Se ilden lyse over jord

Se ilden lyse ferdig_A 18.08.14 09.13 Side 84

Nils Henrik Smith

SE ILDEN LYSEOVER JORD

Roman

SamlagetOslo 2014

1



Som en snekrystall mot himlens blåsvever den drømmen vi lever på.

Jan Vincents Johannessen

3


4


I



Då draumen tok slutt, vakna han. Det var ein mor-gon i fjor vinter, og han hadde drøymt om stafetten ilangrenn for herrar under OL på Lillehammer 1994, derSilvio Fauner spurtslo Bjørn Dæhlie med fire hundredelssekund og sikra Italia ein gullmedalje alle i Noreg varsikre på at Noreg ville kome til å vinne. Tidlegare haddehan i periodar hatt denne draumen relativt ofte, men novar han returnert, uventa, for første gong på fleire år, ogdifor låg han vaken og stirte mot taket og undra seg overkvifor. Som alltid før når han drøymde dette, kunne hanikkje i vaken tilstand hugse kven som hadde gått tredjeetappe for det italienske laget, og dette irriterte han. Idraumen framstod det lysande klart at superveteranenMaurilio de Zolt gjekk første etappe for Italia i kampmot den fåmælte gardbrukaren Sture Sivertsen frå Verdali Nord-Trøndelag, og at de Zolt hadde veksla med MarcoAlbarello om lag samstundes som Sivertsen sende VegardUlvang av garde. Og han hugsa at han, i draumen som irøynda, i 1994, vart svært, svært imponert over de Zolt,som i ein alder av førtitre var den eldste deltakaren underOL, og som med fødselsdato september 1950 skullekome til å verte den siste olympiske meisteren som var, erog alltid skal vere eldre enn han er sjølv, og at lojalitetenhans difor slo sprekker: Det fylte han med glede og be -undring at de Zolt, brannmannen frå San Pietro, kunne

7


kjempe jamt med menn som var femten, tjue år yngre,samstundes som han svært sterkt ynskte at Noreg skullevinne stafetten, at dei skulle knuse Italia, Sverige, Finlandog Samveldet av uavhengige statar og ære nasjonen mednok ein symboltung triumf, i suveren stil. For dette varingen vanleg stafett, hadde han tenkt, i draumen, tenktehan der han låg vaken i ei framand seng, mange år sei-nare: Det var ein epokedefinerande augneblink, ei livsav-gjerande hending, ikkje berre for dei fire på laget, Skifor-bundet eller norsk vinteridrett, men for alt folket, vårtkollektive medvit, vår sams framtid. Ti dagar før stafet-ten hadde han, i lag med familien heime, sett TV-over -føringa frå opningsseremonien i Lysgårdsbakkane, der titusen viltre vetter dansa vilt ikring, Sissel Kyrkjebø songOL-hymnen i folkedrakt frå Hardanger, og den gamlefalangisten Juan Antonio Samaranch, leiar for Den inter-nasjonale olympiske komiteen og tidlegare sportsministeri Spania under Franco, sola seg i glansen av jubel frå eitfolk som, ein gong for uendeleg lenge sidan, hadde gjeveordet «quisling» til verda. På 1970-talet, i studietida,hadde han vanka i såk. radikale sirklar, ikkje fordi han iutgangspunktet var særskilt politisk medviten eller, forden del, engasjert, men fordi det var det alle han kjente iden byen der han studerte, gjorde, og etter kvart vart såk.radikal politisk tenking ein grunnleggjande del av per-sonlegdomen hans, som han hadde bevart i all tid sidan,trass skiftande politiske vindar, slik at han for eksempelframleis vil stille seg kritisk, eller iallfall kritisk undrande,til alt USA gjer, utan å trenge anna grunngjeving enn atdet er USA som gjer det. Eit radikalt standpunkt sommed tida hadde gjennomgått ein metamorfose og no

8


altså var konservativt, ein del av eit verdsbilete han gjerneville bevare fordi det minte han om tilværet slik det vardå han var ung og framleis overtydd om at han – ellermeir presist: generasjonen han var ein del av – skullekunne forandre verda, noko dei vel hadde gjort, menikkje slik dei opphavleg hadde tenkt at det skulle gjerast.Og han hugsa at han den gongen, i ei for lengst svunnentid, hadde nekta å reise på ferie til Lanzarote i lag medein dåverande kjærast ved å vise til at Lanzarote var ei avKanariøyane, og Kanariøyane var ein del av Spania, ogSpania under Franco var eit fascistisk diktatur, og trass iat dette ikkje var den verkelege årsaka til at han ikkjeville, eller kunne, reise til Lanzarote, var han glad for athan hadde eit (vikarierande) argument for å nekte somhan faktisk kunne stå for, slik at det ikkje vart nødvendigfor han å fortelje henne sanninga, nemleg at han ikkjekunne reise til Lanzarote på ferie i påskehøgtida fordihan ikkje hadde råd, fordi han måtte arbeide i ferien for åtene pengar til å halde seg i live gjennom eit langt studie år,fordi han, i motsetning til henne, ikkje hadde velståandeforeldre som kunne, eller ville, subsidiere tilværet forhan. Og gjennom å påstå at han ikkje var viljug til å øvevald mot samvitet gjennom å reise til dei på dette tids-punktet framleis relativt eksotiske Kanariøyane, og hånehenne som han var så glad i, fordi ho hadde lyst til dette,hadde han framskunda slutten på forholdet, noko somkanskje var uunngåeleg uansett, heilt sikkert, hadde hanofte tenkt. Ho reiste i lag med ei veninne, kom heim sol-brent og likesæl og fortalde han at det var over, og diforvar han altså fri og frank då han eit par månader seinare,om sommaren, under ein fest på ei hytte nær stranda

9


ikkje langt frå der han vaks opp, trefte igjen ei anna jentehan ikkje hadde sett sidan skuledagane, og som no varstudent i ein annan by enn der han sjølv studerte, og somseint på natta, då dei var åleine, prøvde seg på hanmellom sanddynene. Han påpeikte venleg at ho var full,og det same var han, og sa at han ikkje ville utnytte hennenår ho var i ein slik tilstand – sanninga var, sjølvsagt, athan var engsteleg for alkoholens innverknad på eiga sek-suell yteevne – og fortalde henne dessutan at han var ikjærleikssorg, noko han straks angra bittert på, men somsynte seg å vere ein genistrek fordi det medførte at hogjennom den påfølgjande hausten skreiv talrike, lange,inderlege brev til han, som han svarte på, trass i at hanaldri før hadde hatt for vane å skrive brev, og då dei tref-test igjen, i juleferien, skjøna han (omsider) at ho varkjær i han og han i henne, og dei vart einige om å gifteseg straks studietida var over. Og slik gjekk det til at det ånekte å reise på ferie med ei jente som så svært gjerneville reise på ferie med han, og leggje ansvaret for at hannekta, på akslene til general Franco vart ei avgjerandehending i livet hans, tilfeldig og likevel ikkje, slik alleavgjerande hendingar både er og ikkje er tilfeldige,tenkte han der han låg og venta på dagslys ein morgon ifebruar 2013 og framleis ikkje kunne hugse kven somhadde gått tredje etappe for Italia på Lillehammer, understafetten. Og han undra seg over kor annleis livet hanskunne vore, både i 1994 og no, viss han ikkje hadde voreså sta den gongen, viss han ikkje hadde late politiskeovertydingar som, når alt kom til alt, kanskje likevelikkje var så viktige for han, styre avgjerda hans i dennesaka, men i staden valt å gje faen i alt og reist til Lanza-

10


rote i lag med denne jenta, som han, viss han ikkje hugsafeil, hadde elska, og som utan tvil ville betalt for han ellerovertalt foreldra til å betale – noko som, tenkte han, i segsjølv var ein grunn til å nekte – viss han hadde tilstått atden verkelege årsaka til at han nekta å reise, var at hanikkje hadde råd. Ja, alt kunne vore annleis. Tre barn varkomne til verda som ein konsekvens av denne avgjerda,som han framleis stod for, men likevel somme tider angrapå, eller iallfall tenkte på med vemod. Tre barn som hanvar far til, pluss dei barna ho eventuelt måtte ha fått medein eller fleire andre menn, og som han ikkje visste om.Han visste ingenting om korleis det hadde gått medhenne, om ho, som han, hadde stifta familie, og om ho iså fall var tilfreds med valet av ektemake og lukkeleg overat det, så langt, var gått barna – som no truleg var vaksne,i likskap med to av hans eigne barn – vel, eller om ho lågvaken og einsam om natta og plaga seg sjølv med få -fengde tankar om psykiske lidingar eller narkomani ellerandre vanskar (dei eventuelle) barna hennar (eventuelt)måtte ha (hatt). Det visste han ikkje. Tilværet hennarsidan 70-talet var i eitt og alt ukjent for han, ho var einparentes i livsforteljinga hans, og han i hennar: han vissteikkje eingong, slo det han brått, sikkert om ho var i live,det hadde han ikkje tenkt på, men no når han gjorde det,uroa tanken han. Herregud, ho kunne vere død, tenktehan: Ho kan ha vore død i snart førti år utan at eg veitom det, og eg kunne vore død like lenge, og ho ville ikkjefått vite det, heller. Han har framleis kontakt med venersom, den gongen for lenge sidan, var vener av dei begge,men veit ikkje om dei venene han framleis har kontaktmed, framleis har kontakt med henne. Han veit ikkje

11


dette fordi han aldri har spurt, og fordi han aldri harspurt, har venene heller ingen grunn til å tru at hanskulle vere interessert i å høyre korleis det går medhenne, eller dei går ut frå at han alt kjenner til det, at hanhar fått vite det av andre, og fortel han det difor ikkje.Dei kan jo ikkje vite kva han eigentleg tenkjer om henneetter alle desse åra, for det har han aldri sagt noko om, ogdenne tystnaden kan dei jo ha oppfatta som talande, detville ikkje vere heilt urimeleg, tenkte han. Og dessutan:Ho inngjekk jo i andre relasjonar enn akkurat den tilhan, som ho ikkje inngjekk i lenger, og no var det gått sålang tid at ingen ho kjente, heller ikkje dei som òg kjentehan, ville tenkje på henne som eksdama hans, men der-imot som kona til X, eller ekskona til X, eller mor til Yeller kanskje mormor til Z, og så vidare. Følgjeleg villedet ikkje falle dei inn at han burde opplysast om at hohadde flytta, fått ny jobb eller andre prosaiske hendingari kvardagslivet, og det hadde han heller ikkje behov for åvite, det var grunnleggjande uvesentleg, uinteressant forhan. Men viss ho var død? Kva då? Det ville vere annleis.Det ville plage han, det måtte han vedgå. Han kjentehenne rett nok ikkje lenger, og hadde kanskje aldrieigentleg gjort det, og slik sett hadde det ingen innverk-nad på tilværet hans om ho levde eller var død, men hanhadde trass alt, ein gong, tenkt at han skulle dele livet medhenne – om ho hadde tenkt det same, visste han ikkje –og sjølv om han på ingen måte ville påstå at han var util-freds, ulukkeleg, fordi det ikkje vart slik, tvert om, haddehan alltid sidan hatt for vane å med ujamne mellomromtenkje på henne, som eit symbol på alt som ikkje var.Som under opningsseremonien for OL i 1994, på Lille-

12


hammer, i TV-stova, då han fjerna blikket frå TV-skjer-men og kasta det på ho som han, den gongen, var giftmed og hadde vore gift med i nær tjue år, og som haddeskjenka han tre barn, og som han elska, og tenkte påhenne – altså: den andre kvinna, ho han hadde nekta åreise til Lanzarote i lag med, og som difor gjorde det sluttmed han, tidleg på 1970-talet – med bittersøt melankoli,og tanken på at ho alt den gongen kunne vore død, at hokunne ha fått kreft eller vore i ei bilulukke eller på annavis forlate denne verda, utan at han var klar over det,fylte han med stor uro. For hadde han ikkje, når hantenkte på henne, ofte fantasert om korleis det ville vere åtreffe henne igjen, tilfeldig, på ein flyplass eller jernbane-perrong eller på gata i ein for begge framand by, haddehan ikkje sett fram mot dette hypotetiske møtet med eiviss glede, og angst, angst for at han ikkje skulle kjennehenne igjen, eller verre, ho ikkje han, at det skulle syneseg at han hadde vore så lite viktig for henne at ho ikkjehadde tenkt på han i alle desse åra, ikkje hadde teke segbryet med å hugse korleis han, som ung, hadde sett ut,og følgjeleg heller ikkje kunne førestille seg korleis hansåg ut no, eller då, anten det tilfeldig-hypotetiske møtetskulle ha funne stad i 1994 eller 1987, eller 2000, eller2008; hadde ikkje dette møtet med ein gløymd ung-domskjærast utgjort ein liten, men vesentleg del av føre-stillingsverda hans i førti år? Det hadde det faktisk. Ogdå var det skremmande å tenkje seg at heile denne uopp-fylte fantasien kunne ha vore basert på ein feilaktig pre-miss, nemleg at ho framleis fanst i denne verda, viss ho irøynda var død og hadde vore det i årevis, og han ikkjevisste om det fordi han ikkje hadde tenkt på at noko slikt

13


skulle kunne hende. Og han kjente eit sterkt behov for åfinne det ut, få stadfesta at ho var i live, men han vissteikkje korleis han, i så fall, skulle gå fram. Han kunnegoogle henne, sjekke skattelistene eller eigedomsregiste-ret, men namnet hennar var så vanleg mellom kvinner ideira generasjon at dei kvinnene som hadde det namnethan i så fall fann, kunne vere kven som helst, særleg etter -som han ikkje lenger hugsa fødselsdatoen hennar, nokohan på sett og vis skamma seg over, og dessutan: Viss hovar eller hadde vore gift, som var sannsynleg, var detikkje sikkert at namnet hennar var det same i dag somdet hadde vore den gongen han kjente henne, for i deiragenerasjon var det – trass i all radikalismen, som ikkjeminst gjorde seg gjeldande på det identitetspolitiskeområdet – framleis svært vanleg for gifte kvinner å taektemannens etternamn (ofte i tillegg til sitt eige) og hanhadde ingen sikker strategi for å få vite kva det, eventu-elt, var no. Kanskje var det best å ikkje vite uansett,tenkte han, utan overtyding. Han var 61 år. Fødselsda-gen, for to veker sidan, hadde han tilbringa åleine, slikhan med åra hadde fått for vane, i stille kontemplasjonover tida som går, utan nåde. Han hadde opna ei flaskewhisky – han drikk elles sjeldan alkohol – og lytta tilCreedence Clearwater Revival, eit favorittband frå ung-domen som han elles sjeldan lytta til lenger, ikkje fordihan hadde mista sansen for musikken deira, men fordihan, generelt, sjeldan lytta til musikk. Men no gjordehan altså det. På 61-årsdagen, åleine, sitjande i ein lene-stol i stova, bak fortrekte gardin. Creedence ClearwaterRevival. Den kvernande røysta til John Fogerty fylte hanmed ro i sjela. John Fogerty song om sumpland og elve-

14


båtar, ei verd svært fjern frå hans eiga, men som likevelikkje kjentest framand for han, av årsaker han knaptkunne forklare. Klokka elleve hadde han lagt seg, for eingongs skuld utan å sjå Kveldsnytt, slik han elles alltidgjorde. Han føretrekte det slik, eigentleg. Året før, då hanfylte seksti, hadde han gjeve etter for press frå omgjevna-dene og late seg overtale til at det burde haldast fest. Hanhadde inga lyst til å feire seg sjølv, men vart rørt over atsonen og (særleg) dottera hadde eit ynske om å glede hanpå denne merkedagen, at dei hadde diskutert dette segimellom før dei la forslaget fram for han, at dotterahadde avlyst eit viktig oppdrag utanlands, og sonen, somdiverre ikkje var frisk, likevel var i stand til å mobiliserevilje og krefter for å skape ein minneverdig kveld til hansære, og han gjekk difor med på nemnde forslag underføresetnad av at han sjølv ikkje trong ha noko med ver-ken planlegging eller praktisk gjennomføring av festen ågjere, utover å vere til stades og kaste glans, som hanhadde uttrykt det. Dei hadde reservert festlokale i detlokale Raudekross-huset, bestilt mat frå ein nyopnatapasbar – (kvaliteten på det som vart servert, varutmerkt, men tapasbaren hadde ikkje desto mindre rela-tivt raskt gått konkurs) – invitert gjester etter hansinstruksar, organisert innkvartering for dei av gjestenesom kom langvegsfrå, og skrive eit hyllingskvad til hanetter melodien til When I’m Sixty-four, som dei framførtetil stor jubel. Og trass i at han altså ikkje hadde ynsktdenne festen, og i sitt stille sinn var meir motviljug ennhan syntest han kunne late dei få vite, gleda han seg overinnsatsen dei la ned, og over samværet med venene, somhan i somme tilfelle ikkje hadde treft på mange år. Han

15


drakk meir vin enn han hadde planlagt å drikke, og varttil sist sentimental, slik at han måtte orsake seg og påståat han måtte nytte toalettet, men gjekk i staden ned ogut og bak Raudekross-huset, der han tok til å grine ogvart ståande og grine ganske lenge, før han tok seg samanog bestemte seg for å gå inn til festen igjen. Men då hankom attende til inngangsdøra, oppdaga han at ho varlåst; det var eit automatisk låsesystem, og for å låse oppdøra måtte ein taste inn ein firesifra kode, men han vissteikkje kva denne koden var, og hadde heller ikkje tekemed seg mobiltelefonen ut, og kunne difor ikkje ringjeopp til festen for å spørje kva koden var, eller be nokonom å kome ned og late han inn, og andre alternativ komhan ikkje på, der han stod. Rett nok var det ei dørklokkeder, og han ringde med denne fleire gonger, men utanresultat. Men medan han stod der, utestengd frå sineigen sekstiårsfest, berusa og utan å vite kva han noskulle gjere, fekk han auge på ein skikkelse som bevegaseg langsamt i hans retning under gatelyktene på fortauetpå andre sida av gata, og då vedkomande kom nærare,skjøna han kven det var og trekte seg inn mot veggen,men for seint.

– Hei, sa ho.– Hei, sa han, og takk for sist.– Eg trur ikkje du eingong kan hugse når sist var, sa ho.– Du har rett, sa han, det kan eg ikkje.– Vel, ikkje eg heller.Han hadde frykta dette, men ikkje venta det. Då festen

vart planlagt, hadde det oppstått eit problem. Sonen ogdottera, særleg den sistnemnde, hadde insistert på atmora, altså ekskona hans, og mannen hennar – «den nye

16


mannen», som dei alle kalla han, trass i at han hadde voregift med henne, og ho med han, i nærare ti år no – måtteinviterast, men han hadde lagt ned veto mot dette. Hanhadde ingenting imot henne, hadde han sagt, tvert omvar han glad i henne på sitt eige vis og hadde mange godeminne frå tida dei hadde hatt i lag, ikkje minst i sambandmed oppveksten til barna og den sams oppgåva dethadde vore å oppdra dei til dugande menneske, ei opp-gåve han syntest dei hadde lukkast svært godt med, sahan, og storparten av æra for dette skal utan tvil mordykkar ha, hadde han lagt til. Men det var eit tilbakelagtstadium, det hadde vore eit tilbakelagt stadium i årevis,og trass i at ho hadde vore ein svært viktig person i livethans, var ho det ikkje lenger no, og han var ikkje viljugtil å gå med på at ho skulle vere til stades under hans eigasekstiårsfeiring, berre for å demonstrere (overfor deiandre gjestene) at det ikkje var vondt blod mellom dei.Det ville vere meiningslaust, og pinleg for alle, haddehan sagt og rekna med at diskusjonen med dette villevere over. Men dei hadde ikkje vilja gje seg. Det kunneverke som om dei meinte at dei, i eigenskap av å verebarna til begge, hadde rett til å bestemme at ho skulle veretil stades på denne festen til ære for han, ein fest han ikkjehadde bede om og eigentleg heller ikkje ynskt, men somdei hadde tilbode seg å arrangere, på eige initiativ og – iall-fall tilsynelatande – med stor entusiasme. Han var urime -leg, meinte dei, og viste mellom anna til at mora heiltsikkert ville invitere han i sin eigen sekstiårsdag når hofylte seksti året etter – eit argument han ikkje kunneskjøne relevansen av, ettersom det uansett aldri ville fallehan inn å gå i fest til henne – og skulda han for å vere

17


sjalu, ettersom ho hadde gifta seg på nytt og hadde eitvelfungerande ekteskap, medan han altså var einsleg (ogfølgjeleg einsam, gjekk dei opplagt ut frå) utan utsikt tilendringar. Til dette hadde han ingenting å seie og sadifor at dei fekk gjere som dei ville, han skulle ikkjenekte dei å invitere henne (og mannen hennar) til festenhans mot hans eigen vilje, men viss dei takka ja til invita-sjonen, var det lite truleg at han kom til å stille til festsjølv. Etter dette hadde han ikkje høyrt noko meir oggjekk difor ut frå at dei hadde teke til fornuft. Det plagahan, sjølvsagt, at han hadde måtta ty til utpressing moteigne, vaksne barn for å få det slik han ville, det var uver-dig, men ikkje så uverdig som det ville vore å ha henne(og mannen hennar) der, syntest han. Men no var hoaltså komen likevel, åleine, det var snart midnatt, og hanstod der i kulda utan ytterklede, ufriviljug utestengd fråeigen fest, og visste ikkje kva han skulle seie. Han sa:

– Kva gjer du her?– Er du ikkje glad for å sjå meg?– Nei. Beklagar.– Du treng ikkje beklage. Eg veit at du ikkje ville ha

meg her.– Dei fortalde deg det?– Sjølvsagt ikkje.– Å. Faen.– … Vi har faktisk svært lojale barn.– Ja.Ein lang pause oppstod, før ho sa:– Er du ikkje kald?– Eg står her i berre ei tynn skjorte, og det er vinter.

Sjølv sagt er eg kald.

18


Documents

Se ilden lyse over jord