u h o v n e znanost i , po ko jem se kreću

pr ikaz i o v o g a ciklusa predavan ja , kao i p r e d a v a n j a

p r o t e k l i h g o d i n a . Za s lušatel je — a takvih je danas

m n o g o — koji su s v o j i m d u g o g o d i š n j i m bav l j en jem

d u h o v n o m z n a n o š ć u u p u ć e n i u snagu i d o k a z n u

m o ć d u h o v n o z n a n s t v e n e m e t o d e , m o ž e s e o d m a h

reć i da će to što će bit i r e č e n o u g l a v n i m c r t a m a

bit i p r i k a z a n o kao s iguran r e z u l t a t i s t raž ivanja,

138

j e r b i rasprav l jan je o d o k a z i m a z a h t i j e v a l o m n o g o

v r e m e n a . O n e slušatel je koj i nisu z a u z e l i t a k v o

p o l a z i š t e i l i g a n e m o g u z a u z e t i m o l i m d a o n o što

ću reć i o p r a v o j p o v i j e s t i p r i h v a t e k a o h i p o t e z u

koja ipak p o d l i j e ž e i spi t ivanju. Ja sam, m e đ u t i m ,

sasvim spokojan u uvjerenju da bi takvo p r i m j e r e n o

i b e s p r e d r a s u d n o i sp i t ivanje , kad bi se p o d u z e l o ,

p o t v r d i l o o n o što ć e bit i r e č e n o .

Što, dak le , d u h o v n a z n a n o s t ima reć i o osob­

nosti i z n a č e n j u p r o r o k a Ili je i n j e g o v a v r e m e n a ?

M o r a m o se prese l i t i u d o b a s t a r o h e b r e j -

skog s t a r o g a vi jeka, nakon isteka sjajne e p o h e

s a l o m o n s k e v l a d a v i n e , d o k j e pa les t inska drža­

v a p o d n o s i l a r a z n o v r s n e n e v o l j e ( t r e b a s e s a m o

pr i s je t i t i n e v o l j a s Fi l i s te jc ima i s i ) . M o r a m o se

p r e s e l i t i u d o b a u k o j e m u je n e k a d j e d i n s t v e n a

d r ž a v a v e ć p o d i j e l j e n a na d r ž a v u Judejaca i drža­

vu I z r a e l a c a . T r e b a m o se p r e s e l i t i u d o b a — sada

d o l a z i j e d n a takva p r i g o d a , a bi t će ih još , kad

se m o ž e m o n a d o v e z a t i na bibl i j ska i m e n a , ali

s a m o rad i o s l o n c a i r a z u m i j e v a n j a — u k o j e m u

S a m a r i j o m v a d a kralj A h a b , sin O m r i j e v i j e d a n

o d nas l j ednika J e r o b o a m a . Pos to ja la j e neka vrs­

ta saveza i l i brats tva i z m e đ u kral ja A h a b a , bol je

r e č e n o n j e g o v a oca, s k ra l j em T i r a i S idona, a

neka vr s ta p o t v r d e toga saveza t reba la se pos t ić i

ž e n i d b o m kralja Ahaba s I z a b e l o m iz kra l jevske

kuće T i r a i S idona. Ta su n a m i m e n a p o z n a t a iz

Bibl i je, a k a k o ne bih b i o sasv im n e r a z u m l j i v ,

n a d o v e z a t ću se na bibli jska i m e n a . M o r a m o se

p r e s e l i t i u d o b a u k o j e m u za l jude što su sačuval i

o d g o v a r a j u ć e s p o s o b n o s t i jo š u o p ć e ni je nestala

stara v i d o v i t o s t , koja je, d a k a k o , bi la d u h o v n a

o s o b i n a l judi p r a d a v n i h v r e m e n a . Kral j ica Izabe la

139

nije bi la o b d a r e n a s a m o t o m v i d o v i t o š ć u v e ć i

sasv im o s o b i t o m v i d o v i t o m s n a g o m koju, svakako,

nije bi la p r i p r a v n a u p o t r i j e b i t i u sasvim d o b r e i

p l e m e n i t e sv rhe . Nju t r e b a m o g ledat i kao neku

vrstu v idovnjaka, d o k kralja Ahaba t r e b a m o gledat i

kao čov jeka koji je u p o s e b n i m , i z n i m n i m stanji­

ma i m a o o n o što u svi jest m o ž e ući iz s k r i v e n i h

snaga duše, što je o s o b i t o u s tar im v r e m e n i m a bila

m n o g o raspros t ran jeni ja p o j a v a n e g o danas . T o

kralj A h a b nije i m a o kao stalnu sposobnost , n e g o

s a m o katkad kao slutnju ili v iz i ju , kad bi se našao

p r e d koj im v a ž n i m s u d b i n s k i m p i tan jem.

U to se d o b a u o n o m kraju na na j raz l ič i t i je

n a č i n e p r o č u l o kako pos to j i j e d a n ve l ik i znača jn i

d u h . Bio je to duh koji u bibl i j skoj i sprav i nosi

i m e Ili ja. V e ć i n a l judi koji su, r e c i m o , ž i v j e l i v a n i

u svi jetu, z a p r a v o nije z n a l a ni gdje se ta o s o b a po

j m e n u Ilija m o ž e naći, n i da ona i z r a z i t o s n a ž n o

dje luje na svoje s u v r e m e n i k e . To bi se o t p r i l i k e

m o g l o opisat i na način da je u najšir im k r u g o v i m a

s p o m e n n j e g o v a i m e n a i u p u ć i v a n j e na n j e g o v u

o s o b u i z a z i v a l o j e z u z a t o što se z n a l o kako se

u t o m e d u h u i iza n jega krije nešto z n a č a j n o .

N o , kako on dje luje u svi jetu i gdje ga se m o ž e

p o t r a ž i t i ustvari se nije z n a l o ; o tomu se z a p r a v o

nije i m a l o p o j m a . S a m o su p o j e d i n c i , koje b i s m o

m o g l i nazvat i p o s v e ć e n i m u č e n i c i m a toga duha,

znal i kako z a p r a v o stoje stvari, a znal i su tako­

đ e r kako u f i z i č k o m svi jetu, u vanjskoj s tvarnos t i

p r o n a ć i čov jeka, nos i te l ja toga duha. Kral j A h a b

to nije z n a o . N o , on je pr i s p o m e n u te o s o b e osje­

ć a o sasvim o s o b i t strah, neku vrstu o s o b i t e g r o z e ,

jer s t o m su o s o b o m bi l i i m o r a l i bi t i p o v e z a n i

sasv im osobi t i p o j m o v i . Kralj A h a b je, n a p o s e

140

b r a t i m l j e n j e m s T i r o m i S i d o n o m , u v e o u staru

pales t insku d r ž a v u Samari ju neku vrstu r e l i g i j e

koja se u van j sk im c e r e m o n i j a m a , u vanjskoj for­

mi os lanjala na vanjske s i m b o l e , d r u g i m r i j e č i m a

u v e o j e neku vrs tu m n o g o b o š t v a . P r i p a d n i c i t o g a

m n o g o b o š t v a zac i j e lo su o n o što im je b i l o p o z n a t o

o i n d i v i d u a l n o s t i p r o r o k a Il i je p r i m a l i sa sasv im

o s o b i t i m os jeća jem straha, je r po r a z l i č i t i m se

s t v a r i m a koje su se tada čule m o g l o zakl juči t i :

S i g u r n o iz s taroga d o b a s t a r o h e b r e j s k o g a n a r o d a

posto j i neš to što se m o ž e n a z v a t i J a h v e - r e l i g i j o m ,

posto j i v jera u j e d n o g a Boga, u j e d n o d u h o v n o

b i ć e svi jeta koje n a d o s j e t i l n o v lada, koje s v o j i m

n a d o s j e t i l n i m s n a g a m a seže u l judsku pov i je s t , u

l judsko nastajanje. — N o , z n a l o se i to da se b l i ž i

v r i j e m e kada će najbol j i u s t a r o h e b r e j s k o m e na­

r o d u t rebat i uvest i još z n a t n i j e i v e ć e r a z u m i j e v a ­

nje Jahvina bića. Z n a l o se da M o j s i j e v a re l ig i ja,

p r e m d a u klici, v e ć sadrž i sve što se m o ž e o z n a č i t i

Jahve-re l ig i jom, ali to j e s h v a ć e n o p r i m j e r e n o

načinu shvaćanja n a r o d a koji se manje-više n a l a z i o

u d ječ jo j ili m l a d e n a č k o j d o b i . Jahve-rel igi ja, p o g ­

led u z d i g n u t p r e m a j e d n o m e n a d o s j e t i l n o m Bogu,

ne m o ž e se op i sa t i n i k a k o drukči je n e g o r i j e č i m a :

O n nije s l ičan n i č e m u , o s i m o n o m n e v i d l j i v o m

n a d o s j e t i l n o m što č o v j e k o p a ž a kad ug leda svo je

v l a s t i t o Ja. N a d o s j e t i l n o je b i l o pr i su tno, ali o n o

se t r e b a l o shvat i t i p r e k o n e k e vr s te iskustva na

vanjsk im p o j a v a m a č o v j e k o v a ž i v o t a , p r e k o z o r n o g

p r i k a z a načina d j e l o v a n j a Jahve-Boga. Ljudi su se

naviknul i g o v o r i t i : Jahve djeluje tako da nagrađuje

l jude, da im se d o b r o s t i v o ukazuje pokazujući se u

vanjskoj p r i r o d i u p l o d n o s t i , u bujanju i inaće kad

ž i v o t lako teče . — N o , t a k o đ e r su se nav iknul i reć i

141

kako Jahve-bog žar i g n j e v o m ili kako napušta lju­

de za ra tn ih nevo l ja , g l a d n i h g o d i n a ili s l i č n o .

V r i j e m e o k o j e m u g o v o r i m o b i lo je i v r i j e­

m e nevo l ja , p o g l a v i t o v r i j e m e g l a d n i h g o d i n a

te su m n o g i sasv im napust i l i Jahvu z a t o što je

v l a d a l a s t r a h o v i t a g lad, pa, v i d j e v š i kako postu­

pa s l judima, v i še nisu m o g l i v j e r o v a t i u n j e g o v a

dje la . Da b i s m o m o g l i g o v o r i t i o n a p r e t k u Jahve-

-misli, m o r a m o taj n a p r e d a k o k a r a k t e r i z i r a t i na

s l jedeći način: T r e b a l a se po jav i t i Božja-misao koja

je, d o d u š e , bi la Jahve-misao, ali p r o ž e t a v e ć i m

r a z u m i j e v a n j e m , p r o ž e t a tako da b i se r e k l o : K a o

što č o v j e k u v a n j s k o m e svi jetu m o ž e ž iv je t i s re tno,

i s to ga tako m o g u zades i t i n e v o l j e i b i jeda. N o ,

o v e vanjske p o j a v e ni na koji nač in ne d o k a z u j u

n i Jahvinu d o b r o t u n i n j e g o v gnjev, v e ć i s p r a v a n

p o j a m , p r a v u p r e d a n o s t Jahve-misl i ima onaj tko i

u na jvećo j nevol j i , u na jvećoj bi jedi n e p o k o l e b l j i v o

uprav l ja p o g l e d p r e m a n e v i d l j i v o m Bogu t e s a m o

p o m o ć u snaga koje v lada ju u n j e g o v o j duši i bez

i k a k v o g a van j skog p r o m a t r a n j a , b e z ikakve vanj­

ske p o t v r d e p r i h v a t i i zv jesnos t : On jest !

U to se v r i j e m e t rebao izvršit i takav preokre t .

Kad u o d r e đ e n o d o b a t reba d o ć i d o p r e o k r e ­

ta, uv i jek m o r a j u pos to ja t i o s o b e u č i j im će se

d u š a m a on najpr i je d o g o d i t i , u ko j ima g o t o v o da

m o ž e d j e l o v a t i n e š t o što kao n o v i i m p u l s , n o v a

snaga t reba ući u pov i je s t . Ne s h v a t i m o l i o v o

p o g r e š n o , m o ž e m o reć i : Osoba o z n a č e n a i m e n o m

p r o r o k a Il i je o d a b r a n a je k r o z sudbinu n a r o d a ka­

ko bi, na s p o m e n u t i način, najpri je u v la s t i to j duši

razumje la Jahve-mis l i . Os im toga, b i l o je n u ž n o da

se iz s k r i v e n i h temel ja i d u b i n a duše takve o s o b e

u z d i g n u sasv im o s o b i t e snage koje pr i je toga nisu

142

imal i ni l judi, ni uči te l j i č o v j e č a n s t v a . U I l i j inu

se b iću m o r a l a d o g o d i t i neka vrs ta p r v o t n o g a

m i s t i č n o g p o s v e ć e n j a p o m o ć u ko jega se u n jega

m o g l o uvući z n a n j e o t a k v o m e Bogu. Stoga je , da

bi se na o p i s a n i naćin p r i k a z a l o p r o d i r a n j e Jahve-

-misli, n e i z m j e r n o v a ž n o p o g l e d a t i u dušu p r v o g

čov jeka u k o j e m u se k r o z n j e g o v o p o s v e ć e n j e , kroz

n j e g o v o p r o ž i m a n j e s k r i v e n i m snagama duše ( š t o

j e b i l o n u ž n o z a p r v o g a ut jecajnog d u h a ) u t j e l o v i o

duh koji j e t r e b a o o m o g u ć i t i Jahve-mis l i .

Osobe koje p r v e u svojoj vlastitoj duši d o z i v e

tako značajan n a p r e d a k ostaju, naravno, usamljene.

One, m e đ u t i m , o k o sebe okupljaju učenike. T o što

se naz iva v e l i k i m r e l i g i o z n i m školama ili školama

proroka u Palestini, a kod ostalih naroda inicijacijskim

ili mister i j skim mjestima, pr ipada takvim školama.

T a k o je p r o r o k Ilija, ž e l i m o l i upotr i jebi t i to i m e ,

također b i o o k r u ž e n n e k o l i c i n o m učenika koji su

p r e m a n jemu g ledal i samo iznutra, ali su, ipak, ba­

rem na s tanovi t način, znal i o čemu je riječ, unatoč

tomu što nisu m o g l i dublje zagledati u n jegovu dušu.

Ostali nisu zna l i gdje je osoba u kojoj se tako što

d o g a đ a . M o g l i su s a m o reći : On je tu. N e š t o se d o ­

gađa. — M o ž d a bismo, ako ne z l o u p o t r i j e b i m o tu

riječ, naš im j e z i k o m m o g l i reći da se proš i r i la neka

vrsta "g las ine" . Proš i r io se glas da bi p r o r o k t r e b a o

biti ovd je , ali nije se z n a l o gdje. Jer, takvi su p r o r o c i ,

takvi značajni d u h o v i imali sasvim o d r e đ e n u snagu.

To što o v d j e g o v o r i m m o ž e , s o b z i r o m na naše doba,

izg ledat i p o m a l o groteskno, no o n i m a koji pozna ju

obil ježja starih v r e m e n a to u o p ć e ne bi t r e b a l o bit i

tako. T a k v e su o s o b e imale sasvim osobi tu snagu,

snagu ve l ike i d u b o k e d je lo tvornos t i koja bi se tu i

tamo pokazala ne samo kao jeza n e g o i u p o z i t i v n o m

143

smislu, koja je, m o g l i b i smo reći, kapala u duše i

t ime d je lova la na način da se z a p r a v o nije zna lo

gdje se ta osoba nalazi u vanjskom svijetu. Vanjska

osoba takvoga duha katkad je p o t p u n o nevidl j iva .

To su učenici znali . Pojavila bi se gdje b i lo , m o ž d a

na n e k o m najneugledni jem mjestu.

1 dois ta , u o n o je v r i j e m a ta vanjska osoba,

nositel j u p r a v o opi sanoga duha, bila z a p r a v o susjed

kralja Samari je Ahaba, a da on o t o m u u o p ć e nije

i m a o p o j m a . Bila mu je u n e p o s r e d n o j b l i z i n i , ali

kralj A h a b to nije z n a o . P o s v u d a je t r a ž i o o s o b u o

kojoj j e m o g a o g o v o r i t i n a u p r a v o o p i s a n i način,

os im u n e u g l e d n o m p o s j e d n i k u m a l o g a imanja u

svo jo j n e p o s r e d n o j b l i z i n i . G d j e je ta o s o b a bi la

u o d r e đ e n o v r i j e m e , zaš to je ka tkad bi la odsutna,

0 t o m u kralj ni je r a z m i š l j a o . I z a b e l a je to znala,

ali svo ju tajnu i sprva nije p o d i j e l i l a s A h a b o m .

Z b o g r a z l o g a koji ć e m o saznat i pos l i je , čuva la ju

je s a m o za sebe.

N o , o s o b a koja j e z a p r a v o bila vanjski nositel j

Il i je p o z n a t a je u Bibliji p o d još j e d n i m i m e n o m .

U Bibliji se ona z o v e N a b o t , tako da, z a p r a v o ,

s o b z i r o m na d u h o v n o z n a n s t v e n a i s t raživanja,

u b i b l i j s k o m N a b o t u t r e b a m o g l e d a t i f i z i č k o g a

nos i te l ja I l i j ine d u h o v n e o s o b n o s t i .

U to je d o b a z a v l a d a l a g l a d , pa su m n o g i

m o r a l i g l a d o v a t i . Na s t a n o v i t i način i N a b o t je b i o

u n e v o l j i . U v r e m e n i m a u koj ima na djelu nije samo

g lad, kao što je i tada b i o slučaj, v e ć uz to djeluje

1 beskra jno suosjećanje s g ladujućima, s pa tn ic ima,

o s o b i t o su p o v o l j n e o k o l n o s t i da u o s o b u koja je

s u d b i n o m ili k a r m o m za to p r i p r e m l j e n a m o g u ući

s k r i v e n e d u š e v n e snage k o j i m a se ona m o ž e v i n u t i

do mis i je kao što je bila misi ja p r o r o k a Il i je.

144

N o , razjasnimo si što se d o g a đ a l o u j e d n o j tak­

voj duši. Što se, dakle, d o g a đ a l o u N a b o t o v o j duši?

To su pri je svega bila p o s v e unutarnja zbivanja;

v a ž a n s a m o o d g o j ili s a m o r a z v o j duše p r e m a v i š i m

d u h o v n i m v i s i n a m a . O n o što duša unutarn je

p r o ž i v l j a v a k a o p r i h v a ć a n j e snaga k o j i m a g l e d a

g o r e , u d u h o v n e s v j e t o v e , kako bi iz njih d o n i j e l a

d o l j e n e š t o što t reba bit i u s a đ e n o kao i m p u l s za

r a z v o j č o v j e č a n s t v a , i z n i m n o se teško p r i k a z u j e ,

i z n i m n o se teško z a o d i j e v a r i ječ ima, j e r to o s o b i

koja takvo što prož iv l j ava ne d o l a z i do svijesti. Prije

s v e g a to u o n i m s tar im v r e m e n i m a nije d o l a z i l o

do svi jest i t ako da bi se m o g l o p r e v e s t i u t o č n e

p o j m o v e oš t r ih kontura . Č o v j e k j e p r o ž i v l j a v a o

v i d o v n j a č k i r a z v o j duše kroz r a z l i č i t e s t u p n j e v e .

K o d bića kao što j e N a b o t t o m u je, n a r a v n o , i s p r v a

p r e t h o d i o o d r e đ e n i unutarnj i d o ž i v l j a j : U m e n i će

zasjati snaga koja sada t reba ući u č o v j e č a n s t v o .

Ja jo j t r e b a m bit i p o s u d o m . — Zat im je u s l i j e d i o

d r u g i d o ž i v l j a j : Sada s v i m s i lama m o r a m nasto jat i

da o v u snagu u sebi u č i n i m d o s t o j n o m , da o n a u

m e n i m o ž e g o v o r i t i n a i spravan način, d a s t e k n e m

o d g o v a r a j u ć e o s o b i n e koje će mi dat i s p o s o b n o s t i

da p r o ž i v i m to što p r o ž i v j e t i m o r a m , kako b ih tu

snagu na i s p r a v a n način m o g a o p r e n i j e t i s v o j i m

b l i ž n j i m a .

Stoga takva o s o b a m o r a p r o ć i kroz r a z n o v r s n e

r a z v o j n e f a z e . Kad p o t o m p o s t i g n e o d g o v a r a ­

jući s tupanj, za n jez inu se dušu, u neku ruku,

pojavl ju ju o d r e đ e n i z n a c i . Oni nisu p o p u t s n o v a

je r su unutarnj i dož iv l j a j i , nisu ni puke v i z i j e j e r u

n j i h o v o j o s n o v i l e ž i r e a l n o s t r a z v o j a v l a s t i t e duše .

Pojavl ju ju se s l ike koje z n a č e : Sada si tako š i rok u

svojo j duši da se m o ž e š usudit i d j e l o v a t i . — Sl ike

145

k a o takve ne m o r a j u imat i m n o g o v e z e s o n i m e

što duša p r o ž i v l j a v a u stvarnost i . O n e predstavl ja ju

p u k e s i m b o l e kakvi se pojavl ju ju u s n o v i m a . N o ,

o n e su ipak na o d r e đ e n i način t i p i č n i s i m b o l i , kao

što p o d o d r e đ e n i m o k o l n o s t i m a i m a m o o d r e đ e n e

s n o v e , p r i m j e r i c e , kad pr i lupanju srca san jamo

u ž a r e n u p e ć . T a k o se, kad duša s tekne neku od

v i d o v n j a č k i h snaga, javl ja ju o d r e đ e n i v i z i o n a r s k i

d o ž i v l j a j i . N a b o t u se i sprva p o j a v i l a j e d n a takva

slika k r o z koju je s p o z n a o : " T i s i onaj k r o z ko jega

t reba b i t i n a v i j e š t e n o da se m o ž e i m o r a v j e r o v a t i

u s t a r o g a Jahve-Boga i o n d a kada to vanjski iz­

g l e d p o v i j e s n o g ti jeka pobi ja k r o z n e v o l j u što se

sruči la. Č o v j e k m o r a čekat i u m i r u da se v r e m e n a

o p e t pobol j ša ju j e r o d l u k a m a s taroga Jahve-Boga

s v o j s t v e n o j e d a d o n o s e n e v o l j u , p a p o n o v n o sre­

ću. N o , n ikada se ne smije i z g u b i t i v j e r a " . N a b o t u

j e b i l o j a s n o d a k r o z njega g o v o r i n e p o k o l e b l j i v a ,

uv jer l j i va snaga u n j e g o v o j duši . P r e d n j im je ona

stajala ž i v a , kao n e š t o m n o g o v i še o d p u k e v i z i j e .

P r e d n j e g o v o m j e d u š o m stajao sam Bog, o n a k a v

k a k v o g a s i j e m o g a o p r e d o č i t i , k a o l i c e koje mu

g o v o r i : " I d i kral ju A h a b u i r e c i : M o r a se v j e r o v a t i

u Jahve-Boga d o k p o n o v n o ne poša l je k išu" — što

j e z n a č i l o : d o k p o n o v n o n e d o đ u bol ja v r e m e n a .

T a d a je N a b o t s h v a t i o svoju misi ju. Z n a o je da se

m o r a p o s v e t i t i dal jnjoj i z o b r a z b i d u š e v n i h snaga

koje m o g u d o v e s t i d o p u n o g a r a z v o j a o n o g što m u

je s ta ja lo p r e d d u h o v n i m o k o m te se k t o m u o d l u ­

č i o , ž r t v u j u ć i se k o l i k o g o d je to m o g u ć e , postat i

j e d n i m o d o n i h koji s u na jv iše i z l o ž e n i n e v o l j a m a

i g l a d i t o g a v r e m e n a . N a b o t z a p r a v o ni je g l a d o v a o

radi u z d i z a n j a u v i še s v j e t o v e — n a g l a š a v a m da

to ni je t r e b a l o bit i neš to p o p u t kure g l a d o v a n j a

146

p r e p o r u č l j i v e z a p o s t i z a n j e d u h o v n e s p o z n a j e

— on nije g l a d o v a o ni iz ko jega d r u g o g impul sa

v e ć z a t o što su i d r u g i g l a d o v a l i , ali ne s a m o da

b i d i j e l i o n j i h o v u s u d b i n u n e g o , š toviše, kako b i

je s nj ima p o d i j e l i o u p o v e ć a n o j mjer i . Svo je mis l i

n ikada nije o d v r a ć a o od Boga, a n j e g o v a je duša u

nepres tano j unutarn jo j k o n t e m p l a c i j i bi la p r e d a n a

t o m e Bogu, koj i se u v i j e k o b j a v l j i v a o na o p i s a n i

način . Danas b i s m o u d u h o v n o j z n a n o s t i rek l i :

N j e g o v a se ci je la m e d i t a c i j a sastojala u t o m e što

je p o t p u n o s a m o v o l j n o o v e misl i d o v o d i o u središte

svo je duše. — Da je d o b r o p o s t u p i o , i ova j mu se

put p o k a z a l o k a o znak, u n u t a r n j i m l i k o m , š to j e

p o n o v n o b i l o v i še od neke s n o v i t e v iz i je , t ime da j e

p r e d nj im u svoj ž i v o t n o s t i stajala slika Boga koji

j e z a p r a v o ž i v i o u n j e g o v o j duši g o v o r e ć i : "Ustra j ,

sve p o d n e s i ! Onaj tko hrani l jude, pa i tebe, da t će

t i što je n u ž n o . Samo, m o r a š imati bezuv je tnu v jeru

u v j e č n o pos to jan je d u š e ! " P o j a v i l a se slika kao da

je on — pust injak k o m e su se stvari p r i k a z a l e v i š e

kao s l ikov i ta s t v a r n o s t — o t i š a o na p o t o k K r i t i ,

sakrivši se, i z n jega p i o v o d u sve d o k j e v o d e b i l o

te se h r a n i o o n i m e š to mu je p o s l a o Bog, o n i m e

što je, z b o g o s k u d i c e koja je v lada la , još u o p ć e

p r e o s t a l o . T o što m u j e hranu d o n o s i o g a v r a n

č i n i l o mu se k a o sl ika o s o b i t e Božje m i l o s t i . O v o

mu je pr ikazanje p o t v r d i l o da o n o g l a v n o tek t reba

p r o ž i v j e t i u svo jo j n u t r i n i .

N a k o n toga je u o d n o s u na s k r i v e n e d u š e v n e

snage m o r a o p r o ž i v j e t i j e d a n viši stupanj. Pokušao

je još dubl je , k a k o b i s m o to danas rekl i , u t o n u t i

u m e d i t a c i j u od ko je je p o š a o i koju s m o v e ć

opi sa l i . Ta m e d i t a c i j a , to unutarnje p r o ž i v l j a v a n j e

p o p r i m i l o j e s l j edeće o b i l j e ž j e . Rekao s i j e : A k o

147

u o p ć e trebaš bit i d o r a s t a o v iz i j i koja u tebe svi jetl i

iz sa sv im n o v e Božje sl ike, m o r a š u o s n o v i uzevš i ,

u svo jo j nutr ini , a i u na jdub l j im snagama svoje

duše postat i sasvim drukči j i n e g o što s i d o s a d b i o .

M o r a š , z a p r a v o , n a d v l a d a t i , o tpus t i t i dušu koja u

tebi ž i v i te iz svoj ih najdubl j ih d u š e v n i h snaga

n a n o v i nač in o ž i v j e t i o n o što v e ć , d o d u š e , imaš,

ali š to k a o tvo je p r a v o Ja ne smije os tat i o n a k v o

k a k v o je sada. — I tako je p o d ut jeca jem o v i h

mis l i i n t e n z i v n o , u nutr in i , r a d i o na svojo j duši,

na p r e o b r a ž a v a n j u , na p r e o b l i k o v a n j u svo jega vla­

s t i tog Ja kako bi p o s t a o d o s t o j a n toga da stane

p r e d Boga koji mu se o b j a v i o .

P o n o v n o mu se pokazala neka vrsta prikazanja,

neka vrs ta v i z i j e , što je ipak bi la v i še od v i z i j e ,

ali j e m n o g o manje v r i j e d i l a o d p r a v e v r i j e d n o ­

sti unutarn jeg d u š e v n o g d o g a đ a j a . P o k a z a l o mu se

kako ga je n j e g o v Bog koji mu se o b j a v i o p o s l a o

u S e r e p t u gd je je s reo u d o v i c u koja je imala sina.

I tu mu je , kroz personi f ikac i ju s u d b i n e u d o v i c e i

n jez ina sina, pr ikazan način na koj i t reba ž i v j e t i .

P r e d n j e g o v o m se d u š o m ukazala v i z i j a kako im

je j e d v a neš to m a l o p r e o s t a l o za j e l o . Htje l i su

p o t r o š i t i pos l jednje što su imal i te p o t o m umri je t i .

T a d a je kao u snu, kao u pr ikazanju, r e k a o u d o v i c i

o n o što je, u o s n o v i uzevši , iz dana u dan, iz t jedna

u t jedan g o v o r i o svojo j v las t i to j duši u s a m o t n o m

razmiš l jan ju : " N e b r i n i t e se, i z p r e o s t a l o g a brašna

na m i r u p r i p r e m i t e o b j e d za sebe, ali i za m e n e . U

s v e m u š to t reba d o ć i uzda j te se u Boga koji m o ž e

d o n i j e t i i sreću i nesreću, u ko jega se ne smije

sumnjat i ! " I g le, u snu, u pr ikazan ju i z r a ž e n o m

v i z i j o m p o k a z a l o mu se da se p o s u d a s b r a š n o m i

v rč s ul jem ne prazne v e ć da se uvi jek i z n o v a pune.

148

N j e g o v o j e c i j e l o d u š e v n o stanje p r i k a z a n o kao

dost izanje zre lost i o s o b e koja se uselila u u d o v i č i n u

kuću i s tanova la na v i š e m katu. N o , unutarnja re­

a lnos t n j e g o v e duše sastojala se u t o m e da se o n a

u z d i g n u l a na viši kat, da je dosp je la na viši stupanj

s v o j e g a r a z v o j a . P o t o m mu se, m e đ u t i m , j a v i l o pr i­

kazanje da j e u m r o sin te ž e n e . To nije b i l o ništa

d r u g o d o l i s i m b o l i č k i o d r a z stanja u k o j e m u je on

p r e v l a d a o , g o t o v o u s m r t i o sve što j e n j e g o v o Ja

d o t a d b i l o . Podsv je sne snage n j e g o v e duše u p i t a l e

su ga: " Š t o sada t rebaš uč in i t i? " , n a k o n čega je

b e s p o m o ć n o zas tao, d a b i s e p o t o m p o m o ć u snage

koja se d o s a d u njega uli la p r i b r a o te u t o n u o u

o n o što je p r i m i o p o n i r a n j e m u sebe. U s l jedećoj

p r e d o d ž b i , pos l i je smrt i u d o v i č i n a sina, ž e n a mu

upućuje pr i j ekor , što z n a č i da mu n j e g o v a v las t i ta

d u š e v n a p o d s v i j e s t upućuje p r i j e k o r i p r o ž i m a ga

z a b r i n u t o š ć u : Stara Ja-svijest je ot iš la. K a k o sada

dalje? — Slikovit i prikaz toga je u osvještavanju u-

dov ič ina sina; smiono je dublje utonuo u svoju dušu i

t ime p o n o v n o o ž i v i o m r t v o g a sina. To ga je ohrabr i lo

da nastavi iz starog Ja ož iv l javat i n o v o Ja.

Na taj j e nač in s a z r i j e v a o . T a k o je sazr i jeva la

n j e g o v a duša kako bi u sebi m o g l a skupiti snage da

zaista s tupi p r e d vanjski svi jet i navi jes t i o n o što

se t o m e v a n j s k o m svi jetu t r e b a l o reći , pr i je svega

da s tupi p r e d kralja A h a b a kako bi se o d l u č i l o o

p o b j e d i n o v o g shvaćanja Jahve n a d s v i m e što j e

z b o g s labost i v r e m e n a d o š l o na n j e g o v o mjesto, a

či j i j e p r e d s t a v n i k b i o kralj A h a b .

Ta je osoba o d n e k u d st igla kralju A h a b u koji

j e b r i ž n o o b i l a z i o svoju d r ž a v u p r o m a t r a j u ć i n e v o ­

lju. U s v a k o m slučaju, kralj A h a b nije i m a o p o j m a

o d a k l e taj č o v j e k d o l a z i . N a i š a o je na č o v j e k a či je

149

su r i ječ i p o t a k n u l e n e š t o u n j e g o v o j duši, u o p ć e

ne zna jući da je to n j e g o v susjed. P r e d nj im je

stajao i spunjen j e z o m koju b i uvi jek o s j e ć a o kada

se g o v o r i l o o d u h u koji je u Bibliji n a z v a n i m e n o n

Ili ja. "Jesi li ti m o ž d a č o v j e k koji č ini smutnju u

I z r a e l u ? " u p i t a o g a j e A h a b . " N i s a m " , o d g o v o r i o

je Nabot-I l i j a , " t i si sam taj koj i u I z r a e l d o n o s i

nesreću i z l o . M o r a bit i o d l u č e n o k o j e m će se b o g u

o d s a d o b r a ć a t i naš n a r o d . "

T o j e d o v e l o d o skupljanja v e l i k o g a m n o š t v a

i z r a e l s k o g n a r o d a na b r d u K a r m e l — i z n o š e n j e

p o j e d i n o s t i danas bi nas p r e d a l e k o o d v e l o — gd je

se t r e b a l o , p o m o ć u van j skoga znaka koji j e m o r a o

bit i s v i m a r a z u m l j i v , o d l u č i t i i z m e đ u A h a b o v o g

b o g a i I l i j inog b o g a . P r v o je o d r e đ e n o da svo je

ž r t v e p r i n e s u s v e ć e n i c i i p r o r o c i Baala, kako se

z v a o b o g kralja A h a b a . H t j e l o se, d a k l e , v i d j e t i

k r o z ž r t v e n i o b r e d koji s e t r e b a o o b a v i t i p o b o ž n i m

v j e ž b a m a eks ta t ičnih p r o r o k a koji su se g l a z b o m i

p l e s o m d o v e l i u sasvim o s o b i t o stanje, h o ć e l i t im

e g z e r c i c i j a m a biti neš to p r i o p ć n o n a r o d u , d r u g i m

r i j e č i m a p o k a z u j e l i se k r o z b o ž a n s k u snagu tih

s v e ć e n i k a n e š t o od snage i s i le n j i h o v a b o g a . Na

ž r t v e n i j e o l t a r p r i n e s e n a ž i v o t i n j a . T r e b a l o s e

p o k a z a t i d je lu je l i s t v a r n o u s v e ć e n i c i m a snaga

koja m o ž e o b u z e t i m n o š t v o . T u Nabot-I l i j a r e ć e :

"Sada m o r a bit i o d l u č e n o ! Ja o v d j e s to j im sam, a

n a s u p r o t m e n i stoji č e t i r i s t o i p e d e s e t B a a l o v i h

s v e ć e n i k a . N a r o d t reba v i d j e t i ko l ika j e n j i h o v a

snaga, a kol ika m o j a " . Žr tva je p r i n e s e n a . Baalov i

su s v e ć e n i c i uč in i l i sve što su m o g l i da bi svoju

snagu p r e n i j e l i na n a r o d kako bi on p o v j e r o v a o u

b o g a Baala. U t o m u se p r e t j e r a l o te su s v e ć e n i c i

u namjer i da pojačaju j e z i v o d j e l o v a n j e p lesa i

150

g l a z b e n o ž e m para l i ruke i t i jela tako da je tekla

krv. A l i g le , ništa se nije p o k a z a l o , j e r tu je

b i o I l i j a-Nabot sa s v o j o m s n a g o m . J e d n o s t a v n i m

r i ječ ima m o g l o bi se reć i : Bio je prisutan sa s v o j i m

ut jecajem. Ne t r e b a m o p o m i š l j a t i ni na kakvu ča­

roli ju, no n j e g o v je utjecaj b i o tol ik i da je sve

p o t u k a o na boj i š tu . N a k o n toga on je z a p o č e o s

p r i n o š e n j e m ž r t v e . D r u g i m r i ječ ima, p r i s t u p i o j e

p r i n o š e n j u ž r t v e sa s v i m s n a g a m a svoje duše koja

j e p r e t r p j e l a sve o n o što s m o v e ć opi sa l i . Žr tva

je d j e l o v a l a ! D u b o k o je ganula duše. — D o g o d i l o

se neš to s l i č n o o n o m u što sam p o k u š a o o p i s a t i u

svojo j knj izi " M i s t i k a na p o č e t k u n o v o v j e k o v n o g

d u h o v n o g ž i v o t a " (Die Mystik im Aufgang des

neuzeitlichen Geisteslebens) u kojoj je p o k a z a n

p r i m j e r I v a n a Krst i te l ja koji j e b i o p r o p o v j e d n i k ,

ali je uz to p r o š a o i p o s e b n o š k o l o v a n j e . K a d a

j e z a t i m p o n o v n o s t u p i o n a p r o p o v j e d a o n i c u ,

na s lušate l j ima se p o k a z a l o d j e l o v a n j e i z r a ž e n o

s l j e d e ć i m o p i s o m : T i j e k o m n j e g o v e p r o p o v i j e d i

č e t r d e s e t a k l judi je p a l o i b i l o m r t v o , što z n a č i

da su u svojo j nutr in i bi l i p o g o đ e n i o d g o v a r a j u ć o m

s n a g o m . — T a k o je b i l o i s I l i j o m . N a k o n o v o g a

n e m o ž e m o p o m i s l i t i ništa d r u g o n e g o d a s u r i ječi

n a v e d e n e u Bibli j i p r e t j e r a n e , to b a r e m p r o i z l a z i

iz d u h o v n o z n a n s t v e n o g i s t raž ivanja . Č e t i r i s t o i

p e d e s e t I l i j in ih p r o t i v n i k a , Baa lov ih s v e ć e n i k a

b i l o je p o b i j e đ e n o i m o r a l o se p r e d a t i . I l i j a-Nabot

u s m r t i o ih je u n j i h o v i m dušama. I l i j a-Nabot je

p o b i j e d i o . ( K r a l j e v i I . , 18, 4 0 ) T o m o ž e m o reć i

kao n e š t o što se n a m e ć e s a m o po sebi.

O p i s a o sam v a m I z a b e l i n karakter i n j e z i n e

o s o b i n e . Znala je da je onaj koji je to učinio z a p r a v o

n j ihov susjed, tu, p r e k o p u t a . K a d nije ta jans tveno

151

odsutan, na laz i se u n j i h o v o j n e p o s r e d n o j b l i z i n i .

— A što je I l i j a - N a b o t z n a o od toga trenutka? Z n a o

je da je Izabe la m o ć n a , da zna za n j e g o v u tajnu,

d r u g i m r i ječ ima, d a n j e g o v vanjski f iz ički ž i v o t

v i še ne m o ž e bi t i sasv im s iguran. U s k o r o će se

m o r a t i z a b r i n u t i z b o g s v o j e smrt i .

Biblija t a k o đ e r p r i p o v i j e d a kako se kralj

A h a b v r a t i o kući i i s p r i č a o I z a b e l i što se d o g o d i l o

na b r d u K a r m e l , a o n a je rekla : U č i n i t ću Il i j i

o n o što je on u č i n i o s t v o j i h č e t i r i s t o i p e d e s e t

p r o r o k a . ( K r a l j e v i I . , 19, 2) — H t i o b ih z a p r a v o

znat i tko bi takav r a z g o v o r , o k o j e m u na o v o m

mjestu o I z a b e l i i z v j e š t a v a Biblija, m o g a o o b j a s n i t i

drukči je o d d u h o v n e z n a n o s t i , z a koju o n p r e m a

d u h o v n o z n a n s t v e n o m istraživanju, i z g l e d a samora­

z u m l j i v i m .

N o , sada se Ilija m o r a o br inut i o t o m u da, a k o

z b o g l z a b e l i n e o s v e t e m o r a umri je t i , n j e g o v duh,

z b o g svega što j e t r e b a o r e ć i č o v j e č a n s t v u , n e k a k o

nastavi d j e l o v a t i unutar t o g a č o v j e č a n s t v a . I kako

je u svojoj duši o p e t s p o z n a v a o samoga sebe, u t o m

s e i n t e n z i v n o m u n u t a r n j e m s p o z n a v a n j u z a p i t a o :

Što trebaš učini t i k a k o b i s a m o g a sebe z a m i j e n i o

o v d j e , u f i z i č k o m svi jetu, n a k o n što z b o g l z a b e l i n e

o s v e t e nastupi tvo ja smrt? — T a d a mu je d o š l a

n o v a ob java . Z a p a z i o j e j e d n u sasvim o d r e đ e n u

o s o b u na koju će m o ć i , t a k o r e ć i , p r e n i j e t i sve što

on, Nabot-I l i ja t reba dat i č o v j e č a n s t v u . N j e g o v

se p o g l e d z a u s t a v i o na El ize ju. M o ž e t e p o m i s l i t i

kako je Ilija o t p r i j e p o z n a v a o Elizeja, ali o t o m u

nije r i ječ. I l i j in se p o g l e d z a u s t a v i o na toj o s o b i , a

unutarnje p r o s v j e t l j e n j e m u j e r e k l o : P o s v e t i o v o g

čov jeka u svoju tajnu. I s o n o m i s t o m j a s n o ć o m

s k o j o m r e l i g i o z n i d o k u m e n t i g o v o r e d u h o v n o j

152

z n a n o s t i r e č e n o n a m je i to da I l i j a-Nabot t reba

i spuni t i neš to o s o b i t o te da je sada na Elizeja

t r e b a o pr i jeć i isti d u h koji j e v l a d a o I l i j o m . T o j e

prosv je t l j en je Elizej t r e b a o d o ž i v j e t i u Damasku na

isti n a č i n kao što ga je pos l i je d o ž i v i o i o p i s a o sam

a p o s t o l P a v a o . A n a k o n što je Il i ja i z a b r a o svo jega

nas l jednika, snašla ga je I z a b e l i n a o s v e t a .

I z a b e l a j e skrenula p o z o r n o s t s v o m e m u ž u

A h a b u n a n j ihova susjeda r e k a v š i o t p r i l i k e o v o :

P o g l e d a j , ova j je susjed p o b o ž a n čov jek, u nje­

m u ž i v e I l i j ine mis l i . Budući d a j e o n j e d a n o d

n a j v a ž n i j i h I l i j inih s l j edbenika, m n o g o o v i s i o

t o m u da ga kao takvog uk loniš iz svoje n e p o s r e d n e

b l i z i n e . A h a b nije z n a o ništa o N a b o t o v o j tajni, ali

j e z n a o da j e on I l i j in v j e r a n s l j edbenik . T a d a je

I z a b e l a uv jer i la A h a b a da, i l i s n a g o m n a g o v a r a n j a

i l i p o m o ć u same kra l jevske m o ć i , t reba p r i d o b i t i

t o g a č o v j e k a na svoju s t ranu. Bio bi to udarac za

I l i j inu s tvar kad bi A h a b b i l o na koji nač in usp io

p r i d o b i t i toga č o v j e k a na svo ju stranu. Izabe la je,

n a r a v n o , zna la da j e to tek i z m i š l j o t i n a k o j o m je

s a m o htjela navest i s v o j e g a m u ž a na taj v a ž a n čin,

j e r o n a nije ht jela sam č in v e ć o n o što iz njega

p r o i z l a z i . Zato m u j e da la neku v r s t u p r i j e t v o r n o g

savjeta.

A h a b se o b r a t i N a b o t u i g l e , N a b o t ga p r e k o r i :

" N i k a d a nećeš post ić i o n o što h o ć e š ! " — Znate da je

u Bibliji p r i k a z a n o kako je N a b o t kao A h a b o v susjed

p o s j e d o v a o v i n o g r a d koji j e A h a b ht io dobi t i m i l o m

ili s i l o m . U Bibliji je N a b o t r e k a o kralju: " G o s p o d i n

ne d o p u š t a da tebi d a m nas l i j eđe svo j ih o t a c a ! "

( K r a l j e v i I . , 21,3) N o , z a p r a v o se mis l i na sasvim

d r u k č i j e nas l i jeđe koje m u n e smije p r e d a t i . T o j e

I z a b e l u p o t a k n u l o na o s v e t u . Dala j e p r i j e t v o r a n

153

savjet kako bi kral ja r a z b j e s n i l o p r o t i v l j e n j e t o g a

čov jeka. To se m o ž e v i d j e t i p r o č i t a l i se u Bibli j i

s l jedeće mjesto: " A h a b se v r a t i kući z l o v o l j a n i l jut

z b o g r i ječi koje m u j e r e k a o N a b o t I z r a e l a c : ' N e

d a m ti nasl i jeđa svo j ih otaca ! ' L e g a o je na poste l ju,

okrenuo lice i nije okusio kruha". (Kral jevi I., 21,4)

Mis l i se da je A h a b p r e s t a o jest i j e r ni je

m o g a o p r i b a v i t i v i n o g r a d u s v o j e m u sus jedstvu.

T a k v e ć e m o stvar i r a z u m j e t i s a m o ako i s t r a ž i m o

stvarne č in jen ice u p o z a d i n i . Izabe l in se o s v e t n i č k i

čin sastojao, d a k l e , u p r i r e đ i v a n j u s v e č a n o s t i na

koju će d o ć i i N a b o t i na kojo j će mu biti i s k a z a n e

o s o b i t e počast i . On to nije m o g a o izb jeć i . Dana mu

je m o g u ć n o s t za d j e l o v a n j e . N o , Izabe la je i sama

bila v i d o v i t a . S d r u g i m a bi lako iz i šao na kraj, s

nj ima b i l ako o d m j e r i o snage, al i o n a ga je m o g l a

upropas t i t i . P o d m e t n u l a j e uboj ice, što znač i , kako

je o p i s a n o u Bibli j i , l a ž n e s v j e d o k e koji su r e k l i da

je N a b o t h u l i o Boga i kral ja. ( K r a l j e v i I . , 2 1 , 13)

T a k o je Ili ja k a o vanjska f iz ička o s o b a b i o

mrtav, uk lon jen iz sv i jeta . A h a b je sa s v i m o n i m e

što je p r e t h o d i l o i š to je istinski z a h v a t i l o snage

u d u b i n i n j e g o v e duše pos tav l jen, r e c i m o , p r e d

neku vrs tu s u d b i n s k o g a pitanja. U p r a v o je u t o m ,

za njega i z n i m n o m t renutku p o č i n j a o n e š t o s lutit i .

U toj mu se slutnji p o j a v i o Ilija p r e d k o j i m je tako

čes to s t r a h o v a o te mu k r o z v iz i ju r e k a o što se u-

stvari d o g o d i l o . T o j e b i o d u h o v n i d o ž i v l j a j . M o g l i

b i s m o reć i d a j e o d I l i j ine s l ike nakon n j e g o v e

smrti saznao da je ub ivš i N a b o t a u b i o Nabota-I l i ju .

O v o pos l jednje t r e b a o je s a m o naslutit i , ali ipak j e

n a z v a n u b o j i c o m . A u Bibli j i n a l a z i m o zastrašujuće

ri ječi kako se t o m s lutn jom A h a b os jećao i s p r a z n i m

u svojoj duši j e r je slika u slutnji rekla: " N a mjestu

154

gdje su psi l izal i N a b o t o v u krv psi će l izat i i t vo ju ! "

( K r a l j e v i I . , 2 1 , 1 9 ) , a za I z a b e l u je r e č e n o : "Psi će

p r o ž d r i j e t i I z a b e l u n a z i d i n a m a I z r a e l a " ( K r a l j e v i

I . , 2 1 , 2 3 ) .

Z n a m o da j e to bi la j e d n a od o n i h slutnji koje

se i spunjava ju. K a d a je pos l i je A h a b o t i š a o u rat

p r o t i v Siri jaca, ranjen je u boju, krv je kapala iz

n j e g o v i h kola i tako ga je z a d e s i l a smrt . K a d su

p r a l i n j e g o v a kola, d o š l i su psi i l i z a l i krv koja je

i s tekla iz A h a b o v i h rana. A kad je kasniji r a z v o j

d o g a đ a j a u č i n i o Jehua g o s p o d a r o m g r a d a Sama-

ri je, I z a b e l a j e p o g o đ e n a d o k j e stajala na p r o z o r u

te j e z a p r a v o pala kroz p r o z o r p r e d gradske z i d i n e ,

gd je su je ras trgal i psi. O v o sam s a m o n a g o v i j e s t i o

s toga š to i m a m o p r e m a l o v r e m e n a da b i s m o u to

dub l je u laz i l i . Sada je to na jmanje v a ž n o , a m n o g o

j e v a ž n i j e o n o što s l i jedi .

Onaj koga je I l i ja-Nabot o d a b r a o za nasl jednika

m o r a o je sada i sam sazr i jet i . N o , on je s a z r i j e v a o

na drukč i j i nač in . M o g l o bi se reć i da je učeniku

v e ć b i l o lakše n e g o p r v o m e uči te l ju . N j e m u j e n a

r a s p o l a g a n j u stajala snaga do koje se I l i j a-Nabot

v e ć v i n u o , bila mu je na raspolaganju Ili jina p o m o ć .

I k a o š to l judske o s o b n o s t i ko je su p r o š l e k r o z

d v e r i smrt i d jeluju i z d u h o v n o g a svi jeta sasv im

o s o b i t o m s n a g o m , tako je sada i Nabot-I l i j a n a k o n

svo je smrt i d j e l o v a o sasv im o s o b i t o m s n a g o m n a

Elizeja, o t p r i l i k e kako je i sam Isus Kris t nakon

smrt i d j e l o v a o na uskrsnuće s v o j i h s l j edbenika .

I l i j a - N a b o t m o ć n o je d j e l o v a o na Elizeja. A to što

j e Elizej sada p r o ž i v l j a v a o , p r o ž i v l j a v a o j e t a k o đ e r

kao unutarn j i d o ž i v l j a j v la s t i te duše, al i takav koji

je b i o p o v e z a n sa s n a g o m što je strujala iz I l i je i

koja je nas tav i la d j e l o v a t i pos l i je n j e g o v e smrt i na

155

o n e koji su mu bi l i o d a n i . Elizej je to p r o ž i v l j a v a o

na način da je p r e d n j e g o v o m d u š o m , i n a k o n

svo je smrti, ž i v o stajao n j e g o v v e l i k i učitel j Ilija te

mu je rekao: "S t o b o m ću i z i ć i iz G i l g a l a " . O v d j e

m o g u t o č n o c i t i ra t i Bibli ju koja k a ž e : " K a d j e

Jahve u z n i o Ili ju na n e b o , Ilija i Elizej su u v i h o r u

izašl i i z G i l g a l a " ( K r a l j e v i I I . , 2 , 1 ) . O v d j e ni je

ri ječ o mjestu. Ni Bibli ja t i m e ne mis l i na mjes to .

" G i l g a l " n e znač i d r u g o d o l i "va l j an je" . T i m e s e

mis l i na tehnički i z r a z : Val jan je , p r o l a ž e n j e duše

k r o z r o đ e n j e i smrt, ž i v o t duše unutar f i z i č k o g a

ti jela, kad duša p r e l a z i iz j e d n o g a f i z i č k o g t i je la

u d r u g o . To se z o v e G i l g a l .

Ne t rebate se č u d i t i a k o iz d u h o v n e z n a n o s t i

p r o i z l a z i da Elizej t i m e što je u svojoj duši p r o ž i v i o

k r o z k o n t e m p l a c i j u i p r e d a n o s t z a p r a v o nije b i o

uz Ili ju p o m o ć u snaga svo je f i z ičke p r i r o d e , n e g o

p o m o ć u v i š ih snaga, što z n a č i da je s I l i jom b i o u

j e d n o m v i š e m svi jetu. A Ili ja mu je o d r e d i o ko je

s tupn jeve treba p r o ć i z a v r i j e m e r a z v o j a svo je

duše. N o , s ta lno mu je s k r e t a o p o z o r n o s t na to

kako je težak put k o j i m m o r a p r o ć i . U z d i z a o se

stupanj po stupanj sve d o t l e d o k se nije os je t io

s j ed in jen im s d u h o m koj i je strujao iz I l i je .

I m e n a mjesta koja se s p o m i n j u u Bibli j i ne

t reba shvat i t i kao i m e n a mjesta n e g o u n j i h o v u

d o s l o v n o m značenju, kao d u š e v n a stanja. K a d ,

p r i m j e r i c e , Ilija k a ž e : Sada i d e m u Beth-el — Elizej

s i to p r e d o č a v a kao v i z i j u koja je v i še od v i z i j e . A

kad ga Ilijin duh o p o m e n e : Dragi , ostani o v d j e — to

ne znači ništa d r u g o d o l i : Razmis l i imaš l i d o v o l j n o

snage da nastaviš ići sa m n o m . — U viz i j i to i z g l e d a

kao neš to v i še o d o p o m e n e . Svi n j e g o v i učenic i-

- p r o r o c i , dakle, n j e g o v i k o l e g e u d u h o v n o m e stoje

156

pokra j njega o p o m i n j u ć i ga. O n i koji s toga što su

p o s v e ć e n i u te č i n j e n i c e znaju da se Elizej m o ž e

u z d i ć i u v i še reg i j e u k o j i m a mu g o v o r i Il i j in duh

g o v o r e m u : "Danas ga nećeš m o ć i s l i jedi t i . A znaš

l i da će danas G o s p o d i n uzet i t vo jega g o s p o d a r a od

tvo je g lave?" ( K r a l j e v i I I . , 2 , 3 ) N o , on im o d g o v a r a :

" S a m o šut i te" , a I l i j i n o m d u h u kaže : " Ž i v o t a mi

G o s p o d i n o v a i tvo je duše, ja te neću ostavi t i ! " Dalje

g o v o r i Ili ja: "Sada m o r a m ići u J e r i h o n " . P o n o v i se

i s to. A tada Ilija upi ta : "Š to sada z a p r a v o h o ć e š ? "

Elizej o d g o v a r a , i to se n a l a z i u Bibli j i , ali tako da

s e m o r a i z v u ć i i z p r a v o g a i z v o r n o g teksta: " H o ć u

da se u m o j o j duši m o j e m d u h u p r i d r u ž i t v o j ! " U

Bibliji stoji p o g r e š n o : " N e k a mi b u d e dvos t ruk i d i o

t v o j e g a d u h a " ( K r a l j e v i I I . , 2 , 9 ) . T o je , p r i b l i ž n o ,

d u h o v n i smisao o n o g a što j e Ilija č u o od Elizeja:

da on o ž i v l j a v a u d u b i n a m a E l i z e j e v e duše, da se

o n d j e p r o b u d i o do p u n e svi jest i te da je Elizej s

v l a s t i t o m d u š o m tako p o s t a v l j e n s p r a m I l i j inoga

d u h a da n j e g o v a duša iz sebe same m o ž e o b j a v i t i

I l i j ine o d l u k e . T a d a Ili ja k a ž e : "Budući da m o ž e š

v i d j e t i m o j duh sada kad se t r e b a m u z d i ć i u v i š e

reg i je , da ga m o ž e š v i d j e t i k a k o se u z d i ž e u v i še

reg i je , p o s t i g a o si to što h o ć e š i moja snaga ulazi

u t e b e " . I g le , Elizej u g l e d a kako se Ilija u z d i ž e "u

v i h o r u p r e m a n e b u " , s a m o mu je spao kaput, što

znači , d u h o v n a snaga k o j o m se Elizej treba o g r n u t i .

To je bi la d u h o v n a v i z i j a koja mu je p o k a z a l a i

o m o g u ć i l a da s p o z n a kako smije postat i I l i j in im

nas l jednikom. A dalje u Bibliji piše: "Kada ga v id ješe

d jeca p r o r o k a , koja su se uput i la p r e m a Jer ihonu

rekoše : ' I l i j in duh p o č i v a na El ize ju ' i p o đ o š e mu

ususret i baciše se p r e d n j im na z e m l j u " . ( K r a l j e v i

I I . , 2, 15) To nada l je z n a č i da je u Elizeju ri ječ

157

posta la tako m o ć n a d a j e o n b i o p r o ž e t s n a g o m

koju su p r o r o k o v i učenic i d o ž i v j e l i i k o d Ili je te su

s p o z n a l i kako je duh I l i j e-Nabota uist inu n a s t a v i o

ž i v j e t i u Elizeju.

U v e z i sa s t v a r n i m d o g a đ a j i m a o n o g a d o b a

t o p r o i z l a z i i z d u h o v n o z n a n s t v e n i h m e t o d a v e ć

p r i k a z a n i h u o v i m p r e d a v a n j i m a — a koje će i

nada l je bi t i p r i k a z i v a n e — p r o i z l a z i iz i m p u l s a

što se iz Il i je p r e l i o u Elizeja koji je o b n o v i o i

u z v i s i o staru Jahve-vjeru. T i m je d o g a đ a j i m a , koji

su i sprva, pr i je s v e g a u o n i m s tar im v r e m e n i m a ,

bil i razuml j iv i s a m o p o s v e ć e n i m a , s v o j s t v e n o to da

su l jud ima koji nisu m o g l i razumjet i n j i h o v u b i t

i spr ičani na način kako bi ih ipak m o g l i shvat i t i te

d j e l o v a t i na n j i h o v e duše kroz p o r e d b e i p r i č e o

č u d i m a . Iz o n o g a što je u na j sp i r i tua ln i j em smislu

dois ta č u d e s n o r a z v i l e su se bibl i j ske p r i č e o Il i j i ,

Elizeju i N a b o t u . Za o n e koji nisu m o g l i r a z u m j e t i

kako je j e d a n od najvećih impulsa za svjetski r a z v o j

č o v j e č a n s t v a i z v i r a o iz n a v e d e n i h duša, ko je su

m n o g o toga što j e u s k r a ć e n o v a n j s k o m e p o g l e d u

najpri je m o r a l e p r o r a d i t i u sebi, to je r e č e n o u

p o r e d b a m a . N j i m a j e p r i k a z a n o u p r a v o o n o što j e

i spr ičano i u Bibliji; da je Ilija ž i v i o u v r i j e m e kralja

Ahaba, da mu se bog Jahve ukazao za v r i j e m e g l a d i

te r e k a o : " P o đ i kralju A h a b u i kaži mu: ' Ž i v o g a mi

G o s p o d i n a , Boga I z r a e l o v a p r e d k o j i m s to j im, o v i h

g o d i n a neće bit i ni rose ni kiše, jer ja tako k a ž e m ' " .

( K r a l j e v i I . , 17, 1) Z a t i m se kaže : Bog je r e k a o Il i j i :

" I d i o d a v d e , o k r e n i se p r e m a istoku i sakrij se na

p o t o k u Kr i tu koji teče p r e m a Jordanu. Pit ćeš iz

p o t o k a , a g a v r a n i m a sam z a p o v i j e d i o da se p o b r i ­

nu za t e b e " . ( K r a l j e v i I . , 17, 3-4) T a k o se d o g o d i l o .

Kada je v o d a presahnula, Bog je Ili ju p o s l a o u

158

Sareptu. A " t r e ć e g o d i n e " Ilija je m o g a o k r e n u t i

na put, m o g a o je p r i s t u p i t i kralju A h a b u — to

sam v e ć n a t u k n u o pr ikazu juć i č i n j e n i c e na o s n o v i

d u h o v n o z n a n s t v e n i h i s t raž ivanja — i č e t i r i s t o

i p e d e s e t B a a l o v i h p r o r o k a stavit i p r e d o d l u k u .

Zat im je č u d o t v o r n o m s l i k o m p r i k a z a n o to što se

d o g o d i l o u s tvarnos t i kako sam v a m v e ć i s p r i č a o .

P o t o m sl i jedi p r i p o v i j e s t kako j e N a b o t u , koj i j e

ustvar i nos i te l j d u h a s a m o g a Il i je, A h a b t r e b a o

o t e t i v i n o g r a d t e kako j e z a t i m Izabe la p r e v a r i l a

N a b o t a . P r e m a o n o m u što stoji u Bibliji ne m o ž e se

sasvim r a z u m j e t i kako b i to Izabe la t reba la i z v e s t i

s I l i jom, j e r je z a p r a v o rekla A h a b u : " U č i n i t ću Iliji

o n o što je on u č i n i o s t v o j i h č e t i r i s t o i p e d e s e t

p r o r o k a " j e r j e p r e m a Bibliji da la p o g u b i t i s a m o

Nabota, d o k je, ustvari, što, doduše, ni jedan čitatel j

Bibli je n e ć e m o ć i č i t a n j e m razabrat i , da la p o g u b i t i

nositel ja I l i j ina duha. U Bibliji stoji samo da je Ilija

uznesen na n e b o . Ona je , dak le , Iliju p o g u b i l a na

o s o b i t način kad mu je ht jela učinit i o n o što j e o n ,

p r e m a Bibli j i, u č i n i o s č e t i r i s t o i p e d e s e t B a a l o v i h

s v e ć e n i k a . U k r a t k o , i m a m o sl ike koje se m o g u

r a z u m j e t i s a m o a k o i h danas r a s v i j e t l i m o o n i m e

što n a m d u h o v n o i s t raž ivan je m o ž e n e p o s r e d n o

p r u ž i t i i z svo j ih i z v o r a .

P o t p u n o sam suglasan da š t o v a n i s lušatel j i

koji u o n o m e š to p r o i z l a z i iz d u h o v n o z n a n s t v e n o g

i s t raž ivanja nisu m o g l i p r e p o z n a t i n e š t o v i š e o d

h i p o t e z e — j e r u j e d n o m p r e d a v a n j u ni je m o g u ć e

navest i v i š e d o k a z a — pokušaju bez p r e d r a s u d a

p r o s u d i t i i z l o ž e n o , a da p o j e d i n a mjesta ispitaju

i u s p o r e d e s o n i m e što je o t o m u dala i š to u o p ć e

m o ž e dat i današnja z n a n o s t . Do toga se, d o d u š e ,

n e m o ž e d o ć i bez d u h o v n o g i s t raživanja, ali m o ž e

159

se p o t k r i j e p i t i p o m o ć u vanjske z n a n o s t i i m o ž e se

p o t k r i j e p i t i v l a s t i t i m r a z u m o m .

M o r a m o , dakle, reć i : R a z m a t r a m o l i o s o b n o s t

p r o r o k a Il i je i n j e g o v o v r i j e m e , v i d i m o u najemi-

n e n t n i j e m smislu da se i m p u l s i i uzroc i koji

d je lu ju na l judske d o g a đ a j e n i k a k o ne iscrpl juju

u o n o m u što se vanjski p o k a z u j e i što je vanjska

p o v i j e s t sposobna pr ihvat i t i , n e g o da su najvažni ja

z b i v a n j a unutar l judskih d o g a đ a n j a o n a koja se

os tvaru ju u l judskim d u š a m a i koja iz l judskih

duša djeluju u vanjski svi jet, p r e l a z e u d r u g e

l jude i u nj ima nastavl jaju s v o j e d j e l o v a n j e . N o ,

a k o se u današnje v r i j e m e i ne m o ž e d o g o d i t i da

o s o b n o s t , o kojoj se s a m o p o t a j n o g o v o r i l o , m o ž e

ž i v j e t i u j e d n o s t a v n o m , s k r o m n o m e susjedu, a da

se za to i ne zna, u stara je v r e m e n a to b i l o m o ­

guće. U p r a v o najjače, n a j i n t e n z i v n i j e snage razvo ja

č o v j e č a n s t v a djeluju na na j skrovi t i j i nač in . Iz toga

v i d i m o da je p r o r o k Ilija za č o v j e č a n s t v o u z n a t n o j

mjer i u z d i g n u o i p r o r a d i o Jahve-misao, tako da

n jemu, a k o ga samo p o g l e d a m o u p r a v o m e svjetlu,

m o r a m o pr ip i sa t i o v o v a ž n o , e p o h a l n o d j e l o z a

č o v j e č a n s t v o .

Dal jnje b i i sp i t ivan je p o k a z a l o da o t u d a

p a d a sv je t lo na o n o što se d o g o d i l o , a i na to

što j e z a t i m d o v e l o d o o s n i v a n j a kršćanstva.

O t u d a m o ž e m o uoči t i v r l o v a ž n u č in jen icu — da

se t a k v i m r a z m a t r a n j e m iz d u h a p r i b l i ž a v a m o

t e m e l j i m a i i m p u l s i m a koji su ut jecal i na r a z v o j

č o v j e č a n s t v a , a koji z a t o što su i z v r š i l i takav

utjecaj i dal je djeluju sve do u naše d a n e . Stoga

a k o ne r a z u m i j e m o što se d o g a đ a l o u proš los t i ,

n e ć e m o m o ć i razumjet i n i o n o što se d o g a đ a u

sadašnjost i . N o , o n a j v a ž n i j i m s t v a r i m a ne m o ž e

160

nas izvi jest i t i vanjska, f iz ička povi jest , koja p o t j e č e

iz van j skoga svi jeta v e ć i za p o v i j e s t v r i j e d e

G o e t h e o v e r i ječi ko je se m o g u i z g o v o r i t i s m a l o m

p r o m j e n o m smisla — o n e iste G o e t h e o v e r i ječi š to

se o d n o s e na n u ž n o s t s p o z n a v a n j a duha u p r i r o d i

produbl j i van jem l judskoga duha, i s t raž ivanjem koje

se m o ž e p r o v e s t i s a m o u s k r i v e n i m temel j ima duše.

A na p r i m j e r u p r o r o k a I l i je i n j e g o v a v r e m e n a ,

na d u h o v n o m n e b u č o v j e č a n s t v a , obis t in ju ju se

i z m i j e n j e n e G o e t h e o v e r i ječi :

T a j a n s t v e n o na d a n j e m svjet lu sadašnjost i ,

P o v i j e s t s i ne da o t e t i v e o .

A što se t v o m e d u h u ne m o ž e o b j a v i t i ,

T o n e m o ž e š i z n u d i t i , n i i z p e r g a m e n a t a

A ni t i iz z n a k o v a upi sanih

U mjed, g l i n u i k a m e n .

161

KRIST I D V A D E S E T O S T O L J E Ć E

T k o je u današnje v r i j e m e s tekao i m a l o u v i d a u

d u h o v n i ž i v o t , n e ć e m o ć i zani jekat i d a p i tan je ko­

je će bit i p r e d m e t o m današn jeg p r e d a v a n j a t reba

o b u h v a t i t i najšire p o d r u č j e , i to, m o g l i b i s m o reći ,

u p r a v o sa z n a n s t v e n o g stajališta. S d r u g e s trane,

ustvari , i z g l e d a da se u današnje v r i j e m e sve

v i š e p r i h v a ć a s v j e t o n a z o r unutar ko jega p i tan je

p o v e z a n o s K r i s t o v i m i m e n o m z a p r a v o n e m a svo je

p r a v o mjes to . P r e d a v a n j e o d r ž a n o pr i je n e k o l i k o

t jedana o podr i je t lu čov jeka te o n o koje je usl i jedi lo

kao nastavak, o p o d r i j e t l u ž ivot in j skoga svijeta — a

m o ž e m o p r e t p o s t a v i t i i o n a o biću koje se o z n a č a ­

va K r i s t o v i m i m e n o m — v j e r o j a t n o su p o k a z a l a da

se u svako d o b a , pa i u naše današnje, t emel jna

pitanja kao što je p i tan je p o d r i j e t l a č o v j e k a i si.

kreću u svjetlu u v r i j e ž e n o g mišl jenja te načina

os jećanja i shvaćanja p r i m j e r e n i h o d r e đ e n o m

v r e m e n u . V i d j e l i s m o kako v e ć k o d pi tanja o

p o d r i j e t l u č o v j e k a z a p r a v o t e o r e t s k o shvaćanje,

s v j e t o n a z o r koji za naše s u v r e m e n i k e p r o i z l a z i

iz u v r i j e ž e n o g mišl jenja, u o s n o v i uzevš i , p r o t u ­

rječi i s t inskim, p r a v i m r e z u l t a t i m a z n a n s t v e n i h

i s t raž ivanja, a u p r a v o se k r o z to p i tan je p o k a z u j e

da se d u h o v n o z n a n s t v e n i o d g o v o r i koji p o d r i j e t ­

lo č o v j e k a ne s v o d e na izvanj ske, f i z ičko-os je t i lne

v e ć na d u h o v n e o b l i k e , p o d u d a r a j u s i s t inskim

r e z u l t a t i m a p r i r o d n e z n a n o s t i te s n j ima stoje

u p u n o m skladu. N o , m o ž d a se n i g d j e d r u g d j e

tako i z r a z i t o n e jav l ja nesk lad i z m e đ u i z g r a đ e n o g

s v j e t o n a z o r a i u v r i j e ž e n o g mišl jenja, koji danas

v l a d a m e d u l judima u na jš i r im k r u g o v i m a , te o n o ­

ga što b i z n a n o s t n u ž n o m o r a l a u t v r d i t i kao kad

163

se g o v o r i o Kristu, v j e r o j a t n o s toga što je ri ječ

0 j e d n o m od n a j v e ć i h pi tanja shvaćanja svi jeta.

Ustvar i , od stupanja K r i s t o v a p o k r e t a u svjetsku

p o v i j e s t č o v j e k o v a j e m o g u ć n o s t p r e d o č a v a n j a

K r i s t o v a b ića uvi jek p o p r i m a l a o n o o b l i č j e k o j e m u

s e m o g l o p r i l a g o d i t i o d r e đ e n o d o b a i l i , m o ž e s e

š tov i še reć i , k o j e m u su se m o g l i p r i l a g o d i t i l judi

koji su se t i m e b a v i l i .

U t im p r v i m s tol jeć ima nakon ulaska kršćan­

stva u svjetsku povi jes t , unutar o d r e đ e n i h ide jn ih

1 d u h o v n i h pravaca n a z v a n i h g n o z o m , r a z v i l e su se

g r a n d i o z n e i s i lne ide je o biću n a z v a n o m Krist . Te

su se gnos t ičke ide je s a m o r a z m j e r n o kratko m o g l e

z a d r ž a t i na o p ć e n i t i m p r e d o d ž b a m a Krista koje su

se, m o g l i b i s m o reći, p r o š i r i l e kao p o p u l a r n e , da bi

p o t o m postale sadržajem crkvenoga pokreta. Poučno

je sa samo n e k o l i k o ri ječi ukazati na g r a n d i o z n e i-

deje o Kristu koje su se u p r v i m stoljećima kršćanstva

r a z v i l e kao gnos t ičke ide je, ali n ikako stoga što se

p o j m o v i koje d u h o v n a z n a n o s t n e p r e s t a n o iznos i

o Kristu b i l o na koji način podudara ju s gnost ič-

kim ide jama. To t v r d e s a m o o n i koji su z b o g svoje

d u h o v n o z n a n s t v e n e nezre los t i p o t p u n o n e s p o s o b n i

istinski r a z l i k o v a t i s tvari koje pruža d u h o v n i ž i v o t .

S u v r e m e n a d u h o v n a znanost , o či j im ć e m o ide­

jama večeras , iako kratko, r a z g o v a r a t i , u m n o g o m e

nadi laz i sve o n o što je s tvor i la stara g n o z a p r v i h

stoljeća kršćanstva. M o ž d a će, m e đ u t i m , biti u to l iko

zaniml j iv i je s n e k o l i k o riječi ukazati na te gnost ičke

ide je . Ima, svakako, m n o g o gnost ičk ih stajališta,

m n o g o raznol ik ih osjenčanja unutar toga d u h o v n o g

pravca, ali je p o t r e b n o ukazati b a r e m na j e d a n ,

najvažnij i koji najviše pods jeća na o n o što d u h o v n a

znanost danas ima reći .

164

M o ž e se kazat i : Stara g n o z a u p r v i m stol je­

ć i m a kršćanstva, p r e m a s v e m u što je tada u

kršćanstvu iz i š lo na v i d j e l o , u p o č e t k u ima

najdubl j i , najznačajni j i p o j a m K r i s t o v a bića, j e r za

nju je K r i s t o v o b iće v j e č n o i ni je s a m o p o v e z a n o s

c j e l o k u p n i m r a z v o j e m č o v j e č a n s t v a n e g o i u o p ć e s

k o z m o s o m , s č i t a v i m r a z v o j e m svi jeta koji o k r u ž u ­

je čov jeka . — G l e d e pi tanja č o v j e k o v a p o d r i j e t l a

m o r a m o s e v r a t i t i d o o n o g n j e g o v a ob l ič ja ko je

još sasvim l e b d i u d u h o v n i m v i s i n a m a , koje se

još, m o g l i b i s m o reć i , ni je u ž i v j e l o , u t j e l o v i l o

u van j sko m a t e r i j a l n o r u h o . Vid je l i s m o k a k o

se č o v j e k t i j e k o m z e m a l j s k o g a razvo ja , p o l a z e ć i

o d č i s to d u h o v n o g o b l i k a , m a l o - p o m a l o spust io

d o z g u s n u t o g bića koje o z n a č a v a m o današn j im

č o v j e k o m te kako s a m o u v r i j e ž e n a mater i ja l i s t ička

mišl jenja, u č e n j e m o r a z v o j u k o j i m čov jeka s l i jede

unatrag, d o l a z e do vanjskih ž ivot in jskih oblika, d o k

d u h o v n a z n a n o s t d o l a z i do o b l i k a koji su sve v i š e

nal ik d u h o v n o - d u š e v n o m e t e napos l je tku p o t p u n o

ukazuju na č o v j e k o v o d u h o v n o p o d r i j e t l o . V e ć je i

stara g n o z a t raži la K r i s t o v o b i ć e u regi j i u kojo j je

č o v j e k l e b d i o pr i je n e g o l i j e p r i h v a t i o m a t e r i j a l n o

posto jan je , gdje je još o s j e ć a o da se na laz i s a m o

m e d u d u h o v n i m b i ć i m a i d u h o v n i m č i n j e n i c a m a .

H o ć e m o l i j e i s p r a v n o r a z u m j e t i , m o r a m o reć i d a

je p r e m a n j e z i n o m shvaćanju, d o k se č o v j e k dal je

r a z v i j a o i išao k t o m u da se n j e g o v o d u h o v n o -

- d u š e v n o biće o p a š e t j e l e s n i m o v o j e m kako b i uš lo

u mater i j a ln i s l i jed r a z v o j a , u č i s t im d u h o v n i m

s v j e t o v i m a os ta lo p o s t o j a t i K r i s t o v o biće, m o g l i

b i s m o reć i , kao j e d a n stari č o v j e k o v drug koji se,

m e đ u t i m , nije s n j i m e spus t io u mater i j a ln i sv i jet

— tako da je čov jek p r e m a shvaćanju te stare g n o z e

165

p r o l a z i o r a z v o j e m unutar m a t e r i j a l n o g a svi jeta

te je , d a k l e , unutar njega, t r e b a o i n a p r e d o v a t i .

D o k je č o v j e k svoj r a z v o j p r o l a z i o u mater i ja l-

nost i , K r i s t o v o je b iće, m e đ u t i m , o s t a l o u regi­

ji č i s te d u h o v n o s t i , tako da se i u v r i j e m e koje

j e č o v j e k v e ć p r o ž i v l j a v a o k a o p o v i j e s t K r i s t o v o

b iće ni je t r e b a l o t raži t i unutar o n e reg i j e kojoj

č o v j e k p r i p a d a kao o s j e t i l n o - f i z i č k o b i ć e , n e g o u

čis to j d u h o v n o s t i . U v r e m e n u koje o z n a č a v a m o

kao i s h o d i š t e kršćanstva g n o z a j e v i d j e l a o s o b i t o

v a ž a n t r e n u t a k r a z v o j a z e m a l j s k o g č o v j e č a n s t v a ,

n a i m e t r e n u t a k u k o j e m u je iz d u h o v n i h sv je tova,

d o k je č o v j e k v e ć b i o spušten u m a t e r i j a l n i svi jet,

K r i s t o v o b i ć e , n a k o n što s e s u z d r ž a l o o d v l a s t i t o g a

razvo ja , ušlo u f iz ičko-os jet i lni svi jet da bi u n jemu

d j e l o v a l o k a o i m p u l s .

Iz t o g a se o d m a h n a m e ć e p i t a n j e : K a k o je

g n o z a zamiš l ja la s i lazak j e d n o g č i s to d u h o v n o g

bića u r a z v o j čov ječans tva?

G n o z a s i je p r e d o č a v a l a kako je unutar č o ­

v j e č a n s t v a j e d n a o s o b i t o r a z v i j e n a i n d i v i d u a , koju

su p o v i j e s n a i s t raž ivanja o z n a č i l a k a o Isusa iz

N a z a r e t a , t o l i k o sazre la da su se u njoj u o d r e ­

đ e n o m t r e n u t k u stekli uv jet i za to da n j e z i n a duša

i z d u h o v n o g a svijeta m o ž e n e p o s r e d n o p r i m i t i o n o

što l judi pr i je iz d u h o v n o g a svi jeta nisu m o g l i

n e p o s r e d n o p r i m i t i . Ona, d a k l e , g o v o r i o v r e m e n u

u k o j e m u se duša j e d n o g o d a b r a n o g č o v j e k a m o g l a

os jećati z r e l o m da u sebe p r i m i Krista, b i ć e koje do

tada nije b i l o p o v e z a n o s r a z v o j e m č o v j e č a n s t v a . U

Bibliji je g n o z a is traživala pr ikaz spuštanja Kr i s tova

bića u r a z v o j čov ječanstva kroz d o g a đ a j , koji b i smo

danas m o g l i nazvat i s i m b o l i č k i m , a koji je nas tupio

I v a n o v i m krš ten jem n a Jordanu. T i m s e krš ten jem

166

s I susom iz N a z a r e t a d o g o d i l o neš to o s o b i t o . Do

g n o s t i č k i h p r e d o d ž b i m o ž e m o d o ć i p o k u š a m o l i

r a z m i s l i t i o s l j e d e ć e m :

P r o m o t r i m o l i ist inski ž i v o t e b r o j n i h l judi,

ali n e p o m o ć u d a n a s u v r i j e ž e n o g mišl jenja v e ć

o n o g a koje nas m o ž e uvest i d u b o k o u dušu, ne

m o ž e m o p o r e ć i da u nj ima p o s t o j e p o j e d i n i t re­

nuci, z n a m e n i t i d o g a đ a j i u ko j ima l judi os jećaju

kao da se na laze na p r e k r e t n i c i v la s t i toga ž i v o t a te

s i kažu: S o b z i r o m na sve što sam do sada p r o ž i v i o

i iskusio, o v o sada mi se č in i kao p r i k a z n o v o g a

ž i v o t a . — Do p r o v a l e takvih osjećaja m o g l o j e d o ć i

z b o g n e k o g o s o b i t o d u b o k o b o l n o g d o g a đ a j a i l i

n e k o g ž i v o t n o g iskušenja. N e m o ž e m o p o r e ć i d a z a

bro jne l jude postoj i neš to p o p u t prekre tn ice , p o p u t

n e č e g a što m o ž e m o n a z v a t i o b n o v o m i l i b u đ e n j e m

sasvim o s o b i t i h snaga u d u š e v n o m ž i v o t u . Shvat i l i

se takav d o g a đ a j k a o e l e m e n t a r n i p o č e t a k gnos t ič-

ke p r e d o d ž b e o t o m u što se d o g o d i l o s I susom iz

N a z a r e t a u v r i j e m e I v a n o v o g krštenja na Jordanu,

ne d o b i v a se p r e d o d ž b a o n e č e m u što o b i č n o

kroz ž i v o t n a iskušenja n a d i r e u l judske duše, v e ć

o probi jan ju n e č e g a sasvim n o v o g , što d o t a d u

c j e l o k u p n o m r a z v o j u č o v j e č a n s t v a nije m o g l o bi t i

p o v e z a n o s j e d n i m l judskim ž i v o t o m . I to što je

n i k n u l o u duši Isusa iz N a z a r e t a , što je u n jega

ušlo kao sasv im n o v o i kao neš to unutarnje ž i v j e l o

ž i v o t o m koj i j e p o s t a o i s h o d i š t e m č i t a v e ku l ture

p o k r e n u t e u n o v o m svjet lu, to što je u n u t r i n u

Isusa iz N a z a r e t a d o n i j e l o takav ž i v o t , n a z v a l a je

g n o z a K r i s t o m . N o , t i m e j e g n o z a t a k o đ e r u v i d j e l a

da se s K r i s t o m , koji se n i k a k o nije m o g a o p r o n a ć i

u p o j e d i n o m v a n j s k o m č o v j e k u n e g o u o n o m u što

je u v a n j s k o m č o v j e k u još p o s t o j a l o kao o s o b i t o

167

unutarnje biće, u č o v j e č a n s t v o p r o b i o n o v i impuls ,

i m p u l s za neš to čega pr i je n ikada ni je b i l o , j e r

u p r a v o o n o što je Isus iz N a z a r e t a t i j e k o m triju

g o d i n a od I v a n o v a krštenja n o s i o u sebi pr i je nije

b i l o p o v e z a n o s č o v j e k o v i m r a z v o j e m .

T i m e s m o o t p r i l i k e staru gnos t ičku p r e d o d ž b u

Krista p r i k a z a l i o n a k o kako j e m o ž e m o shvat i t i j e r

n a m se ona, m o g l i b i s m o reć i , u s v o j i m e l e m e n ­

tima p o k a z u j e v e ć i o n d a kad se u duši p o j e d i ­

n o g č o v j e k a d o g o d i neki v a ž a n p r e o k r e t . U p r a v o

j e m o d e r n o m č o v j e k u o s o b i t o teško shvat i t i d a j e

s n e t o m o p i s a n i m d o g a đ a j e m p o v e z a n o n e š t o o d

p o v i j e s n e v a ž n o s t i z a c i j e l o č o v j e č a n s t v o , neš to

o d t e m e l j n e p o v i j e s n e v a ž n o s t i , d a j e t i m e d a n o

n e š t o š to m o ž e m o n a z v a t i t e ž i š t e m c j e l o k u p n o g

r a z v o j a č o v j e č a n s t v a . Za tu g n o s t i č k u p r e d o d ž b u ,

iako se o n a m o ž e u s p o r e d i t i i s p o n e č i m od o n o g a

što je p r i k a z a n o u o v i m p r e d a v a n j i m a iz d u h o v n e

z n a n o s t i , m o ž e se reć i da je z a p r a v o — b e z o b z i r a

na to k a k o se m i s l i l o o r e a l n o s t i — v e l i č a n s t v e n a ,

si lna p r e d o d ž b a , s j e d n e s t rane o K r i s t o v u biću,

a z a t i m i o b iću č o v j e k a j e r pos tav l ja č o v j e k a

unutar r a z v o j a u k o j e m u i m p u l s iz d u h o v n o g

svi jeta n e p o s r e d n o z a h v a ć a u ti jek p o v i j e s n o g

nastajanja. Stoga u o p ć e nije č u d n o što ta gnost ička

p r e d o d ž b a n i k a k o nije m o g l a postat i p o p u l a r n a .

Jer, onaj tko si i m a l o raz jasni z n a č e n j a r a z v o j a

č o v j e č a n s t v a o d p r v i h stol jeća kršćanstva nadal je,

tko si razjasni stanja č o v j e k o v e duše te r a z l i č i t e

o d n o s e soc i ja lnoga ž i v o t a , bez dal jn jega će pr izna­

t i da je takva p r e d o d ž b a nošena p l e m e n i t o š ć u koja

sasv im s i g u r n o nije bi la p o p u l a r n a . Da b i s m o s i

to ob jasni l i , p o t r e b n o je s a m o baci t i p o g l e d na

današnj i d u h o v n i ž i v o t . K a d a je ri ječ o takvoj

168

p r e d o d ž b i kakvu s m o u p r a v o o k a r a k t e r i z i r a l i kao

gnost ičku, v e ć i n a će l judi reć i : To j e apstrakci ja,

s m i o n o sanjarenje. N o , n a m a j e p o t r e b n a rea lna

zbi l ja, neš to što n a m je b l i sko, neš to što m o ž e

n e p o s r e d n o z a h v a t i t i u naš rea ln i ž i v o t . — Danas

o n o što s m o u p r a v o o k a r a k t e r i z i r a l i kao g n o s t i č k u

p r e d o d ž b u l judi još uv i jek smatraju a p s t r a k c i j o m

jer su z a p r a v o još uv i jek j a k o d a l e k o od toga

d a p r e d o s j e t e m n o g o v e ć e z a d o v o l j s t v o , ist insku

k o n k r e t n o s t u o n o m e što se nalaz i u d u h o v n i m

p r e d o d ž b a m a s o b z i r o m na o n o što v e ć i n a l judi

naz iva o č i t i m , k o n k r e t n i m i istinski s tvarn im. Kada

to ne bi b i l o tako, l judi ne bi ni u umjetnost i tež i l i

s a m o n e č e m u što m o g u v i d j e t i o č i m a i d o h v a t i t i

rukama te kao neš to a p s t r a k t n o odbi ja l i sve o n o

č e m u se u d u h u m o r a j u u z d i g n u t i u n u t a r n j i m

t a l e n t i m a duše.

N e m o g u ć e je , n a r a v n o , u n e k o l i k o p o t e z a

op i sa t i kako se u p o p u l a r n o m svi jetu r a z v i l a

p r e d o d ž b a o K r i s t o v u b iću. N o , m o ž e se reć i da

se os im n e p o s r e d n e p r e d o d ž b e koju su si l judi

i z g r a d i l i o Isusu iz N a z a r e t a , koji je r o đ e n na

čudesan način, koji je na m n o g o b r o j n e n a č i n e s

l jubavl ju p r i l a z i o l jud ima ( t a k o s e n a p o k o n o d v i ­

jala p o v i j e s t n j e g o v a d j e t i n j s t v a ) , koji j e o n d a za

c i j e l o č o v j e č a n s t v o d o š a o kao l jubl jeni Spasitel j

— m o r a se reć i da je uza sve osjećaje i os jećanja

koje su l judi s l jubavl ju s m o g l i za toga Spasitel ja,

ipak s to l jeć ima ž i v i o i o d j e k p r e d o d ž b e Krista k a o

bića koje je b i l o u t j e l o v l j e n o u čov jeku Isusu iz

N a z a r e t a . I u n a t o č o n o m što je, r e c i m o , vanjska

p o v i j e s t p r iča la o ž i v o t u Isusa iz N a z a r e t a , još uvi­

jek se p o g l e d u z d i z a o p r e m a j e d n o j v e l i k o j tajni,

p r e m a n e i z m j e r n o m mister i ju , p r e m a mis ter i ju

169

koji je u p r a v o tada, d o k je Isus iz N a z a r e t a išao

Z e m l j o m , tu o s o b u p r i k a z i v a o n a d l j u d s k o m , a to

nadl judsko n a z v a o je K r i s t o m . Osim toga, m o g l o b i

se reći , da što su se l judi v i še p r i b l i ž a v a l i n o v i j e m

d o b u , os jećal i su se sve n e s p o s o b n i j i m a pr ihva­

titi s m i o n u ide ju t a k v o g a Krista p o p u t g n o s t i č k o g a

Krista, tako da v e ć u s r e d n j e m v i jeku v i d i m o kako

se znanost , takoreć i , usuđuje g o v o r i t i s a m o o vanj­

skim o s n o v a m a svijeta, o o n o m u što se d o g a đ a p r e d

o s j e t i l i m a i o n o m u što iza os jet i la lež i k a o neka

vrsta svi jeta p r i r o d n i h zakona. N a s u p r o t tomu, zna­

nost se ni je os jećala p o z v a n o m p r o d r i j e t i u o n e

faktore , u o n e i m p u l s e koji su kao najviši d u h o v ­

ni i m p u l s i z a h v a ć a l i u r a z v o j č o v j e č a n s t v a . T a k o

j e s r e d n j o v j e k o v n o shvaćanje pi tanje č o v j e k o v a

p o d r i j e t l a , kao i p i tan je r a z v o j a č o v j e k a u koji

z a h v a ć a K r i s t o v i m p u l s s m a t r a l o p r e d m e t o m v je re ,

a sve je to i nada l je t r e b a l o f igur i ra t i k a o v jera uz

o n o š to su t r e b a l e bit i z n a n o s t i spoznaja, ko je su

t r e b a l e ostat i o g r a n i č e n e s a m o n a n i ž e p r e d m e t e

sv je t skoga p o r e t k a .

Sada bi b i l o z a n i m l j i v o p r i k a z a t i kako su se

od šesnaes tog stol jeća nadal je u č o v j e č a n s t v u sve

v i še z a o š t r a v a l i o d n o s i unutar o v o g " d v o s t r u k o g

k n j i g o v o d s t v a " ko j im se način spoznaje ht je lo ogra­

nič i t i na s tvar i n i ž e g a reda, a sve što se o d n o s i l o

na d u h o v n e i z v o r e i p i tanja d u h o v n o g a r a z v o j a

h t j e l o s e d o d i j e l i t i v j e r i . T o danas, m e đ u t i m , n e

m o ž e bi t i naša z a d a ć a . Radi je ć e m o p o k a z a t i kako

je u d e v e t n a e s t o m stol jeću ci jel i tijek razvo ja v o d i o

t o m u da se, b a r e m u najš ir im k r u g o v i m a , takoreć i ,

p o t p u n o i z g u b i l a svaka ist inska ideja Krista . N o , u

už im se k r u g o v i m a kao daljnji razvoj stare gnost ičke

ide je z a d r ž a l o o n o što m o ž e m o n a z v a t i d u b o k i m

170

u v i d o m u Kr i s tov impuls . U d e v e t n a e s t o m stol jeću,

m e đ u t i m , u š i r im k r u g o v i m a , pa i z n a n s t v e n o -

-teološkim, d o l a z i d o odstupanja o d p r a v o g a p o j m a

Krista te pokušaja da ga se o g r a n i č i na o s o b u

Isusa iz N a z a r e t a , pr ikazu juć i ga, istina, kao j e d i n ­

s tvenu, o d a b r a n u o s o b u koja j e g o t o v o najdubl je

shvat i la uv je te r a z v o j a č o v j e č a n s t v a , unutarnju

b o ž a n s k u p r i r o d u č o v j e k a i nosi la je u sebi na

t e m e l j a n način, al i ipak kao " č o v j e k a " — ustvar i

kao č o v j e k a koj i se i z d i g n u o i z n a d svih os ta l ih

l judi . T a k o je, o d d e v e t n a e s t o g a stol jeća, mjes to

stare k r i s t o l o g i j e z a u z e l o n e š t o što m o ž e m o naz­

v a t i i s t r a ž i v a n j e m Isusova ž i v o t a , i s t r a ž i v a n j e koje

j e sve v i š e pos ta ja lo n e p o v j e r l j i v o p r e m a s v e m u

što je u o s o b i Isusa iz N a z a r e t a t r e b a l o ž i v j e t i kao

božanski sadržaj i koje je ht je lo v je rovat i da u Isusu

i z N a z a r e t a p r e d s o b o m ima tek j e d n u o d a b r a n u

ljudsku i n d i v i d u u . T a k v o je shvaćanje svoj v r h u n a c

d o s t i g l o u djelu A d o l f a Harnacka* "Biće kršćanstva"

( Wesen des Christentums) i s l ičnim nasto janj ima u

i s t raž ivan ju Isusova ž i v o t a koja se danas pokazu ju

u n a j r a z l i č i t i j i m ni jansama. T r e b a s a m o u p o z o r i t i

na to što se u na jnovi je v r i j e m e p o s t i g l o o z b i l j ­

n i m u d u b l j i v a n j e m u p r a v o u t a k v o i s t r a ž i v a n j e

Isusova ž i v o t a . A t im n a j n o v i j i m z b i v a n j i m a pri­

p a d a i o n o š to o v d j e t reba reć i , na što t reba u p o ­

z o r i t i s a m o s n e k o l i k o r i ječi; da m e t o d e koje su

p r i m i j e n j e n e u d e v e t n a e s t o m stol jeću k a k o bi se,

t a k o r e ć i , p o v i j e s n o d o k a z a l o što s e t r e b a l o d o g o ­

di t i u p o č e t k u k r š ć a n s k o g r a č u n a n j a v r e m e n a ,

u o p ć e nisu d o v e l e do pravih rezultata. Bilo kakvo

* Adolf Harnack, (1851.-1930.), njegovo djelo Wesen des Christentums objavljeno je 1910. godine u I.eipzigu.

171

r a z m a t r a n j e o v i h z a m i s l i o d v e l o b i nas p r e d a l e k o .

T k o , m e đ u t i m , dubl je z a đ e u o n o što je u č i n j e n o u

n o v i j e v r i j e m e , z n a t će da se pokuša lo u o b i č a j e n i m

s r e d s t v i m a van j skoga m a t e r i j a l i s t i č k o g i s t raživa­

nja p o s t a v i t i o s o b u Isusa iz N a z a r e t a na i shodiš­

te našega kršćanskog d u h o v n o g ž i v o t a , ali da je

takav pokušaj d o k a z i v a n j a posto janja o v e o s o b e

van j sk im p o v i j e s n i m s r e d s t v i m a — j e r kako da

se inače d o k a z u j e — m o r a o završ i t i p r i z n a n j e m :

Postojanje o s o b e Isusa iz N a z a r e t a ne m o ž e se

p o t v r d i t i van j sk im m a t e r i j a l i s t i č k i m s r e d s t v i m a .

To ne znač i da se m o ž e t v r d i t i s u p r o t n o , tj. da

on ni je ž i v i o , ali h o ć e l i se d o k a z a t i ž i v o t Isusa iz

Nazareta , to se ne m o ž e učini t i o n a k o kako se inače

p o v i j e s n i m s r e d s t v i m a d o k a z u j e posto jan je j e d n o g

A r i s t o t e l a i l i Sokrata i l i A l e k s a n d r a V e l i k o g . I ne

s a m o to, u n o v i j e su v r i j e m e i s t raž ivanja na t o m

p o d r u č j u išla u sa sv im s u p r o t n o m smjeru. T r e b a

s a m o uzet i j e d n u od knj iga VVilliama Benjamina

Smitha* koje je o b j a v i o D i e d r i c h iz L e i p z i g a , da

bi se v i d j e l o kako se u naše v r i j e m e o z b i l j n i m

z a l a ž e n j e m u bibl i j ske i d r u g e i sprave koje se

o d n o s e n a k r š ć a n s t v o p o n o v n o d o l a z i d o toga

da te i s p r a v e z a p r a v o u o p ć e ne m o g u g o v o r i t i o

o n o m u za što se tako d u g o u d e v e t n a e s t o m stolje­

ću v j e r o v a l o da g o v o r e . Ljudi su htjel i na o s n o v i

* William Benjamin Smith, (1850.-1934.), djela ob-javljena u Jeni 1911. godine: "Der vorchristliche Jesus. Vorstudien zur Entstehungsgeschichte des Urchristentums", "Ecce Deus. Die urchristliche Lehre des reingöttlichen Jesus", "Ist der 'vorchristliche Jesus' widerlegt? Eine Auseinandersetzung mit Weiner', i Arthur Drews: "Die Christusmythe", Jena 1911.

172

f i l o l o š k i h i spi t ivanja bibl i j skih i os ta l ih i sprava

r e k o n s t r u i r a t i ž i v o t Isusa iz N a z a r e t a , al i o n i su

n a p o s l j e t k u p o k a z a l i neš to s a s v i m d r u g o . T i j e k o m

pokuša ja da se sa s v o m z n a n s t v e n o m savjesnošću,

sa s v i m p r o b r a n i m s r e d s t v i m a r e k o n s t r u i r a "Isu­

sov ž i v o t " p o k a z a l o se da te b ib l i j ske i sprave, t i

kršćanski d o k u m e n t i , o n d j e g d j e d o i s t a stoje na

k r š ć a n s k o m tlu, u o p ć e ne g o v o r e o " č o v j e k u " Isusu

i z N a z a r e t a . T a k o v i d i m o d a van j sko i s t raž ivan je

m o r a r e ć i : D o k u m e n t i u o p ć e n e g o v o r e o č o v j e k u

Isusu iz N a z a r e t a v e ć g o v o r e o Bogu. — U naše

v r i j e m e p r e d s o b o m i m a m o č u d n o v a t u a n o m a l i j u

da m a t e r i j a l i s t i č k o i s t r a ž i v a n j e t v r d i : P o g r e š n o ste

zak l juč i l i mis l i te l i da se kršćanske i s p r a v e o d n o s e

na č o v j e k a Isusa iz N a z a r e t a . O n e nas, n a p r o t i v ,

uv jerava ju kako e v a n đ e l j a i os ta l i d o k u m e n t i go­

v o r e o Bogu te da sve što je i s p r i č a n o ima smisao

i z n a č e n j e s a m o ako se na i shodi š tu kršćanstva

g o v o r i o Bogu.

A ni je l i to krajnje č u d n o ? P r e m a shvaća­

nju našega v r e m e n a , h o ć e m o l i g o v o r i t i o Isusu

iz N a z a r e t a , m o r a m o g o v o r i t i o Bogu! N o , to is to

shvaćanje i taj isti i s t r a ž i v a č k i p r a v a c u j e d n o m

Bogu, što znač i u j e d n o m č i s to d u h o v n o m biću,

n e m o ž e uoči t i n ikakvu r e a l n o s t . Što je , p r e m a

t o m u , Krist za s u v r e m e n o i s t raž ivanje? On je

p o s t a o č i s t o m p o e z i j o m č o v j e č a n s t v a , neš to što

su l judi uni jel i u p o v i j e s t s a m o kao ideju, s a m o

kao s tvara lački os jećajni i m p u l s soci ja lne fanta­

z i j e ! P r e m a n a j n o v i j i m p o v i j e s n i m i s t raž ivan j ima,

Kr i s t ni je p o s t a o s tvarnos t v e ć neki i zmiš l j en i Bog.

N a r a v n o , h o ć e m o l i s e i z r a z i t i s u h o p a r n o , m o ž e m o

r e ć i : Sve t o o d v o d i p o v i j e s n o i s t raž ivan je n e č e m u

što mu n i m a l o ne koris t i , j e r š to će s u v r e m e n o m

173

i s t raž ivanju Bog u ko jega o n o u o p ć e ne v jeruje?

— O n o s a m o d o k a z u j e da bibli jski d o k u m e n t i

g o v o r e o n e k o m b o g u , ali sve d o k ga svrs tava u

p o e z i j u , s n j ime ne m o ž e ništa z a p o č e t i .

S u p r o t s t a v i m o sada t o m č i n j e n i č n o m stanju

o n o koje d u h o v n a z n a n o s t t reba p o s t a v i t i n a

n j e g o v o mjes to .

Tu vas m o r a m uput i t i na svoju knjgu " K r š ­

ć a n s t v o kao m i s t i č n a č i n j e n i c a " (Das Christentum

als mystische Tatsache). O s n o v n i smisao te kn j ige

z a p r a v o nije p o t p u n o shvaćen. Stoga sam u p r e d ­

g o v o r u d r u g o m izdan ju još j e d n o m p o k u š a o

skrenut i p o z o r n o s t na o n o o č e m u je r i ječ . Riječ

je o t o m u da se p o v i j e s t č o v j e č a n s t v a , p o v i j e s t

svi jeta p o t p u n o ne iscrpl juje u u o b i č a j e n i m prika­

z i m a vanjske p o v i j e s t i , vanjskih d o k u m e n a t a , j e r

u r a z v o j č o v j e č a n s t v a p o s v u d a zahvaća ju d u h o v n i

impuls i , d u h o v n i faktor i koje m o r a m o o z n a č i t i

u p r a v o kao d u h o v n a bića. P o s t a v i m o li, n a s u p r o t

tomu, c j e l o k u p n o p o v i j e s n o shvaćanje svijeta kakvo,

p r i m j e r i c e , zastupaju L e o p o l d v o n Ranke* i osta l i ,

m o r a m o reć i : N a j v i š e d o čega s e v i n u l a p o v i j e s n a

z n a n o s t jest to da o n a o p o v i j e s n i m ide jama g o v o r i

na n a č i n da u t i jek r a z v o j a č o v j e č a n s t v a koj i se

o d v i j a p r e k o n a r o d a i d r ž a v a , r e c i m o , z a h v a ć a j u

vanjske, a p s t r a k t n e i d e j e . T o j e o n o naj izvanjski je

u što se v jeruje. N o , ni p r e m a shvaćanju p o v i j e s n i h

pisaca ide je nisu n e š t o što razvi ja snagu, što širi

m o ć . Kad ide je koje uv i ru u l judske duše ne bi b i l e

i z r a z s t v a r n i h i m p u l s a koj i n e v i d l j i v o , n a d o s j e t i l ­

n o v l a d a j u s v i m p o v i j e s n i m nasta janjem, c i je l i ti­

jek r a z v o j a č o v j e č a n s t v a , kad b i s m o ga p o v i j e s n o

* Leopold von Ranke (1795.-1886.)

174

i s t r a ž i v a l i , b i o bi l i šen duha, z a t o što se iza o n o ­

ga o č e m u g o v o r i vanjska p o v i j e s t n a l a z i još i to

što s e m o ž e d o k u č i t i s a m o s r e d s t v i m a d u h o v n e

z n a n o s t i , n a d o s j e t i l n i m i s t r a ž i v a n j i m a , koja su

v e ć b i la i bit će p r i k a z a n a u o v o m p r e d a v a n j u . I

o v d j e b ih m o g a o p o k a z a t i kako se kršćanski im­

puls p o v i j e s n o smjest io u r a z v o j č o v j e č a n s t v a t i m e

što se j a s n o p o k a z a o kao nastavak o n o g a što se

u d u h o v n o m r a z v o j u č o v j e č a n s t v a o d i g r a v a l o u

s tar im m i s t e r i j i m a . Što su z a p r a v o mis ter i j i b i l i ,

d a n a s je još u o s n o v i uzevš i s labo r a z u m l j i v o .

Č i m e su to u s tar im p r e d k r š ć a n s k i m v r e m e n i m a

mis ter i j i p r i d o n o s i l i d u h o v n i m o s n o v a m a r a z v o j a

sv ih n a r o d a m o ž e razumjet i s a m o onaj tko pu­

t e m m o d e r n e d u h o v n e z n a n o s t i z a g l e d a u ona­

kav r a z v o j duše koj i dušu p r e o b r a ž a v a u n e š t o

što je v e ć i o v d j e češće s p o m i n j a n o , u i n s t r u m e n t

o p a ž a n j a n e č e g a što kao d u h o v n i sv i jet stoji iza

o s j e t i l n o g a . Z n a m o da se č o v j e k danas, na o d r e ­

đ e n i n a č i n p o t p u n o o g r a n i č e n n a svo ju nut r inu,

s a s v i m p o v u č e n u i n t i m n o s t i s v o j i h d u š e v n i h d o ­

ž i v l j a v a n j a , m o ž e u z d i g n u t i d o o d r e đ e n i h v i š i h

o b l i k a s v o g a d u š e v n o g a bića tako d a t o d u š e v n o

b i ć e ž i v i u d u h o v n o m sv i je tu k a o š to l judsko b i ć e

u t j e l o v l j e n o u t i jelu ž i v i u f i z i č k o m sv i je tu .

D u h o v n o z n a n s t v e n o r a z m a t r a n j e p o v i j e s t i ,

d a k l e , p o k a z u j e da j e ta m o g u ć n o s t u z d i z a ­

nja u d u h o v n i sv i jet p u t e m č i s t o u n u t a r n j e g ,

i n t i m n o g d u š e v n o g r a z v o j a i s t o m ušla u r a z v o j

č o v j e č a n s t v a t i j e k o m v r e m e n a , da n i na koji

n a č i n ni je p o s t o j a l a v e ć u s t a r i m v r e m e n i m a .

D o k se d a n a s duša, os ta jući u n u t a r s e b e same,

m o ž e p o t p u n o s l o b o d n o p o m o ć u s v o j i h v las t i­

tih m j e r a v i n u t i do d u h o v n o g a g l e d a n j a , to u

175

p r e d k r š ć a n s k i m v r e m e n i m a u g l a v n o m ni je m o g l a ,

v e ć j e b i la u p u ć e n a na o d r e đ e n e m j e r e koje su

s n j o m p o d u z i m a n e u m i s t e r i j s k i m s v e t i š t i m a .

H o ć e m o li u k r a t k o sk ic i ra t i š to su u m i s t e r i j s k i m

h r a m o v i m a , koji su u s t a r o m smislu b i l i o n o š to

danas s m a t r a m o d u h o v n i m uči l iš t ima, n j i h o v i v o đ e

č i n i l i s dušama, što je p o b l i ž e p r i k a z a n o u m o j o j

knj iz i " K r š ć a n s t v o k a o m i s t i č n a č i n j e n i c a " (Das

Christentum als mvstische Tatsache), m o ž e m o to

s a ž e t o i z l o ž i t i na s l j e d e ć i n a č i n . Duša se p o m o ć u

van j sk ih mjera o s l o b a đ a l a s v o j e t je lesnost i . Dana

joj je m o g u ć n o s t da se o d r e đ e n o v r i j e m e n a l a z i u

stanju s l i č n o m snu, a ipak sasv im r a z l i č i t o m od

sna. K a d a danas, u sk ladu s r e z u l t a t i m a d u h o v ­

ne z n a n o s t i , p r o m a t r a m o stanje sna, m o r a m o s i

z a m i s l i t i kako č o v j e k o v a vanjska t je lesnost osta je

l e ž a t i u k r e v e t u d o k z a p r a v o d u h o v n o - d u š e v n a

j e z g r a č o v j e k o v a b i ć a p o s t o j i i z v a n o n o g a š to j e

os ta lo u k r e v e t u . M e đ u t i m , snage, p r a v o unutarnje

b i ć e o v e d u h o v n o - d u š e v n e j e z g r e , u stanju sna

su tako s l a b o g i n t e n z i t e t a da nastupa g u b i t a k

svi jest i , a č o v j e k o v u d u h o v n o - d u š e v n u j e z g r u

o b a v i j a tama. M j e r e ko je su u s tar im m i s t e r i j i m a

p o d u z i m a n e s č o v j e k o v o m d u š o m bi le su takve da

j e p o d u t jeca jem d r u g i h , n a p r e d n i h o s o b a ko je

su v e ć s tekle m i s t e r i j s k o p o s v e ć e n j e , duša d o ­

v e d e n a u neku v r s t u stanja sna, ali t a k o da je

i s t o d o b n o izoš t r i l a i o jača la svo je unutarnje snage

na nač in da je s v o j e t i j e l o o s t a v i l a u s p a v a j u ć e m ,

smrt i s l i č n o m stanju, d o k j e s v o j i m d u š e v n i m

p o s t o j a n j e m z a o d r e đ e n o v r i j e m e m o g l a g l e d a t i

u d u h o v n i svi jet, d a k l e , sv je sno p r o v o d e ć i ž i v o t u

snu m o g l a se o s v j e d o č i t i š to j e o n a k a o g r a đ a n i n

d u h o v n o g a svi jeta. K a d j e z a t i m j e d n a takva duša

176

n a k o n n e k o g v r e m e n a v r a ć e n a u o b i č n o l judsko

stanje, u njoj bi se j a v i l o s jećanje na o n o š to je

p r o ž i v j e l a o p a ž a j u ć i i z v a n s v o j e g a t i je la, i takva

j e duša z a t i m m o g l a i s tupi t i p r e d n a r o d o m k a o

p r o r o č k i duh te s v j e d o č i t i o p o s t o j a n j u d u h o v ­

n o g a sv i je ta i v j e č n o m trajanju č o v j e č a n s t v a . T i ­

me je o n a s u d j e l o v a l a u ž i v o t u u d u h o v n o m e . U

mis te r i j ima su bi l i o d r e đ e n i p r o p i s i k o j i m a se duša

d u g o t i j e k o m s v o j e g a ž i v o t a m o r a l a p o k o r a v a t i ,

a n j i m a bi z a t i m v o đ e s tar ih m i s t e r i j s k i h mjesta

s v o j i m p o s r e d o v a n j e m p r i d o d a l e p o s l j e d n j i č i n .

P o s t a v i m o si, dak le , p i tan je : O d a k l e p o t j e č u

stare m u d r o s t i koje su n a m t i j e k o m l judskog

r a z v o j a p r e n o s i l i n a r o d i d i l j e m Z e m l j e , o s v o j e m

b o ž a n s k o m podr i je t lu i v ječnost i l judske duše? — Iz

d u h o v n e z n a n o s t i m o r a p r o i z i ć i o d g o v o r : Stare

m u d r o s t i pot ječu od o n i h koj i su p o s v e ć e n i i l i ,

m o g l i b i s m o reći, in ic i rani , kako s m o to v e ć opisal i .

— Te su m u d r o s t i , m e đ u t i m , iz i š le na v i d j e l o na

p o s e b a n nač in . O n o što su u t i m mis ter i j sk im

mjes t ima d o ž i v l j a v a l i i n i c i r a n i k a o u n e k o m ž i v o m

snu d a n o je u m i t o v i m a , l e g e n d a m a i svakoja­

k i m s l i k o v i t i m p r i k a z i m a i p r i č a m a . M i t o l o g i j e

se, n a r a v n o , r a z u m i j u s a m o a k o se l i k o v i koje u

njima sus rećemo shvaćaju kao s l i k o v i t o o b l i k o v a n j e

n e č e g a š to su p o s v e ć e n i c i u m i s t e r i j e g l e d a l i tije­

k o m s v o j e g a p o s v e ć e n j a . H o ć e l i se uspostav i t i

o d n o s p r e m a s tar im r e l i g i o z n i m učenj ima, m o r a

se, dak le , v ra t i t i mister i j ima, m o r a se u mis ter i j ima

v i d j e t i n e š t o što je , ustvari , s k r i v e n o za vanjski

p r o f a n i svi jet, što b i m o g l i d o s e g n u t i s a m o o n i

koj i su se o š t r i m kušnjama, a i k r o z šut l j ivost

z b o g o k o l n o s t i o k o j i m a danas ne m o g u g o v o r i t i ,

p r i p r e m a l i z a p o s v e ć e n j e .

177

T a k o č o v j e k o v d u h o v n i r a z v o j , s l i j e d i m o l i

ga unatrag do p r e t k r š ć a n s k i h v r e m e n a , ut ječe u

tamu mister i ja . Os im toga, l judska duša u o n i m

star im v r e m e n i m a još nije bi la z r e l a da se u sebi

samoj , o s l o n j e n a tek na svo je , v la s t i te i n t i m n e

snage, u z d i g n e u d u h o v n i sv i jet bez p r i m j e r e n o g

sud je lovanja h r a m s k i h s v e ć e n i k a . Da se, m e đ u t i m ,

d o k su se o d i g r a v a l a vanjska povi jesna djela, neš to

i d o g o d i l o , v i d j e t će te u m o j o j knjizi " K r š ć a n s t v o

kao mis t ična č i n j e n i c a " (Das Christentum als

mystische Tatsache). Ona bi t rebala p o k a z a t i kako

se ci jel i smisao r a z v o j a č o v j e č a n s t v a sastoji u t o m e

da je č o v j e č a n s t v o k r o z a sve što je t r e b a l o p r i m i t i i

iskusiti t i j ekom p o n o v n i h ut je lovl jenja, pa i to što

je o d u h o v n o m svi jetu iskusi lo od svo j ih in ic i ra­

nih, na p r e k r e t n i c i v r e m e n a na kojoj j e z a p o č e l o

kršćanstvo, b i l o d o v o l j n o z r e l o t e d a j e m o g l o

nastupi t i d o b a u k o j e m u se l judi m o g u kao duše

u z d i g n u t i u d u h o v n i svi jet s a m o u na j in t imni jo j

nut r in i bez van j skog utjecaja, bez mjera koje su se

n j e g o v a l e u s tar im m i s t e r i j i m a . To je (a tako t reba

shvati t i i d o g a đ a j koji se o d i g r a o u P a l e s t i n i ) v e l i k i

n a p r e d a k u k o j e m u se m a l o - p o m a l o , m o ž d a ti je­

k o m m n o g i h stol jeća, m e đ u t i m ipak n a p r e k r e t n i c i

v r e m e n a u koje p a d a p o č e t a k kršćanstva, i s p u n i l o

t o d a j e č o v j e k o v a duša t a k o r e ć i posta la z r e l o m

z a " s a m o p o s v e ć e n j e " j e d n o s t a v n o p o d v o d s t v o m

onih koji su tada znali što č o v j e k o v a duša treba

proživ je t i , no, bez sudjelovanja upravitel ja hrama

ili misterijskih v o d i č a . A o n o što se inače o d i g r a v a l o

unutar misteri jskih h r a m o v a stotine i s totine puta,

a što nam je sačuvano u l e g e n d a m a i m i t o v i m a te

etnološkim mitologi jama, pojavi lo se na v e l i k o m planu

svjetske povi jest i kroz tumačenje kršćanstva.

178

H o ć e m o l i pak r a z u m j e t i e v a n đ e l j a , t o j e d n o ­

s t a v n o m o ž e m o p o s t i ć i p i t a n j e m : Što j e m o r a o

p r o ž i v j e t i k a n d i d a t z a p o s v e ć e n j e , p r i m j e r i c e , k o d

p e r z i j s k o g i l i e g i p a t s k o g n a r o d a da b i svo ju dušu

u z d i g n u o do n e p o s r e d n o g u v i d a u d u h o v n i svijet?

— O d r e d b e o t o m u što kandidat za p o s v e ć e n j e m o r a

iskusiti pr i n e k o m o d r e đ e n o m d o g a đ a j u o z n a č e ­

n o m k a o " k r š t e n j e " ili n e k o m d r u g o m o z n a č e n o m

kao " i skušenje" sve do i z v o đ e n j a duše da b i o p a ž a ­

la d u h o v n i svi jet b i le su op i sane; č i n i l e su, r e c i m o ,

r i tual p o s v e ć e n j a . P o g l e d a m o li takav r i tual te ga u

o n o m g l a v n o m u s p o r e d i m o s evanđe l j ima — što sam

p o k a z a o u v e ć s p o m e n u t o j knj izi — v i d i m o k a k o

n a m e v a n đ e l j a d o n o s e p o n o v n o uskrsnule o p i s e

starih c e r e m o n i j a p o s v e ć e n j a , s a m o što su o n e o v ­

dje pr imi jen jene na ve l iku povi jesnu i n d i v i d u u Isusa

iz N a z a r e t a . Tu se v i d i da je, d o k su pr i je k a n d i d a t i

za p o s v e ć e n j e o d v o đ e n i u d u h o v n i svi jet i z d v o j e n i

u mister i j ske h r a m o v e , Isus iz N a z a r e t a , po o n o m u

što se d o g o d i l o u samoj povi jes t i , d o v e d e n g o r e do

t o č k e ne s a m o z a t o da b i po sjećanju na d u h o v n i

svi jet m o g a o d a v a t i o b j a v e , n e g o j e d o v e d e n g o r e

da bi se m o g a o s jedini t i s K r i s t o v i m b i ć e m , b i ć e m

koje se pr i je z a p r a v o još n ikada nije s j e d i n i l o s

n e k i m l judskim b i ć e m . T a k o posto j i v e l i k o suglasje

i z m e đ u pr iča o ž i v o t n o m putu Isusa iz N a z a r e t a

d o t renutka kada j e Krist z a p o s j e o n j e g o v u dušu

te je o s t a o u n j e z i n u pos jedu još t i j e k o m s l j edeć ih

triju g o d i n a i o p i s a starih d o g a đ a j a p o s v e ć e n j a .

U p r i k a z i m a o n o g a što je Isus iz N a z a r e t a tada

p r o ž i v i o — što se najbol je v i d i iz I v a n o v a e v a n đ e l j a

— n e p o s r e d n o je o p i s a n o p o s v e ć e n j e , i to k r o z

v e l i k e n a p o v i j e s t i u t e m e l j e n e d u h o v n o - b o ž a n s k e

č in jen ice . P o s v e ć e n o je b e z b r o j kandidata, ali s a m o

179

t o l i k o d a b i m o g l i p o s v j e d o č i t i : " P o s t o j i d u h o v n i

sv i jet i l judska duša p r i p a d a t a k v o m d u h o v n o m

svi jetu" . — N o , s na jznačajni j im b i ć e m kojega su se

m o g l i sjećati m o g l o se s jedinit i unutarnje biće Isusa

iz N a z a r e t a kad mu se d o g o d i l o s v j e t s k o p o v i j e s n o

p o s v e ć e n j e . T o j e b i l o p o s v e ć e n j e k o j e m u s u tež i la

i b i la p o d r e đ e n a sva stara p o s v e ć e n j a .

T a k o na v e l i k i p lan sv jetske p o v i j e s t i d o l a z i

g o l g o t s k i mister i j i s tupajući iz o n o g a što je d o t a d a

b i l o o b a v i j e n o t a m o m mister i ja . Sve d o k se ne

v jeru je da se na j e d n o j točki Z e m l j e u o d r e đ e n o m

trenutku d o g o d i l o nešto takvo kao što je prož imanje ,

p o s v e ć e n j e Isusa iz N a z a r e t a K r i s t o m i da je tako

n e š t o o d a s l a l o s i lne z r a k e snage i s t v o r i l o i m p u l s

za sve kasnije posta janje č o v j e č a n s t v a , d o t l e se

n e ć e shvat i t i što b i z a p r a v o K r i s t o v i m p u l s t r e b a o

z n a č i t i za r a z v o j č o v j e č a n s t v a . T e k kad se p o m o ć u

svih os ta l ih p r e t p o s t a v k i d u h o v n e z n a n o s t i b u d e

m o g l a p r i z n a t i r e a l n o s t j e d n o g a t a k v o g a d u h o v ­

n o g d o g a đ a j a , kakav j e o v a j u p r a v o opi sani , m o ć i

će se r a z u m j e t i što je to s K r i s t o v i m i m p u l s o m

ušlo u r a z v o j č o v j e č a n s t v a . A o n d a se ni e v a n đ e l j a

n e ć e p o d c j e n j i v a t i z a t o što se u nj ima na laze če t i r i

r a z l i č i t a inici jaci jska r i tuala u k o j i m a se s a m o ta­

j a n s t v e n o naslućuje o n o što se tada d o g o d i l o s

p o v i j e s n o m o s o b o m Isusa iz N a z a r e t a . A kad se to

b u d e r a z u m j e l o , shvat i t će se i da o n o što se kroz

taj d o g a đ a j z b i l o u Pales t in i ima d u b o k o u z r o č n o

z n a č e n j e za ci jel i kasniji r a z v o j č o v j e č a n s t v a .

D o k j e d o t a d t o što m o ž e m o n a z v a t i d u b o k o -

-najunutarn j i jom j e z g r o m bića b i l o n e š t o što je,

d o d u š e , pos to ja lo za čov jeka, ali ni je d o v o l j n o ušlo

u č o v j e k o v u svijest i što je t r e b a l o p r i p a d a t i u p r a v o

d o g a đ a j u o p i s a n o m kao mis ter i j na G o l g o t i , sada

180

j e t r e b a l o z a p o č e t i v r i j e m e u k o j e m u će l judi m o ć i

znat i : U t o m e Ja u l jud ima se objavl ju je o n o što

je č o v j e k u z a j e d n i č k o s c i j e l i m k o z m o s o m .

Kad b i s m o ht je l i o t p r i l i k e pr ikazat i š to č o v j e k

u d u h o v n o z n a n s t v e n o m smislu t reba p r e p o z n a t i u

v e l i k o m p r e o k r e t u koj i je u svjetsku p o v i j e s t ušao

s K r i s t o v i m i m p u l s o m , m o r a l i b i s m o reći : Čov jek se

g l e d e svo jega bića sastoji od f i z i č k o g ti jela, ž i v o t ­

n o g ti jela, d u š e v n o g o v o j a , a u najdubl jo j n u t r i n i

nosi o n o što i d e iz inkarnac i je u inkarnaci ju, iz

j e d n o g a zemal j skog ž i v o t a u drug i — svoje p r a v o Ja.

N o , to p r a v o Ja jes t i s t o d o b n o neš to čega su l judi

najkasnije pos ta l i svjesni, pa stoga u pre tkr šćan­

skim v r e m e n i m a nisu i m a l i p o j m a o t o m u da i s to

tako kao što je n j i h o v o f i z i č k o t i je lo p o v e z a n o s

c i j e l i m f i z i č k i m s v i j e t o m , a n j i h o v o d u š e v n o b i ć e

s d u š e v n i m s v i j e t o m , da je duboko-na junutarn j i ja

j e z g r a n j ihova b ića r o đ e n a i z n a j o b u h v a t n i j e g

d u h o v n o g svijeta. To da Boga i božansko prab iće ne

t reba tražit i u d u š e v n o m o v o j u n e g o u p r a v o m e Ja,

t o j e kršćanstvo, o d n o s n o , u p r a v o o p i s a n i K r i s t o v

i m p u l s d o n i o r a z v o j u č o v j e č a n s t v a .

Pri je se m o g l o reć i : M o j a je duša ukor i jen je­

na u b o ž a n s k o m , b o ž a n s k o je z a p r a v o o n o što je

s tvara lačko, d j e l a t n o .

Sada se, m e đ u t i m , u č i l o g o v o r i t i : H o ć e š l i

s p o z n a t i gd je s e m o ž e o t k r i t i na jdubl je b o ž a n s k o

što ci jel i svi jet p r o ž i m a ž i v o t o m , p o g l e d a j u s v o j e

v l a s t i t o Ja, j e r t i k r o z t v o j e Ja g o v o r i Bog. K a d se

u p o z n a š s t i m e kako je i z v r š e n o p o s v e ć e n j e k a o

v e l i k i p o v i j e s n i d o g a đ a j , d o k su pri je p o s v e ć e n i ­

c i z b o g d o ž i v l j a v a n j a d u h o v n o g svi jeta o d v o đ e n i

u d u b i n e mis ter i j sk ih h r a m o v a , On, r a z u m i j e š l i

g a i s p r a v n o , g o v o r i t v o j o j o b i č n o j svi jest i k a k o

181

su m i s t e r i j e m na G o l g o t i b o ž a n s k e snage ušle u

čov ječans tvo . N o , Bog će t i g o v o r i t i o s o b i t o o n d a kad

se uzd igneš tako da svoju dušu učiniš i n s t r u m e n t o m

za o p a ž a n j e d u h o v n o g a svi jeta. — M o ž e se reć i : Bit

K r i s t o v a i m p u l s a je u lažen je b o ž a n s k e svi jesti koja

g o v o r i k r o z Ja. A na to da je K r i s t o v i m p u l s m o g a o

ući u č o v j e č a n s t v o d j e l o v a l o je u p r a v o p o v i j e s n o

nastajanje s taroga načela p o s v e ć e n j a k a o što je

p r i k a z a n o . U z r o k t o m u j e mister i j n a G o l g o t i . O n o

što će se sve v i š e t i j e k o m z e m a l j s k o g r a z v o j a do u

najdal ju b u d u ć n o s t ist icati u l judskim d u š a m a jest

da jasno spoznavan je b o ž a n s k o - d u h o v n o g a , ko jemu

p r i p a d a č o v j e k i po č e m u će postat i n e o v i s a n o

c i j e l o m z e m a l j s k o m nastajanju, g o v o r i k r o z Ja.

Onaj tko s o v o g stajališta m o ž e r a z u m j e t i

n e k e o d na jdubl j ih r i ječi e v a n đ e l j a d u b o k o ć e ući

u p i tan je o d g o j a l judskog r o d a p u t e m d u h o v n o g

svi jeta. U v i d j e t će kako j e s t a r o h e b r e j s k i m r a z v o ­

j e m p r i p r e m l j e n o o n o što b i l j u d i m a t r e b a l o

g o v o r i t i k r o z Ja-jezgru, j e d n a k o k a o što j e g o v o r i l o

i j u d a i z m u , ali kao d u h n a r o d a . T a k o nije b i l o

k o d d r u g i h n a r o d a . K o d njih j e s a m o bi la prisut­

na svi jest o t o m u da, r e c i m o , d u h o v n o - b o ž a n s k o

g o v o r i d u š e v n o m o v o j u p o s v e ć e n o g a č o v j e k a .

J u d a i z m u je , m e đ u t i m , p o s t a l o j a sno k a k o je ra­

z v o j č o v j e k a n e p r e k i d a n o d g o j n i p r o c e s i , kako

u Ja, ko je o b u h v a ć a ci je l i n a r o d , p o č i v a j u m o ć i

k o j i m a p r i p a d a č o v j e k sa s v o j i m na jdub l j im b i ć e m .

Stoga je Judejac o s j e ć a o : Kad kao j e d i n k a c i j e l o g a

s t a r o h e b r e j s k o g n a r o d a p o g l e d a m r a z v o j n i n iz o d

A b r a h a m a i s p o z n a m o n o što tu v l a d a k a o d u h

koji p r o l a z i k r o z g e n e r a c i j e , m o g u r e ć i : On ž i v i u

m e n i , ž i v i u s v i m m o j i m p r e c i m a k a o b o ž a n s k o ,

koje j e k o d č o v j e k a o b l i k o v a l o p o j e d i n a č n o f i z i č k o .

182

— T a k o se p o j e d i n i p r i p a d n i k s t a r o h e b r e j s k o g a

n a r o d a s m a t r a o p o v e z a n i m s p r a o c e m , o s j e ć a o se

j e d n o s o c e m A b r a h a m o m .

Kršćans tvo, pak, j a s n o naglašava: Sve t a k v o

os jećanje b o ž a n s k o g a , pa i kad o sebi g o v o r i : "Ejeh

asher e j e h " — "Ja sam koj i j e s a m " — još nije n e š t o

što se č o v j e k u p o k a z u j e u s v o j e m p u n o m l iku.

Č o v j e k će shvat i t i š to to kao b o ž a n s k o dje luje u

l judima i s tom kad os jet i n e š t o što je u d u h o v n o m e

s o n u stranu sv ih g e n e r a c i j a . Stoga, p r e v e d e m o l i

r e č e n i c u i s p r a v n o , m o r a m o reć i : Pri je A b r a h a m a

b i o je Ja-jesam! — To z n a č i da č o v j e k u s v o j e m u Ja

d o ž i v l j a v a neš to v j e č n o što j e i z v o r n i j e o d o n o g a

b o ž a n s k o g koje s e o d A b r a h a m a i ž i v l j a v a l o k r o z

g e n e r a c i j e .

" G l e d a j t e o n o š to se z a p r a v o ne iscrpl juje u

f i z i č k o m čov jeku n e g o što k a o b o ž a n s k o - d u h o v n o

ž i v i k r o z g e n e r a c i j e , š to ž i v i k r o z krv svih g e n e r a ­

cija ko je su se r a z v i l e od A b r a h a m a n a d o l j e . Na

t o b o ž a n s k o - d u h o v n o g l e d a j t e , m e đ u t i m , tako d a

ga p r e p o z n a j e t e u p o j e d i n o m čov jeku; ne u o n o ­

me što spaja braću i sestre, v e ć u o n o m e što ž i v i

u p o j e d i n c u , što p o j e d i n a c o t k r i v a kad s a m o g a

sebe s p o z n a u s v o j e m na junutarn j i j em s r e d i š n j e m

d u š e v n o m biću k a o 'Ja j e s a m ' " . — T a k o t r e b a m o

shvat i t i i z reku Isusa Kris ta koja o t p r i l i k e glas i :

A k o n e t k o d o đ e k m e n i , a da ne napust i svo jeg

oca, majku, ženu, d jecu, braću, sestre, pa i svoj

v las t i t i ž i v o t , n e m o ž e b i t i m o j i m s l j e d b e n i k o m .

— To ne t r e b a m o shvat i t i k a o p o b u n u p r o t i v o-

p r a v d a n o s t i s rods tva i d je t in je l jubavi, v e ć k a o

n a č e l o d u h o v n o - b o ž a n s k o g a što ga je Isus Kr i s t

d o n i o u svi jet, a ko je svaki p o j e d i n i čov jek , z a t o

što je čovjek, m o ž e p r o n a ć i u najunutarnji joj j e z g r i

183

svo jega bića. O t u d a će o n o na jdubl je u kršćanstvu

na l jude s v e v i š e ostavl ja t i d o j a m kako najdubl ja

tajna kršćanstva v o d i p r e k o sv ih r a z l i k a koje

v l a d a j u m e đ u l jud ima k a n e č e m u o p ć e l j u d s k o m

što svaki č o v j e k m o ž e otkr i t i u sebi . Stari su b o g o v i

bi l i n a r o d n i b o g o v i , rasni b o g o v i , p o v e z a n i s n e k i m

od p l e m e n s k i h obi l jež ja ; a tako što p r i p i s i v a l i s m o

još I n d i j c i m a i b u d i z m u . N a s u p r o t t o m u , Bog koji

je u Kr i s tu p r i s t u p i o l jud ima takav je b o g koj i

i h p r e k o sv ih r a z l i č i t o s t i v o d i o n o m u što č o v j e k

jest s a m o z a t o što j e " č o v j e k " . T i m e s e s v a k o m u

tko h o ć e shvat i t i p r a v u b i t kršćanstva n a m e ć e

n u ž n o s t da k a o r e a l n o s t p r e p o z n a m o ć i i i m p u l s e

koji d u h o v n o v o d e pov i je s t svijeta, da sve što j e do

sada b i la " p o v i j e s t " v i še ne v r i j e d i i da je o n o što

su l judi do sada smatra l i p o v i j e š ć u s a m o van j sko

o d i j e l o p o v i j e s n o g nastajanja, d o k u n j e g o v i m

d u b i n a m a v l a d a j u b ića koja su u n a t o č t o m u što

su n a d o s j e t i l n a tako s tvarna k a o što su to svaka

ž i v o t i n j a i svaki č o v j e k u o s j e t i l n o m svi je tu. A od

svih n a d o s j e t i l n i h b ića koja upravl ja ju p o v i j e s n i m

nasta janjem č o v j e č a n s t v a n a j i z v a n r e d n i j i j e Kris t

koji je t i j e k o m tri ju g o d i n a , što p r i h v a ć a i g n o z a ,

d j e l o v a o u t i je lu Isusa iz N a z a r e t a .

T a k o se, ustvari , d u h o v n a z n a n o s t u z d i ž e d o

p r e d o d ž b e koja m o ž e neš to z a p o č e t i s o n i m e d o

čega je d o š l a vanjska z n a n o s t . Jer, d o k je vanjska

z n a n o s t d a n a s pr i s i l jena p r i z n a t i kako ni je ri ječ

o " č o v j e k u " v e ć o b o ž a n s k o m e b iću koje v l a d a u

t o m č o v j e k u —- ali ne zna što bi s t i m e , d u h o v n a

nas z n a n o s t pak v o d i t a k v i m b i ć i m a koja su

za nju s tvarnos t , tako da se d u h o v n a z n a n o s t

u p r a v o na t o m p o d r u č j u zna i s p r a v n o nos i t i i s

n a j n o v i j i m i s t r a ž i v a n j i m a . Za d u h o v n i r a z v i t a k

184

d v a d e s e t o g stol jeća z a d i v l j u j u ć a je spoznaja da je

d e v e t n a e s t o stol jeće b i l o u z a b l u d i z a t o što je ž i v o t

Isusa Krista ht je lo svest i s a m o na ž i v o t Isusa iz

N a z a r e t a . Na p r a v i put, m e đ u t i m , p o č i n j e skretat i

tek o n a z n a n o s t koja k a ž e : Sve nam d o k a z u j e da

je k o d Isusa Krista r i ječ o " B o g u " . — D u h o v n a

će z n a n o s t t o m u s a m o d o d a t i da se s t o m ri ječju

m o ž e neš to z a p o č e t i . T o j e , d o d u š e , shvaćanje

ko je p r o t u r j e č i m a t e r i j a l i s t i č k o - m o n i s t i č k o m svje­

t o n a z o r u i z g r a đ e n o m u pos l jednje v r i j e m e . Pokazal i

smo, m e đ u t i m , ne s a m o u p r e d a v a n j u o " P o d r i j e t l u

č o v j e k a " n e g o i u o n o m e o " P o d r i j e t l u ž i v o t i n j ­

skoga svi jeta", k a k o d u h o v n a z n a n o s t zna sebe

d o v e s t i u p o t p u n i sklad s č i n j e n i č n i m rezul ta t i­

m a i s t raž ivanja vanjske z n a n o s t i t e m o ž e m o reć i

k a k o s e d u h o v n a z n a n o s t n e p o s r e d n o m o ž e spoj i t i

s r e z u l t a t i m a savjesnoga van j skog istraživanja. O v o

van j sko savjesno i s t raž ivanje ne m o ž e je, m e đ u t i m ,

o d v e s t i dal je od mjesta na k o j e m se o n a zaustavl ja

k a o p r e d u p i t n i k o m . T o j e d i n o m o ž e o n a sama.

N o , t i jekom d v a d e s e t o g stoljeća bit će p o t r e b n o

još n e š t o p r i d r u ž i t i u v r i j e ž e n o m mišl jenju. Danas

č o v j e k smatra da su n j e g o v ž i v o t i s p o z n a v a n j e

o n a k v i kakvi su u f i z i č k o m e svi jetu, da mu vanjski

sv i je t stoji n a s u p r o t k a o n e p o s r e d n a č in jenica te

d a d o z a b l u d e m o ž e d o ć i na jv i še z b o g toga j e r

s tvara n e p r i k l a d n e s l ike svi jeta i l i z a t o što č in i

n e š t o š to se smatra l o š i m , š to se ne p o d u d a r a s

vanjsk im kretanjem svi jeta. Današnji je s v j e t o n a z o r

još p o t p u n o na stajalištu da u z r o k e t reba p o s v u d a

t raž i t i u o n o m e što se n e p o s r e d n o nudi . T a k v i m su

n a č i n o m mišl jenja pi tanja s v j e t o n a z o r a d o v e d e n a

do t o č k e — to m o r a b i t i j a s n o s v i m a koji m o g u

dubl je zag ledat i u d u h o v n i ž i v o t čov ječanstva — na

185

kojoj j e n u ž n o uč in i t i o b r a t . Vanjska j e z n a n o s t

kako na p r i r o d n o z n a n s t v e n o m tako i na p o v i j e s ­

n o m p o d r u č j u doš la do n e p o s r e d n e sumnje u sve

d u h o v n o i do p u k o g skupljanja vanjske o s j e t i l n e

s tvarnost i — do n e p r i z n a v a n j a d u h o v n o s t i koja se

h o ć e ukazat i iza o s j e t i l n i h po java . U o d r e đ e n o m

smislu m o g l o bi se reći da je naše d o b a d o š l o

do točke na kojoj se m o r a p r e o k r e n u t i i z r a v n o u

svoju suprotnost . Najizvanjski j i mater i ja l izam, naj-

izvanjskiji materi jal ist ički m o n i z a m mora ju dušu

vodi t i k tomu da se ona sama kroz vlastitu unutarnju

težnju u d o s t o j i shvat i t i s v j e t o n a z o r koji jo j j e do

sada z a p r a v o m a l o z n a č i o . Svoj p o t r a z i z a i z v o r o m

stvari m o r a se pr idruž i t i po jam koji do danas još

nije stekao građansko p r a v o . U svojoj knjizi " F i l o z o ­

fija s l o b o d e " (Die Philosophie der Freiheit), k a o i u

knjizi "Istina i znanost" ( Wahrheit und Wissenschaft)

p o k a z a o sam kako čov jek treba p r e t p o s t a v i t i da

n j e g o v o stajalište p r e m a svi jetu nije i s t in i to , k a k o

najpri je m o r a p r o ć i k r o z r a z v o j svo jega unutarn jeg

ž i v o t a da bi m o g a o s p o z n a t i is t inu o p o j a v a m a u

svi jetu te sebe d o v e s t i u i s t ini t i m o r a l a n o d n o s

prema t im po javama. Pukom u z r o č n o m spoznavanju

m o r a se p r i d r u ž i t i p o j a m izbavl jen ja .

V e l i k a z a d a ć a d v a d e s e t o g stol jeća bi t će da

p o j a m izbav l jen ja , u z os ta le z n a n s t v e n e p o j m o v e ,

p o n o v n o d o b i j e g rađansko p r a v o . T o kako s e č o v j e k

kao spoznavate l j o d n o s i p r e m a svijetu ne o d g o v a r a

istini. Svi i s t ini t i p o j m o v i stječu se tek kada se

čovjek, o s l o b o đ e n o d s u v r e m e n i h stajališta, r a z v i j e

d o n e č e g a v i š e g , kad s e o s l o b o d i z a p r e k a ko je m u

o n e m o g u ć a v a j u d a v i d i p r a v o l ice svi jeta. T o j e

s p o z n a j n o i z b a v l j e n j e . M o r a l n o j e i z b a v l j e n j e kad

č o v j e k s p o z n a da to kako stoji u o d n o s u s p r a m

186

svi jeta ni je i s t in i to, n e g o d a najpr i je m o r a p r o ć i

p u t e m što v o d i p r e k o z a p r e k a koje s e g o m i l a j u

i z m e đ u njega i o n o g a č e m u o n z a p r a v o p r i p a d a .

P o j a m p r e p o r o đ e n o g b ivan ja duše n a j e d n o m

v i š e m stupnju r a z v i t će se iz o n o g a što nam

d o l a z i k a o čudesna p o s l j e d i c a p r i r o d n o z n a n s t v e -

n i h i s t raž ivanja i k a o č u d e s a n r e z u l t a t p o v i j e s n i h

i s t raž ivan ja . Čov jek će s p o z n a t i da t i m e što je

sv i jet s n i m i o p o p u t f o t o g r a f i j e i d o č a r a o s i v e l i k i

p r i r o d n o z n a n s t v e n i i p o v i j e s n i r a z v o j č o v j e č a n s t v a

ni je d o b i o n e š t o što mu je s a m o p r e s l i k a l o svi jet

n e g o d a j e t i m e s tekao m o ć n o o d g o j n o s r e d s t v o .

N e ć e v i š e s a m o mis l i t i k a k o m u p r i r o d n a z n a n o s t

p r e s l i k a v a svi jet, n e g o ć e z a k o n i t o s t pos ta t i n e š t o

što će ga odga ja t i . A kad p r i r o d n a z n a n o s t ne b u d e

p o s t o j a l a s a m o z a t o da b i p r e s l i k a v a l a svi jet n e g o

i z a t o da bi odga ja la l jude, kako bi se l judska

duša o s l o b o d i l a n e p o s r e d n o g stajališta i r a d o m se

u z d i g n u l a na stajalište gdje će b i t i p r e p o r o đ e n a na

j e d n o m v i š e m stupnju, kad č o v j e k , d a k l e , s p o z n a

da će b i t i o s l o b o đ e n smetn j i u koje je z a g l i b i o ,

o n d a će s i on sam izgradi t i p r e d u v j e t e za shvaćanje

K r i s t o v o g impulsa u svi jetu. Jer, tada će uv id je t i

da smi je p o g l e d a t i onaj isti t renutak koji s m o

u p o z n a l i s d u h o v n o z n a n s t v e n o g stajališta u kojemu

se č o v j e k n e k o ć iz č i s to d u h o v n o g a svi jeta spust io

u svi jet m a t e r i j a l n o g posto janja, da je m o r a o p r o ć i

k r o z taj mater i j a ln i sv i jet kako b i n a p r e d o v a o , da

je, m e đ u t i m , n a j e d n o j o d r e đ e n o j točki m o r a l o

d o ć i d o o b r a t a kako b i s e m o g a o o s l o b o d i t i o n o g a

što je u n jemu p r i m i o . K r i s t o v i m p u l s o s l o b o d i o

je č o v j e č a n s t v o od p o t o n u ć a u čistu mater i ju .

O b j e k t i v n o gledajući , Krist je u r a z v o j u svi jeta o n o

i s to š to u nama peds tav l ja d o ž i v l j a j koji i m a m o

187

kad k a ž e m o : O d n o s s p r a m svi jeta koji nastaje k a o

posl jedica p r e p o r o d a duše i njezina os lobađanja od

o n o g a što je p r v o b i t n o stekla, što se na taj naćin

m o g l o po jav i t i k a o n jez in dož iv l ja j , i zvana g l e d a n o ,

u v e l i k o m sv je t skom p r o c e s u čov ječanstva, jest o n o

što je kao Kr i s t uš lo u svi jet .

Kada j e d n o m , d a k l e , d v a d e s e t o s to l jeće do i s ta

o z b i l j n o u l judskoj n u t r i n i u z m o g n e p r i h v a t i t i

v e l i k i d o ž i v l j a j , m o ć i će shvat i t i i d o g a đ a j Kr i s ta

te mu v i š e n e ć e b i t i o d b o j n o to što se u l j u d i m a

d o g a đ a k a o p r e p o r o d duše n a j e d n o m v i š e m

stupnju. A tada će d u h o v n a z n a n o s t p o k a z a t i kako

z a p o v i j e s n o nasta janje v r i j e d i o n o is to š to v r i j e d i

i za vanjska p r i r o d n a z b i v a n j a . Č o v j e k se k r o z

vanjski s v j e t o n a z o r p r e d a o z a b l u d i š o p e n h a u e -

r o v s k e p o s t a v k e : S v i j e t j e m o j a p r e d o d ž b a — što

z n a č i d a s e o k o m e n e n a l a z i sv i jet boja, z v u k o v a

i t ako da l je , ko j i o v i s i o m o j i m o č i m a i osta­

l i m o s j e t i l n i m o r g a n i m a . N o , ni je i s p r a v n o a k o

č o v j e k p o k u š a v a s h v a t i t i sv i je t u n j e g o v o j c j e l i n i

g o v o r e ć i : S v i j e t bo ja p o s t o j i s a m o z b o g konst i­

tuci je m o j i h o č i j u . — Jer, m o j i h oč i ju ne bi b i l o

da ih i sprva č a r o l i j o m nije s t v o r i l o s v j e t l o . A k o je ,

s j e d n e s t rane, i s t ina da je os jet sv je t la o d r e đ e n

k o n s t i t u c i j o m oka, o n d a , s d r u g e strane, ne bi b i l o

manje i s t i n i t o n i t i t o d a o k o p o s t o j i s a m o z b o g

svjetla, z b o g sunca. O b j e se i s t ine m o r a j u z d r u ž i t i

u j e d n u o p s e ž n u i s t inu. Stoga j e t o č n o o n o što

j e G o e t h e v e ć r e k a o : " O k o t reba s v o j e p o s t o j a n j e

z a h v a l i t i sv je t lu . I z n e o d r e đ e n i h ž i v o t i n j s k i h

p o m o ć n i h o r g a n a s v j e t l o j e i z a z v a l o p o s t o j a n j e

sebi o d g o v a r a j u ć e g o r g a n a , tako d a j e o d sv jet la

z a s v j e t l o s t v o r i l o o k o kako b i u n u t a r n j e s v j e t l o

m o g l o susrest i v a n j s k o " .

188

K a o što j e o k o s t v o r e n o o d svjetla, k a o što

se o p a ž a n j e svjetla d o g a đ a p o m o ć u oka, tako je

unutarnj i doživ l ja j Krista, unutarnj i p r e p o r o d duše

o s t v a r e n kad j e č o v j e č a n s t v o d o ž i v j e l o Kris ta k r o z

mister i j n a G o l g o t i . D u h o v n a z n a n o s t p o k a z u j e

kako se, pr i je n e g o što je K r i s t o v i m p u l s ušao

u č o v j e č a n s t v o , ova j unutarn j i d o ž i v l j a j m o g a o

iskusiti s a m o p o m o ć u van j sk ih pot ica ja koj i su

d o l a z i l i iz misteri ja, a ne i n t i m n o kao danas, k r o z

neku vrstu samoposvećenja u s a m o m e čovjeku. T a k o

je unutarnj i mis t ični d o ž i v l j a j Krista s l ičan d o ž i v ­

ljaju boja i svjetla p o m o ć u oka : Č o v j e k d o ž i v l j a v a

Kris ta s v o j o m n u t r i n o m . T o š to o n , m e đ u t i m , in­

t i m n o m o ž e svoju dušu u z d i g n u t i i z n a d s a m o g a

sebe p r o i z l a z i o t u d a š to j e m i s t e r i j e m n a G o l g o t i

u p o v i j e s t ušlo d u h o v n o Sunce . Bez o b j e k t i v n o g

mis ter i ja na G o l g o t i i bez o b j e k t i v n o g Krista ne bi

b i o m o g u ć sub jekt ivni unutarn j i m i s t i č n i d o ž i v l j a j

k a k v o g a će l judi imat i u d v a d e s e t o m stol jeću i koji

će shvat i t i s p u n o m z n a n s t v e n o m o z b i l j n o š ć u .

T a k o m o ž e m o r e ć i : D v a d e s e t o ć e s to l jeće

l jud ima p r i b a v i t i p r e d u v j e t e za i s t insko r a z u m i ­

j e v a n j e K r i s t o v a impulsa t i m e što će p o k a z a t i kako

j e d u b o k o ist init b i o K r i s t o v i m p u l s d u h o v n o g

Sunca i kako je u l judskoj duši p o b u d i o d o ž i v l j a j

koj i j e G o e t h e n a g o v i j e s t i o r i j e č i m a :

Od sile što v e ž e sva b ića

O s l o b a đ a se č o v j e k koj i sebe n a d v l a d a v a .

I m o ž e se reći da t i m e što se n a d v l a d a v a n j e m sebe

č o v j e k p o v e z u j e s d o g a đ a j e m Krista, s m i s t e r i j e m

na G o l g o t i , on z a p r a v o tek n a d v l a d a v a j u ć i sebe

na laz i sebe kakav uis t inu jest, da na lik koji je

189

d o b i o z e m a l j s k i m p o d r i j e t l o m m o r a g l e d a t i kao

na n e š t o čega se t reba o s l o b o d i t i te da do svih

m o r a l n i h d je lovan ja , d o sve spozna je , pr i je svega

m o ž e d o ć i i z b a v l j e n j e m . P r e k o p o j m a unutarn jeg

izbavl jenja naučit će spoznavat i po jam izbavl jenja u

p o v i j e s n o m razvo ju i tako će u d v a d e s e t o m stoljeću

p r o n i k n u t i d o g a đ a j Krista u č i j e m se sv jet lu m o ž e

u p u n o m smislu shvatit i nešto proš i rena G o e t h e o v a

iz reka :

Od si le što v e ž e sva b ića

O s l o b a đ a se č o v j e k koji sebe n a d v l a d a v a ,

I koji u t o m e n a d v l a d a v a n j u ,

T e k u ist ini, p r o n a l a z i s a m o g a sebe,

K a o što c i j e l o č o v j e č a n s t v o m o ž e

P r o n a ć i sebe u Kris tu u samoj is t ini .

190