sanat felsefesi.doc

7/28/2019 sanat felsefesi.doc

1/51

ESTETK VE SANATA GR

Estetik: Felsefenin dorudan doruya, sanat, sanat eseri, sanat objesi, sanat eseri

sanat balants vb. gibi problemlerle uraan bunlara yeni bir yorum getiren disiplin daldr.

Sanat Faaliyeti: Bir sanatnn hangi sanat dalnda olursa olsun daha nce var olan

malzemeden ve alm olduu kltr biiminden hareket ederek daha nce varolmayan bir

forma bir biime, bir yoruma ulamasdr. Sanatnn ortaya koyduu eser artk bir estetik

objedir. Sanatnn eldeki malzemeye getirdii yorum ve yorumundaki farkllk sanat eserinin

de trlerini oluturur. Sanatnn btn malzemesi tabiat ve insandr.

Suje-Obje: Suje akl sahibi olan yani insandr. Obje ise kendisi hakknda bilgi

edinilmesi gereken her eydir. Eer insanla ilgili bilgi edinilecekse o insanda bize greobjedir. Bilgi edinilme durumunda olduu zaman sujedir. Bilgi dediimiz eyin ortaya kmas

da sujenin (bilgi almaya alann) objeyi kavramas anlamas onu yorumlamas demektir.

yleyse her bilgi her hkm byle bir obje yorumlamas byle bir varlk yorumlamasdr.

Estetik alannda da tpk bilginin ortaya kmasnda olduu gibi bir suje obje balants vardr.

Bizim estetik obje dediimiz ey yahut sanat eseri dediimiz ey hep byle bir balant iinde

bir sujenin yorumudur. Sanat tabiata ve dier objelere bakar ve buna dier objeleri katarak

estetik objeyi yaratr. Buna sanatnn objektivasyonu denir. O daha sonra topluma bal

olarak sanat eseri olur.

Sanatnn Objektivasyonu

Suje Obje Estetik Obje

(Sanat) (Sanat Eseri)

Estetik: Klasik anlamyla estetik gzelin ne olduu sorusunu yantlamakla ilgilenen

bilim olarak tanmlanabilir. Estetii ayr bir alan olarak belirleyen temel kavram gzeldir.Estetiin snrlarn izebilmek bir bakma gzel kavramnn kapsamn belirlemekle ayn

anlama gelir. Gereklikte gzel deer yargsyla ilgili iinde ele alnan her ey estetiin

aratrma alanna girer. Bylece estetik alanda yalnz sanat yaptlar deil, ayn zamanda doal

olarak var olanlarda gzel olarak nitelendirilir. Estetik kavramn ilk kez kullanan ve estetii

bamsz bir disiplin olarak kuran Filozof A. G. Baumgartendr (17141762). Ona gre

1


2/51

estetik gzel zerine dnme bilimidir. Baumgartendan sonra Kantn almalar estetiin

bamsz bir disiplin olarak kurulmasnda nemli rol oynamtr. Kant, gzel ile iyinin

rtt ve farkllat konular belirleyerek gzel i yararldan ayrarak estetik hazzn

duygusal holanma dan farkl olduunu gsterip estetiin kendine zg snrlarn izmitir.Gzel in ne olduunu varlk ve bilgi gr ile ilgi iinde ele alarak sistemli bir biimde

aratran ilk filozof Platondur (M.. 427347).

Sanat: Sanat iin tek bir tanm vermek imknszdr. Felsefeciler, tarihiler, sanat

veya estetik bilimi ile uraanlar deiik tanmlar yapmlardr. nl sanat tarihisi Herbert

Read sanat Gzellik duygusunun maddeye yansmasdr der. Benette Groce Sanat bir

anlatm aracdr. Ve temeli sezgiye dayanr der. Tolstoy ise sanat sanatnn duygularn dilegetirmesidir diye tarif eder. Genel tarif ise yledir. insan duygu ve dncelerinin ahenkli

veya uyumlu bir ekilde ie aktarlmasdr. Bu ie aktarmak mutlaka gzelin olmas zorunlu

deildir. Ayrca sanat eseri yapld dnemin maddi ve manevi durumuna gre

deerlendirilir.

Sanat duygu ve dncelerin belirli teknik ve estetik kurallara gre madde ile maddede

ifade edilmesi olaydr (Knay, 1974, s. 5). Eflatun (Platon) sanat bir kopyay tekrar bir kopya

etmek, imgeyi tekrar imgelemek olarak tanmlam ve sanatn bir yanstma (mimesis)olduunu

sylemitir (Read,1981,s.127). Eflatuna gre doada genel bir sanat kavram yoktur, fakat

baz sanatlar vardr, bu sanatlar, znel deneylerin bir anlatm tarz deil,aksine gnlk

etkinliklerin narin biimleridir. (Read,1981,s.126)

Platonun rencisi olan Aristoya gre sanat Platonun sand gibi insanlar gereklikten

uzaklatran, sahte bilgileri sunan deil, insanlara hayat aklayan bir kiidir

(Moran,1983,s.21)

Batda sanatn yanstma olduu dncesi Rnesanstan sonra tekrar canlanm ve neo-

klasikler sanat birka ekilde yorumlamlardr. Bunlardan nemli olan ikisi unlardr: 1-Sanat genel doann yanstlmasdr. 2-Sanat idealletirilmi doann yanstlmasdr. Bu

durumda her iki kurama gre de sanat yanstmadr; fakat yanstlan gereklik ayn deildir.

(Moran, 1983 s.22).

Maara resimlerini yapan ilk insanlardan, bugn afileri gerekletiren tasarmclara

uzanan, yzyllara ve eitlilie dayanan geni bir yelpazede etkinlikler vardr. Tm bu

2


3/51

etkinliklere sanat denilmektedir (Gombrich, 1976 s.4). Sanat szc snrlar nemli bir

tartma yaratmayacak ekilde belirlenmi bir sanat alannda ve o alana zg olarak yaplan

kimi ilemleri ve elde edilen kimi estetik rnleri tanmlamak iinde kullanlr (Erin, 1995

s.19).Sanatn nasl doduu kesin olarak bilinmemekle beraber resim, heykel, barnak ve

dokuma gibi etkinlikleri sanat olarak kabul ettiimiz zaman, tarihte sanat ve sanatnn

bulunmad toplum yoktur (Ersoy,1983, s.30). nsann duygusunun resim diliyle bysel bir

ifadesi olarak sanat, ilkel toplumlarda maara duvarlarnda yer almtr.

Tarih ncesindeki doaya dnk resim anlay yakn zamanlara kadar baz ilkel

kabilelerin sanatlarnda devam etmitir. nsann dzen ihtiyacn resim diliyle

gerekletirmesinde ya doaya bal kalan, ya da sluplatrma nitelii tayan eilimlergeerli olur. Geri insanda, ona yaznn kefini de salayan soyutlayc yetenek daha ge

gelmitir, ama baz insan topluluklar uygarlk dzeyinin ileri aamalarnda da doaya sk

skya bal bir biim anlayn ama ve ideal edinmilerdir (Tansu, 1988, s.6365).

Sanat olayna katlan, onun olumasna yardm eden insan; toplumsal bir varlk

olduuna gre, onun meydana getirdii sanat eseri de toplumsal bir rn olacaktr. Sanat,

insan emeinin bir rndr. Estetik yanstmann konusu her zaman insandr. Estetiksel

yaratmada iki nemli e vardr. Bunlardan biri sanatnn zlemleri, arzular, dieri ise

toplumun istekleridir. Sanat meydana getirdii eserini topluma kabul ettirebilirse tam bir

doyum elde edebilir. Ancak sanat eserinin toplumca kabul edilmesinde toplumun dzeyi de

nemlidir. Sanatsal geliim, toplumsal gelimeye ve toplumsal hayatn yapsyla dorudan

ilgilidir. Sanatnn dnya gr iinde bulunduu toplumdaki konumuna gre bilinli veya

bilinsiz olarak artlanabilir (Ersoy,1983, s.51,56).

Estetik modernliin yalnzca genelde kltrel modernliin bir paras olduunu

Habermas tarihsel olarak u ekilde aklar; Onsekizinci yzylda Aydnlanma filozoflar

tarafndan formle edilen modernlik projesi, nesnel bilimi, evrensel ahlak ve yasay ve kendii mant erevesinde sanatn zerkliini gelitirme abalarndan oluuyordu. Bu proje, ayn

zamanda, btn bu alanlarn kendi bilisel potansiyellerini esoterik biimlerinden de kurtarma

niyetindeydi. Aydnlanma felsefeleri, bu uzmanlam kltr birikiminden, gndelik yaamn

zenginletirilmesinden de gndelik sosyal yaamn aklc bir rgtlenii iin de denebilir

yararlanmay istiyorlard. Condorcedle ayn kafada olan Aydnlanma dnrleri, sanat ve

3


4/51

bilimlerin, sadece doal gler zerindeki denetimi artrmakla kalmayp, dnyann ve benliin

anlalmasn, ahlaki ilerlemeyi, kurumlarn haklln ve insanlarn mutluluunu da

salayabilecei yolundaki abartl beklentilerini de hala srdryorlard. Yirminci yzyl bu

iyimserlii darmadan etti. Bilim, ahlak ve sanatn farkllamas, uzmanlarca ele alnanblmlerin zerklii ve bunlarn gndelik iletiimin hermeneutikinden (yorumsama)

ayrmas anlamna gelir oldu. Bu atlama, uzmanlk kltrn olumsuzlama abalarn

douran problemdir. Ama bu yolla problem ortadan kalkm olmad: Ne kadar zayf olursa

olsun Aydnlanmann niyetlerine mi sarlmalyz, yoksa btn modernlik projesinin yitirilmi

bir dava olduuna m? (Jameson, Iyotard, Habermas, 1994, s.37-38).

Her sanat eserinde bir mana ve ekil vardr. Eserin sylemek istedii eyi sanatkarn

hayatndan ve sosyal evresinden daha iyi ne anlatabilir (Yetkin, 1945, s.6). Sanat szcsnrlar nemli bir tartma yaratmayacak ekilde belirlenmi bir sanat alannda ve o alana

zg olarak yaplan kimi ilemleri ve elde edilen kimi estetik rnleri tanmlamak iinde

kullanlr (Erin, 1995, s.19). yleyse sanat eserini anlamak iin, sanatnn hayatn ve

yaad dnemi de bilmek gerekmektedir.

Her ala ilgili yaptn kendine zg bir mant olduu grn, prensip olarak kabul

etmek gerekmektedir. Yani sanatn varlk nedeni, hibir zaman ayn kalmaz diyenleri burada

onaylamak gerei vardr. amzn byk mimar Wright da: Mimaride her proje, kendine

zg bir geliim yasasna sahiptir diyor. Byle olunca, sanatta deimez deerlerin

bulunmad gerei ortaya kmaktadr. Zaten sanat tarihindeki yapt eitliliinin nedeni de

budur. Sanat yaptnda belli bir mantn olmamasdr ki, onun sonsuzluunu, eitliliini,

renkliliini, zenginliini ve bir de her seferinde sanatda uyanan yaratc endieyi

salamaktadr. Esasen bu yzden, yaratc olan, daima beklenilmeyendir, denmitir (Turani,

2003, s. 10). Batnn geleneksel optik biim endiesinin, yerini psikolojik biime terk ettii

srada ilkel kavimlerin yaptlar ile ilgilenii ve bunun ruhbilim almalarnn balad bir

zamanda oluu bir rastlant deildir. zellikle Msr, Mezopotamya, Hint, in, Japon veAmerikann eski yerli halklar ile Afrika, Avustralya ve Okyanusya adalarnda yaayan ilkel

topluluklar gibi, bat dnyasna yabanc kalm halklarn sanat ve etnografik eyalar, XIX.

Yzyln iinde kefedilmeye aratrlmaya Bat sanat merkezlerine tanmaya ve bunlarn

bilimsel snflandrlmalar yaplarak mzelerinin kurulmasna balanmtr. XX. Yzyln ilk

yarsnda Batl ressam ve heykelcilerden bazlar, Okyanusya Adalar, Afrika, Avustralya,

4


5/51

Malinezya vb. gibi hala yaamakta olan primitif halklarn yaptklar ilerde ilkel fakat salam

bir arkaizmin salkl antsal biimlerini fark etmilerdir (Turan, 2003, s.65).

Sanatsal bilgi insann pratik etkinliinin amal olarak biimlendirilmesini getirir.

Sanatsal bilgini z sorusu felsefenin temel sorusuna yakndan bantl olup, maddecilik ileidealizm arasndaki atmann nesnesini oluturur. Maddeci estetik iin geerli olan ey, her

trl bilgiyi nesnel gerekliin insan bilincinde yansmas olarak kavrayan yansma kuramyla,

gerekliin estetiksel olarak zmleniidir (allar, 1993, s.360). Sanat, insana toplumsal

yaam koullar konusunda bir gr vermekte ve insan bilgilendirmektedir. Ksacas sanat,

bir bilgi retme sreci olmak durumundadr. Sanat, bir bilgi retme sreci olmas nedeniyle,

bilimle son derece ilintili grnmektedir. nsanlar, yzyllardr sanatla bilimi yartrmaya

almlardr. Geri birok dnr bu iki konunun da geree ulama abalarnn aynolduunu fakat yntemlerinin farkl olduunu belirtmitir.

Sanat: Dnen insan

Sanat Eseri: Dnce rn, retilen dnce estetik heyecan yaratyorsa sanat eseri olur.

SANATLAR

Endstriyel Sanatlar Gzel Sanatlar

Duvarclk Ritmik Fonetik Plastik Dokumaclk Sanatlar Sanatlar Sanatlar Marangozluk Tiyatro iir MimariDemircilik Pandomim Mzik HeykelSeramik vb. Zanaatlar Seyirlik Kabartma

Oyunlar ResimGrafikMinyatr

Karma Sanatlar

SinemaOperaFotorafDans

5


6/51

Gzel Sanatlar

1. Felsefi z ierik ve mesaj ierir

2. Kalclk zellii vardr

3. Esizlik tek olmas4. nsan tarafndan ortaya konmas

5. Mutlak suretle biime sahip olmaldr.

Endstriyel Sanatlar

1. Fonksiyonellik zellii tar(Fabrikasyon

2. oaltlabilir olmas

3. Kolektif alma rndr.

SANAT OLAYI

Anlatmc Biimci Duygusal Etki Kuram

SANATI ESER TKETC

insan rn alc

Fiziksel ve Toplumsal evre D Dnya (Genel Anlam) Yanstmac Etki Kurum

SANAT KURAMI

1. Yanstmac Sanat Kuram: Bu kurama gre sanat eseri insani hayat ya da toplumu

yada doay yanstan bir olaydr.

2. Anlatmc Sanat Kuram: Sanat duygularn anlatmdr. Sanatn srr sanatdadr.

6


7/51

3. Duygusal Etki Kuram: Sanatn z tketicide uyanan estetik, beeni yada cokuda

aramadr.

4. Teorisi: Yarar salama, bedenin rahatlamas

5. Oyun Teorisi: Bedensel olarak rahatl dnlr.

ESTETK

Estetik szc Greke asthess ya da asthanestha szcnden gelir. Asthess

szc duyum, duyulur alg anlamnda asthanestha ise duygularla alglamak anlamna gelir.

Estetik bu anlamda duyulur, alglanr ya da duygusalln salad bilgiyle ilgili bir bilim dal

olarak dnlr. Bu bilim daln kuran ve ona bu ad veren kii A.G. Baumgartendr. Almanfelsefeci Baumgarten 17501758 yllar arasnda yaynlad Aesthetica adl eseriyle ilk kez

bu bilim daln temellendirmi, konusunu belirlemi ve snrlarn izmitir. Baumgarten

estetiki zgr gzel sanatlar teorisi, aa bilgi teorisi, gzel zerine dnme ve akla benzer

yeti (duyu) bilimi eklinde tanmlamtr.

Baumgarten estetik kavramnn temel belirleyici motivi olarak Cogntia Senstivay

aklamtr. Baumgarten aa bilgi yetisinin ortaya koyduu tasavvurlara sensitive

(duygusallk) adn verir. Cogntia Senstivay ise ak ve seik olan eylerin tesinde bulunan

tasavvurlar btn olarak tanmlanr.

Akl: nceleyen bilim dal mantk (Yukar bilgi teorisi) ak-net.

Duyular: nceleyen bilim dal estetik (aa bilgi teorisi) ak deil-bulank

Estetik ak ve seik olmayan bir bilginin yani duygusal bilginin bilimi olarak

tanmlandna gre aklk ve seiklik zihni bilginin ls deildir. Aklk ve seiklik zihni

bilginin lsdr. Estetik bilginin zellii ak ve seik olmak deil, tersine bulank olmahalidir. Zihni bilginin devi, akln dorularn aratrmaktr. Baumgartena gre duygusal,

bilgiyi aratracak bir bilim dalda gereklidir. te bu bilim dalna ESTETK ad verilmitir.

Mantn yukar alann aratrmasna karlk estetik aa bilgi alann aratrr. Her iki bilim

dal da gerei bulmak ister. Biri zihni bilginin yetkinliine dieri ise duyulur bilginin

yetkinliine ulamak ister. Her ikisinin de ls doruluktur. Ancak doruluk estetik gzel

7


8/51

zerine dnme sanat olarak aklanr. ayet estetik btn duyular deil sadece gzellik

duyusunu inceliyorsa bu bilime kavramsal olarak estetik denilmesi hataldr. Nitekim 18. yy

filozoflarndan Herder Greke kallas kknden kollgone Hegel ise Kollologe szcklerini

nermilerdir. Kallas Greke gzel anlamna gelir. Dier yandan estetii sadece gzeldeerine balayp aklamaya almak astetiin sorun alann gereksiz yere snrlandrmak

olur. Bir deer felsefesi olarak estetiin iine yce, zarif, komik, ilgin, hatta irkin deerleri

de girer. Btn bu deerlerinde birer estetik anlam vardr.

Estetiin Gzelin Bilimi Olarak Kabul Grmeyiinin Nedenleri:

1. Her dnemin ve her uygarln kendine zg bir gzellik anlay vardr. Her toplum

kendi gzellik kavramn gelitirmitir.2. Estetiin konusu sanatta snrlandrlyorsa sanatn sadece gzellikleri deil

irkinlikleri de dile getirdii unutulmamaldr.

3. Gzel bir objenin estetik zelliklerini belirtmek iin kullanlacak niteleme sfat

olamaz. Trajik, dramatik, ho sevimli gibi deerlerde vardr.

Doal gzellikler ile ilgili sorun ve incelemeler estetiin iine girmez. Estetiin tam

olarak ne gzelin ne de beeni yarglarn bilimi oluu daha salam ve ok sayda estetikinin

katld bir baka kuramn ortaya atlmasna neden olmutur. Bu kavrama gre estetik genel

sanat bilimi olarak tanmlanr. Btn bu aklamalardan da anlalabilecei gibi estetik yeni ve

modern bir bilimdir. Ancak bu bilimin iinde yer alan problemler ok eskidir. Hatta insann

dnmeye balamas kadar eskidir.

TEODOR FEHNER

Gnmz dnce sisteminde estetik salt bir gzellik bilimi olarak nitelendirilemez.

Ancak gzellik ile insan arasnda belli bir ilgi vardr. nsan gzelden holanr ondan haz duyar.

O halde aratrlacak olan ey gzellik olmayp bu haz fenomenidir. Olaya bu psikolojikadan yaklaan T. Fechenner hazdan acya kadar olan duyular incelemesi gereken bu bilime

Greke Hedan (haz) kknden Hedonik adn vermitir. Fakat bu nerilerin hibiri kabul

grmemi Kant ve Shillerinde basksyla estetik szc kabul edilmitir. Bu yz yln

banda T. Lppsn ba ektii bir baka grupta estetii dorudan doruya psikolojiye

balayarak yeni bir dnce sistemine yol amlardr. Buna gre estetik gzelin bilimidir.

8


9/51

Ancak bu irkinin bilimini de inceler. Bir obje bende zel bir duygu, gzellik duygusu

dediimiz bir duygu uyandrd ya da uyandrmaya yetili olduu iin gzeldir. O halde

gzellik bir objenin bende belli bir etki uyandrma yetisine verilen addr. Bu etki bende

meydana gelen bir etki olarak psikolojik bir olgudur. Estetik bu etkinin zn saptamak,zmlemek, nitelendirmek ve snrlamak ister. Bu psikolojik bir devdir buna gre estetik de

psikolojik bir disiplindir.

LKA FELSEFES

lk a felsefesi ile Yunan felsefesi ve bu felsefeden gelien Helenizm ve Roma

felsefesi anlalr. Belli bir tarih dnemini adlandran ilk a kavram ok geni bir kavramdr.

Bu dnem ilk yazl belgelerle balar ve yaklak olarak 4000 den 5.yy sonlarna kadar devameder. lk a kavram bu dnem ierisinde yaam btn kltrleri iine alr. Ancak ilk a

felsefesi deyince dier kltrlerin felsefesi deil sadece Yunan felsefesi ele alnr. nk

bugnk anlamda felsefeyi ilk olarak ortaya koyan ve yaratan eski Yunanllar olmutur.

Klasik ilk a yada antik a ad verilen bu dnem felsefesi M.. 8.yy da balayp M.S. 5 yya

kadar devam eder. lk ada filozof tipide sadece Yunanistan da grlr. Yaamn en yksek

geleceini bilgide bulan, bulmak iin yaayan ve edindii bilgileri yaamna temel yapmak

isteyen filozof denilen bu insan tipi sadece Yunanistanda vardr. Eski dou kltrlerindeki

rahipler ise tanryla kul arasnda araclk eden ve gizli esrarengiz gleri olduuna inanlan

kiilerdir. Bunlar Yunanistan da hibir zaman grlmez. Felsefe okullar kurulmutur. Bu

okullar bilim dernei gibi alrlar. Yunan felsefesi sadece soylu kesime hitap eder. Dnce

yaps Paganizmden kaynaklanr. Paganizm ise sadece Aristokrat kesime seslenen bir dindir.

Yunan felsefesinin ele ald konular bakmndan drt dnemde incelenebilir.

1. Kozmolojik Dnem: Bu dnemde Yunan felsefesi neredeyse btnyle d

doaya cisimlerin dnyasna ynelmi bir doa felsefesidir. Metafizik problemlerzmlenmeye allmtr.

2. Antropolojik Dnem: Bu dnemde birey olarak insana kar bir ilgi uyanm,

metafizik problemleri bir kenara atlm Tanr, insan ve doa bir dnce balants

iinde kavranmaya allmtr. Bu dnemin filozoflarna SOFST denir.

9


10/51

3. Sistematik Dnem: Aristo okulu felsefenin etkili olduu bir dnemdir. Bu

dnemde bir ve ikinci dnemde ele alnan konular birlikte deerlendirilmeye ve bir

senteze ulamaya allmtr. Sanat ve gzellik konularndaki deerlendirmeler budnemde balar.

4. Son Dnem: Antik felsefeye dini elerin kart dnemdir. zellikle Hint ve

Msr dinlerinin antik filozoflara ciddi etkileri olmutur. 4. yyda Hristiyanln

ortaya kmasyla yeni bir felsefi sisteme geilmi ve Antik felsefe sana ermitir.

PLATON (ARSTOKLES)

SLAM DNYASINDA EFLATUN

dealizmin kurucusudur. Bugnk temel felsefesinin direklerinden birini oluturur.

Felsefenin temelini oluturan be kuram vardr. Felsefenin amac vardr. nsann bamsz

olmas erdemli olmasyla mmkndr. Erdemli olmann temeli ise bilgi z idea, gerekesi

evren, gvencesi lmszlk, hayati yaps devlettir. Bu devlette ideal bir devlet olacaktr.

Devletin yaps ise filozoflardan kurulmaldr.

1. deal Kuram

2. Bilgi

3. Evren-doa

4. lmszlk

5. Devlet

Gerek ve doru olan dnyann yansmasdr. Platon buna mimesis (taklit) der.

Platona gre iyi: kendiliinden var olandr akl yoluyla ulalr.

Akl-bilgi sanatlarn hibir zaman toplum iinde otorite

kuramayacaklarn savunur.

Aldatc-yansma. Tek tek olan eyler Platon iin gzelde

deildir. Platon gzel iin gerek ve tek tanm yapmak istiyor.

10

deaGerekDuyula

r


11/51

Hayat: Platon antik a Yunan dnrdr. Asl ad Aristokslestir. (M.. 427-

347/8) yllar arasnda yaamtr. slam felsefesinde Eflatun veya Felatun diye alnr. 22

yanda Sokratla tanm ve onun etkisiyle felsefeyle uramtr. zellikle iir konusundakiyetenekleriyle tannan platon felsefeyle uramaya baladktan sonra iirlerini felsefeye

dntrmtr. Platonun diyalog tarznda pek ok eseri vardr. Bunlar arasnda len,

Devlet, Politika, yasalar, Parmenides ve Byk Hipiyas saylabilir. Mevcut eserleri yasalar

dnda diyalog tarznda yazlmtr. Sanat, bir yanstma, taklit veya benzetme olarak grme

eilimi eski Yunandan dnyaya tutulmu bir aynadr. Gereklii yanstma deyince belli bal

grle karlayoruz.

1. Grneni olduu gibi yanstma (Yzeysel gereklik) Platon bunu savunur.

2. Tmeli yada z yanstmak (Aristo tarafndan savunulmutur).

3. deal gereklii, dzeltilmi gereklii yanstmak (Aristo sonrasnda bu gr

savunulmutur).

Platon Felsefesi Devirde Geliir

Genlik Dnemi: Platon bu dnemde Sokrattan etkilenmitir. Aratrlan ey ideadr.

Platon bu dnemde erdemin, cesaretin, gzelliin ne demek olduunu aratrr, ancak

aratrmalar yzeyseldir.

Olgunluk Dnemi: Bu devirde idea gerek bir varlk haline dnr.

Yallk Dnemi: dea daha ok say ve l olarak anlalmtr. Platon idealizmin

kurucusudur. Ona gre iki dnya vardr.

a) Gerek olan idealar dnyas

b) dealar dnyasnn yansmas olan u anda yaadmz dnya.Bu dnyadaki grdmz btn nesneler gerek deildir. Bu dnyada ki nesnelerin

gerei idealar dnyasndaki nesnelerin yansmas yani taklididir. Buna Platon Mimesis

diyor. Ona gre idealar dnyas ancak aklla kavranabilir. Kavramlar bu ideal dnyann

yansmas olarak bulunurlar. Platonun btn dnsel yaps be kuramda toplanr.

1. dealar kuram

11


12/51

2. Bilgi kuram

3. Evren-Doa kuram

4. lmszlk kuram

5. Devlet kuramOna gre felsefenin amac insann yetkin yaamasn salamasdr. Bu yetkin

yaanacak erdemli olarak gerekleebilir. Bu erdemin temeli bilgi z idea gerekesi,

evren gvencesi, lmszlk hayati yaps ve devlettir. Yani erdemin temeli bilgidir.

Bunun z hi deimeyen kavramlardr. Yani idealardr. Btn bu doru deimez

kavramlar evrenin geliimini salamak iindir. Btn bu yce ve deimez bilgiler

lmszdr. Ve devlet erdemli bireylerden kurulduu zaman ideal bir devlettir. Erdemli

bireyler ise idealar dnyasna akl yoluyla ulaan filozoflardr. Onun idea devlet dnde snf yer alr.

1. Yneticiler (Altn)

2. Savalar (Gm)

3. Kyller (Bronz)

nk yneticiler akllaryla, savalar iradeleriyle, kyller ise igdleriyle

yaarlar.

Bu nedenle ynetici kesim mutlaka filozoflardan olumaldr. Yine ideal devlet

iinde toplumu yozlatran, saf kltr deerlerini bozan ticaret yol almaldr. Platona

gre bilgi; eskiden bilinen bir eyi hatrlamaktr. Platon ruhun lmszlne ve bu

lmsz ruhun, lml bedene girmeden nce idealar yani gerekler dnyasn grm

olduuna inanyor. nsanlar bilgilerle birlikte doarlar, eitimle hatrlarlar.

Platona gre sanat; gerek olmayan duyular dnyasnda ki nesne ve insanlarn

yansmasdr. Sanat eseri idealarn taklidi olan eylerin taklididir. Sanat bizi gerek

olandan uzaklatrr. Ona gre hibir air ve yazar sava, devlet ynetme gibi konularda

yol gsterici olmaz. Yasalar getiremez, dzen deiikliklerinde hibir zaman airlerdenyararlanamaz. Platon sanata iki ynden kar kar:

1. Bilgisellik Asndan

a. air ve yazar kiiyi asl gereklii olan idealardan uzaklatrr.

b. air ve yazar yazdklarn vecd ierisinde kaleme alr. Anlamlarn bilmez,

bilgisel adan yetili olabilecei konu yoktur.

12


13/51

2. Ahlak Ynnden

a. Eserlerde geenlere ynelik kt rnek olacak ksmlar vardr.

b. Destanlarda kt kiilerin taklit edilmesi alkanlk ve kt etkilere yol

aar.Sanat dizginlemesi gereken duygu ve tutkular coturur.

PLATONUN GZELLK FELSEFES

1. Platonun Sokratik Devrinde Gzellik Felsefesi:

Bu devirde Platon gzeli kavram olarak belirlemeye balam. Bu devrin en nemli

diyalogu; Byk Hippias diyalogudur. Bu diyalogda konuanlar Sokrates ve Sfist Hippiastr.Byk Hippias diyalogu gzelin ne olduundan ok ne olmadn anlatan grltl bir

diyalogdur. Bu diyalog her eyden nce gzelliin tanmna ulamak istiyor. Ancak d

grn bakmndan bu diyalogun baarya ulat sylenemez. Onun nemi olumlu bir

sonuca ulalmamasna ramen dnce tarihinde ilk defa gzeli konu alarak ele alm

olmasndan kaynaklanmaktadr. Dier bir neride bu diyalog gzellik bakmndan bir ikileme

belirlemitir. Bu kendiliinden gzel ve tek tek gzel

eylerin gsterdii ikilemdir.

2. Platonun Olgunluk Dneminde Gzelin Kendiliinden Gzel Olarak

Kavramas:

Filozof olgunluk dneminde gzeli cevher olarak belirleyerek daha derinden

kavramaya almtr.len adl eserinde gzellii kavrama yolu Eros tan hareket edilerek

aklanr. Eros sevgi, ak anlamnda bir szcktr. Eros yoluyla gzel olana ulama istei ve

ayn zamanda lmszle ulama yolu sz konusu olur. nsan iin iki eit lmszlk

vardr.

a) Beden Yoluyla: Kadnla ulalabilir. Kadnn ocuk sahibi olmasyla amacaulalabilir.

b) Ruh Yoluyla: Ruh Yoluyla lmszle ulamakta Eros genlere ynelir. Onlarn

yetitirilmesi, eitilmesi amacn tar.

Erosun genlerin ruhuna girmesiyle onlarda stn yetiler ve erdem meydana gelir. Bu

noktada kii ruh gzelliine ulamtr. Ruh gzelliine erien kii art gzellii insan

13


14/51

yaamndaki davranlarda arar. Bundan sonraki aama bilimdir. Erosun bylesine ycelttii

kii artk tek tek gzelliklerle yetinmez o gzelliin kendisine ynelir ve onu arar. Platon bu

noktada gzeli duyular dnyasndan kopartarak idealar dnyasna yerletirmek ve onu idea

haline getirmeye almaktr. Artk gzellikler deil varln z ile ilgili bir gzellik yanikendiliinden gzel olan mutlak gzeldir. Bu gzellie erien kii lmszle ve mutlulua

da erimi olur.

3. Platonun nc dneminde (Yallk Dnemi): Gzelin Kavran Platon

yallk dneminde gzeli matematik olarak kavramaya almtr. Bu dnemde filozof

balca iki felsefe okulunun etkisinde kalr. Elea ve Pythogorasclk Platon bu dnemde evreni

ve evren iindeki varlklar bir orant iinde grme eilimindedir. Formlarn gzellii denince

sadece saylarn getirdii oranlar pergel ve cetvel kullanlarak yaplan izimler kastedilir.Platonun bu dnemde artk idea fikrinden vazgetii anlalyor. Platon gzel olan

sadece geometrik formlardr demitir. Form gzellii bir nesnenin gzellii ile ayn ey

deildir. Form gzellii bir nesneyi gzel klan prensiptir. Eer bir objede say tamsa bu

objeler zleri gerei gzeldir.

ARSTOTELES

Genelin yada zn yansmas sistematik dnem filozoflar ierisinde amz

felsefesini derinden etkileyen ikinci filozof Aristotelestir. Aristo felsefesini drt nedene

balanmtr. Ona gre sanatta ve doada her eyin drt nedeni vardr.

1. Maddi Neden

2. Biimsel Neden

3. Hareket Ettirici Neden

4. Amasal Neden

rnein: Seramik Sanatnda

1. Maddi Neden: Seramiin oluturduu madde yani kil.2. Biimsel Neden: Sanatnn oluturduu projedir.

3. Hareket Ettirici Neden: Eller, ayaklar ve gereler

4. Amasal Neden: Bunlar harekete geiren niyet kavramdr.

14


15/51

Aristoya gre doadaki canl ve cansz btn varlklarn oluumu bu drt nedene

baldr. Aristoya gre doa srekli bir gelime gsterir. Oluum srecinde mutlak maddeden

mutlak forma doru bir gidi sz konusudur. Evrendeki her ey belirli bir amaca yneliktir. lk

hareketi veren tanrdr. Tanr mutlak formdur. Mutlak ruh ve prensiptir. Kendisi hareketetmez ancak evreni harekete geirip oluumu balatr. Aristoya gre doa canldr.

Canszlarla canllar arasnda sadece katman fark vardr. En altta madde sonra bitkiler ve

hayvanlar en stte ise insan vardr. nsanlarda da maddi, bitkisel ve hayvansal ynler bulunur.

Ancak onu insan yapan zellik akl ve dncedir. Dnce ve akl ruhun iinde yer alr. Ruh

bedene biim veren ona dnce ve akl veren bir etkinliktir. Btn insanlarda ortaktr. Aristo

mantk bilimin kurucusudur. Mantn tamamen tmden gelim yntemi zerine oluturur.

Ona gre gerek bilgiye ortak tmel rneklerle varlabilir.rnek : Btn insanlar lmszdr(Tmel)

Sokrat insandr(Tikel)

yleyse Sokrat lmszdr(Sonu nermesi)

Meydana gelen her eyin Drt Nedeni Vardr.

Doaya rnek: Bir am aacnn olumas

1. Aacn ekirdei Maddi Neden

2. ekirdein ekli Biimsel Neden

3. am aacnn olumas iin gerekli toprak, su, hava Hareket Ettirici Neden

4. Amasal neden ise ilerideki am aacn oluturmaktr.

ARSTONUN SANAT FELSEFES

Aristo sanat hakkndaki grlerini poetika adl eserinde toplamtr. Aristoda Platon

gibi insann iki dnyas olduuna inanr. Bunlardan birincisi akl yoluyla kavranan dnyadieri ise duygularmzla kavradmz dnyadr. Platon akl dnyasn n plana kartm,

duyular dnyasn ise tamamen reddetmitir. Duyularla alglanan bilgileri yzeysel gerekilik

olarak deerlendirmi,sanat ve sanaty ise yzeysel gereklii yanstan kiiler olarak hor

grmt. Aristo ise duygularla alglanan gerekleri platon gibi aalamaz. Hatta Platonun

duyular dnyas dnda olduuna inanr. Ona gre nesneyi oluturan madde ve form duyu7lar

15


16/51

dnyasnda birleirler. Aristo sanatn temelinde mimesis olduunu savunurken Platon ile ayn

dncededir. Ancak her iki filozofun mimesis anlaylarnda ok nemli farklar bulunur.

Aristoya gre her eit z taklittir. Ona gre btn insanlar taklit itepisiyle birlikte doarlar.

Platon takliti olumsuz bir tavr olarak deerlendirirken Aristo taklit ya da mimesis itepisinininsann tabiat iinde grerek btn bilgilerimizi salayan temel bir motif olarak ortaya

koymutur. Ona gre mimesis ylesine insani bir deerdir ki insan hayvandan ancak bu yeti

ayrabilir. Aristo mimetik objeyi ise u ekilde aklyor: Buna gre mimetik obje

insandr.Sanatlar ya ortalama insan yada ortalamadan daha iyi olan insanlarn hareketlerini

taklit ederler. Eer taklit edilen obje yani insan iyi bir insansa sonuta ortaya kan sanat ta iyi

bir sanattr. Taklit edilen insan ktyse meydana gelen taklit eseri kt olacaktr. Aristo bu

ekilde sanata etnik (ethos) bir karakter kazandrmay umut etmitir. Taklit objesine greyaplan ortalama iyi, kt snflamasna ise sadece sanat eserini deil sanatlarn karakterini

de ortaya koyar. Ona gre iyi ve soylu bir sanat ancak iyi ve soylu kiileri taklit edebilir.

Basit bir karaktere sahip sanat ise baya insanlar taklit eder. Aristonun burada estetik

ahlak kavramlarn birbirine kartrdn gryoruz. Taklit eden ve edilen kiiye gre sanatn

estetik kurallarn belirleme kaygs son derece hataldr. Bu noktada filozofun (Aristonun)

ideal olana yneldii de anlalyor. nk o bir nesneye yada reel bir eye deil bir ideale

ynelmitir. Bu da Aritoyu idealist bir sanat anlayna gtrr. Ona gre tabiattaki objelerin

hepsi yada btn insanlar yetkin bir gzellie sahip deildirler. Doada rastladmz her

objenin houmuza gitmesi bu yzdendir. Her objede madde form uygunluu bulunmaz. Byle

bir obje mimesis objesi (mimetik obje) olduunda sanat tarafndan idealize edilmesi gzel

hale getirilmelidir.

PLATON ARSTO TELES BAUMGARTEN KANTIN ESTETK

ANLAYILARINA GENEL BR BAKI

Mimesis: Taklit etmek, aynsn yapmak

Mimetik obje : Taklidi yaplan

Sanat faaliyeti: Sanatnn tabiatta ve iinde yetitii kltr dnyasnda daha nce var

olan unsurlardan ve malzemelerden yararlanarak yapt bir yaratma faaliyetidir. Amac da

Gzeli bulmak ve onu dlatrmaktr. Deimeyen Gzel kavramyla dorudan doruya

16


17/51

ilgilenen disiplin dal estetiktir. Bunun dnda Sanat Tarihi, Sanat Psikolojisi, Sanat

Sosyolojisi ve Sanat Eitimi de sanatla ve gzelle ilgilenir. Sanat faaliyeti insanlk tarihi kadar

eskidir. Ancak bunun zerindeki gelimeler daha sonradr.

Hibir toplumun av malzemesi, dini, kap kaca, klk kyafeti birbirine benzemez.Birey n planda deildir, kolektiftir. Bireyin ortaya k daha sonradr.

Aristoteles Metafizik isimli eserinde insana ait temel etkinlikten bahseder.

Theotretike : nsann bilme faaliyetini inceler.

Praktike : nsann eitli davranlarn inceler. Daha sonra yerini ahlak

felsefesialr.

Poetike : nsann yaratma faaliyetini inceler.

Daha sonra Theptretkenin yerini bilgi, Praktikenin yerini ahlak, Poetikenin yerini desanat felsefesi almtr.

Aristotelesin bu alanlarla ilgili bir takm eserleri vardr. Bunlar iinde sanat konusunu

iine alan en nemli eseri Potikadr. Bu eser sanatla ilgili en derli toplu kitaptr. Aristoteles

daha ok szl sanatlar zerinde durmutur. Poetik alannda durmu olsayd estetii

Aristoteles kurmu olurdu. Geri Poetika eseri tam metin olarak elimize ulamamtr. Fakat

Aristotelesin sanat ile ilgili yaklamn belirten yazlar kitabin eitli yerlerinde geer. O

dnemde sz sanat daha fazla olduu iin kitaplarda da szl sanat arlk basmaktadr.

Aristoteles Poetikasnda zellikle mimesis kavram zerinde de durmutur. Aristo kitabn ilk

sayfalarnda mimesisi ele alr ve mimesisin sanatla ilgisini anlatr. nsanlarda bir taklit

igds olduunu ayrca taklidin psikolojik bir yan da olduunu anlatr. nsanlarn dier

canllardan da akl yn kadar taklit ynnden stn olduklarn anlatr.

Her ne kadar mimesis kavramna Aristotelesin Poetika isimli kitabnda rastlyorsak ta

bu kavram Aristotelesin hocas olan Platonun eserinde de geer. Platon gerek Devlet gerekse

len isimli eserlerinde sanat konular zerinde gerektike durur. Ve o da sanat zerinde bir

taklit olduunu syler. Ancak Platonun anlatt ile Aristonun anlatt ayrdr.Platonun felsefi anlayna gre bizim iinde yaadmz, be duyu organmz ile

kavradmz dnya nesneler dnyasdr. Platon evren nesneler dnda onlarn asl olan, z

olan bir ideler alemi vardr demitir. Aslnda bu grdmz nesneler alemi ideler

aleminin kopyasndan, taklidinden baka bir ey deildir der.

17


18/51

Aristoteles, iyi bir taklitin iyi bir sanat eseri olduunu syler. Platonun mimesisi

olumlu grmesine karlk Aristoteles onun insana ait bir igd bir yatknlk olarak grr.

Aristoteles mimesisi tanmlamakla kalmaz nasl meydana gelebildiini ve geldiini aklar. Ve

der ki acaba taklidi insanlar nasl gerekletiriyorlar ve bir takm aralarla gerelerlegerekletiriyorlar der. Bir sanat sesi ele alr. Tabiattaki baz sesleri baz aralarla taklit

etmeye alr. Bir ksm rengi, ekli ele alr. Bundan yola karak sanat eserlerini ortaya

karmaya alrlar.

O halde Aristotelese gre sanatlar belli aralar kullanarak objeleri taklit etmek yoluyla

ortaya kar. Ve kullandklar eylere gre ayrlr. Renk ve figratif eserlerle yaplana Figratif

sanat Eserleri, sesi ve sz kullanmakla yaplana Mzik ve nihayet insann ritm tempo ile

yapt sanata da Dans denir. Ve bylece kullandklar eylere gre sanatlarn birbirindenayrldn syler. Aristotelese gre sanatlar yalnzca taklit tarz bakmndan deil taklidin

yneldii obje bakmndan ve nesne bakmndan da ayrdrlar.

Aristo szl sanatlarda objeyi etik yani ahlaki bir zellikte belirlemektedir. Ve der ki

sanatlar zellikle szl sanatlarda ya ortalama insan veya bu ortalamadan daha iyi olan

veya daha kt olan taklit ederler. Aristo ahlak deeri ile estetik deerleri birbirinin e

deeri gibi grmtr. Ancak ann anlay ve kavray sanat evresindeki gelime

dnlrse buna alr. nk aa yukar ilkel toplumlardan balayarak birbirinin edeeri

kadar gelen uzun bir izgide genellikle szl sanatlarda ahlaki deerler ve davranlarla

sanattaki davranlar i iedir. Daha sonra Aristo gzel kavram zerinde durur. Ve sanatta

gzel olan ile tabiatta gzel olann birbirinden farkl olduunu syler. rnein bir p tabiatta

kt, sanatta gzel olabilir. Sanatn kendi iinde birtakm kurallar vardr. Objenin gzel

olmas deil resmin gzel olmas nemlidir. Bugnk anlamda estetiin kurulmas 18.yy da

olmutur. Ve bu disipline estetik adn Baumgarten isimli dnr vermitir.

Baumgarten 17501758 arasnda yaynlad Aesthetika kitabyla bir disiplini

belirlemek istemi ve adn vermitir. Baumgartene gre Estetik bir eit mantktr. Aklyrtmek gzeli kavrayabilmek iin sanat eserini akl yolundan geirmektir. Ve zihni alann

deil duygularla ilgili alann bilgisini gerekletirmeye alr. Yani bir eit duygusal bilginin

mantdr. Ve bu anlamda estetik sanatta gzel zerine dnme sanatdr. Baumgarten

estetii tanmlarken mantktan destek almaya almtr. Yani felsefenin bir dal olan manta

18


19/51

ksmen estetii balar. Estetiin gerek anlamda dier dallardan bamsz bir dal olarak ortaya

kmas sanatta gzel kavramnn belirtilmesiyle mmkndr.

Ayrlmasn gerek anlamda salayan Alman KANT olmutur. Kanta gre bizim

birtakm zihni yeteneklerimiz vardr. Bunlarn hepsine bilme yetenei denir. Duygusalyeteneimiz bizi herhangi bir nesneden holanmay veya holanmamay salar. Bilen bir

varlk olma eilimimiz dorudan doruya zihnimizden, aklmzdan ve yarg gcmzden

kaynaklanr. Btn bunlar bizi bir takm faaliyetlerde bulunmaya, bilgi istemeye ayr olarak

belirler. Bunlarn hepsine birden Kant amallk demektedir. te bu noktada sanat faaliyetinin

sanattaki gzele ulap ondan bir tat almakta estetik haz alnr. Gndelik hazlar belli bir

noktadan sonra duyulur. Sanattaki tat alma snrszdr. Estetik heyecan snrszdr. Kntn

insandaki eitli zelliklerini inceleyen temel eserleri balk altnda toplayabiliriz.Kant Salt Akln Eletirisi (Teorik Akln Terkiti) isimli kitabnda tabiatn ne olup

olmadn incelemeye alr. Ve insann bu tabiat karsnda neleri ne lde bilme imknna

sahip olduunu ele alp aratrr. Ve der ki Tabiat zorunluluun hkim olduu bir dnyadr.

Bu dnyada nedensellik hkimdir. Her olayn bir sebebi vardr. Bir sonucu vardr. Kant bu

kitabnda tabiatn zelliklerini aratrr. Btn bu alanlardan ana prensip nedenselliktir. Var

olanlar nesne olanlar btn aklamaya yetmez. Bunlarn dnda da bir kltr dnyas vardr.

Bunlar da Pratik Akln Eletirisinde belirtir. Yani kltr dnyasndan bahseder. Ve der ki

tabi alannda zgrln olmadn ve zorunluluk olduunu belirtir. Buna karlk deerler

alannda zgrlk hkim. Kant bir baka alann daha olduunu syler ve bu iki alan

karlatrr. Byle bir birleimi biz ancak duygu alannda alabiliriz der. Bu alan Yarg

Gcnn Eletirisi isimli eserinde inceler. Kant tabiat ve teorik akl ele ald Salt Akln

Eletirisi kitabnda insana zg bilme kabiliyetini kavramlardan insann peinden kotuu

hakikat kavramn kanunlardan sebeplilik kanunu gibi eitlerinden de tabiat bilgisini

inceler.Yine Kant Pratik Akln Eletirisi kitabnda insana zg yetenekten iradeyi

kavramlardan iyi kavramn kanunlardan ereklilik kanunu bilgi eitlerinden ahlak bilgisiniinceler. Yarg Gc kitabnda insanlarda duyguyu, kavramlardan gzel kavramn,

kanunlardan ereklilii ele alr. Ereklilik (teleoji) Kant Tabiat zorunluluk, ahlak bilgisi,

zgrlk gibi kavramlarla anlalabilir der. Duygusal alanda da bir kavram aradmzda bu

ancak ereklilikle olur. Ona gre ereklilik zorunlulukla zgrlk arasnda yer alr. nk bu

duygu alannda insan ortaya bir baar koyarken tabiattan zorunluluk dnyasndan te yandan

19


20/51

da zgrlk dnyasndan yararlanlr. Ve Kant duygusal alanda ulalmak istenen alan gzellik

kavramdr. Kanlmak istenende beenilik d olandr.

Ereklilik: Srekli deierek gelime anlamna gelir. O halde insan duygu alanndadaima bir ncelikten gzel olan arar. Ve Kant bunu srekli yenileme halinde olduunu

syler. Ereklilik bir bakma zorunluluklar dnyasndan te yandan da zgrlk dnyasna

dayanr. Bu iki dnyadan da temel alr.

Kant Acaba tabiatta da ereklilik kavram yok mudur der. Ve ama biz bunu

sezebiliriz. nk diyor. Tabiat karsnda yle formlar gryoruz ki orada da bizi

heyecanlandran bir takm gzel formlar var. Eer tabiatta da bir ereklilik varsa biz buna bilgi

ile ulaamayz duyabiliriz, sezebiliriz. Mesela tabiatta kristaller, bitkiler, bcekler, canl canszbirok gzellikler vardr. Bunlarn bizi heyecanlandrdn sylyor ve bizim bu gzellikleri

aklmzla kavramamzn imknsz olduunu syler. Kanta gre bizi estetik hazla

heyecanlandran eyin bir armonik duygu olduunu sylyor.

n Estetik: Estetik olmayan bizi rahatsz eden duygusal olmayan ve itici olan, demek

ki byle bir yarg gcnn tesinde bilgide vardr; mantkta vardr, duyguda vardr,sezgide

vardr. Ve bu bakmdan estetik btn bunlarn birletirdii bamsz alan oluturur. Kant

estetie bu alan vermekle estetii felsefe ierisinde disiplin erevesine almtr. Btn bu

alanlarn estetiinde alan olduunu sylyor. Ve biz estetik alannda bilgi ve ahlaknda

olduunu anlyoruz.

Estetik Beeni: Gnlk hayatta kullandmz pek ok dei vardr. Bunlardan biride

Zevkler ve beeniler tartlmaz bu sz orta ada De gustibus nonest disputondum ister

gnlk hayatta isterse baka bir durumda olsun herkesin kendine gre bir zevki vardr. Ve bu

zevk kendisine gre hakldr. Yalnz bu geni alanda byledir. Herkes yargsnda hakl iseestetikten sz etmemiz yanl olur. O halde Kant diyiyorki Bu kadar farkl yarglara ramen

nasl oluyor da bir sanat eserini ve ortaya bir sanat eseri kyor. Ve biz sanattan, estetikten

nasl sz edeceiz diyor. Kant bu noktada beeniler zerinde tartlmaz szn daha deiik

olarak ele alyor. Kant kimsenin beenisine kar klamaz ama zevkler ve beeniler

zerinde pekl tartlabilinir der.

20


21/51

Kant beenilerinde tartlabilir olduunu u zmlemeye mmkn klar. Der ki u

iki deeri birbirinden ayrmamz lazmdr. Bunlar gzel ve ho olandr. Ve gzelle ho

kavramlarn birbirinden ayrr. Ona gre bizim ho dediimiz ey bakadr. Gzel dediimiz

ey bakadr. Ho dediimiz eyin kayna duygusal olan kiisel eilimlerimizle olan bireydir. Bir yemekten bir havadan holanma gibi kiminin k mevsiminden kiminin yaz

mevsiminden holand gibi. Kant bunun zerinde bir tartma alamaz diyor. nk

tartlacak ve dolaysyla zerinde uralacak bir prensip bulunmamaktadr.

nsanlarn eilimleri kendilerine gre zgrdr. Ama ho dediimiz alann zerine

karsak orada durumun farkl olduunu anlarz. Bu alan artk sanattaki gzelin dnyasdr. Bir

obje hakknda o gzeldir derken varlm yargnn bana gre gzel olduunu sylemek

istemem tersine bu gzeldir, dediimde bakalarnn da onun gzel olduunu bilmesinibeklerim diyor. Kant sevdiim bir tabloya, okuduum bir iire ondan bir zevk duyuyorsam

herkesin onu gzel bulmasn beklerim. te Kant bundan kan sonu budur ki estetik yarg

zerinde pekala tartabiliriz. Beeni yargsnn dayand bir prensip vardr. Kant Bu iir, bu

tablo, bu heykel gzeldir, dediimde ondan duyduum haza konuda ortak bir eitim alm

btn insanlarda ortaktr. Bu nedenle estetik yarglarn bir genellii bulunur. Kant byle bir

ortak duyguya ortak estetik adn verir. nsann nceden douunda var olan apriari insann

znde vardr. Yani hibir eitimi olmasa da iindeki bu apriari zellik nedeniyle herhangi

bibr sanat deerinden holanabilir. Kii bir takm sanat eseriyle karlaabilir ve yargda

bulunabilir. Ancak bu yarglarn sahip olduu zorluk tabiattaki zorunlulua benzemez. Bunun

zorunluluu herkesten gelmesi ve bir yeti olmasdr. Ortak estetik duygusu ise ideal bir

normdur. Benim verdiim veya kiinin verdii herhangi bir estetik yarg bu ideal norma tam

uygunluk gsterebilir. Ama gstermeyebilirde, ancak bu Kanta gre pek o kadar nemli

deildir. nemli olan her insann o sanattan pay alabilmesidir. Ayrca Kant bizimde

sylediimiz gibi bu estetik duygu kltr iinde yer alr. Ama mantk veya kltr sadece u

anda var olan toplumumuza zg bir ey deildir. Kltr varlklarn ayn zamanda tarihidir.Onlar insanlara kltr miras olarak kalrlar. O halde insanlk kltr homojen deildir

heterojendir. Mesela bir Eski Msr Sanat bir Latin Kltr bir Uzak Dou Kltr veya bir

Bat Kltr olarak dndmzde hepsi birbirinden ayrdr. Bu kltrler dnya grleri

dini grleri ynnden birbirinden ayrdr. Ve bu farkllk ayn ekilde estetik anlayta da

kendini gsterir. te bu durumda belli bir kltr evresi iin onu deerlendirmek g olabilir.

21


22/51

Ancak yinede insanlar farkl kltr iinde de olsalar bu kltrlerin iinde yine de bir takm

izlenimler olabilir. Tam anlamyla tat alabilmek iinde o kltrle bir temas gereklidir. Byle

bir temasn hi olmad bir yerde ok farkl iki kltrn insan birbirine ait sanat eserlerinden

zel bir tat olmayabilir. O halde estetik yarglar kltrden kltre rol alr yani izafi olabilir.Eitim estetik beeniyi belirleyen nemli bir faktrdr. Sanat yalnzca belli bir kltre

bal olarak kalmaz belli bir eitimde ister. Bir sanat alannda eitim zellikle estetik eitimi

sanat anlama zellikle deerlendirmek asndan nemlidir. Byle bir eitimin olmad halde

eitli sanat eseri karsnda holanma yada holanmama sz konusu olur. O halde herhangi bir

sanat eserinde eitli deerlerde alglama sz konusudur. Belli bir eitime dayal kaynaklar

vardr. Yada belli bir eitimden kaynak almam olan beeni ve alglama tavrlar vardr.

Herhangi bir sanat eseri karsnda bir bilgi ve kltr eitimimiz varsa vereceimiz yarglarkarsnda tartabiliriz. Ama nasl bir gerektir? nsann ortaya kard, kltr dnyasnn

ortaya kard bir gerektir. Bunlar tabi deillerdir. Kltr dnyasna aittir. Kltr tabakas

varln kuaktan kuaa srdrmektedir. Bunlar yazyla, filmle yeni nesillere aktarlr.

KATHARSS

Katharsisin szlk anlam temizleme, arnma demektir. Ona gre sanat yoluyla ruh

temizlenebilir, ktlklerden arndrlabilir. Her insann doasnda korku, acma, nefret gibi

olumlu yada olumsuz olarak deerlendirilebilecek yanlar vardr. ayet sanat eseri kt bir

olay taklit ediyor ise insanlar bu kt olayla birlikte ilerindeki kt duygular boaltrlar.

Bylece rahatlarlar. Bylece Aristo sanata belli bir grevde stlenmi oluyor. Sanat adeta bir

ila gibi insan kt duygulardan temizliyor, arndryor. Bu bakmdan da Katharsis yoluyla

sanatn Platonun tam tersine faydal bir etkinlik olduunu savunuyor.

YEN PLTONCULUKAntik a sonlarnda felsefenin yardmyla dini bir dnya gr oluturmada ilk

deneme Yeni Pltonculuktur. Yeni Pltonculuk antik an sonlarnda ortaya kan ve giderek

yaygnlaan Hristiyanla kar Paganizmin yani ok tanrcln balca savunucusu

olmutur. Bat ve dou mistisizmlerinin en nemeli kaynaklarndan biri grnerek yeni

Pltonculuun kurucusu 203270 yllar arasnda yaayan Platinosdur. Platinos, Platonun

22


23/51

ideal kuramn gizemci, tanrc bir dnceye dntrr. Pltonizmde daima dini bir tutum

a basar. Buna gre bilmek; tanry bilmek, doruyu zlemek, tanry zlemektir. Tanr fikri

de yok olmak, kendini ortadan silmektir. Ona gre tanr bizim dndmz hibir eydir.

nk o her eydir.Platinusa gre evren ve insan tanrdan gelmi ve tanrya dnecektir. nsan tanrya

gtrecek eit vardr: SANAT, SEVG VE FELSEFE. Sanatlar sanat yoluyla, sradan

insanlar sevgi yoluyla, filozoflar ise felsefe ile Tanrya ulaabilirler. yle anlalyor ki, Antik

a Yunanllarnn bilgi sevgisi Platinuste tanr bilgisine dnmtr. Bu bakmdan

Platinusculuk, Hristiyanln antik ada temellerini atan, kilise babalarnn da balca

kayna olmutur. Platinuse gre tanrdan nce akl yaylr. Akl dnyasndan ruh dnyas

ondanda cisimle dnyas yaylr. Evren aamadan oluur. Ona gre insan basit bir varlkdeildir. nsan bir ruh birde bedene sahiptir. Ancak beden ruhun aletidir. Ruhu kapatmak iin

bir elbisedir. Tanrya ulaan basamaklarn ilki algdr, ikincisi akldr, ncs ise gizemli

sezgidir. Buna gre insan nce duygularyla alglayacak, daha sonra anlalr eyleri aklna

yerletirecek ve bu kazandklaryla Tanry sezgileyecektir. Platinus kendiliinden gzellik

kavram stnde durmutur. Bizi kendiliinden gzel olan eyler karsnda coturan ruhun

aslna doru kousu ve ona duyulan zlemdir. Platinusa gre cisimleri gzelletiren lclk

deildir. nk eer gzellik, uygunluk ya da lllk olsayd bir yz, insan yz kimi

zaman gzel kimi zaman irkin gzkmezdi. Ona gre gzel uygunluk deil ama gzellikte

parldayan eydir. Gzel ruhun bedende zeknn ruhta ve birim zekda grnmesidir. Platinus

sanat ve sanatnn rol ve taklit konusunda Platondan ayrlyor. Platinus taklidin insan yaam

zerindeki olumlu etkilerini dnyor ve sanatnn taklit yaparak idealar dnyasna

uzandn kabul ediyor.

PATRSTK FELSEFE

Hristiyan felsefesinin ilk dnemine Patristik felsefe ad verilir. Bu felsefe kilise

babalarnn felsefesidir. Kilise babalar 26. yzyllar arasnda yaayp Hristiyan retisinin

temellerini kurmak iin alm din bilginleridir. Bu retinin ilk byk retileridir. Patristik

felsefe Hristiyan dininin retisini oluturmak, bu retiye bir biim vermek aba ve

denemelerini kapsyordu. Bu deneme bizi dorudan doruya orta a felsefesine geirecektir.

23


24/51

nk ortaa felsefesi Antik a sonlarnda atlp gelitirilen temeller zerinde

ykselen bir dnce yapsdr. Bu temeller dini bir kayg ile atld iin bunlarn zerine

kurulmu olan ve yaklak Rnesansa kadar devam edecek Orta a felsefesi de din arlkl

bir dnce yapsna sahiptir.

SKOLSTK FELSEFE

Patristik felsefe Hristiyan inancna bir reti niteliini kazandrmak yolunda aba ve

denemelerden olumutur. Skolstik felsefe ise Patristik felsefede artk biimi belirlenmi

olan, bu retiyi temellendirmek ve sistematik olarak derleyip toparlamak gibi uramalardan

meydana gelmitir. Skolstik felsefe dar anlamyla Orta a felsefesidir. nk bu felsefe bua felsefesinin arlk merkezidir. Ona damgasn vurmutur. Hem de zaman bakmndan orta

an iinde olmutur. Oysa Patristik felsefe daha ok antik a sonlarnda gemitir. Patristik

felsefe btnyle Platonizmin damgasn tar. Adeta yeni Platonculuun srp gitmesi onun

bir kolu gibidir.

Skolstik felsefe ise Aristo felsefesine ynelmitir. Pltonizm de daima dini bir tutum

ar basar. Buna karlk Aristotelizm daima bir bilgelie ynelmedir. Olgularn dnyasna ilgi

duymaktadr. Olgular ynn sistematik olarak dzenlemektedir. Aristotelizm bat Hristiyan

skolastii iin kadar slam skolastii iin de k noktas olmutur. Aristotelesilik Suriyeden

srgn edilen Nastari Rahipleriyle rana gelmi ve buradan da slam dnyasna girerek slam

skolstiine yol amtr. Skolstik szc Latince SCHOLA okul szcnden gelir.

nk bu felsefe orta ada din adamlarn gelitiren manastr ve katedral okullarnda

ilenip gelimitir. Skolstik felsefe bir okul retisidir. retmek ve renmek iin ilenmi,

sistemletirilmi bir teorelemdir. Skolstiin metot bakmndan yapmak istedii felsefeyi

Vahinin dorularna uyarlanarak inan konularn alabildii kadar kavram yapmak ve

vahiye kar akl ynnden ileri srdrebilecek olan itirazlar karlayabilmektedir. Buna greskolastik felsefenin istedii yeni bir ey bulmak deildir. Hristiyan dinini temellendirmek

kar grleri rtmektir. slam dini iin de ayn ey geerlidir.

Bu yzden skolastik felsefe Aristo mantna sk skya baldr. nk Aristo

mantnda yani kantlama ve kantlara dayandrma esastr. Orta a filozofu kendisi bir dnya

grnn yaratcs saymaz. nk o zerinde alt bir sistemin iisidir. Kiilii iinin

24


25/51

arkasnda silinmitir. Skolstik ahlak tanrya itaat etmek ve onun buyruklarn yerine getirerek

aklanacak bir amac bu en stn iyiye ulamaktr. Skolstik anlayta devlet z gerei

evrensel bir devlet, Hristiyan bir toplumun bir adaletidir. Ancak bireylerin toplumdaki yeri,

saygnl, otoritesi, mal mlk, yetenekleri, tanrnn kendilerine verdii eylerdir. Vehesabn isteyecektir.

ANTKA FELSEFECS AKNOW THOMASO

Ortaa felsefesini tmyle yanstan en nemli filozof bir talyan olan Aguinolu

Thomastr. Dini bir eitim gren Aguinolu Thomas bir hocadr ve ok sayda eseri vardr.

Thomas estetik konusundaki dncelerini Summa Theologoca eserinde toplamtr.Thomasa gre gzellik doadaki eylerde bulunur. Gzellik bilinte bir izlenim uyandran

veya uyandrabilen bir nlamadr. Gzelliin nedeni dzendir. Dzenin belirtici esi ise

birliktir. Dzen onunla deiir. Birlik ilkesi deiirse gereklerin ilkesi de deiir. Thomasa

gre birlik dzenin rasyonel unsurudur. Dzen bir eler okluunu gerektirir. Basit bir eyi

dzenlemeye gerek yoktur. Var olan bir eyin gzellii yetkinliinin tam ifadesidir. Yani

gzellik bir varla yetkinliini veren eyin almasdr. Doada ve sanatta birlik ldamazsa

ve ksmen organik olarak birbirine bal ve uygun deilse gzellik yoktur.

Thomasa gre estetik orant herhangi bir orant deildir. Bir varla uygun gelendir.

Yani bir ey olmas gerektii gibi olursa gzeldir.

nsan vcudunun gzellii konusunda Thomas kol, bacak, ba ve ayaklarn ok orantl

olmalar dnda bunlara asl gzellik kazandran unsurun fonksiyonlar olduu grndedir.

Thomas gzelliin uyandrd izlenim zerinde durmu. Ona gre gzel; baklmas hoa

giden eydir.

nsan akl yetkin olan eyden holanr. nk akln kendisi yetkin ve gzeldir. Ruh

kendisini arada bulur ve tanr. Kendisine bezeyene ynelir. Gzeli seven bir yarargzetmeksizin onu sever ve sahip kmak istemez.

Thomasn estetik gr objektivist olmakla beraber psikolojik geree de nemli bir yer

ayrmtr. Bylece gzellik nesnelerin basit bir nitelii olmaktan kartlyor. Thomasn

estetik doktrini eski Yunan estetiinin varolan son noktas ve tamamlaycsdr. Tamamen dini

25


26/51

bir bak ierisinde ve vahiyin dorularna ters dmeyecek ekilde Platon, Aristo ve

Platinusun grleri kaynatrlmtr.

SANATA GR

Sanatn toplum iindeki grevi tarih iinde, tarih ncesinde ve gelimesi nerede olursaolsun dnemden dneme farkllklar gstermitir. Sanatn douu ve gelimesi neredeyse

insann yeryzndeki gelimesi ile ayn zaman dilimi iinde eskidir. zellikle ilkel

toplumlarda insann akl d evrede olup biten olaylar hatta kendi bnyesine ait bir takm

deiiklikleri aklayabilmekten uzak olduu iin bu aklamalar yapabilme bakmndan sihre

ve byye sarlmtr. te sanatn douu da tabiat aklayp kontrol etmeye alan by ve

sihir gsterileri ile birliktedir. Sanat faaliyeti ve sanat retiminin douu bize, yaplan

kazlarda bulunan ara gereler, bunlarn zerindeki sslemeler ve benzeri formlar araclylaulamaktadr. Aletler her hangi bir ii gerekletirmek iin insann yapm olduu teknik

nesneler insan dier canllardan ayran ilk uygarlk belirtisidir. rnein bir takm silahlar,

anaklar, mlekler sz konusu olsun. Asl aranrsa bunlar birer ihtiyacn rndr. nk

insann varln kavrayabilmek iin baz donatmlar eksiktir. nsann penesi, krk, dileri

kolay kolay avn paralayacak halde deildir. Fakat insan akl ile nce aa dallarndan,

talardan yararlanm daha sonra doay deitirmeye balamtr. Ta yontarak alet yapmas,

kayalar yonarak hayvan resimleri yapmas, tabiattaki maddelerle ss malzemeleri yapmas

ite bunlar bize ihtiyatan kaynaklanm olsa bile bir sanatn douunu gsteriyor. Demek ki

sanat balangta insann kimi ihtiyalarn karlamaya ynelik rn olarak ortaya kmtr.

lk bulgu Fransann yukar Dordayne yresi maaralarnda yaayan insan topluluklarnn

kalntlardr. Bu maaralar bu kalntlar bakmndan olduka zengindir. Bu dnem

insanlarnn hayvanlar avlamak iin malzeme kullandklar ve ateten yaralandklar belli

olmaktadr. Uygarl ilk belirleyen bu insanlardr fakat modern bir uygarl yapan bir insan

topluluu deillerdir. Bu anlamda tarih ncesi dnemin sanats kendi hayat artlarndan

almtr. Ve bu alanda sanat sosyal hayata bal olarak ve sosyal hayatn bir esi olarakortaya km ve bu hayatn artlaryla olumutur. Maara duvarlarna hayvan resmi izmi

olan kii acaba maarasnn duvarna bir resim izmesinin sebebi hayvan haps etmesini mi

yoksa bu kii bir bycmdr. Bu dnem insanlar ikisini birden yrtm avclk ve sanat i

ie girmitir. Bu manada tarih ncesi dnemde buzul ann maara dnemi hayat srdrme

26


27/51

grevi ile kar karya kalp bu korkular aabilme ile olmutur. Ve beklide sanatlarn en

eskisi olan resim bu yolda insana ok yardm etmitir.

nsanlarn yalnzca avclkla ve toplayclkla yaadklar .. 30.000-10.000 yllar

arasnda oluan sanat kalntlar sosyoloji iinde nemlidir. nk o dnemdeki insanlarn birmesajdr. Avclkla ve toplayclkla yaplan gelimeye sosyolojide mikro evre istismarcl

denmektedir. Buzul a insanlarnn kk kmeler halinde yaad ve avclkla geindikleri

bilinmektedir.

Henz evreyi deitirmeye ynelmemi olan bu insanlar evre artlarna uymak iin

maaralara bavurmu ve avclklarn srdrmlerdir. Yaptklar ilkel silahlar la avlanmak

ve kendilerini korumak iin kullanm fakat ayr kalmayp birlikte yaadklarn ve buralarn

kutsal yer olduunu belirtir. Maara duvarlarna izilen bu hayvan resimleri korkularnyenmelerini onlar haps etmeleri olarak dnlebilir. Yerleik dzene gelindiinde

hayvanlarn evcilletirilmesi topran kullanlmas bunlar insann giderek tabiata olumlu

olarak bakmasna neden olur. Ve denetime ald eyler kendisine dost olmutur. Yerleik

dzene geildikten sonra ehirleme ortaya kt. Bu gne kadar gelen uygarln temeli atld.

Yksek uygarlklarn henz domaya balad dnemde resmin yava yava ortadan ekildii

dini yaplar ile mimar ile mziin ald grlmektedir. Msr mimarileri byk kiliseler,

muhteem camiler gibi ant yaplar arlktadr. Resim ssleme sanatlar heykel gibi sanatlar

muhteem antlarn iinde kullanlm ve gelimitir. Bayapt tabi ki muhteem antlar

olmutur.

Sanatn hangi artlarda ortaya ktn grdk. Sanat bu balanglardan itibaren hem

tr bakmndan ve hem de daha ileri vadede gittike zenginleerek ve her zaman her

toplumda son derece nemli bir kltr zelliini koruyarak gnmze kadar gelen bir

faaliyettir. Toplumlarn zaman iindeki geliim ve deiimi toplumlarn birbirinden farkl

biimleri genel olarak faaliyetlerine ve sanatlar devirlerin dnem sanatlarn, sanat

tarzlarn etkilemitir. te sanatn toplumla olan bu faaliyetine ve toplumdan nasletkilendiine ayrca sanatn toplumu etkiledii ve ele alp inceledii dal sanat sosyolojisidir.

Sanatn fonksiyonel bir akln yapabilmek iin onu iinde bulunduu sosyal ereve

ile balantl olarak ele almak gerekir. Tarih sreci iinde ve gnmzde evremize

baktmzda gryoruz ki birbirinden farkl toplum birikimi kltr bulunmaktadr. Ancak

bunlar da birbirlerinden kopuk deillerdir. Anlaml bir ilikileri vardr. Ancak yinede her

27


28/51

toplum dili gibi rf ve deti gibi o toplumun damgasn tayan bir de sanat beenisi

bulunmaktadr. rnein bir Japon kltrndeki bireyin beenisiyle bir baka lkenin bireyi

arasnda bir farkllk olacaktr. Fakat buna ramen sanatn evrensellii kanlamaz. Bu da

sanat eitimi ile alnan ortak bir evrensellik eylemidir. O halde sanat dediimiz kii biryanyla dorudan doruya kendisini var eden sosyal evreye bal iken te yandan evrensel

sanat anlayna yol aar. Sanatla toplum arasnda organik bir ba vardr. Her toplum

bakmndan o toplum bireyleri arasndan bir sanat beeni olmakla birlikte sosyolojiyle de ele

alabiliriz. Ama toplumlar gz nne aldmzda geleneksel ve teknolojik olarak ayrabiliriz.

1. Geleneksel Toplumlarda Sanat

Geleneksel toplumlarn sanat faaliyeti ile belli dzeylerde teknik ve teknolojikaamalara varlm toplumlarn sanat rnleri arasnda baz temel farklar bulunmaktadr.

Geleneksel toplumlarda zellikle ilkel toplumlarda sanat her eyden nce kutsal bir faaliyet

olarak dnlr. Ve byle bir erevede beeni ile ilgili endieler yani iin estetik yan ancak

ikinci planda ve rtk olarak vardr. Mesela gnmzde tespit etmek mmkn baz Afrika

kabilelerinde grebiliriz. rnein baz maskeler vardr. Grnen yz ifadeleri (korkutucu)

veya ehredeki uzuvlarn boyutlar durumlar endstri toplumlarn estetik anlay asndan

biraz tereddtle karlanan eserlerdir; objelerdir. Ancak bu kltr rnleri salt karmak estetik

asndan deil de kendi iinde ele alrsak bu anlay deiir. rnein Afrika sanatn ve bu

sanatn anlamn anlayabilmek iin onu iyi bilmek o toplumda kalmak gerekir. Fazla bir

varla uramam toplumlarn bireylerin ortak simgelerin katlm dzeyi yksektir. Ve bu

katlm sonucunda o toplumu kolektif bir heyecana srkler. Bu toplumlarda bayram ve enlik

dnemlerinde gnlk hayatn alma zaman dndaki dilimlerde sanata ait biimler formlar

birden bire bir kutsal ve duygusal younluk kazanrlar. rnein Afrikadaki sanat baarlarnn

her trl bir estetik endienin ve deerlerinin zerine ve dna taarlar onlar sadece bir sanat

eseri bir estetik obje olarak deerlendirmek imknsz ve anlamszdr. Buradaki sanat eserleridans mzik vb. faaliyetler dinlendiinde seyredildiinde veya icra edildiinde ben

duygusunun azalmasna biz duygusunun ise artmasna sebep olur. te ben duygusunun ne

gemesi o kme yeleri arasnda bir dayanma ortamnn ortaya kmasna sebep olur. Bu

gzlemle de denebilir ki ilkel toplumlarda sosyal ve toplumsal olgunlamann toplumdaki

28


29/51

iletiimi temel elerinden biri olmaktadr. Ve sanat eserlerinin sanat daha gzel klma gibi

bir eilimi vardr. Topluma bir canllk kazandrma hayat daha anlaml klar.

Eski Msr Eski Hint Ortadou mparatorluklar Amerika da ki Meksika ya da nka

toplumlarndaki sembolik ifadenin deeri daha bir nem anlam kazanmtr. Bu tiptoplumlarda kendisine bir takm tanklklar bahedilen yneticinin insanlar ynetecek gc

elinde toplamas ve pek ok zenginlikleri bir araya getirebilmesi sanat eserleri de bu

yneticinin lmszln ve kutsallna ynelik olarak neden olmutur. Bunlara Japonyay

da katabiliriz. Ortaya kan sanat eseri dene ve mistik olarak i ie gemitir ve eserler

mmkn olduu kadar dev boyutludur. rnein Msr Piramitleri ve yine bu ters toplumlarda

merkezi devlet elinde bulunduran tanr-kral imajna uygun olan dev boyutlarda yar tanr yar

insan olarak sembolletirilmi bir takm eserler ortaya koyulmutur. Bu sanat eserlerininortaya koyulmasnda gerekse projenin yaplmas srasnda btn kmelerin ortaklaa sembolik

deerler etrafnda btnletikleri grlmektedir. Eski Yunan Siteleri aslnda ynetim teknii

ve tarz olarak teokratik Asya mparatorluklarnn bir uzants deillerdir. Bunlar ehir

devletleridir. Bunlarn eserlerinin dev boyutlu olmas beklenilmez. Farkl zellikte olmalarna

ramen ok geni alanda ve teokratik devlet zellikli doru toplumlarda etkileri altnda

kalmlardr. Ayrca bu toplumlarda yava yava eitli karlkl ilikilerin nasl yansdn

rneklerle grmekteyiz. rnein Pers savalarndan sonra Yunan tiyatrosunun ortaya kmas

ve ilk eserin Persler olarak ortaya kmas ilgin bir rnektir. Eski Yunanl gerek Msrla olan

ilikiler ve gerekse dier devletlerle ticaret nedeniyle doan ilikiler eitli sanat eserleri

ierisinde dile gelmi ve ifade bulmutur. ehir devletleri ortaya kyla birlikte sanat

faaliyetlerinin daha fazla olduu grlr. Ve ehir ncesi btn toplumlarda grlen

mitolojiler Eski Yunan dnyas iin geerlidir. Yalnz Eski Yunanda Mitoloji dnya geerlidir.

Ancak bu mitoloji Eski Yunan da siyasi biimler ortaya ktktan sonra devam eder. Orta

ada zellikle bat toplumlarnda youn bir sanat faaliyeti srmektedir. Bu dnemde ister bat

Hristiyan toplumu olsun ve isterse slam toplumlarnda olsun mimari byk bir arlkkazanmtr. Ve bunlar sanat dallarn alabildiine geniletmitir. Demek ki geleneksel

toplumlar dediimiz zaman yani sanayilememi toplumlarda sanat faaliyetlerinde kutsal alan

ve sosyal alan tamamen i ie, birey geride, kolektif heyecan n safhadadr.

29


30/51

2. Teknolojik Toplumlarda Sanat

Endstri devri ile birlikte bata bat toplumlar olmak zere endstri srecine giren

btn toplumlarda gerek insanlar aras ilikiler ve gerekse o gne kadarki toplum yaplar hzla

deimeye balamtr. Bu deiiklikler ok doal olarak balamtr. Bu deiikliklertoplumlarn sanat faaliyetine de yansmtr. Endstri ile birlikte gerek toplum ve gerekse

toplum tesi olan tek tek bireylerin hayatnda sosyal deime adeta bir ok etkisi yapmtr.

lkel toplumlarda balayp 19.yy gelinceye kadar insanla o gne kadar grmedii

deiikliklerin yaand yy dr. nsann gcnn tesindeki aralarn kullanlmas insanlk

iin son derece artc olmutur. O kadar hzl deime olmu ki insanln ba dnmtr.

Sadece insan kavrayn allak bullak etmitir.

Sanat alan da nasibini almtr. Gemie zleminde sanata etkisi olmutur.Teknolojinin getirdii bu hz sanat da etkilemitir. Btn yaananlar sanat alanna yansmtr.

Geleneksel sanattan modern sanata doru gidilmi olunmaktadr. zellikle orta ada daha

ok alana gnl vermi. Batda kilisenin korumasndayken teknolojik aamalarna yaklaan

lkelere ngiltere, Fransa, Avusturya sanatta korumacln yava yava merkezi

korumaclktan kmaya baladnn grrz. Ve yine sanatn kolektif olmaktan ok bireyci

bire platforma doru yneldiini grmeye balyoruz.

Terran coonito: Bilinmeyen yer

Teknolojinin getirdii hzla insan kalabalktan kayboluyor. O yzden sanatta

bireycilie bavurulmutur. Bireyin kendini dlatrmas kalabalktan kurtulmas lazmdr.

Sanat artk topluma bir takm neriler de vermeye balyor. Teknolojik toplum ve

gnmzde sosyal hayatn her yerinde grlen ama artk insanlarn alm olduu deime

insann hayatnn bir paras ve ilgisi olmutur. Sanat eserlerinin tketime sanatn ve

sanatnn gelimesi yolunda byk admlar atlmtr. Sanat eserlerini dinleyebilmek grmek

endstrinin bir rndr. Gnmzde o sanatn kymeti belli olmaktadr. Eskiden ise sanat

ldkten sonra onun deeri anlalyordu. O eseri ortaya koyanlar bunun karlnhayattayken gryorlar ve sanat daha verimli oluyor. Sanayi toplumu olma istei

ierisindeki lkelerin ounda sanatlarn oray grme istekleri sanatn rnlerinin bir

endstri dalna balanarak hzla yaylmasndan kaynaklanmaktadr. Endstrinin gelitii yerler

sanatlar ekmitir.

30


31/51

Sanatn Konumu ve Fonksiyonlar

1. Gnmz endstri toplumlarnda teknolojik gelimelere bal olarak gnmze

kadar gelen sanat biimleri ayn anda gerekletirilmektedir. Lazer nlar, Televizyon, boyutlu gsteren aralar retilmi vaziyettedir. Gnmz insanlar sanat eserlerinden annda

haberdar olduklar gibi bunlarn en mkemmel kopyalarna ulaabilmek durumundadrlar.

Bylece gelenekselden farkl olarak toplumun btn bireylerine ulaabilir hale gelmilerdir.

2. Sylenen konuma bal olarak sanat kk bireylerin arasnda olan faaliyetten kp

toplumun yararlanabilecei bir ekle gelmitir. Sanat faaliyetlerini geni kitleler izleyebildii

iin onlardan gelen eletiriler ortaya kacak sanat eserlerinin gelimesinde de etkili olmutur.

3. Kamuoyunun basksndan ynlendirilmesinden uzak kalmayan sanat kendisi iinok daha fazla konu bulabilmekte kendisini gelitirmeye daha fazla youn olarak eilmektedir.

Sanat sosyolojisi gerek kaynaklarda bu gerekleri yanstan bu gerekleri ynlendiren

ve toplumlar dengeli hale getirendir. zellikle ok hzl sosyal nem kazanmakta ve sanat

rnleri teknik aralar vastasyla toplum kesimine ular. Sanatn sosyal gereklerden sanat

eserine yansr. Hatta bazen bu gereklere sanatn szgecinden geerek sanat eserine yansr.

Hatta bazen sanatla i iedir. amzdaki sosyal deimeler ok hzl olduundan sanatn

rettii bilgi nemlidir. stelik sanat rnleri teknolojik imknlara bal olarak hzla

toplumun btn kesimlerine yansmaktadr. Sanat sosyal gerekliin sadece bir taklidi

deildir. Sanat bu realiteden daha dolayl olarak etkilenir. Sanat eserinde gereklii yine de

yorumlayarak ortaya koymakla kalmaz insanlara hayat ve nesneler hakknda objektif bir gr

kazandrmaya katkda bulunur. Dnyaya baka, hayata baka belli bir ho gre hitap eder.

Sanat bilgi retme aracdr. Bu gr eskiden beri vardr. Aristoya gre sanat eserini

insana huzur vermesi asndan dorudan doruya renme olay vardr. Buna gre biz bir

sanat eserini incelerken dorudan doruya bakp ta grmediimiz kavray sanatta grrz.Yine eski dnrlerden Simanidesin dediine gre Resim dilsiz bir iirdir. iir ise adeta

konuan bir resimdir. Bu sze gre resim de iir de bize haz verir. Ancak bu hazz bize

duyuran ona ayn zamanda sanatn katt ortam ve birikimdir.

Gerekten de sanat kltr erevesinde doaya da tabiata da insana da yardmcdr.

Doaya yardmcdr nk insann doaya bakmasn salar sanatn klasik anlayta baka bir

31


32/51

fonksiyonu salt taklide olan olduu gibi taklit etmeye almakta mmkndr. Madem sanatta

bu anlayn terk edildiini gryoruz taklide kar olan JJ Russo sanatta taklidi

reddetmektedir. JJ Russoya gre sanat Dnyann deneysel bir tasviri olmayp insandaki

duygu ve tutkularn bir taknldr. Russonun sanatta taklit teorisine karlk tutkular veduygular anlatan sanat anlayna karakteristik sanat anlay denir.

Russonun bu grlerinin izleyicisi olan nl Alman air ve dnr Gthe sanat

tpk JJ Russo gibi sadece bize ait duygularn darya aktarlmas olarak grr. Bunlar

nesnelere aktarlma eklindedir. Yani objektivasyonun dlamasdr. Bylece Russo Gthe ile

tamamyla taklide yatkn sanat teorilerinin ynlerini duygusal sanat trlerine brakmtr. Sanat

taklit faaliyeti de olsa, duygularla da olsa her sanat faaliyeti ancak biimlenerek, dlatrlarak

ve dile getirilerek mmkn olur.Mesela Groceye gre sanatn yalnzca anlatm yan vardr. Ve buna gre Groce derki

sanatta yalnzca nemli olan sanatnn sezgisidir. Yani sanatnn slubudur. Sanat sosyolojisi

asndan bakarsak ne iyi taklit etmek, ne sezgi, ne duygu nede anlatm tek balarna ifade

edilebilir. Bunlar olduu gibi anlatmak ta yetmez. Sanat eseri insanlar arasnda bir iletiim ile

yklenmitir. te bu adan sanatn btn zelliklerinin yan sra bir bilgi retme sreci olarak

grmek onun ayn zamanda bilimle balantsn da kabullenmektedir. Yalnz burada sanata ait

bilgi ile bilimsel bilgiyi birbirine kartrmamak gerekir. Sanatla bilim arasnda ki en nemli

farklardan biri bunlarn nesneleri, olgular ele al biimindeki farkllktr. Bilim soyutlama

yaparak nesnel gerekleri anlatmaya, tasvir etmeye ve aklamaya alr. Ve bunu yaparken

de akl yrtmeyi ara olarak kullanr. Ve bir soyutlama yntemi olan bilim somut gerekleri

soyut gerekler haline getirir. Bunu neticesinde tabiat kanunlarn ortaya koyar ve formller

halinde bize ulatrr. Ancak bu tabiat bilgisi iin geerlidir. Sosyal bilimler iin bir takm

prensipler koyabiliriz. Bu durumda tabiat bilimleri doal ve sosyal olaylarn dayand

prensipleri bulup alrken sanat daha ok belli biimleri bulmaya alr.

Bilimde gerekler kavramlar aracl ile yorumlanrken sanatta ise yorumlamaduyulara, sezilere ve sanatnn birikimine dayanr. Bir psikolog insann psiik hayatnn

ilikisine art genel kurallar verir. Ve hangi durumlarda olursa olsun davranlar syler, sanat

birtakm eylere bakmay deil de onlar grmemize yardmc olur. Dramatik sanatlar bize

hayatn boyutunu ve bilmediimiz derinlikleri aklar. Ve insanlar tanmamz salayabilir.

Bilim de aranan sadece ve sadece doruluktur. Aklc ve mantkl olmaktr. (Ratia ve

32


33/51

Logostur) Hlbuki sanat eserlerinde gereklik kadar gzellikte sz konusudur. Sanattaki gzel

sanatn kendi gzellik anlaydr.

SANAT VE BLM LKSSanat insan gerekliin z kaynana gtrr. Ve bunu yaparken duygular da yanna

alr. Sanat eser meydana getirdiinde kendi i dnyasn baka dnyalara aktarmaya alr

ve iletiimi kurar. Bilim ve her trl bilim almalar tek tek bireylerin dncelerindeki

dzenlilie ynelirken sanat bir takm grnm ve duygularn kavranlmasndaki dzenlilii

ama alr. Bu durumda da sanat hele modern anlayta sadece taklit deil sanatnn gerek bir

anlatmdr. Ve da vurumudur. Bu bakmdan ynelimleri farkl da olsa bilimde sanatta son

tahlilde birbirini tamamlar nitelikteki faaliyetlerdir. Bilim ve nesnelerin var olunedenlerindeki aratrmalarmza bunu anlamamza sanat ise bu alan hi girmeksizin var

olanlarn zn kavramamza yardmc olur. Ayrca onlar duygu ynyle de grmemize

yardmc olur. Sanatta tpk bilim gibi bir bilgi ve ilgi alandr. Amalar ve aralar farkl

olduu iin bir birinin alanna da girmezler. Her ikisi de farkl farkl eyler sylerler ve

birbirlerini tamamlarlar. Sanatn ve sanatnn sezgisel yorumlarna engel olamaz ve bunlarn

bak alarnn farkll da bir zenginlik kaynadr. Birinin teorik yorumlamas dierinin

sezgisel yorumlamasna, birinin sezgisel yorumlamas dierinin teorik yorumlamasna katkda

bulunur. Yani gerei konu edinen bilim ve sanat gerei ayr ayr deerlerden

deerlendirirler. imdi ve gelecek iin ikisi de insanln ilerlemesinin en nemli faktrleridir.

Bu anlamda sanatta tpk bilim gibi sosyal hayatn temel bir unsuru, vazgeilmez bir

parasdr; ve bunlarn her birinin insan faaliyetlerini zel bir alan nitelii kazanmas uzun bir

gelime sresi sonucunda kmtr. Ancak sanat ve bilimi sosyal bir faaliyet alan olarak

baka alanlardan soyutlanmalar ayn zaman iinde olmamtr. Daha net sylersek sosyal bir

olay olarak sanat bilime gre ok daha ar bir tempoyla arln koymutur. Bunun nedeni

ise bilim faaliyetinin insann gndelik ihtiyalar zerindeki faktr daha fazladr.Buna karlk sanatn toplumsal zorunluluu bilimin toplumsal zorunluluuna gre

daha yumuaktr. nsan tabiatta mcadelesi inin de bu glkleri zmeye yarayacak her

trl glkleri zmeye yarayacak bilim faaliyeti zerine daha ok deer vermitir. nk

hayatn artlar bilimden en iyi etkili ekilde yararlanmay gerektirmektedir. Sanat hayatn bir

paras olmakla birlikte toplumun zorunluluunu bilim gibi gstermemitir. nk gnlk

33


34/51

zorunlu ihtiyalarn basksndan uzaktr. Buna karlk bilimin getirmi olduklar insann temel

ihtiyacnn ounu gidermekle birlikte insann duygu dnyasndaki araylarn zmeye

yetmez. Bu boluu sanat doldurur. ada sosyolojik gelimeler sanatn insan iin gereinin

anlamnn ne olduunu doru bir biimde ortaya koyabilmek iin eitli araylara ynelmitir.nk gnmzdeki sanat anlay sanatn btn bu zellikleri ile sonuta bir grev yaptklar

eklinde ifade bulur.

Genel anlamda sanat bir eyi kurallarna uygun olarak yapma anlamna gelmitir. Ama

biz biliyoruz ki bir eyi kurallarna gre yapma sanat iin deil her alan iin geerlidir.

Zanaatla sanat birbirinden farkl eylerdir.19.yy dan bu yana kullanld gibi sanat

denildiinde gzel sanatlar aklmza gelmektedir. Estetik bir yaratmann ifadesi anlamnda

kullanlmtr. Bu durumda sanat duygunun, bir tasarnn ya da gzelliin ifadesinde kullanlanyntem ve bu yntem sonucunda ulalan stn bir yaratclk olmaktadr. Sanat iin sanat

anlay genellikle sanat sanatnn bilinaltna ait olan dnce ve duygularnn bir rn

olarak grmtr. Bu grn en nemli temsilcilerinden biri olan Kanta gre sanatn amac

estetik bir hazdr. Buna karlk toplum iin sanat anlayn savunanlarda sosyal alann artistik

imajlarla yanstlmas eklinde grrler. te sanatn sadece sanat olan bireyin bilin altna

kadar indirgeyen birinci grle sanat sosyal gerekleri yanstan bir ara olarak grenler ister

istemez tek yanlla derler. nk hem bireye ait hem de toplumu bir ele almayan birey ve

toplum anlaml bir btndr. O halde sanat insana zg bir faaliyettir. Hem bireyi hem de

toplumu ifade eder. Sanat hem bireyin gelimesine hem de toplumun deer yargsna bal

olarak eitli sluplarla karmza kar ve bu, toplumdan topluma zamanla deiir.

Ancak sanat faaliyetlerine en genel problem ve felsefeyi de etkileyen problemlerin

sanatn amac olan gzeli gelitirmenin nasl mmkn olduu ve gzelin ne olduu sorusudur.

Bu soru estetii ortaya karmtr. Platondan Kanta kadar olan filozoflar Gzel

nedir? ,Gzellik kavram neye gre bellidir?,Toplum gzel kabul ettii iin mi gzeldir

yoksa kendiliinden mi gzeldir? gibi sorular cevaplamaya almlardr. Bu sorularfelsefenin uzun bir zamann almtr. Bir sanat eserinin gzellii ile gzel bir eyin

anlatlmaya allmas birbirinde farkl eylerdir. Hem bireye ait i zenginliin hem de sosyal

hayatn bir paras olan sanat hayatla i iedir. Ve her eser ayn zamanda hayatn bir boyutunu

da anlatr. Bu anlamda sanat esri gemii ve gelecei imdiki zaman aracl ile birbirine

balayan bir kpr gibidir. Bu anlamda sanat sosyolojisinin de en az estetik kadar ilgili olduu

34


35/51

bir disiplindir. Sosyolojik adan baktmz zaman sanatn nemli fonksiyonlarndan biri de

insan eitme fonksiyonudur. Sanat eseri rasgele ortaya kmaz. O halde sosyoloji sanat

eserinin ortaya kn da inceler. Bu yanyla sanatn tpk bilim gibi insan yetitirmek,

ynlendirmek, hayata bak asn geniletmek gibi bir yn vardr. Sanat nasl bir bilgi alanise hem de eitim fonksiyonudur. Sanat ayn zamanda insanla evresi arasnda bir denge

salama yerinede getirir. Bu nedenle sanata nem veren ve sanat birikimlerinin zengin olduu

toplumlarda gerek bireye ve gerek topluma olan bunalmlarda daha kolay ular.

Sanat bireyin kendisini ereveleyen sosyal evre ile toplumun kaynamasn salayan

bir aratr. Paylama yeteneini arttrr. Bu anlamda sosyallemeye yardm eder. Her dnemin

her toplumun sanatyla o dnemin ya da o toplumun yaps ve gr alanyla anlaml

balantlar vardr. lkel toplumun sanat faaliyeti ile karmak toplumun sanat faaliyeti vesanayilemi toplumlarda sanat faaliyeti birbirine benzemez. Ve benzemesi mmkn deildir.

te yandan sanat olabilmek iin hele gnmzde yetenek nemli deildir. Belli bir eitim

dzeni de olmas gerekir demek ki gnmzde duygu, bilgi ve yetenekle sanat orijinal bir

yaptn yaratcs olabilir. Anlatabilmek iin sanat bilmek, kendini gelitirip, yenileyerekten

anlayabilme kabiliyeti kazanr. Btn toplumlar gei sresi iinde olduklar dnemlerde o

toplumda youn bir sanat faaliyetinin olduunu gzleriz. Demek ki hzla deien deerler

sanatnn ilgisini ve dikkatini zerine ekmektedir. Ancak bunlar belli ortamlarla belli

yntemlerle yaparlar. rnein bilim bilgiyi toplamak ve bu toplanan bilgiden belli sonuca

bakmak durumundan eitli aratrma yntemlerine sahiptir ve bunlar kullanr. Hlbuki

sanatn byle bir yntemi yoktur. Bu noksanl zaman zaman sanatlarda duymular ve

bilimsel yntemlerden yararlanmaya almlardr. Ancak bilimde olmayan bir zellik sanatta

vardr. Oda her sanatta deiik sluplarn olmasdr. Buda gnmzde sanat rnleri hayatn

deien ritmine k tutmakta ve sosyal deimenin kolay alglanmasnda salanmaktadr.

Sanat eseri insan tarihi boyunca deiik sluplarla ksalar bile onlar eiten, k tutan bir

fonksiyonlar da olmutur. Sanatn bir eitim alan olmas, sanatn insann sosyallemesineyardm etmesi btn zamanlarda sanatn ortak fonksiyonudur.

SANATLA LGL TEMEL ZGDEN SZ EDEBLRZ

1. nsanlarn bir toplum hayat yaadklar ilk dnemlerde bilime, dine ve sanata ait deerleri

birbirleriyle i iedir. Bugn anladmz alanda bilimsel bilginin anlayamad sanat tabiata

35


36/51

kar insann bir sihir by arac ve bir savunma arac olmutur. Sanat sosyal hayatn bir

paras olarak eitli ynden insana yardmc olmutur. Sanat bylece tabiat karsnda

donanmay deil insann kendini gerekletirmesine de yardmc olur. Bireyi toplumlatrrken

te yandan da onu tabiattaki deimeye kar onu hazr klmtr.

2. lkel toplumlarda farkl olarak yaps deien toplumlar sanatn ve sanatnn fonksiyonu

deimitir. Yeni bir anlam kazanmtr. Bilimden de inan alanndan da farkl bir durumdur.

O halde ilkel olmayan bu toplumlarda sanat bal bana bir bilgi alan bir eitim fonksiyon

yklenmesi btn bu faaliyetler sosyallemeyi ifade eder. Nihayet bu toplumlardaki deimeyi

alglayacak bir i sanat vermitir.

3. Teknolojik toplumlarda ve amzda ise sanat yine bir bilgi retme srecidir. Bilimle belli

bir ilikisi vardr. Fakat glgesinde deildir. Yine eiticidir. Yine insann sosyallemesinde

yardmc deer sistemleridir. amzn en nemli zellii olan hzl sosyallemeye insan en

ok hazrlayan daldr.

Btn Sanat Dallarnda ve Batan Bu Yana Sanatta Gzel Anlay

Genel bir sanat teorisi u dnce ile balatlabilir. nsan duygularnn nne sunulan

nesnelerin kompozisyonla biimine, yzeyine ve ktlesine gre davranr. Bu psikolojik bir

kuraldr. Nesnelerin biim, yzey ve ktlelerini belli dzene gre yaplmas houmuza gider.

Byle bir dzenlemenin eksiklii de ilgisizlik, sknt hatta zaman zaman tiksinlik yaratr.

Psikolojik bakmdan gzellik duygusu hoa giden balantlar duygusudur. irkinlikte bunun

tersidir. Baz insanlar eyalarn, nesnelerin grnteki llerin bunlar arsndaki uyumun

farknda olmayabilirler. Bu uyuma ilgisiz kalabilirler. Bu baz insanlarn renk kr olmas

gibidir. Ancak renk krl ne kadar az bir durumsa bu eyann biimi, yzeyi, uygunluu veuygunsuzluu o kadar azdr. te temel olarak bu duyguyu alrsak sanatta gzel kavramn

anlamak daha kolay olur.her ne kadar gzellik iin yaplan tanmlar ok sayda ise belki de en

birletirici tanm yukarda verilen tanmdr. Aslnda gzellik kavramn tarih boyunca

toplumdan topluma srekli deimi olarak gryoruz. O zaman bir sanatnn, sanat

tarihinin kendi yaad dnemi kendi iindeki gzeli bir yana brakp dier devirdeki

36


37/51

insanlarn duygularn da anlamaya almaldr. Bu yaplrsa bu sanat ilkel sanatta, klasik

sanatta, dier sanatla ilgili bir kii iin yaplacak ey o dnemin artlar ele alndnda gzeli

irkinden ayrmak gerekir.

Genellikle sanat alanndaki tartmalarn ou bu noktann gzden karlmasndankaynaklanr. Gzellik kavramnn tarihindeki durumuna bakacak olursak bu kavram

tartmasnn ilk defa antik ada olduunu grrz. Antik adaki antromorfik veya

antropormorfist anlay insana ait deerleri ok gzeldir. Byle bir anlay ok gzel ve

kusursuz insanlar olarak gryordu. Eski Yunan da gerek sanat gerekse din tabiatn en nemli

unsuru olarak insan ele alr. Klasik sanatn rneklerine bakarsak burada ortaya kan eserler

rnein heykeller mkemmel biimdedir. Saf ve temiz bir yz vardr. Ve bu anlamda

gzeldirler. Bu gzellik Roma ya gemi, daha sonra Rnesans ta grlmtr. Gnmzde degenellikle bu anlay yaygndr. Biz farknda olsak ta olmasak ta ideal insan tipine baldr.

Ancak bylesine baskn bir gzellik anlay o dnemde yzey, hacim ve biim

balantsnn ne kadar iyi kurulmu olduunu da gsterir. Gzellik kavramn nasl tanmlarsak

tanmlayalm aslnda bunun bir soyut kavram olduunu da belirtmek gerekir. Klasik sanatn

temel sanat alanyla da gzel uyumun salanmasyla yaplan bir durumdur.

te bu l konusu nedeniyle ok eski dnenlerden beri insanlar sanat eserlerinde

kullanabilecek bir geometri bir l dzeni bulmaya almlardr. nk yle diyorlar;

Sanat gzellik, gzellikte ahenk olduuna gre ve ahenkte orantlarn dzeninden olduundan

biz yle bir oran bulmalyz ki gerekten sanattaki gzeli bulalm ve bylece Altn Kesim

dediimiz geometrik oran sanat eserlerinin bir srr olarak kullanlmtr. Bu altn kesimin

tanmn Eudidesin szlerinde buluyoruz. Diyor ki Bir doru o ekilde kesilmelidir ki btn

paralardan birinden meydana gelecek dikdrtgen dier paralarn karesine eit olsun ve

bunun gibi orantlardan sz ediyor. Bu altn kesit konusu zerinde birok yaz yazlmtr. Bu

oran byk bir ciddiyetle ele alnp incelenmitir. Gustau Thcador Fescherin 1870 yllarnda

kard deneysel estetik konulu kitabnda altn kesit balca konu olmutur. Msrpiramitlerinden tutunda btn sanat elerinde bu oran aranmtr. Ama bu orantlar ne kadar

bilirseniz bilin sanatsal duygu yoksa bunlar ie yaramaz. rnein yle diyor. Eski Yunan

Vazolar geometrik konumuna tamamyla uyuyorlar. Fakat bazen soukturlar. Halk mlekleri

ise daha ho grnebilirler ve daha scaktrlar. Japonlar gerek gzellik bu kadar dzenli

deildir derler. Biim bozma her sanat dhilinde mmkndr. Antik heykellerde ki kusursuz

37


38/51

gzellik dahi tabiattan sapmadr. O kadar gzellik zihindedir. Bu tabiatn eksiklii deil

gerekliliidir. Bu bozma iyice ekilsiz hale getirilebilir. Bu da o dnemin slubunu ortaya

koyar. Btn bunlar iindeki ahenk gzel duygusunu verir.

ESTETK OBJE ANALZ

Estetik obje (resim-heykel-mzik) ne olursa olsun belli nitelikleri olan bir objedir.

Sanat eserleri rnein bir heykel, bir ta ktlesi, bir resim renk ton izgiler olarak karmza

kar. Ama bir heykel sadece ta deildir. Bir resim sadece izgi, renk deildir. Eer bunlar

ayn zellik tamasalar reel dnyann unsurlar olurlar. Bir resme real dnyadaki objeler gibibakmazsnz. Bir ayakkabya deri diye bakamazsnz o artk ayakkab olmutur.

Real dediimiz eyin en temel zellii onun bir bilgi objesi oluudur. Objectiondur.

Objection karakteristik bir bilgi fenomenidir. Objectivation, objectiondan kesin olarak ayrlr.

Objectivation daha nce var olmayan bir eyin ortaya konmasdr.

Objectivasyonda canl tip yaratc objectionda ise alcdr. Objectivasyon heterojen bir

yapya sahiptir. Heterojen iki varlk alanndan oluur.

1. Duygusal olarak tandmz real tabaka resimdeki boyalar, heykelin talar

2. Bu real tabaka tarafndan tanan tinsel varlk. Resimde ne anlyoruz, heykel ne

anlatyor.

Tinsel varlk reel varlk Gnoseolojik (Bilgi) obje tarafndan tanr. Sanat niin

objectivasyon yapar? Elbetteki suje iin toplum iin yapar. Sanat eserini baka sujeler

tarafndan grlsn, dinlensin diye yapar. Byle olunca bir bene yani sujeye ihtiya vardr.Objectivasyon Daima l Bilgi inde Meydana Gelir.

1. Form alm maddi tabaka (reel tabaka)

2. Tinsel ierik irreel tabaka

3.Objectivasyon pay alan canl tin (suje)-ben

38


39/51

bu olmazsa sanatta olmaz

Objektivasyon Objection

1. Objectivasyon daha nce varolmayan bir eyin ortaya konmasdr. Objectionda ise

var olan objenin objelenmesidir.

2. Objectivasyonda canl tin yaratcdr. Objectionda ise alcdr.

3. Objectivasyon heterojen bir yapya sahiptir. Objection homojen bir yapya sahiptir.

Biz nesnelere olaylara anlam ve ifade verdiimizde onlar salt real eyler olduklarndanok duru ak ve saydam olarak karmza karlar. Sanat eserini estetik objeyi tabiattan ve

real objeden ayran sanat eserinin sanat eserinin bir ifadesinin ve anlamnn olmasdr.

phesiz estetik obje sadece bir anlam ve ifade varl deildir o bir yandan geree dayanr

ve bir real objedir. br yanyla bir anlam varldr. Bir Objectivasyon olarak sanat eseri

varlk tarz bakmndan, hem realiteye hem de idealiteye dayanr. Sanat realitede, grne

ulaan irrealite (idealite) dir. Grne ulaan idealite ile estetik obje ortaya kar. Real

dnyadan kopar ve ideal bir dnyaya ynelir.

Bir real objeyi belirleyen kategoriler balca bir estetik objeyi belirleyen bu nedenle bir

aa tuval zerinde yeni bir varlk huzuruna sahip olduu kategoriler deiir. Bahemizde ki

aaca dokunabiliriz fakat tuvaldeki aaca ise dokunamayz. Ama estetik varlk realiteye

katlan bir varlktr. Sanat eseri realiteden pay ald gibi idealiteden de pay alr. Sanat eserinin

realitesi, daha az bir realitedir. O bir realiteye katlma ondan pay almaldr.

Bir teknik rnde (otomobil-moda) estetik olabilir. Ancak onun estetik oluu primer bir

problem deildir. Oysa bir estetik objenin gzellii onun z ile ilgili primer olan bir eydir.

Teknik rn bir fabrikasyon iidir. rnein Mikelinjn Davidi Yaar Kemalin nce Memedibirer defalk bir yaratmadr. Teknik rn zorunlu bir yap olduu halde sanat eseri hr bir

yapdr.

Estetik Obje n ve Arka yapdan meydana gelir.

n yap daima ak olarak kavradmz bir yapdr. Onun ierdii bir problem yoktur.

O bize veri olarak verilmitir yaln ve tek bir tabakadr. Arka yap ise POLYPHONK bir

39


40/51

yapdr. O, daima bizim iin var olandr. Bir heykel onu estetik olarak kavrayan bir suje ben

iin heykeldir.

Estetik objenin sanat eserinin varl reel bir n-yap ile grlen bir idealite olan bir

arka yapdan oluur. Ve ancak grlen idealite aracyla estetik obje ortaya kar real dnyadankurtulur ve ideal bir dnyaya ykselir. n yap maddi ve duygusal olan yap realdir. Grnen

arka-yap tinsel ierik irrealdir. n-yap btn formuyla kendi bana vardr. br ise yalnz

alc (kavrayc) bir tinsel varlk iin vardr.

Bir sanat eserinde arka-yap tabakalar n-yapdan ne kadar uzaklarsa eser o derece

zenginleir.

Yaratmann erei n-yapd

Documents

sanat felsefesi.doc