Sanat Tarihi Dergisi Õ - DergiPark

Sanat Tarihi Dergisi Say /Number XVIII/1 Nisan / April 2009, 1-23

TÜRK YE MÜZELER ’NDEK SUR YE T P RÖL KERLER

Ay e Ayd n*

ÖZET

Lahit formlu rölikerlerin 0,90 m.-1,44 m. aras nda de i en ölçüleriyle gerçek lahit boyutlar na yakla anlar vard r.

Bu büyük rölikerler, Suriye’deki kiliselerde bema yan ndaki yan odalarda in situ olarak bulunduklar için bu bölgenin ismi ile an lm lard r.

Türkiye müzelerinde de Suriye Bölgesi özellikleri gösteren rölikerler Hatay, stanbul Arkeoloji, znik, Kahramanmara Müzesi, Malatya, Sivas ve anl urfa

Müzesi’ndeki sekiz eserdir. Bunlardan Hatay, znik ve Kahramanmara Müzesi’ndeki bir röliker; kapak ve gövdesiyle tüm, Malatya, Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki örnekler röliker gövdesi, stanbul Arkeoloji ve Kahramanmara Müzesi’ndeki bir örnek ise röliker kapa d r.

Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi sade-bezemesizdir. Hatay, znik, Kahramanmara , Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki rölikerin gövde ve kapaklar nda haç motifi bulunmaktad r. Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdeleri ise figürlü bezeme yan s ra bitkisel süslemelidir. Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdeleri ise figürlü bezeme yan s ra bitkisel süslemelidir.

Türkiye müzelerindeki Suriye tipi rölikerler özellikleri göz önüne al nd nda 5.-6.yüzy llar aras na tarihlenmektedir.

Anahtar kelimeler: Röliker, Suriye, Lahit, Türkiye, Müze

ABSTRACT

Sarcophagus shaped reliquaries are as nearly same as genuine sarcophagus size with their 0,90mt.-1,44mt. dimensions. These huge reliquaries were mentioned by the name of the region where they have been as “situ” in the conjunction rooms near bema at the churches of Syria.

The eight reliquaries which has Syrian region characteristics could be found at; Hatay Museum, Istanbul Archeological Museum, Iznik Museum, Kahramanmaras Museum, and museums at Malatya, Sivas and Sanliurfa. The reliquaries found in Hatay, Iznik and Kahramanmaras Museums are whole with their top covers and the body. The

Ay e Ayd n

2 Sanat Tarihi Dergisi

other samples found in Malatya, Sivas and Sanliurfa museums are only the body where the museums in Istanbul and Kahramanmaras have only top covers of the reliquaries.

The reliquary body in Malatya museum has no ornaments on it (plain). There is a cross motif at the cover and body parts of the reliquaries found in Hatay, Iznik, Kahramanmaras, Sivas and Sanliurfa Museums. There are geometrical motifs both at the cover and body parts of the reliquary samples in Hatay and Istanbul Archeology Museums. The reliquaries found in Sivas and Sanliurfa Museums have figurative ornaments and floral designs at their bodies.

Considering their characteristics, the Syrian type reliquaries at the museums of Turkey dated to 5th – 6th. centuries.

Key Words: reliquar, Syria, sarcophagus, Turkey, museum

H ristiyan inanc nda, dini ya am biçimi olarak seçip, do al yollarla ölen Aziz ve erken yüzy llarda inanc u runa öldürülerek Martir unvan alan ki iler, Tanr ile insan aras nda arac rolü üstlenmi , inananlar n günahlar n n aff için Tanr ya ricada bulunmu lard r. Arac lar n yak n nda görmek ya da onlar n mezarlar etraf nda gömülerek Son Mah er Günü’nde günahlar n n aff n garanti alt na almak isteyen inananlar, Aziz-Martir ve Rölik Kültü’nün 2.yüzy l ortalar ndan itibaren H ristiyan inanc na yerle mesini sa lam lard r. Bundan sonraki a ama aziz ve martirlerin mezarlar n n aç lmas , içlerindeki röliklerin yani ölünün fiziksel kal nt s n n al n p, kiliselerde onlara özel ayr lan mekânlarda ya da ükran Ayini’nin en önemli bölümü olan sa’n n et ve kan n n ekmek ve araba dönü üm töreninin gerçekle ti i altar n alt nda yer vermektir. Bunu yaparken de özenle birden fazla parçaya ayr lan as l rölik ile aziz ve martirin ya ad süre içinde kendisine, öldükten sonra ise fiziksel kal nt s na temas eden (giysi parças , kulland e yalar vb.) ikinci derece rölikler, röliker ad verilen özel kutulara yerle tirilmi tir. Röliker çe itlerinden biri, Antik dünyada insanlar n öldükten sonraki evleri eklinde yorumland klar için, kapaklar çat formundaki lahitlerden esinlenerek yap lan lahit formundaki rölikerlerdir. Bunlar altar alt na yerle tirilecek kadar küçük ya da kendisine ayr lan mekânda hemen görülebilecek büyüklükte yap lm lard r1.

* Prof. Dr., Mu la Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 48000 Kötekli-

MU LA [email protected] Rölikerlerin bulundu u Hatay, stanbul Arkeoloji, znik, Kahramanmara , Malatya, Sivas,

anl urfa Müzeleri çal anlar na, makalenin kütüphane çal mas n n Berlin, Alman Arkeoloji Enstitüsü’nde (DAI) gerçekle mesini sa layan PD Dr. Felix Pirson ve Prof. Dr. Hans-Joachim Gehrke’ye çok te ekkür ederim.

1 Th. Baumeister, “Heiligenverehrung I”, RAC XIV, 1988, 96-150; A. Angenendt, “Der Kult der Reliquien”, bk.: A. Legner (Hrsg.), Reliquien, Verehrung und Verklärung (1989) 9-24.; B.

Türkiye Müzeleri’ndeki Suriye Tipi Rölikerler

Sanat Tarihi Dergisi 3

Gerçek lahit ölçülerine ula mamakla birlikte, içlerinde genellikle as l rölikten bir parça ya da ikinci derece rölik bulunan lahit formundaki rölikerler, Suriye’de kilise içinde kendileri için ayr lm bema yan ndaki odalarda yer alm t r. Böylece Suriye’deki kilise ya am nda önemli bir yere sahip olan martir kültü, kilise içinde martyrion ad yla an lan mekânlarla nesnel olarak da kendini göstermi tir (Çiz. 1)2.

Çiz. 1 Suriye, Resafa Kutsal Haç Kilisesi Aziz Sergios Martyrionu olarak düzenlenen kuzey yan odas ndaki azize ait lahit formundaki röliker (T. Ulbert, Resafa

II, Die Basilika des heiligen Kreuzes in Resafa-Sergiupolis (1986) 58 Abb. 33)

4. yüzy l n ikinci yar s ndan ba layarak Suriye kiliselerinde beman n kuzey ya da güneyindeki yan odalardan biri martyrion olarak adland r l r. 5. yüzy l ba lar ndan itibaren bu odan n kap aç kl , yerini geni bir arkada b rakarak, odan n önemi

Kötting, “Die Anfänge der christlichen Heiligenverehrung in der Auseinandersetzung mit Analogien außerhalb der Kirche”, bk.: P. Dinzelbacher-D. R. Bauer (Hrsg.), Heiligenverehrung in Geschichte und Gegenwart (1990) 67-80.; G. Mietke, “Wundertätige Pilgerandenken, Reliquien und ihr Bildschmuck”, bk.: M. Brandt-A. Effenberger (Hrsg.), Byzanz. Die Macht der Bilder (1998), 49 vd.

2 G. Descoeudres, Die Pastophorien im syro-byzantinischen Osten (1983) 5. 16. 22 vd. Antakya’da güney, Apameia’da ise kuzey yan oda martyrion olarak kullan lm t r; J. Lassus, Sanctuaries chrétiens de Syrie (1947) 162 vd.; B. Schellewald, “Zur Typologie, Entwicklung und Funktion von Oberräumen in Syrien, Armenien und Byzanz”, JbAC 27/28, 1984/85, 173. 175 vd.; H.C. Butler, Early Churches in Syria 4th-7th Centuries (1929) 49 vd.

Ay e Ayd n


vurgulan r. Bu tür odalara halk n girmesine de izin verilmi tir3. Martyrionlar n içinde bir ya da daha fazla lahit formunda röliker yer alm t r. Özellikle Kuzey Suriye’de rölikerlere sahip martyrionu olan kiliseler, burada 5. yüzy ldan itibaren martir kültünün yayg n oldu unu gösterir.

Suriye’deki kiliselerde bema yan ndaki yan odalarda in situ olarak bulunduklar için bu bölgenin ismini alan lahit formlu rölikerler, di er röliker gruplar na k yasla farkl d r. Bu rölikerlerin ortak özellikleri unlard r (Res. 1; Çiz. 2): Di er rölikerlerle k yasland nda ilk dikkati çeken boyutlar ndaki farkl l kt r. 0,90 m.-1,44 m. aras nda de i en ölçüleriyle gerçek lahit boyutlar na yakla an oldukça büyük eserlerdir. Malzeme genellikle kireçta ya da bazaltt r, mermer kullan m ise azd r. nce ve temiz i çilik yerine daha özensiz bir i çilik gösterirler. Gövdede silme ya da profiller sadece çerçeve olu turmak için kullan lm t r. Oldukça az geometrik ya da figürlü bezemeye

Çiz. 2 Suriye bölgesi özellikleri ta yan lahit formundaki röliker (M.T. Canivet, Huarte (IV-VI) (1987), 125 Fig. 28)

sahiptirler. Süsleme ya uzun yüzlerden sadece biri ya da bir uzun yüz ile iki dar yüzde yap lm t r. Kapaklar ise genelde bezemesizdir. Altar alt na koymak yerine kiliselerde

3 Descoeudres 1983, 16; J. Lassus, “Syrien”, bk.: B. Brenk (Hrsg.), Spätantike und frühes

Christentum (1977) 215; L. Wamser-G. Zahlhaas (Hrsg.), Rom und Byzanz. Archäologische Kostbarkeiten aus Bayern (1998) 24.



kendileri için düzenlenmi özel odalarda ta tan bir kaide ya da masa üzerine konulup, rahatça görülebilen bu rölikerler içinde4, birden fazla martir ya da azize ait rölik bir arada yer alm t r5. Suriye Bölgesi rölikerlerinin özelliklerinden biri de kapak ve gövdede deliklere sahip olmalar d r. Kapaktaki delikten ak t lan s v , gövdedeki uzun ya da dar yüzdeki ön k s mlar , kurna benzeri bir kurulu a sahip deliklerden ç karak biriktirilip, isteyenlere verilmi tir. As l rölike temas eden ve böylece kutsal hale gelen s v , ikinci derece rölik olarak i elere konup evlerde korunmu , bunlardan mucize gerçekle tirmeleri beklenmi tir. Kutsal s v n n kullan m alan geni tir. Hastal klara ifa bulmak yan s ra, kötü ruhlardan ya da alkol ba ml l ndan kurtulmak için de kullan lm t r6. Suriye Bölgesi rölikerleri genel olarak 5.-6. hatta 7.yüzy la tarihlenir.

Türkiye müzelerinde belirleyebildi imiz rölikerlerden Suriye Bölgesi özellikleri gösterenler Hatay, stanbul Arkeoloji, znik, Malatya, Sivas ve anl urfa Müzesi’nde bir, Kahramanmara Müzesi’nde iki olmak üzere toplam sekiz röliker, kapak ve gövdesidir7. Bunlardan Hatay, znik ve Kahramanmara Müzesi’ndeki bir röliker; kapak ve gövdesiyle tüm, Malatya, Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki örnekler röliker gövdesi, stanbul Arkeoloji ve Kahramanmara Müzesi’ndeki bir örnek ise röliker kapa d r. Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi sade-bezemesiz iken; Hatay, znik, Kahramanmara , Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövde ve kapaklar nda

haç motifi; Hatay ve stanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki örneklerin kapak ya da gövdelerinde geometrik bezeme; Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdelerinde ise figürlü bezeme yan s ra bitkisel süsleme yer al r.

sa’n n zaferini simgeleyen, büyülü bir güce sahip oldu una inan lan haç ile ilgili dü üncelerin temelini Paulus’un yazd mektuplar olu turur8. Ona göre sa’n n ya ad haç üzerindeki ölüm, göklere yükseltilmenin bir art olup, Âdem arac l yla tüm insanl a geçen günahtan kurtulu u, Tanr n n hikmetini, adaletini ve gücünü ifade eder. Bu nedenle haç, içinde sa’n n ö retisini benimsedi i için öldürülmü olan martirlere ait rölikleri bar nd ran rölikerler üzerinde s k kullan lan bir motiftir9.

4 Descoeudres 1983, 16 vd.; H. Buschhausen, Die spätrömischen Metallscrinia und

frühchristlichen Reliquiare, I. Teil: Katalog (1971) 303; E. M. Ruprechtsberger (Hrsg.), Syrien von den Aposteln zu den Kalifen (1993) 228 Abb. 24; C. Strube, Die “Toten Städte” Stadt und Land in Nordsyrien während der Spätantike (1996) 42 vd. Abb. 73-74.

5 Strube 1996, 43. 6 C. Stiegemann (Hrsg.), Frühchristliche Kunst in Rom und Konstantinopel (1996) 54. 7 Gerekli izin al namad için çal lamayan zmit Müzesi’ndeki dört röliker de bu gruba

girmektedir. 8 Filiplilere Mektup Bap. 2,5-11; Korintoslulara Birinci Mektup Bap. 1,12; Romal lara Mektup

Bap. 5,12-18; Galatyal lara Mektup Bap. 3,14; A. Schimmel, Dinler Tarihine Giri (1959) 127 vd.

9 Wamser-Zahlhaas 1998, 24.

Ay e Ayd n


anl urfa Müzesi’ndeki röliker gibi baz röliker gövde ya da kapa na oyulan haç yüzeyinin perdahlanmam olmas bunun üzerine kakma tekni inin uyguland n gösterir. Adana, stanbul Arkeoloji, znik ve Tokat Müzesi’ndeki rölikerler haç yüzeyine farkl bir metalin kakma tekni inde uyguland örneklerdir10.

Türkiye müzelerinde figürlü bezemeye sahip olan röliker say s azd r11. Bunlardan Sivas Müzesi’ndeki rölikerde yandan, sola do ru yönelmi bir koç tasviri yer al r. Koç s rt nda bir haç ta maktad r. S rt nda haç ta yan hayvan motifi baz ambon levhalar nda ya da lahitlerde de görülür12. Sivas Müzesi’ndeki rölikerde stilize akanthus yapraklar , merkezdeki hayvan figürünün iki yan nda yer alm t r.

Di er figürlü örnek anl urfa Müzesi’ndeki rölikerdir. Burada ön yüzde merkeze do ru ilerleyen iki da keçisi, yanlarda da birer di i keçi tasvir edilmi tir.

Genel olarak de erlendirildi inde de hayvan figürlü röliker say s n n az oldu u dikkat çeker13. Bunlardan anl urfa Müzesi’ndeki rölikerde oldu u gibi figürlerin antitetik yani kar l kl olarak birbirlerine do ru ilerleyen pozisyonda tasvir edildi i örnekler Kuzey Suriye merkezli iki rölikerdir. Bu rölikerlerde de anl urfa Müzesi’ndeki rölikerde oldu u gibi uzun yüzlerden birinde ortada bir delik ve kurnas , bunun iki yan nda ise merkeze, daha do rusu kurnaya do ru yönelmi Paris örne inde birer tavus ku u, Kopenhag örne inde ise birer ku figürüne yer verilmi tir14. Antitetik olarak düzenlenmi hayvan figürleri Erken H ristiyanl k-Bizans Sanat ’nda levhalar, lahitler, mozaik ve duvar resimlerinde de görülür15. Genellikle merkezde yer alan haça, sa monogram na ya da su dolu kaba yönelmi inançl insan sembolize eden koyun,

10 Benzer bir örnek bkz. A. al-Karim Fadil al-Miyar, Ebu Lunya’n n Batmas n n Kan t (Tarihsiz)

34. 11 nsan figürünün i lendi i daha do rusu Eski ve Yeni Ahitten konular n i lendi i bir örnek

Ravenna, Ba piskopos Müzesi’ndeki Aziz Quiricus ve Azize Julitta için yap lan röliker gövdesidir. F. W. Deichmann, Ravenna. Geschichte und Monumente (1969) 75. 88 Abb. 122-125.

12 Levhalar için bkz. E. Russo, Sculture del complesso eufrasiano di Parenzo (1990) 208 vd. Fig. 178, 243 vd. Fig. 216; Lahitler için bkz. G. Koch, Frühchristliche Sarkophage (2000) 389 Abb. 107.

13 G. Koch, “Ein frühchristliches Reliquiar in Berat”, JbAC 18, 1991, 237 vd. Taf. 37 a-f; J. Fleischer-Ø. Hjort-M. B. Rasmussen (ed.), Byzantium. Late Antique and Byzantine Art in Scandinavian Collections (1996) 65 vd. Abb. 33; Der Louvre. Ägypten, Vorderer Orient, Klassische Antike (1991) 287.

14 Fleischer-Hjort-Rasmussen 1996, 65 vd. Abb. 33; Der Louvre 1991, 287. 15 Levhalar için bkz. T. Ulbert, “Untersuchungen zu den byzantinischen Reliefplatten des 6. bis 8.

Jahrhunderts”, IstMitt 19/20, 1969/1970, 356 vd.; Deichmann 1969, 58 vd.; Lahitler için bkz. J. Kollwitz-H. Herdejürgen, Die ravennatischen Sarkophage, ASR VIII 2 (1979) Kat. B 3.9.13.15.16.18.19.22.23.30.31.33; Mozaik ve duvar resimleri için bkz. B. Brenk, Spätantike und frühes Christentum (1977) 135. 137. 220a. 379a. 383.



geyik, güvercin ya da tavus ku u gibi cennete ait hayvan figürleri, bu tür kompozisyonlarda kullan lm t r. Suriye merkezli iki rölikerde ise haç ya da su dolu kap yerine delikten ç kan kutsal s v n n biriktirildi i kurnaya yönelmi hayvan figürleri söz konusudur. anl urfa Müzesi’ndeki rölikerde de ayn kompozisyon görülür. Ancak sonradan eklendi ini dü ündü ümüz kakma bir haç da hemen deli in alt nda yer alm t r. Ayn delik, örne imizin di er uzun yüzünde de vard r. Burada oldukça y pranm olmalar na ra men yine bu deli e do ru yönelmi iki da keçisi tasviri görülebilmektedir. Rölikerin dar yüzlerinde ise birer di i keçi yer alm t r. Dört yüzünün de bu ekilde figürlü olu u, rölikerin bir kilisede kendisi için ayr lm özel bir mekânda dört yönden de rahatça görülebildi ini göstermektedir.

Hatay ve stanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki rölikerler Suriye Bölgesi özellikleri gösterdikleri, geometrik bezemeleri alçak ve yüksek kabartma tekni inde yap ld için 5.-6. yüzy la tarihlendirilebilir. Ayr ca Hatay Müzesi’ndeki ve Kahramanmara Müzesi’ndeki iki rölikerde kapak ya da gövdede haç motifinin olmas , benzer haç motifli örneklerde oldu u gibi bunlar da 5.-6. yüzy la tarihlemeyi sa lar16.

T. Ulbert figürlü levhalar üzerine yapt çal mas nda baz stil dönemleri belirlemi tir17. Bu dönemlerden yola ç karak Sivas ve anl urfa Müzesi’ndeki röliker tarihlendirilebilir. En erken stil 6. yüzy l ilk yar s nda özelliklerini Philippi, stanbul ve Anadolu’da ortaya koyar18. Bu stildeki levhalarda dikkati çeken özellik, yüksek kabartma tekni inde, yumu ak formda hareket halinde figürlerin verilmi olmas d r. 6. yüzy l ortas nda bir de i iklik görülür. Yine Philippi19, stanbul ve Bat Anadolu’da görülen bu yeni stilde ise dikkati çeken özellikler alçak kabartma tekni inde figürlerin d hatlar n n özellikle vurgulanmas , hareket halinde verilmeleridir20.

16 Wamser-Zahlhaas 1998, 24 vd. Abb. 11-12-13-14-15. 17 T. Ulbert, Studien zur dekorativen Reliefplastik des östlichen Mittelmeerraumes

(Schrankenplatten des 4. bis 10. Jhs.) (1969) 36 vd.; Ulbert 1969/1970, 339 vd. 18 Ulbert 1969/1970, 340 Nr: 1 Taf. 65, 1a-c. lk örnek olarak Philippi A Bazilikas levhalar

verilir. 19 Ulbert 1969/1970, 342 Nr: 16 Taf. 67, 1. lk örnek olarak Philippi B Bazilikas levhalar verilir.

Ayr ca bkz. R. F. Hoddinot, Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia (1963) 180 vd. Abb. 100.

20 Örnekler için bkz. Ulbert 1969/1970, Nr: 19. 20. 22-23 Taf. 67, 3-4. Taf. 68, 1-2; W.H. Buckler-W.M. Calder-W.K.C. Guthrie, Monuments and Documants from Eastern Asia and Western Galatia (1933) 35 Nr. 112 Pl. 30; C.W.M. Cox-A.Cameron, Monuments from Dorylaeum and Nacolea (1937) 77 Nr: 166 Pl. 42; W.H.Buckler- W.M.Calder, Monuments and Documants from Phrygia and Caria (1939)119 Nr: 349 Pl. 61.

Ay e Ayd n


Buna göre Sivas Müzesi’ndeki röliker21 anl urfa Müzesi’ndeki röliker ile k yasland nda yüksek kabartma tekni inde, hareketli yumu ak do al i leni iyle birinci stile, anl urfa Müzesi’ndeki röliker ise alçak kabartma olarak verili i, d hatlar vurgulu hareketli figürleriyle ikinci stile yak nd r. Böylece Sivas Müzesi’ndeki rölikeri 6. yüzy l ba lar na, anl urfa Müzesi’ndeki rölikeri ise 6. yüzy l ortalar na tarihlemek olas d r.

Malatya Müzesi’ndeki röliker gövdesi boyutlar aç s ndan de erlendirildi inde yine 5.-6. yüzy la tarihlendirilebilir. Bu gövdede ilginç olan ikinci kullan m na ait bir yaz ta sahip olmas d r.

Rölikerin Bulundu u Müze: Hatay Müzesi22 (Res. 2-3; Çiz. 3)

Tan m: Arka ve yan yüzleri sade b rak lm olan bazalttan rölikerin gövdesinin ön yüz olarak belirlenmi uzun yüzü simetrik olmayan, geometrik bir kompozisyon gösterir. Merkezde büyük bir madalyon içinde haç yer alm t r. Haç n kollar n n birle ti i merkeze yak n bir delik bulunur. Madalyonun sa nda iç içe kal n bantlar n kullan lmas yla olu turulmu kareler, solunda ise yine bir madalyon içinde alt kollu y ld z yer almaktad r. Gerek karelerin, gerekse içinde alt kollu y ld z motifinin yer ald madalyonun üzerinde birer üçgen ve yanlar nda d kenarlara do ru yar m üçgen bulunmaktad r. Soldaki üçgenin ortas nda, sa daki üçgenin ise d nda birer delik vard r. Merkezdeki büyük madalyonla sa ve soldaki motiflerin birle ti i yerde ikisi altta, di er ikisi üstte olmak üzere dört adet küçük dairesel motif yer alm t r. Rölikerin kapa nda dikkati çeken bir özellik kö elerinde akroterlerinin olmamas d r. Kapa n uzun yüzlerinden biri ve dar yüzler bezemesiz olmas na ra men, bir yüzünün kenar nda ortalar nda halkalar olu an zik zak motifine yer verilmi tir. Bu kenar n sa ve solundaki delikler ile gövde ön yüzündeki delikler, rölikerin aç lmamas için birbirlerine ba l olduklar n gösterir. Ayn yüzde çat mahyas na yak n büyük bir delik bulunmaktad r. Bu delik, röliker içine ya n dökülmesi için aç lm t r.

21 S. Eyice, “Anadolu ve stanbul’da Lahit Biçiminde Rölik Mahfazalar ”, stanbul Arkeoloji

Müzesi Y ll 15/16, 1969,104 ve A. M. Schneider, “Eine Reliquieninschrift aus Sivas”, ByzZ 39, 1939, 393’de röliker gerekçe gösterilmeden 6.-7. yüzy la tarihlenir.

22 Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de il. Müzeye sat n alma yoluyla kazand r lm t r. Ölçü: E: 60 cm.; B: 1,01 cm.; Y: 51 cm. (gövde),11 cm. (kapak) cm.



Çiz. 3 Hatay Müzesi’ndeki röliker (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)

Röliker Kapa ’n n Bulundu u Müze: stanbul Arkeoloji Müzesi23 (Res. 4; Çiz. 4)

Tan m: Sar renkli ta tan, dört kö esinde akroteri bulunan be ik çat formundaki kapak, üzerindeki zengin geometrik süslemeleriyle di er kapaklardan ayr l r. lginç olan, bu süslemenin kapa n yar s n kaplayacak ekilde yap lm olmas d r, di er yar s akroterleriyle birlikte bezemesiz olarak b rak lm t r. Kapa n yar s n n bezemeli, di erinin bo b rak lm olmas iki ekilde aç klanmaya çal l r. Bunlardan biri kapa n bitirilememi olmas , di eri ise kapa n ait oldu u rölikerin duvara biti ik olarak yerle tirildi i için görülmeyen bu k sm n n i lenmesine gerek duyulmam olmas d r.

23 Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de il. Ancak S. Eyice, kaynak göstermeden bu kapa n

Do u Anadolu’da Silvan’da (Meyyafarikin) bulundu unu, önemli bir H ristiyan merkezi olan Silvan’da yak n tarihlere kadar iki kilise harabesi oldu unu, yerli bir sanat zevkine ve üslubuna i aret eden röliker kapa n n biri bazilikal planl , di eri kubbeli olan iki kiliseden birine ait oldu unu belirtir. Bu yap lar günümüze ula mam t r. Ölçü: E: 28,5 cm.; B: 48 cm.; Y: 16, 5 cm.; S. Eyice, “Rölik Mahfazalar Hakk nda Bir Kitap ve Bu Münasebetle Anadolu’dan Baz Rölik Mahfazalar ”, STY VIII, 1979, 57 dn. 2; Buschhausen 1971, C50-303 vd. C Taf. 22; Eyice 1969, 108 vd. Res. 23-24; J. Leroy, “A propos de l’inscription syriaque du reliquiare d’Istanbul”, CArch 16, 1966, 17 vd.; A. Grabar, “Recherches sur les sources juives de l’art paléochrétien”, CArch 14, 1964, 50 vd. Fig. 1-3

Ay e Ayd n


Çiz. 4 stanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki röliker kapa (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)

Bezemeli yüzeyde oyma ve kabartma teknikleriyle olu turulmu motiflere yer verilmi tir. Ortadaki on iki kollu y ld z bir madalyon içindedir. Madalyon, kompozisyonun ana motifi olarak belirlenmi , sa ve sol yan tam simetrik olmayan, yine farkl say daki y ld z kollar n n olu turdu u geometrik motiflerle bezenmi tir.

Akroterlerin aras nda kalan bölümün alt kenar zikzaklardan olu an bir bordürle s n rland r lm t r. Bu bordürün alt nda iki sat rl k Süryanice bir yaz t yer al r. Yaz t n transkripsiyonu u ekilde yap lm t r:

Tercümesi: “Bu rölikerde havarilerden Simeon Petrus ve Havari Thomas ile Stilit Simeon ve aziz martirler (in kal nt lar ) vard r.”

Kapa n uzun yüzündeki geometrik bezeme, dar yüzlerin yar seviyesine kadar devam etmi , zikzaklardan olu an bir bordürle de s n rland r lm t r. Ayr ca dar yüzlerin alt kenarlar n n ortas ndaki birer oyuk, kapa n gövdeye kenetlendi ini gösterir.

Kapa n üst bölümünün ortas nda 6,5 cm. çap nda yuvarlak bir çukur, bununda ortas nda bir delik bulunmaktad r. A. Grabar taraf ndan okunan ve J. Leroy taraf ndan



düzeltilen yaz ttan anla ld kadar yla röliker içinde ba havari ve Aziz Petrus, Aziz Thomas ile Stilit Simeon’un rölikleri bulunmaktayd .

Rölikerin Bulundu u Müze : znik Müzesi24 (Res. 5-6)

Tan m: Mermerden rölikerin gövdesinin alt ve üst bölümleri silmelerle hareketlendirilmi tir. Alt bölümdeki silmelerden ikisi geni , biri dar tutulmu tur. Üst bölümde de farkl geni likte iki s ra silmeye yer verilmi tir. Uzun yüzlerden birinde oyma tekni inde yap lm küçük bir haç bulunur. Gövdenin yan yüzlerinin silmelerle bezenmi alt ve üst bölümlerinin ortas nda birer yuva vard r.

Be ik çat formundaki kapa n dört kö esinde akroterler yer al r. Gövdeye göre bezeme aç s ndan daha zengindir. Bezeme ögelerinden biri, uzun yüzlerden birindeki Latin haç d r. Haç, fazla derin olmayan oyma tekni iyle yap lm , ancak oyulan yüzey düzgün olarak perdahlanmam , kaba olarak b rak lm t r. Bu belkide, oyulan yüzeye

Çiz. 5 Sivas Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)

24 Envanter No: 14; Buluntu Yeri: Belli de il. Ancak S. Eyice müze yetkililerince eserin ehir

surlar nda bulundu unun kendisine aktar ld n ifade eder.; Ölçü: E: 28,5 cm.; B: 38,5 cm.; Y: 22 cm. (gövde), 19,5 cm. (kapak); Buschhausen 1971, C42-299 vd. C Taf. 21; Eyice 1969, 99 Res. 2

Ay e Ayd n


Çiz. 6a anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)

Çiz. 6b anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)

Çiz. 6c anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi (S. Kaçar, S. Karanfilo lu)



kakma tekni inin uyguland n göstermesi aç s ndan önemlidir. Dar yüzlerde ise iç içe iki üçgen çerçeve içinde kabartma tekni inde yap lm birer Yunan haç yer al r.

Asl nda sürgülü olarak gövdeye oturan kapa n dar yüzlerinin alt bölümlerindeki kenet deliklerinin içine gömüldü ü birer yuva, kapa n gövdeye ayn zamanda kenetle ba land n gösterir. Ancak bu daha sonraki bir uygulama olarak dü ünülebilir. Çünkü bu kenet deliklerini içeren yuvalar kabartma tekni inde yap lm haçlar n alt kollar n tahrip etmi tir. Ayr ca röliker gövdesinin alt nda da baz yuvalar vard r. Bunlar rölikerin bir kaideye oturdu unu gösterir.

Röliker Kapa ’n n Bulundu u Müze: Kahramanmara Müzesi25 (Res. 7-8)

Tan t m: Gövdesi olmayan pembe renkte kireçta ndan kapak, mahya ortas ndaki delikten itibaren iki e it parça eklinde k r lm t r. Kapa n kö elerindeki akroterlerden ikisi mevcuttur, di erleri alt kenarlar n baz bölümlerinde oldu u gibi k r lm t r. Kapa n ön yüzünde üstteki deli in hemen alt nda, yani merkezde kabartma tekni inde yap lm bir haç bulunmaktad r. Benzer bir haç, dar yüzlerden birinde de yer al r. Ön yüzdekinden farkl olarak haç, bir üçgen içine al nm t r. Di er dar yüzde ise bezeme unsuru yoktur.

Rölikerin Bulundu u Müze: Kahramanmara Müzesi26 (Res. 9-11)

Tan t m: Oldukça sade, bezemesiz olan mermer gövde, alt ve üstte bir s ra silmeye sahiptir. Gövdenin alt k sm nda yer yer k r klar vard r. Akroterli kapa n uzun yüzlerinden birinde madalyon içinde bir haç motifine yer verilmi tir.

Röliker Gövdesi’nin Bulundu u Müze: Malatya Müzesi27 (Res. 12-13)

Tan t m: Kireçta ndan röliker gövdesinin yüzlerinde bezeme unsuru yoktur. Gövdenin dar yüzlerinden birinde 16 cm. çap nda (içte 8 cm.) bir delik bulunmaktad r. Delik olas bir kurnaya aittir. Gövdenin uzun yüzlerinden birindeki Ermenice yaz t, eserin ikinci kullan m na i aret eder.

Yaz t n transkripsiyonu u ekilde yap lm t r:

25 Envanter No: 785; Buluntu Yeri: Belli de il. Müzeye sat n alma yoluyla kazand r lm t r. Ölçü:

E: 35 cm.; B: 67 cm.; Y: 30 cm. 26 Envanter No: 272 (Gövde), 273 (Kapak); Buluntu Yeri: Belli de il. Müzeye sat n alma yoluyla

kazand r lm t r. Ölçü: E: 22,5 cm.; B: 44 cm. ;Y: 16 cm. (gövde) 15 cm. (kapak). 27 Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Belli de il. Ölçü: E: 55 cm.; B: 1,02 cm.; Y: 55 cm.

Ay e Ayd n


Tercümesi:

Erdi takdiri Allah n

stedi i kutsal ruhu

Kabri Hripsimenin

Ki e iydi Krikor’un

Himayesinde Aptrtri de’nin

yi i lerle……..(?)

Allah n rahmetine kavu tu Ermeni tarihiyle

Binikiyüzdoksandokuzda28

Röliker Gövdesi’nin Bulundu u Müze: Sivas Müzesi29 (Res. 14; Çiz. 5)

Tan m: Mermerden kapa olmayan, oldukça yüksek röliker gövdesinin üst kenarlar nda k r klar vard r. Üç yüzü sade olmas na ra men, alt bölümünde yatay yönde k r olan dördüncü yüzde kabartma tekni inde figürlü ve bitkisel bezemeye yer verilmi tir. Bu bezemede alt ve iki yanlarda olmak üzere üç yönden yaz tl bir bordürle s n rland r lm t r. Bezemenin merkezinde bir koç tasviri yer al r. Yandan, sola do ru yönelmi , boynuzlar , vücudundaki detaylar ile oldukça gerçekçi bir ekilde verilen koçun s rt nda, sadece dü ey kolunun bir bölümü görülebilen bir haç yer almaktad r. 28 Yaz t n özgün yaz m ve çevirisini yapan say n S. Bilal ve A. Bilal’e, kendilerine ula mam

sa layan say n Doç. Dr. C. Can ve F. Can’a te ekkür ederim. 29 Envanter No: 309; Buluntu Yeri: Erzincan; Ölçü: E: 65 cm.; B: 70 cm.; Y: 42 cm.; Koch 1991,

238; Buschhausen 1971, C51-304 vd. C Taf. 22; Eyice 1969, 102 vd. Res. 8; A. M. Schneider, “Fund- und Forschungsbericht Türkei 1943”, AA 1944/1945, 80 Taf. 29,2; Schneider 1939, 393 Taf. III Abb. 1



Merkezdeki koçun iki yan nda uzun, stilize akanthus yapraklar bulunur. Yüzeyleri oyularak birbirinden ayr lm yapraklar n uçlar oldukça sivri, ince uçlu olarak sonuçlanmakta, aralar nda ise küçük delikler yer almaktad r. Akanthus yapraklar n n üst k sm geriye do ru k vr lm t r. Kabartmay üç yönde s n rlayan yaz t n transkripsiyonu u ekilde yap lm t r:

Tercümesi: “ Aziz K....’n n ünlü rölikinin konulmas en kutsal Piskopos Thomas’ n zaman nda 28 ubat’ta gerçekle mi tir”.

Bu mezar H ristiyanlara aittir. +dört aziz martirin rölikleri sa’n n sözü do rultusunda (martir olarak) ölmü lerdir.

Röliker Gövdesi’nin Bulundu u Müze: anl urfa Müzesi30 (Res. 15; Çiz. 6a-c)

Tan m: Pembe renkli kireçta ndan iyi korunabilmi gövdenin yüzeyinde yer yer a nmalar vard r. Gövde, dört yüzünde de figürlü bezemeye sahip bir örnektir. Uzun yüzlerde kar l kl birbirine do ru ilerleyen iki da keçisi kabartma tekni inde yandan, üç s ra çerçeve içine al nm olarak tasvir edilmi lerdir. Kabartma oldukça alçak olarak yap lm t r. Ancak uzun yüzlerden birinde art k bu figürler tahrip olmu , sadece yüzeysel olarak görülebilmektedir. Görkemli boynuzlara sahip keçilerin yüzleri detayl bir ekilde verilmeye çal lm , ancak ayn ba ar vücut oranlar nda ve ayaklarda sa lanamam t r. ki figürün ortas nda bir delik bulunmaktad r. Ön yüzde deli in alt nda ise daha sonra yap ld n dü ündü ümüz oyma tekni inde bir haç yer alm t r. Haç n yüzeyinin perdahlanmadan b rak lm olmas , buraya metalden ba ka bir haç n kakma tekni inde uyguland n gösterir.

Yan yüzlerde ise yine yandan çerçeve içine al nm bir alan içinde farkl yönlere ilerleyen birer keçi tasviri yer al r.

30 Envanter No: Yok; Buluntu Yeri: Suruç; Ölçü: E: 56 cm.; B: 1,12 cm.; Y: 50 cm.; A. Ayd n,

“Ein Reliquiar im Museum von anl urfa”, IstMitt 52, 2002,

Ay e Ayd n


Res. 1 Suriye tipi lahit formundaki röliker (E. M. Ruprechtsberger (Hrsg.), Syrien von den Aposteln zu den Kalifen (1993) 228 Abb. 24)

Res. 2 Hatay Müzesi’ndeki röliker



Res. 3 Hatay Müzesi’ndeki röliker

Res. 4 stanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki röliker kapa

Ay e Ayd n


Res. 5 znik Müzesi’ndeki röliker

Res. 6 znik Müzesi’ndeki röliker



Res. 7 Kahramanmara Müzesi’ndeki röliker kapa

Res. 8 Kahramanmara Müzesi’ndeki röliker kapa , yandan

Ay e Ayd n


Res. 9 Kahramanmara Müzesi’ndeki röliker





Res. 12 Malatya Müzesi’ndeki röliker

Ay e Ayd n


Res. 13 Malatya Müzesi’ndeki röliker

Res. 14 Sivas Müzesi’ndeki röliker gövdesi



Res. 15 anl urfa Müzesi’ndeki röliker gövdesi

Documents

Sanat Tarihi Dergisi Õ - DergiPark