Upload
ykasikara
View
62
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI SELAHADDİN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE İLMÎ FAALİYETLER
Yüksek Lisans Tezi
BEDRETTİN BASUĞUY
İstanbul, 2006
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI SELAHADDİN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE İLMÎ FAALİYETLER
Yüksek Lisans Tezi
BEDRETTİN BASUĞUY
Danışman: PROF. DR. HULÛSİ YAVUZ
İstanbul, 2006
İÇİNDEKİLER
Sayfa No. ÖNSÖZ................................................................................................................... IV KISALTMALAR................................................................................................... VI GİRİŞ A. Kaynaklar ve Araştırmalar......................................................... ........... 2 B. Kuruluş Devrinde Eyyûbîler ve Salâhaddîn-i Eyyûbî................ ........... 7 C. Salâhaddîn Devrinde İlmî Hayat................................................. ........... 10
BİRİNCİ BÖLÜM SALÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER A. Salâhaddîn Devrindeki Medreselere Umûmî Bir Bakış..........................14 B. Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi Yeni Medreseler Kurmaya Sevk Eden Âmiller 16 C. Mısır’da Kurulan Medreseler.................................................................. 17 1. Nâsıriyye Medresesi......................................................................... 17 2. Kamhiyye Medresesi........................................................................ 18 3. Salâhiyye Medresesi......................................................................... 19 4. Âdiliyye Medresesi........................................................................... 19 5. Suyûfiyye Medresesi......................................................................... 20 6. Menâzilü’l-İzz Medresesi................................................................. 20 7. Kutbiyye Medresesi.......................................................................... 21 8. Fâdıliyye Medresesi.......................................................................... 21 D. Şam Bölgesinde Kurulan Medreseler.................................................... 22 1. Salâhiyye Medresesi......................................................................... 22 2. Asrûniyye Medresesi........................................................................ 22 3. İkbâliyye Medresesi.......................................................................... 23 4. Takâviyye Medresesi........................................................................ 24 5. Hâtûniyye Medresesi........................................................................ 25 6. Mukaddemiyye Medresesi................................................................ 25 7. Ferruhşâhiyye Medresesi.................................................................. 25 8. Esediyye Medresesi.......................................................................... 26 9. Azraviyye Medresesi........................................................................ 26 10.Salâhiyye Medresesi......................................................................... 27 11.Amriyye Medresesi.......................................................................... 27 12.Salâhiyye Medresesi......................................................................... 28 13.Efdaliyye Medresesi......................................................................... 29
I
İKİNCİ BÖLÜM SALÂHADDÎN DEVRİNDE MEDRESELERDE OKUTULAN KİTAPLAR A. Salâhaddîn Devrinde Rağbet Gören İlimler................................................... 32 B. Medreselerde Okutulan Kitablar..................................................................... 33 1. Kırâât........................................................................................................ 33 2. Tefsîr........................................................................................................ 35 3. Hadîs........................................................................................................ 38 4. Fıkıh......................................................................................................... 39 5. Dil ve Edebiyat......................................................................................... 43 6. Tasavvuf................................................................................................... 47 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DEVRİN ÖNDE GELEN ÂLİMLERİ A. Kur’ân İlimleri................................................................................................ 51 1. eş-Şâtıbî.................................................................................................... 52 2. eş-Şerîşî.................................................................................................... 54 3. es-Sehâvî.................................................................................................. 55 4. es-Safravî................................................................................................. 56 B. Hadîs İlmi........................................................................................................ 57 1. es-Silefî.................................................................................................... 59 2. İbn Asâkir................................................................................................ 60 3. Cemmâîlî.................................................................................................. 62 4. el-Cezerî................................................................................................... 64 5. İbnü’l-Müfaddal....................................................................................... 66 C. Fıkıh İlmi....................................................................................................... 68 1. Şafiî Fıkhı................................................................................................ 69 a) Şehrezûrîler...................................................................................... 70 a.1 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî......................................................... 70 a.2 Muhyiddîn eş-Şehrezûrî........................................................... 71 a.3 Ziyâeddîn eş-Şehrezûrî.............................................................73 b) Kutbuddîn en-Nîşâbûrî..................................................................... 74 c) İbn Ebî Asrûn.................................................................................... 76 d) Necmüddîn el-Hubûşânî................................................................... 77 e) Şihâbüddîn et-Tûsî............................................................................ 79 f) Muhyiddîn el-Kuraşî......................................................................... 80 g) Bahâüddîn İbn Şeddâd...................................................................... 81 2. Hanefî Fıkhı............................................................................................. 84 a) İbnü’s-Sâbûnî.................................................................................... 84 b) Alâüddîn el-Kâsânî........................................................................... 85 c) ez-Zahîr en-Numânî.......................................................................... 87 3. Mâlikî Fıkhı.............................................................................................. 88 a) İbni ‘Avf........................................................................................... 88 b) İbni Şâs............................................................................................. 89
II
4. Hanbelî Fıkhı............................................................................................ 91 a) İbni Sürûrlar(Makdisîler)................................................................... 91 a.1 Ebû Ömer İbni Kudâme............................................................. 91 a.2 İmâdüddîn el-Makdisî................................................................ 93 a.3 Muvaffakuddîn İbni Kudâme.................................................... 95 b) İbni’n-Nüceyye.................................................................................. 97 D. Tasavvuf........................................................................................................ 99 1. Ebû Hafs el-Erdebîlî................................................................................ 100 2. İmâdeddîn Ebü’l-Feth.............................................................................. 101 3. Hayât el-Harrânî...................................................................................... 102 3.1 Hayât el-Harrânî’nin Nasihatleri..................................................... 103 3.2 Hayât el-Harrânî’nin Menkıbeleri....................................................104 E. Dil ve Edebiyat.............................................................................................. 105 1. İbn Berrî................................................................................................. 105 2. Ebü’l-Yümn el-Kindî............................................................................. 107 3. el-Mes‘ûdî.............................................................................................. 110 4. İbn Ya‘îş................................................................................................. 111 5. İbn Münkız............................................................................................... 114 6. İmâdüddîn el-İsfahânî............................................................................. 118 7. Kâdiyü’l-Fâzıl........................................................................................ 124 F. Felsefe............................................................................................................ 129 1. Şihâbüddîn es-Sühreverdî....................................................................... 129 1.1 İşrâkî Hikmet.................................................................................. 133 2. İbn Meymûn............................................................................................ 136 3. Seyfeddîn el-Âmidî................................................................................. 146 4. Abdüllatîf el-Bağdâdî.............................................................................. 150 G. Tıp, Eczâcılık ve Botanik................................................................................ 155
1.Fahruddîn el-Mardînî................................................................................ 161 2.İbn Matrân.............................................................................................. 162 3.Mühezzibüddîn ed-Dahvâr..................................................................... 163
4.İbnü’l-Baytâr.......................................................................................... 165 5.İbnü’s-Sâ‘âtî........................................................................................... 169
SONUÇ..................................................................................................................... 173 BİBLİYOGRAFYA................................................................................................. 177
III
ÖNSÖZ
Salâhaddîn-i Eyyûbî (ö.589/1193), yalnız müslümanlar nezdinde değil,
düşmanları tarafından da takdîr edilen ender şahsiyetlerden biridir. Savaş
meydanlarında Frenkler’i bozguna uğratan Sultân Salâhaddîn’in, Kudüs ve Sâhil
bölgesini fethi sırasında gösterdiği âlicenâplık Avrupalı tarihçiler tarafından takdîrle
karşılanmıştır. Batılılar, Salâhaddin (Saladin) ile Arslan Yürekli Richard’ı
karşılaştırdıkları eserlerinde, Salâhaddîn’in üstünlüğünü kabul etmekten kendilerini
alamamışlardır.
Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin hem Doğu’yu hem de Batı’yı etkileyen güçlü mîrasını
tanımak üzere yaşadığı dönemi araştırmaya karar verdik. Araştırmamız neticesinde
Salâhaddîn devrinin (567–589/1171–1193) her açıdan İslâm tarihinin en parlak
dönemlerinden biri olduğunu gördük. Biz de bizim açımızdan ehemmiyet arz eden
dönemin ilmî fa‘âliyetlerini tez konusu olarak belirledik.
Tezimiz giriş ve üç bölümden meydana gelmektedir. Giriş bölümünde tezimizi
hazırlarken istifâde ettiğimiz kaynak kitap ve araştırmalarla ilgili bilgi verdikten sonra
ana hatlarıyla kuruluş döneminde Eyyûbîler’i ve Salâhaddîn devrindeki ilmî hayatı ele
aldık.
Birinci bölümde Salâhaddîn devrinde kurulan medreseleri tesbit ettik. Sultânı
yeni medreseler kurmaya sevk eden âmiller, medreselerin vakfedildiği mezheb
müntesibleri, kuruluş tarihleri ve kurulduğu bölgeler ile medreselerde ders veren âlimler
hakkında bilgi verdik.
İkinci bölümde Salâhaddîn-i Eyyûbî devrinde medreselerde okutulan kitapları,
dönemin rağbet gören ilimlerini nazar-ı dikkâte alarak inceledik.
Üçüncü bölümde ise; devrin önde gelen âlimleri hakkında bilgi verdik. Âlimleri,
tahsîl hayatlarını, şahsiyetlerini, eserlerini ve te’sîrlerini göz önünde bulundurarak
inceledik.
IV
Tezin hazırlanması, kaleme alınması ve düzeltilmesi safhalarında kıymetli
mesâîlerini harcayan muhterem hocam Prof. Dr. Hulûsi Yavuz’a, tenkid ve tashihleriyle
tezi bitirmemi sağlayan değerli hocalarım Prof. Dr. Ziya Yılmazer ve Prof. Dr. İlhan
Kutluer’e sonsuz müteşekkirim. Tezin her safhasında görüşlerinden istifâde ettiğim,
teşvîk ve yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. İSAM
araştırma kütüphanesinden faydalanmamı sağlayan görevlilere teşekkürlerimi sunmayı
vazgeçilmez bir vazîfe telakki ediyorum.
İstanbul, 2006 Bedrettin BASUĞUY
V
KISALTMALAR
bkz. : Bakınız
b. : İbn, Bin
bs. : Baskı
c. : Cilt
çev. : Çeviren
DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
h. : Hicrî
haz. : Hazırlayan
hz. : Hazreti
İA : İslâm Ansiklopedisi
İTED : İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi
krş. : Karşılaştırınız
m. : Mîlâdî
nr. : Numara
nşr. : Neşreden
ö. : Ölümü, ölüm tarihi
s. : Sayfa
thk. : Tahkîk Eden
trc. : Tercüme Eden
ts. : Tarihsiz
VI
GİRİŞ
A. Kaynaklar Ve Araştırmalar
Eyyûbî Devleti’nin 567-589/1171-1193 yıllarını kapsayan Salâhaddîn-i Eyyûbî
Devrinde İlmî Faâliyetler adlı çalışmamızda, yararlandığımız eserleri, çeşitlilik
arzetmesi sebebiyle, kaynaklar, araştırmalar ve ansiklopedi maddeleri olmak üzere üç
kategoride değerlendireceğiz.
Salâhaddîn dönemiyle ilgili yararlandığımız kaynakların başında Bahâeddîn b.
Şeddâd’ın en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsufiyye adlı eseri gelmektedir.
İbn Şeddâd, Salâhaddîn’in hizmetine girmiş ve çocuklarının hocalığını yapmış devrinin
büyük ‘âlimlerinden biri idi1. Eseri ana hatlarıyla Salâhaddîn’in siyâsi tarihidir.
Salahaddîn’in hayatı ve şahsiyeti ile başlayan eser, vefâtıyla sona ermektedir.
Çalışmamızın birinci bölümünde Sultân Salâhaddîn devrinde kurulan
medreseleri ele alırken İzzeddîn ibni Şeddâd’ın (ö.684/1286), Makrizî’nin (ö.845/1242)
ve Nu‘aymî’nin (ö.927/1521) eserlerinden yararlandık. Şam bölgesinde kurulan
medreseleri tesbit ederken İbn-i Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm
ve’l-Cezîre’si ile Nu‘aymî’nin ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris adlı eserlerinden
yararlandık. İbni Şeddâd, el-A‘lâk’ta o günkü siyasi ve sosyal durumu şehirlere göre
aktarmasının yanında ele aldığı şehirler hakkında coğrafî bilgiler ve bu şehirlerde
kurulan müesseseler hakkında önemli detaylar vermiştir. el-A‘lâk, el-Cezîre ve Şam
bölgelerinin Eyyûbîler devrindeki kültür tarihi bakımından en önemli kaynaktır2.
Nu’aymî ise ed-Dârîs adlı meşhûr eserinde Dımaşk bölgesi medreseleri ve burada ders
veren müderrisleri başlangıçtan kendi zamanına kadar inceleyip bunlar hakkında bilgi
vermektedir. Nu‘aymî bu eseri yazarken İzzeddîn b. Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-
Hatîre’sinden Eyyûbîler devri için faydalanmıştır. Eyyûbîler devrindeki müderrislerin
hayatı hakkında daha geniş bilgiler vererek İbni Şeddâd’ın eserini zenginleştirmiştir3.
1 Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, Beyrut 1405/1985, XXII, 385. 2 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 152 3 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyûbiler Devleti, İstanbul 1983, s. 23.
2
Mısır’da kurulan medreseleri Makrizî’nin el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-
Âsâr adlı eserinden istifâde ederek çalıştık. Mısır’da yetişen ünlü tarihçilerden biri olan
Makrizî, el-Hıtat’ta Mısır’ın coğrafî yapısı, ekonomik durumu, sosyo-kültürel hayatı ve
çeşitli kurumlarından bahseder. Bugün Mısır kültür tarihine dâir bildiklerimizin yarısı
bu kitaba dayanır4. Eser, Salâhaddîn döneminde Mısır’da inşâ edilen medreseler için
birinci dereceden bir kaynaktır.
Tezimizde Salâhaddîn devrinin önde gelen ‘âlimleri bölümünü hazırlarken ele
aldığımız alanların farklılığı, muhtelif kaynaklardan yararlanmamıza neden oldu.
Bununla birlikte yararlandığımız kaynakların başında İmâdeddîn Kâtip el-İsbehânî
(ö.597/1201), Sıbt İbnü’l-Cevzî (ö.654/1256), Zekiyüddîn el-Münzirî (ö.656/1258), İbn
Hallikân (ö.681/1282) Zehebî (ö.748/1347) ve İbn Ebî Usaybia’nın (ö.668/1269)
eserleri gelmektedir.
‘İmâdeddîn, 563–597/1167–1200 yılları arasında Nûreddîn ve Salâhaddîn’in
dîvânü’l-inşâsında çalışmış, Kâdiü’l-Fâzıl’dan sonra kendi sahasında devrinin en yetkili
kişisi olmuştur5. Tezimizde yararlandığımız eserleri, Sultân Salâhaddîn hayatta iken
onun hayatı ve mücâdelesi hakkında kaleme aldığı 1187–1193 yıllarını kapsayan el-
Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi adlı iki ciltlik târihi ile, Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-
‘Asr adlı şairler ve edipler antolojisidir. Bu ikinci eser Şam, Irak ve Mısır’da yaşamış
şairler ve şiirlerinden bahseden önemli bir kaynağımızı oluşturdu.
Sıbt İbnü’l-Cevzî fıkıh, tefsîr ve tarih alanında söz sâhibi önemli bir müelliftir.
Tezimizde yararlandığımız eseri Mirâtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân adlı eseri
başlangıçtan müellifin vefât ettiği 1256 yılına kadar olayların anlatıldığı mühim bir
İslâm tarihidir. Eserin kaynakları arasında İbnü’l-Kalanisî, İbn Şeddâd gibi âlimlerin
yanında dedesi İbnü’l-Cevzî’de bulunmaktadır6. Biz, eserin Haydarabad’ta 1952 yılında
neşredilen 495–1101/654–1256 yılları arasına ait nüshasından faydalandık.
4 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 209. 5 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, İstanbul 2000, s. 482. 6 Mustafa Kılıç, Melik Nâsır Salâhaddîn Yusuf II Devrinde Eyyûbîler Devleti, MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001, s. 6–7.
3
Devrin önde gelen ‘âlimlerini tesbit etmede faydalandığımız mühim tabakât
eserlerinden biri el-Münzirî’nin et-Tekmile li-Vefeyâti’n-Nakale adlı eseridir. Hadîs,
hadîs ricâli ve biyografi sahalarında zamanının büyük ‘âlimlerinden olan el-Münzirî et-
Tekmile’yi daha önce İbn Zeyd er-Raba‘î (ö.379/989) tarafından kaleme alınan Vefeyât
en-Nakale’ye zeyl olarak yazmıştır7. Kitapta önemli kişilerin hayatları vefat tarihlerine
göre düzenlenmiştir. Dikkatli ve güzel yazılmış bir biyografi kitabıdır.
İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-A‘yân’ı tezimizde fazlaca istifâde ettiğimiz tabakât
kitaplarından diğeri idi. Fıkıh, edebiyat, Arapça ve tarih sahalarında geniş bilgi sahibi
olan İbn Hallikân, alfabetik olarak tertiplediği bu esere İslâm dünyasında zamanına
kadar yetişen büyük devlet adamlarını, ‘âlimleri, edipleri, filozofları ve şâirleri almıştır.
Hemen her sahada yetişen önemli kişilerden bahsetmiştir. İbn Hallikân’ın Vefeyât’ı
mu‘teber tabakât kitaplarından ‘addedilmektedir8.
Salâhaddîn devrinin önde gelen ‘âlimlerini araştırırken en fazla
yararlandığımız müelliflerin başında Zehebî gelmektedir. Târih ve hadîs alanlarında
İslâm tarihinde yetişen en ünlü ‘âlimlerden biri olan Zehebî bilhassa tarih ve biyografi
sahalarında çok sayıda eser yazmıştır. Kaynaklarını dâima zikreden Zehebî, kitaplarını
kronolojik tabakalar hâlinde yazmıştır. Tezimizde en fazla yararlandığımız eserleri
Târîhü’l-İslâm ile Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ adlı eserleri oldu. Târîhü’l-İslâm 700/1300
yılına kadar gelen genel bir İslâm târihidir. Eser tabakalara, tabakalar yıllara göre
düzenlenmiştir. Biyografi ağırlıklı olan eserde her tabakanın sonunda vefeyât tafsîlatlı
olarak verilmiştir. İstifade ettiğimiz diğer mühim eseri Siyeru A‘lâm, büyük bir
biyografi kitabıdır. Son derece dikkat ve tahkikle kaleme alınan eser yirmişer yıllık
tabakalar hâlinde yazılmıştır9.
Salâhaddîn döneminde yaşamış filozof ve hekimleri tesbit ederken İbn
Ebî Usaybia’nın ‘Uyûnü’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etibbâ adlı eseri en fazla yararlandığımız
kaynakların başında geldi. Klasik tabakât kitaplarından farklı özellikler taşıyan bu eser,
tıp tarihi kadar ilim ve kültür tarihimiz açısından da önemli bilgiler içermektedir.
Özellikle çalıştığımız dönemin tıp anlayış ve eğitimini irdelemede tezimize büyük 7 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 145. 8 Bâbâ Merdûh Rûhânî, Târîh-i Meşâhîr-i Kurd, Tahran 1383/1962, I, s. 94-95. 9 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 185-186.
4
katkıları oldu. Eserin Nizar Rıza tarafından gerçekleştirilen Beyrut neşrinden
yararlandık.
Yukarıda zikrettiğimiz kaynakların dışında Bündârî’nin (ö.643/1254)
Senâ’l-Berku’ş-Şâmî’si, , İbnü’l-Esîr’in (ö.630/1233) el-Kâmil fi’t-Târîh’i, Ebû
Şâme’nin (ö.665/1258) Kitâbü’r-Ravzeteyn’i, İbn Vâsıl’ın (ö.697/1298) Müferricü’l-
Kürûb’u, Safedî’nin (ö.764/1363) Kitâbü’l-Vâfî’si, Sübkî’nin (ö.771/1370) Tabakâtü’l-
Kübrâ’sı ve İbnü’l-‘İmâd’ın (ö.1089/1679) Şezerâtü’z-Zeheb’i çalışmamızda
yararlandığımız diğer kaynaklardandı.
Tezimizi hazırlarken faydalandığımız araştırmaların başında, Türkiye’de
Eyyûbîler konusunda yapılan ilk akademik çalışmanın sahibi olan Prof. Dr. Ramazan
Şeşen’in Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri (İstanbul 2000) adlı eseri geldi. Çalıştığımız
konunun sınırlarını belirlemede ve kaynaklara ulaşmamızda faydalandığımız eser, aynı
zamanda metod bakımından da tezimize kaynaklık etti. Eser ilk baskısını Salâhaddîn
Devrinde Eyyûbîler Devleti adıyla 1983 yılında, ikinci baskısını Salâhaddîn Eyyûbî ve
Devlet adıyla 1987 yılında yapmıştır. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı
(İstanbul 1998) ve Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiya, müellifin
istifâde ettiğimiz diğer araştırmaları arasındadır. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya
Yazıcılığı başlangıçtan 19. yüzyılın sonlarına kadar İslâm dünyasında tarih-coğrafya
yazıcılığı ile bu alanda te’lif edilen eserleri ana hatlarıyla tanıtmaktadır. Nevâdîrü’l-
Mahtûtât ise Türkiye’deki kütüphanelerde bulunan ve daha önce Brockelman ve Fuat
Sezgin gibi müelliflerin zikretmediği nâdir yazma eserlerden bahseden önemli bir
araştırmadır. Arapça yazdığı eserinde Ramazan Şeşen Hoca, ele aldığı müelliflerin
isimlerini alfabetik sıraya göre vermektedir. Her müellifin isminin altında eseri ve
eserin konusu kısaca tanıtılmaktadır. Eserin üç cilt olarak basılmış Beyrut 1975
baskısından istifâde ettik.
Medreselerde okutulan dersler bölümünü hazırlarken temel
kaynaklarımızda açık bir işaret bulamadığımız gibi sonradan yapılan araştırmalarda bu
konunun etraflı bir şekilde ele alınmadığını gördük10. Biz de araştırmamızı Abdülcelîl
10 İslâm dünyasında belirli devirlerde belirli kitapların okutulması ve kitap seçiminin hocaların inisiyatifine bağlı olması bu duruma sebebiyet vermiş olabilir.
5
Hasan Abdülmehdî’nin El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-‘Asreyn; El-Eyyûbî ve’l-
Memlûkî(Ammân 1981) ve el-Hareketü’l-Fikriyye(Ammân 1980) adlı eserlerinden
yararlanarak sürdürdük. Abdülmehdî, el-Medâris adlı eserinde Eyyûbîler ve Memlükler
döneminde eğitim ve öğretimi, yöntemlerini, inşâ edilen medreseleri, medreselerde
okutulan dersleri detaylı bir şekilde ele almaktadır. Müellifin kaynakları arasında
Abdurrahman es-Sehavî, İbn Hallikân, Zehebî, Kâtip Çelebi ve Brockelman
bulunmaktadır. el-Hareketü’l-Fikriyye eserinde ise Eyyûbî ve Memluk dönemindeki
ilmî hareketleri, naklî ve aklî ilimleri tafsîlatlı bir şekilde ele almıştır. Bu eserin
kaynakları arasında ise Ebü’l-Yümn el-‘Uleymî, Zehebî, ‘Abdurrahman es-Sehavî ile
Ömer Rıza Kehhale gibi müellifler bulunmaktadır.
Abdülazîm Ramazan’ın Târîhu’l-Medâris fî Mısri’l-İslâmî adlı eseri ile
Hasan Şümeysânî’nin Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi adlı çalışması, medreseleri
ele alırken yararlandığımız diğer araştırmalar oldu. Ramazan’ın eserinden, Salâhaddîn
devrinde Mısır’da kurulan medreseleri, Şümeysânî’nin kitabından da Dımaşk’ta kurulan
medreseleri çalışırken yararlandık. İki araştırmada da inşâ edilen medreseler,
medreseleri yaptıranlar ve ders veren müderrisler, medreselerin kuruluş tarihlerine göre
ele alınmaktadır.
Eyyûbîler dönemindeki ilmî hayatı konu edinen el-Edeb fi’l-Asri’l-
Eyyûbî, ele aldığı konular itibariyle başvurduğumuz diğer mühim bir araştırma oldu.
Muhammed Zağlûl Selâm tarafından kaleme alınan eser, Eyyûbîler devrindeki ilim ve
kültür hayatı bakımından son derece önemli bilgiler vermektedir.
Tezimizi hazırlarken yararlandığımız ansiklopedi maddelerini
kaynakçada zikrettik. Özellikle devrin önde gelen ‘âlimlerini çalışırken DİA farklı
kaynaklara ulaşmamızda mühim bir rol oynadı. Prof. Dr. Ramazan Şeşen’in
“Eyyûbîler” maddesini de bu meyânda zikretmemiz gerekmektedir.
6
Son olarak, araştırmamızda verdiğimiz hicrî tarihlerin mîladî
karşılıklarını, Türk Târih Kurumu’nun resmî web sitesindeki tarih çevirme
kılavuzundan11 yararlanarak verdik.
B. Kuruluş Devrinde Eyyûbîler ve Salâhaddîn-i Eyyûbî
Şarkın en sevgili sultanı Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi ve devrini, tezimizin sınırları
çerçevesinde değerlendirmek mümkün olmadığından, biz ana hatlarıyla kuruluş
döneminde Eyyûbîler ve Salâhaddîn hakkında bilgi verceğiz.
Salâhaddîn’in babası Necmeddîn Eyyûb’a nisbet edilen Eyyûbîlerin menşei ve
ilk devirleri, kendi zamanlarından itibaren tarihçilerin dikkatini çekmiş, bu konuda
çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Tarihçiler, babası ve ailesinin Duvin’li olduğu
hakkında ittifak etmişlerdir. Duvin Azerbaycan’a bağlı Arrân ve Gürcistan yakınlarında
yer alan bir beldedir. Yine tarihçilerin büyük çoğunluğuna göre Salâhaddîn aslen
Hezbâniye aşiretine bağlı Revvâdiye Kürt’lerindendir12.
Eyyûbîlerin atası olan Necmeddîn Eyyûb’un babası Şâdî, bir süre Şeddâdîlerin
hizmetinde çalıştıktan sonra oğulları Necmeddîn ve Esededdîn Şîrkuh’u alarak Tikrit’e
geldi ve Selçuklu saray ağası Bihrûz el-Hâdim tarafından Tikrit valiliğine getirildi.
525/1131 yılında Musul Atabegi İmâdeddîn Zengî, Tikrit yakınlarında Abbâsî
halîfesinin kuvvetlerine yenilince, Tikrit valisi Necmeddîn Eyyûb, Zengî’ye yardım
ederek Fırat’ı geçmesini sağladı13 ve böylece Eyyûbîler ile Zengî arasında ileride
te’sirleri fazlasıyla hissedilecek bir dostluk başladı. Nitekim çok geçmeden, Eyyûbîler
Salâhaddîn’in doğduğu yıl (532/1137–38) Tikrit’ten Musul’a giderek Zengî’nin
hizmetine girdiler14.
11 bkz. http://www.ttk.gov.tr/takvim.asp 12 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 411. 13 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 33-34. 14 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20.
7
Sultân Salâhaddîn’in babası Eyyûb ve amcası Şîrkuh kısa sürede İmâdeddîn’in
büyük emîrleri arasına girerek haçlılarla yapılan savaşlara katıldılar15. 541/1146’da
İmâdeddîn ölünce iki kardeş, idâreye geçen Nûreddîn Mahmûd Zengî’nin hizmetine
girdiler. Bundan sonraki safha, Eyyûbî hânedanı ve Salâhaddîn için parlak bir istikbâli
netice verecek olaylarla doludur. Bu arada kabiliyetleri günden güne inkişâf eden
Salâhaddîn de Sultân Nûreddîn’in en büyük yardımcılarından ve emîrlerinden oldu.
562/1167 yılında Dımaşk’a gelen İmâdeddîn el-İsbehânî, Nûreddîn’in onu yanından
ayırmadığını söyler16.
Eyyûbîler için tarihi bir dönüm noktası olarak kabul edilen Mısır seferleriyle
birlikte(559–564/1164–1169), Salâhaddîn’in tarih sahnesinde oynayacağı rolün
imkânları da hazırlanmaktaydı. Mısır’da vezirlikten uzaklaştırılan Fâtımî vezîri,
Nûreddîn’den yardım isteyince Nûreddîn, Şîrkuh’u askeri bir birliğin başına getirerek
Mısır’a gönderdi17. Şîrkuh kendisine yardım etmesi için, biraderzâdesi Salâhaddîn’i
beraberinde götürmek arzusundaydı. Evrâk-ı Perîşân adlı eserinde Sultân Salâhaddîn’in
hal tercümesini yazan Nâmık Kemâl, Salâhaddîn’in ‘ilme ve ‘âlimlere düşkünlüğü
sebebiyle Mısır’a gitmek istemediğini, pederinin bin türlü niyâzından sonra bu görevi
kabul ettiğini belirtir18.
564/1169 yılında Mısır’da idâreyi ele geçiren Şîrkûh, Fâtımî halîfesi ‘Adîd-
Lidînillâh tarafından vezîr tâyin edildikten iki ay sonra vefât etti. Bunun üzerine ordu
kamutanları Salâhaddîn’i başkumandanlığa seçtiler. Fâtımî halîfesi de Salâhaddîn’i
amcasının yerine vezir tâyin etti19. Daha sonra güçlü bir Sünnî devlet kuracak olan
Salâhaddîn, bu münasebetle kısa bir süre de olsa Şiî bir devlette vezirlik görevini
üstlendi.
Sultân Salâhaddîn, siyasî-askerî tedbirlerle kısa zamanda Fâtımî ordusu ve
taraftarlarını idâreden uzaklaştırarak 10 Muharrem 567/13 Eylül 1171 yılında Fâtımî
hilâfetini ortadan kaldırıp Abbâsî halîfesi adına hutbe okuttu. Böylece iki buçuk asrı
15 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 34. 16 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20. 17 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devlet, s. 42. 18 Nâmık Kemâl, Evrâk-ı Perîşân, İstanbul 1301/1883, s. 41. 19 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20.
8
aşkın bir zaman diliminde (909–1171) hüküm süren Şi‘î-Fâtımî devletinin yerine Sünnî
bir devlet idâreye hâkim oldu. Hiç şüphesiz, iki buçuk asır devâm eden Şiî-Fâtımî
idâresine rağmen sünnî kalabilen Mısır halkının, Eyyûbîleri desteklemesi bunda mühim
rol oynadı20.
Nûreddîn Zengî’nin 569/1174 yılında Dımaşk’ta ölmesi üzerine, Dımaşk’taki
emîrleri tarafından Suriye’ye dâvet edilen Sultân Salâhaddîn, uzun uğraşlar sonucunda
Suriye’deki hâkimiyeti ele geçirdi. 12 Şevvâl 570/6 Mayıs 1175 tarihinde Abbâsî
halîfesi, Mısır, Suriye ve el-Cezîre üzerinde Salâhaddîn’in hâkimiyetini tanıdığına dâir
taklîdini(sened) gönderdikten sonra sultan, bağımsızlığını ilan edip kendi adına hutbe
okuttu21. Bu şekilde hâkimiyetini pekiştiren Salâhaddîn, bir taraftan Haçlılara karşı
cîhad ederken diğer taftan ülkesini her açıdan mamûr etmek için a‘zâmî derecede gayret
sarfetti. Vefât ettiği sırada, Mısır, Libya, Hicâz, Yemen, Filistin, Şâm ve el-Cezîre’de
adına hutbe okunuyordu22.
Sultân Salâhaddîn’in şahsiyetinin oluşmasında babası Eyyûb ve amcası
Şîrkuh’un önemli te’sîrleri vardır. Babasından sükûnnet, vakar, sağlam düşünme
yeteneği ve siyâsî basîret alan sultan, amcasından da kahramanlık, cesâret ve savaş
taktiklerini almıştır. Gençliğinin önemli bir bölümünü beraber geçirdiği Sultân
Nûreddîn’n tecrübeleri de Salâhaddîn’in hayatında önemli etkiler bırakmıştır23.
Salâhaddîn’in kazandığı şöhret sadece askerî zaferlerine bağlanmamalıdır. Her
ne kadar diğer alanlardaki gelişmeler askerî zaferlerin gölgesinde kalmışsa da bu, devrin
diğer alanlarda gelişme göstermediği anlamına gelmez. Sosyal ve iktisâdi hayattaki
gelişmeler, imar fa‘âliyetleri, açılan sosyal hizmet müesseseleri ve kurulan medreseler,
sultanın haklı olarak “Salâhü’d-dünya ve’d-dîn” lakabıyla24 anılmasını sağlamıştır.
20 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 20. 21 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 53. 22 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 91. 23 Ali Beyyûmî, Kuruluş Devrinde Eyyûbîler, çev. Abdülhadi Timurtaş, İstanbul 2005, s. 86. 24 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsufiyye, thk. Cemâleddîn Şeyyâl, 1964, s.3.
9
C. Salâhaddîn Devrinde İlmî Hayat
XII. asrın başından itibaren Şam ve el-Cezire’deki ilmî hayat, siyasî birliğin
bulunmaması ve Frenkler’in Müslümanlar’a göre askerî bakımdan üstün olmaları
sebebiyle zayıflamıştı. Âlimlerin ilmî faaliyetlerini sürdürebilecekleri cezb edici bir
mûhitin bulunmaması, İslam dünyasının diğer yerlerinden buralara gelebilecek âlimlerin
seyahatini engellemişti. Zengî hükümdarı Nûreddin’in Şam bölgesinde siyasi birliği
sağlaması ve Frenkler’e karşı büyük başarılar kazanması diğer sahalarda olduğu gibi
ilmî sahada da Şam bölgesinde büyük bir canlılık husûle getirmişti25. Bu bölgede ilmî
hayatın canlanmasının en mühim nedenlerinden biri Nûreddin’in âlimleri himâye
etmesi, ilmî hayatın devâmı için gerekli şart ve imkânları temin etmesiydi26. Sultân
Nûreddin ilmî hayatı canlandırmak, bâtıniliğe karşı sünniliği güçlendirmek için bir çok
yeni medrese açmış, bu medreselerde tedrîsat yapan hoca ve talebelerin ma‘îşetini temin
etmek için de vakıflar kurmuştur27. Onun ilme ve âlimlere verdiği değeri duyan âlimler
de İslâm âleminin muhtelif mıntıkalarından buraya akın etmeye başlamışlardır28.
Eyyûbî devletinin kurucusu Sultân Salâhaddîn de ilmî sahada selefi
Nûreddin’in yolundan gitmiş ve bu alanda büyük muvafakiyyetlere sâhip olmuştur.
Bilindiği üzere başta Salâhaddîn olmak üzere Eyyûbî hükümdarlarından bir çoğu, ilimle
meşgûl olmuş, aralarından eser te’lîf eden melikler çıkmıştır29. Sultân Salâhaddîn’in
bizzat kendisi Kur’ân’ı, Ebû Temmâm’ın el-Hamâse’sini, Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin et-
Tenbîh fi’l-Fıkh’ını ezberden biliyordu. Üsâme b. Munkız’ın dîvânını çok okuyordu.
Kutbuddîn en-Nîsâbûrî, Sultân ve çocukları için bir akîde kitabı yazmıştı30. Sultan, İbn
Şeddâd’dan Süleym er-Râzî’nin fıkha dâir muhtasarını, 1181 yılında İskenderiye’de İbn
‘Avf’tan el-Muvattâ’ı okumuştur. Yine İskenderiye’de 1177 yılında meşhur hadisçi es-
25 Ahmed Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, İstanbul 1997, s. 199. 26 Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul 1987, s. 337. 27 Muhammed Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, İskenderiye 1990. s. 89. 28 Konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Hodgson, İslâm’ın Serüveni,çev. Tercüme Kurulu, İstanbul 1993, II, 288-293. 29 Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, s. 200. 30 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye, s. 7.
10
Sîlefî’den, Tâceddîn el-Bündehî’den, daha sonraları İbn Şeddâd’dan hadîs okumuştur31.
Sultân Salâhaddîn’in tarih ve edebiyat kültürü de çok genişti. İbni Şeddâd, Salâhaddîn
için “Başkalarından duymadığımız güzel şeyleri ondan öğrenirdik” demektedir32.
İlme ve âlimlere verdiği değerle temâyüz eden Sultân Salâhaddîn’e bu konuda,
hânedanına mensup melikler, emirler ve âlimler de destek vermişlerdir. Özellikle
Salâhaddîn devrinin önemli devlet adamlarından olan Kadiyü’l-Fâzıl ve İmâdeddîn el-
Kâtib, Salâhaddîn’in ilmî hayatla ilgili aldığı kararlarda büyük yardımlarda
bulunmuşlardır33. Tâbiri câizse bu iki vezîr, sultânın ilmî hayatla ilgili politikalarında
baş danışmanlık görevini üstlenmişlerdi.
Salâhaddîn devrinde Mısır’da ehli sünnet müntesipleri için medreseler inşâ
edilmiş, bu medreselerin ihtiyaçlarını temin etmek maksadıyla da büyük vakıflar
vakfedilmiştir. Esasında Fâtımîler devrinde de büyük bir ilim ve irfân merkezi olan
Mısır, Salâhaddîn’in Mısır’da devletini kurmasından sonra ilmî sahada daha aktif bir
hüviyete bürünmüştür. Fâtımîler döneminden Salâhaddîn’e mîras kalan en büyük servet
ise zengin kütüphâneleri olmuştur. Fatımîler’in kütüphâneleri İbn Ebû Tayy’ın
ifâdesiyle tam bir dünya harikası idi. O dönemde İslâm dünyasının hiçbir yerinde
Kahire sarayındaki kadar çok kitap yoktu. Bu kütüphane, Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin
idareyi ele geçirmesinden sonra satışa çıkarılmış ve haftanın iki günü yapılan satışlar
tam on yıl devam etmiştir34.
İlmî hayat için her türlü imkânın hazırlanmasıyla birlikte İslâm ‘âleminden
Mısır’a büyük oranda ‘âlim ve talebe gelmiştir. Bu arada Mısır’ın Avrupa ve Mağrib
İslâm dünyasıyla canlı ilişkiler içinde olması, buralarla önemli ticâri ve kültürel
alışverişlerde bulunması da Mısır’daki ilmî hayatın gelişmesinde müessir etkenlerden
biri olarak karşımıza çıkar35. Salâhaddîn devrinde müslümanlar arasında siyâsî birliğin
sağlanması, Kuzey Afrika ve Endülüs’ten gelen birçok âlimin Mısır, Dımaşk ve
Kudüs’te kalıcı olarak kalmalarına ve buralardaki ilmî faâliyetleri canlandırmalarına
31 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 90. 32 İbni Şeddâd, en-Nevâdiru’s-Sultâniyye, s. 34. 33 Mehmet Yalar, “Eyyûbîlerde İlim ve Ulemâ”, Uluslararası Selahaddîn-i Eyyûbî Sempozyumu, Diyarbakır 1996, s. 268. 34Eymen Fuâd Seyyid-A. Engin Beksaç, “Fâtımîler”, DİA, XII, 235. 35 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 85.
11
imkân tanımıştır.36 Mağrib’den gelenler arasında Yahudiler de bulunuyordu. Endülüs
ve Avrupa’da tâkibata uğrayan Yahudiler, selâmeti Mısır ve diğer islâm ülkelerine göç
etmekte bulmuşlardı. Mısır’a gelen Yahudiler arasında daha sonraları Sultân
Salâhaddîn’in tabipleri arasına girecek ve onun himâyesini görecek ünlü tabip ve filozof
Mûsâ b. Meymûn el-Kurtûbî (ö.601/1204) de vardı37. İbn Meymûn olarak meşhûr
olmuş bu zat, Salâhaddîn devrindeki önemli filozof ve tabiplerden biri olarak kabul
edilir.
Salâhaddîn devri siyasî ve askerî alanda olduğu kadar İslâmî düşünce ve kültür
hareketleri bakımından da bir ihyâ dönemi olarak dikkât çekmektedir. ‘İim ve ‘irfân
sahalarındaki canlılık, her türlü aklî ve naklî ilimlerde islâm ilim tarihinde önemli
sayıda âlim ve entellektüel ile somut bir temsiliyet kazanmıştır. Gerçekten de
Salâhaddîn devri ve ondan sonraki Eyyûbî hâkimiyet devirleri, yetişen ilim adamları
dikkâte alındığında İslâm tarihinin en parlak devirlerinden biri olarak tebârüz etmiştir38.
Nûreddîn devrinde siyasi birliğin sağlanması, her türlü ilmî çalışmaların
yapılacağı ortamın hazırlanması, Şam bölgesini ilmî hareketler bakımından önemli bir
konuma getirmişti. Salâhaddîn devri ise Şam bölgesi ile birlikte Mısır’ın da mühim bir
ilim merkezi haline gelmesini sağlamıştır. İslâm âleminin doğusundan ve batısından
gelen âlimlerin yanında, bulundukları yerde baskı ve tahakkümle karşılaşan idâreciler
de Salâhaddîn’in himâyesine sığınmışlardır. Sultanın âlimleri himâye etmesi çok yönlü
ve âlim bir şahsiyet olan Abdüllatif el-Bağdâdî’nin (ö.629/1231) de Kudüs, Dımaşk ve
Mısır’a gelmesini sağlamıştır39. Sultân Salâhadîn ve oğulları onu takdîr edip Dımaşk
camiinde ders okutmakla görevlendirmişlerdir. Abdüllâtif el-Bağdâdî, daha sonraları
Sultân Salâhaddîn’le görüşmesinden sitayişle bahsedecektir40.
36 Ağırakça, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, s. 201. 37 el-Kıftî, İhbârü’l-‘Ulemâ bi-Ehbâri’l-Hukemâ, thk. Abdülmecîd Diyâb, Kuveyt ts. II, 426–428. 38 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 85. 39 Zağlûl , El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, s. 303-306. 40 Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, s. 338.
12
BİRİNCİ BÖLÜM
SALÂHADDÎN-İ EYYÛBÎ DEVRİNDE KURULAN MEDRESELER
13
A. Salâhaddîn Devrindeki Medreselere ‘Umûmî Bir Bakış
Eyyûbî devlet adamları ilim ve talîme verdikleri ehemmiyetten dolayı diğer
Müslüman devlet adamları arasında özel bir konum kazanmışlardır. Bu devirde din,
siyaset ve düşünce alanında önemli etkiler bırakan değerli ilim adamları yetişmiştir.
Yapılan te’lifler sadece fıkıh, hadis ve tefsir gibi dînî alanlarla sınırlı kalmamış; hemen
her alanda çağını aşan eserler te’lif edilmiştir. Gerek bu eserlerin yazılmasında, gerekse
ilim ve irfanın geniş bölgelere yayılmasında medreselerin büyük katkısı olmuştur.
Eyyûbî Devleti’nin kuruluşuyla birlikte medrese açma fa‘âliyeti hızlanıp
yaygınlaşmaya başlamıştır. Salâhaddîn ve beraberindeki devlet adamları hem Sünnî
anlayışı hâkim kılmak hem de memleket sathında ilim ve irfanı yaymak için pek çok
medrese inşâ ederek buralardaki eğitim-öğretimi finanse etmişlerdir41.
Salâhaddîn devrinde Şam, Mısır ve el-Cezire42, medreselerin en yaygın olduğu
yerlerdir. Tarih ve tercüme-i hâl kitaplarında Salâhaddîn döneminde kurulan
medreseler, bu medreselerde okutulan dersler ve bu dersleri okutanlar hakkında önemli
ölçüde ma‘lûmât bulunmaktadır.
İzzeddîn b. Şeddâd’ın el-A‘lâkü’l-Hatîre’sinde Eyyûbîler devrinde Şam’da ve
el-Cezîre’de inşâ edilen medreseler43, Makrizî’nin el-Hıtât’ında Mısır’daki
medreseler44 hakkında tafsîlatlı bilgi bulunmaktadır. Daha sonraları en-Nu‘aymî ise
Dımaşk’taki medreseler hakkında ed-Dâris fî Târihi’l-Medârîs45 adlı eserini yazmıştır.
Salâhaddîn, siyâsi birliği sağlama ve haçlılara karşı mücadelede geniş kitlelerin
desteğini arkasına alma amacıyla Ehli Sünnet ve’l-Cemâ‘at ruhunu ve ideallerini
41 Nebi Bozkurt, “Medrese”, DİA, XXVIII, 324. 42 Şemseddîn Sâmî, Eski Yunan Coğrafyacılarının el-Cezîre’ye “beyne’n-nehreyn” ma‘nâsıyla (Mezopotamya= Mésopotamie) adını verdiklerini, günümüzde yabancı dillerde bu isimle yâd olunduğunu zikreder; bkz. Şemseddîn Sâmî, Kâmûsü’l-A‘lâm, İstanbul 1308/1890, III, 1802. Cezîretü Asûr, İklîmü Asûr da denilen el-Cezîre, Dicle’nin doğusunda kalan Meyâfârıkîn (Silvan), Erzen, Siirt, Zap Havzası ve Fırat’ın batısındaki Adıyaman bölgesini de içine alır; bkz. Ramazan Şeşen, “Cezîre”, DİA, VII, 509. 43 İzzüddin b. Şeddâd, el-A’lâkü’l-Hatîre, thk. Yahyâ Zekeriyya, Dımaşk 1991, I, II. 44 el-Makrîzî, El-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Beyrut trs. I. 45 Nu ‘aymî, ed-Dârîs fî Târîhi’l-Medâris, thk. Cafer el-Hasanî, Dımaşk 1988, I, II.
14
canlandırmaya önemli ölçüde yeni medreseler inşâ ederek başlamıştır46. Fatımî
hilâfetinin47 himâyesinde kurulan Şî‘a eğitim müesseselerinin (dârü’l-‘ilimleri) yerine
Ehli Sünnet düşüncesinin hâkim olduğu medreseler açmaya başlamıştır48. Dört mezhep
müntesibi için de açılan bu medreseler aslında Salâhaddîn’den önce Nûreddîn Zengî
zamanında da önemli fonksiyonlar icrâ etmişlerdir. Bu bağlamda Salâhaddîn’in, halefi
Nûreddîn’den devraldığı bir mirası geliştirerek koruduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca
Salâhaddîn’in yanındaki devlet adamları da bu konuda Salâhaddîn’in gittiği yoldan
gitmişler, Mısır, Şam ve Cezîre bölgelerinde önemli medreseler açmışlardır49.
Kurulan bu medreselerin önemli özelliklerinin başında güçlü vakıflarla
desteklenmesi ve bünyelerinde bol miktarda kitap barındıran zengin kütüphanelere
sahip olmaları gelir. Salâhaddîn medreselerin ihtiyaçlarını gidermek için ticaret ve tarım
ürünlerine dayalı vakıflar kurmuş; bu vakıflar müderrislerin ve talebelerin he türlü
ihtiyacını karşılamıştır. Bununla birlikte talebenin barınma sorununu gideren yurtlar da
yapılmıştır. Bu olanaklar çevre bölgelerden çok sayıda müderris ve talebenin kurulan bu
yeni medreselere yönelmesini sağlamıştır50.
Salâhaddîn döneminde kurulan medreselerle ilgili diğer önemli bir husus da bir
çok medresenin ibadet yerleri veya mübârek mekanlara bitişik olarak inşâ edilmesidir51.
Bundan, kurulan medreselerin zikrettiğimiz yerlere yakın olmasından kaynaklanan bir
etki ve şöhret kazandıkları sonucunu çıkarıyoruz.
46 M.G.Hodgson, İslâm’ın Serüveni, II, 291. 47 909-1171 yılları arasında Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de hüküm süren bir Şiî devleti olan Fâtımîler’in esası İsmâilîlik hareketine dayanır; bkz. Eymen Fuâd Seyyid-A. Engin Beksaç,“Fâtımîler”, DİA, XII, 228. 48 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363. 49 Abdüllatif Hamza, El-Hareketü’l-Fikriyye fî Mısır fi’l-Asreyn:El-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Kâhire trs, s.159. 50 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 166. 51 Said İsmail Ali, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, Kâhire 1986, s.366.
15
B. Salâhaddîn-i Eyyûbî’yi Yeni Medreseler Kurmaya Sevk Eden ‘Âmiller
Sultân Salâhaddîn 10 Muharrem 567/13 Eylül 1171 yılında Mısır’da devletini
kurduktan sonra ilk iş olarak Şî‘i akîde ve bu akîde üzerine kurulan müesseseleri
ortadan kaldırmış, bunun yerine Sünnî akideyi esas alan müesseseler kurmuştur. Fatımî
hilafeti döneminde Şî‘a mezhebine göre eğitim veren dârü’l-ilimlerin Sünnî medreselere
dönüştürülmesi, bunun açık bir örneğidir52. Böylece Salâhaddîn kurduğu bu yeni
medreseler ile devletinin siyasi ve dînî nüfuzunu güçlendirmiş, müslümanların şiddetle
ihtiyac duyduğu siyasi birliği sağlamaya yönelik önemli bir adım atmıştır.
Sultân Salâhaddîn’i Mısır’da yeni medreseler kurmaya sevk eden âmiller genel
anlamda İslâm dininin doğru bir şekilde anlaşılıp tatbik edilmesinde aranmalıdır.
Bilindiği üzere Şî‘a mezhebi iki asrı aşkın bir zamandan beri Mısır’ı kuşatmıştı.
Muta‘assıb denilecek derecede ehli sünnet taraftarı olan Sultân, bu durumdan
kaynaklanan zararları ortadan kaldırmak için Şî‘a ideolojisinin propaganda yerleri
haline getirilen dârü’l-ilimleri kapatmış, yerlerine Sünnî geleneğe uygun müfredâtın
takip edildiği medreseleri kurmuştur. Salâhaddîn, bu şekilde Fatımî hilâfeti döneminde
felsefî ve Batınî münakaşalarla sarsılan siyasi birliği tekrar sağlama hedefini
amaçlamıştır53.
Ayrıca Salâhaddîn’in örnek şahsiyetinden kaynaklanan engin dînî ve kültürel
genişliği ile ilim ve ilim adamlarına olan düşkünlüğü de yeni medreselerin açılmasında
mühim bir etken olarak karşımıza çıkıyor. Aynı zamanda ilmi bir hüviyeti de bulunan
Sultân, gençliğinde kitaplara düşkünlüğüyle temayüz etmiş, devrindeki ‘âlimlerin
meclislerine katılmış ve onların ilmî sohbetlerine bilfiil iştirak etmiştir54. Bu konuda
Salâhaddîn’in hal tercümelerinde sayısız örnekler vardır. Özellikle hadis dinlemeye
karşı özel bir ilgisi olan Sultân, Ebî Tahir b. ‘Avf ve İmam Silefî gibi devrinin ünlü
muhaddislerinden hadîs dinlemiştir. Nitekim Suyûtî Sultânın çocuklarıyla birlikte
52 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 149. 53 Şeşen, Selahaddin Eyyubi ve Devri, s.392. 54 Bahaeddîn b. Şeddâd, En-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinu’l-Yûsusfiyye, nşr. Cemaleddin Şeyyâl, Mısır 1964 s. 33.
16
İskenderiye’de ikâmet eden Silefî’den hadis dinlemek için Kâhire’den İskenderiye’ye
seyahat ettiğini bildirmektedir55.
Tüm bunların yanında bu devirdeki medrese inşâsına verilen önemin siyasi
nedenlerini zikredenler de bulunmaktadır. Buna göre Salâhaddîn dahilî otoritesini
güçlendirmek ve haçlılara karşı siyasi birliği sağlamak için medreselerin oynayacağı
rolü iyi tesbit etmiştir56. Bilindiği gibi medresler kurulduğu andan itibaren toplumsal
dinamikler üzerinde ciddi etkiler oluşturmuştur. İslam toplumu ahlâkî ve ilmî değerlerle
donatmayı maksad edinmelerinin yanında Müslümanlar’ın aynı amaçlar etrafında
birleşmesini de önemli ölçüde medreseler sağlamıştır. Haçlı istilasına karşı dağınık
halde bulunan Müslümanlar’ın bir araya gelmesinde medreselerin büyük etkileri
olmuştur.
Sultân Salâhaddîn ve devrindeki devlet adamları tarafından Mısır’da kurulan
medreseleri şu şekilde sıralayabiliriz.
C. Mısır’da Kurulan Medreseler
1. Nâsıriyye Medresesi
Sultân Salâhaddîn yukarıda zikrettiğimiz sebeplerden dolayı hedeflerini
gerçekleştirmek üzere daha Fatımî hilâfeti yıkılmadan önce Fatımî halîfesi ‘Adîd
döneminde, bu medresenin yapımına başladı. İbn Esîr medresenin kuruluşunu şu
sözleriyle ifâde etmektedir. “Mısır’da inzibat memuruna âit dârü’l-ma‘ûne adlı bir ev
vardı. İnzibat memuru hapsetmek istediğini oraya hapsederdi. Salâhaddîn orayı yıktı ve
yerine Şafi‘iler için bir medrese yaptırdı. Orada yapılan zülme son verdi”57.
Makrizî, Nasıriyye medresesinin Mısır’da kurulan ilk medrese olduğunu
belirtir. Medrese, Câmi‘u’l-‘Atîk civarında kurulmuştur. Muharrem 566/Eylül 1170
55 Ali, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, s.366. 56 Abdullah Nasıh Ulvân, Kudüs Fatihi Selahaddîn-i Eyyûbî, çev. Mustafa Salih Çakmaklı, İstanbul 1992, s. 156-157. 57 İbnü’l-Esîr, El-Kâmil fi’t-Târih, Beyrut 1979, XI, 294.
17
yılında inşâ edilen bu medrese, Makrizî’nin tabiriyle Sultân Salâhaddîn’in Fatımî
devletine vurduğu en büyük darbe idi58.
Nasıriyye medresesi tarihi süreç içinde çeşitli isimlerle anılmıştır. Salâhaddîn
döneminde Salâhaddîn’in lakâbı “en-Nâsır’a” nisbetle Nâsıriyye medresesi olarak
bilinen bu medrese daha sonra Şafi‘îler’in ileri gelen imamlarından birisi olan Zeyn et-
Tüccâr’a nisbetle Zeyniyye adıyla anılmaya başlanmıştır. Zeyn et-Tüccâr nisbesiyle
bilinen Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. El-Müzeffer b. El-Huseyn ed-Dımaşkî uzun müddet bu
medresede ders vermiş ve 593/1196 senesinde vefat etmiştir59.
Eş-Şerîf el-Kâdî Şemseddîn Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. El-Huseyn’in
müderrisliği döneminde ve ondan sonra da medrese Şerîfiyye ismiyle anılmaya
başlanmıştır. 60
Nâsıriyye medresesinde ilk olarak Zeyn et-Tüccâr ders okutmuş, ondan sonra
sırasıyla İbni Kuteybe b. el-Vezzân, Kemâleddîn Ahmed b. Şeyhu’ş-Şuyûh ve eş-Şerîf
el-Kâdî Şemseddîn Ebû ‘Abdullâh medresenin müderrisliğini yapmışlarıdır.61
Endülüslü seyyah İbn Cübeyr 567/1171 yılında Mısır’a gittiği zaman
medresenin yapımı tamamlanmıştı. Rihle’sinde medreseyi tasvîr eden İbn Cübeyr,
“orayı ziyaret edenler oranın tek başına bir şehir olduğunu zanneder”62 sözleriyle
medresenin ihtişâmını anlatmaya çalışmıştır.
2. Kamhiyye Medresesi:
Sultân Salâhaddîn bu medreseyi, Câmi‘u’l-‘Atîk civârında 566/1171 senesinde
halife ‘Adid’in vefatı esnâsında yapmıştır. Bu medrese Mısır’da Mâlikî mezhebi üzerine
tedrîsât yapan en önemli medrese olarak bilinir. Fatımîler döneminde bu medresenin
58 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363-364. 59 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 364. 60 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I,364. 61 Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 364. 62 İbn Cübeyr, Tezkire bi’l-Ahbâr an İttifâkât el-Esfâr, thk. Hüseyin Nassar, Kâhire 1955, s.17-18.
18
bulunduğu yerde yün satan bir çarşı vardı. Sultân orayı yıkarak yerine Mâlikî fakihleri
için bu medreseyi inşâ etti63.
Makrîzî bu medresede dört müderrisin görev yaptığını belirterek her
müderrisin yanında belirli sayıda öğrenci bulunduğunu söyler. Sultân Salâhaddîn,
Feyyum’daki bir araziyi bu medreseye vakfetmiştir. Medresenin ismi de bu araziden
elde edilen buğdaya nisbetle verilmiştir64.
Kamhiyye medresesi, Mısır’da fa‘âliyet gösteren en meşhur Sünnî
medreselerden birisidir. Kuzey Afrika ve Mısır’da yayılan Mâlikî mezhebinin tedrîsi
için kurulan bu medresede umuma açık büyük ders halkaları oluşturulmuştur65.
3. Salâhiyye Medresesi
Sultân Salâhaddîn bu medreseyi, Fatımî hilafetinin sukûtundan sonra 572/1176
senesinde imam Şafiî türbesi civarında inşâ etmiştir. Suyûti, Salâhiyye medresesini
medreselerin tacı ve dünyanın en büyük medresesi olarak vasıflandırmıştır66.
Salâhiyye medresesi, ilk baş müderris olarak tayin edilen Necmeddin
Habûşani’den itibaren Kâhire’de Şafiî fıkhına göre eğitim veren en önemli medreseler
arasına girmiştir. Necmeddin Habûşani 589/1193 senesinde vefat edince onun yerine
Şeyhu’ş-Şuyûh Sadreddîn Ebu’l-Hasen Muhammed b. Hamavî geçmiştir67.
4. ‘Âdiliyye Medresesi
Bu Medreseyi, Salâhaddîn’in kardeşi Sultân ‘Âdil Ebubekir, Mâlikî fıkhının
tedrîsi için inşâ etmiştir. Medrese sahil boyunda yer alan Sultân ‘Âdil’in evinin
civarında kurulmuştur. ‘Âdiliye medresesinin sorumlusu da İslam fıkhının önemli
63 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 64 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 65 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s.153. 66 İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kurûb fî Ahbâri benî Eyyûb, Kâhire 1975, V, 169. 67 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhadara fî Târîhi Mısır ve’l-Kâhire, Kâhire 1967, s.257.
19
imamlarından birisi olan Kâdiu’l-Kudât Takiyyüddîn Ebü’l-‘Alî el-Hüseyn b.
Şerefüddîn İbni Şaş’tır. Sonraları medrese bu zâta nisbetle İbni Şâş medresesi olarak
anılmıştır68.
5. Suyûfiyye Medresesi
Suyûfiyye medresesi, Kâhire’de Hanefî mezhebinin tedrîsi için vakfedilen ilk
medrese olarak bilinir. Bu medreseyi Sultân Salâhaddîn 572/1176 yılında Hanefîler’e
vakfetmiştir. Medrese Fatımî vezirlerinden Abbas el-‘Ubeydî’nin evinin olduğu yerde
inşâ edilmiştir. Medrese yün satıcılarına tahsîs edilen caddede bulunduğu için Suyûfiyye
olarak adlandırılmıştır69.
Medresenin ilk müderrisi Sultân Salâhaddîn’in emriyle atanan Şeyh
Mecdüddîn Muhammed b. Muhammed el-Cebetî’dir. Kendisine aylık on bir dinar
bağlanan müderrisin emrine, medresedeki Hanefî talebelerin ihtiyaçlarını gidermesi için
de bir vakfın gelirinin tamamı verilmiştir70.
6. Menâzilü’l-‘İzz Medresesi
Bu medresenin kurulduğu saraylar Fatımîler döneminde Halîfe Aziz Billâh’ın
annesi tarafından inşa edilmiş bulunmaktaydı. Sultân Salâhaddîn, yeğeni Takiyüddîn
Ömer b. Şahinşah b. Eyyûb’u buraya gönderdi. Orada bir süre kalan Takiyüddîn
566/1170 senesinde burayı satın aldı. Melik Takiyüddîn Mısır’dan Şam’a gideceği
sırada medreseyi ve çevresini Şafiî fıkhının tedrîsi için vakfetti71.
Aralarında bir hamam ve kalınacak yerlerin de bulunduğu büyük vakıfları
medreseye infâk eden Melik Takiyüddîn, Dımaşk’ta da kendi adıyla anılan bir medrese
68 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 69 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365-366. 70 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366 . 71 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364.
20
daha yaptırmıştır. Daha sonraları bu medrese de melike nisbetle Takaviyye medresesi
olarak anılmıştır72.
Menâzilü’l-‘İzz medresesinde devrinin ileri gelen âlimlerinden olan Şihâbeddin
et-Tûsî (ö.596/1200) ve Kâdiü’l-Küdât İmadeddin Ebu’l-Kasım Abdurrahman ders
vermişlerdir73.
7. Kutbiyye Medresesi
Kutbiyye medresesi, Salâhaddîn döneminin ileri gelen devlet adamlarından biri
olan Kutbeddin Husrev tarafından inşâ edilmiştir. Medrese Kâhire’de inşâ edilmiştir.
Şafiî fıkhının okutulduğu merkezlerden birisi olan bu medrese Emir Kutbeddîn
tarafından 570/1174 senesinde Kâhire’de inşâ edilmiştir74.
8. Fâdıliyye Medresesi
Selahaddin’in veziri olan Kâdiu’l-Fâzıl (ö. 596/1200), Salâhaddîn döneminde
dîvanü’l-inşâ başkanlığını ve sır katipliğini yapmıştır. Kadı, kendi adına nisbetle anılan
medreseyi, 570/1174 senesinde Şafi‘î ve Mâlikî mezheblerinin birlikte tedrîsi için inşâ
etmiştir75.
Bu medrese Eyyûbiler döneminde iki mezheb fıkhının birlikte tedrîs edildiği
ilk medrese olarak bilinir. Daha önce incelediğimiz medreselerin hepsi de tek fıkhın
tedrîsini yapıyordu. Makrizî, Fâdıliyye medresenin Kâhire’de kurulan en büyük ve en
güzel medreselerden biri olduğunu zikreder76.
72 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364-365. 73 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 364. 74 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 365. 75 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 76 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366.
21
Kâdiü’l-Fâzıl bir ara kendisinin de ders okuttuğu medresenin müderrisliğine
Abdurrahman bin Selâmet el-İskenderâni’yi getirdi. El-İskenderânî Şafi‘î ve Mâlikî
mezheplerinin ikisinde de fakih idi77.
Bu medresede Kur’an ilimlerine tahsis edilen bir kısım bulunmaktaydı. Burada
zamanın ünlü kıraat âlimi eş-Şâtıbî (590/1193) ders vermekteydi. Şâtıbî’den sonra
öğrencisi Ebû ‘Abdullâh Muhammed b. Ömer el-Kurtubî ve ‘Alî b. Mûsâ ed-Dehân
ders vermişlerdir. İlk olarak Makrizî’nin ifâde ettiği, Fâdıliyye medresesinin en önemli
özelliği ise yine Kâdiü’l-Fâzıl tarafından eklenen yüz bin ciltlik kütüphanesidir78.
D. Şam Bölgesinde Kurulan Medreseler
1. Salâhiyye Medresesi
Nâsıriyye olarak da bilinen bu medrese el-Bîmâristan en-Nûrî(Nûreddîn
Hastanesi)’nin yanında inşâ edilmiştir. Medresenin yapımına Nûreddîn Zengi
(ö.569/1174) zamanında başlanıp Salâhaddîn tarafından bitirilmiştir79.
Şafi‘îler için kurulan Salâhiyye medresesindeki müderrislerin ikisi dışında
kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. İbn Şeddâd ve Nu‘aymî’nin zikrettiği bu iki
müderristen birisi Dımaşk’ın ileri gelen âlimlerinden olan Şemseddin el-Kurdî el-A‘râc
diğeri de Mecdüddin Abdullah el-Kurdî’(ö.660/1261) dir80.
2. ‘Asrûniyye Medresesi
Bu medrese, Dımaşk’ta bâbü’l-ferec ile bâbü’n-nasrın girişinde, Emevî
Camiinin batısında inşa edilmiştir. Asrûniyye medresesini Nûreddîn ve Salâhaddîn
devirlerinin mühim fakihlerinden olan Şerefüddîn Abdullah b. Asrûn inşâ etmiştir.
77 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 78 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366; Şeşen, Selahaddin Eyyûbî ve Devri, s. 397. 79 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 331-332. 80 İbn Şeddâd, el-A‘lâkü’l-Hatîre, I, 92; Nuaymî, ed-Dâris, I, 333.
22
585/1189 yılında vefat eden İbn ‘Asrûn kendi adıyla anılan medresenin yanına
defnedilmiştir81.
Şafi‘îler için tahsis edilen medreseye zengin vakıflar infâk edilmiştir. Bu
vakıflar arasında Dımaşk ve Ba‘lbek’te bulunan verimli arazilerden elde edilen gelirler
ile Dımaşk’taki bir bostanın gelirleri zikredilmektedir82.
Fransa’da neşredilen bir makâlede (ELISEE FF, NIKITA, Nûr, AD. Din,
İnstitut Français de Damas, tome 3, p929-930, Madrasa Asrûnîya, No 20 DAMAS:
1967.) ‘Asrûniyye medresesi ile ilgili şunlar kaydedilmiştir. “‘Asrûniyye medresesi
Sultân Nûreddîn tarafından 569 yılından önce yapılmaya başlanmış, Salâhaddîn
döneminde yapımı tamamlanmıştır. Medrese bâbü’l-ferec’in girişinde yapılmıştır.
Nûreddîn medreseyi Kâdiyü’l-Kudât Şerefüddîn b. Ebî ‘Asrûn’un ders vermesi için
inşâ etmiştir. Daha önceleri Musul ve Sancar’da müderrislik yapan İbn Ebî Asrûn
Nûreddîn’in dâveti üzerine 545/1150 yılında Haleb’e oradan da Dımaşk’a gelmiştir”83.
Buna göre medresenin yapımına Nûreddîn devrinde başlanmışsa da daha Salâhaddîn
döneminde bitirilmiş olan medrese ilk müderrisi İbn Ebî ‘Asrûn’un adıyla anılmıştır.
‘Asrûniyye medresesinde tarihi süreç içerisinde fakih ve kadılardan müteşekkil
bir cemaatin ders verdiği görülür. Bunlardan ilki medresenin bânisi olan Şerâfeddin
Abdullah bin ‘Asrun’dur. Ondan sonra sırasıyla iki oğlu Muhyiddîn ve Necmeddîn ders
vermişlerdir. Anlaşıldığı kadarıyla medresenin müderrisleri daha sonraları da
‘Asrûniyye ailesine mensup olagelmişlerdir.84
3. İkbâliyye Medresesi
Bu medreseyi, Cemâleddin İkbal (Cemâlü’d-devle) Emevî camiinin kuzeyi ile
Takaviyye medresesinin güneyinde kalan bölgede inşâ etmiştir. Ebu Şâme’nin
bildirdiğine göre Nûreddin ve Salâhaddîn devrinin önemli devlet adamlarından olan
81 İbn, Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Kâhire1932, XII, 333; Nu‘aymî, ed-Dâris , I, 399. 82 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 399. 83 Hasan Şümeysani, Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi, Beyrut 1983, s.67. 84 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 398; İbn Şeddâd, el-A‘lâk, I, 247.
23
Hoca İkbâl(ö. 603/1206) Dımaşk’ta kendisine âit bulunan evi biri Şafiîler’e diğeri de
Hanefîler’e âit olmak üzere iki medrese haline getirmiştir85.
Hoca İkbâl, Şafi‘î ve Hanefîler için inşâ ettiği medreselere geniş arazilerden
müteşekkil büyük vakıflar infâk etmiştir. Bu vakıfların üçte ikisini Şafiî medresesine,
geriye kalan üçte birlik kısmını ise Hanefî medresesine ayırdığı belirtilmektedir86.
İkbâliyye medresesinde görev yapan müderrisler olarak Şemseddin b.
Seniyü’d-Devle(ö.635/1237) ve Sadreddin b. Şemseddin(ö.658/1259) zikredilir ki bu iki
zat devirlerinde parlak bir ilmî nüfûza sahiptiler87.
4. Takâviyye Medresesi
Takaviyye medresesi 574/1178 senesinde Sultân Salâhaddîn’in yeğeni el-
Melik el-Muzaffer Takiyüddin Ömer b. Şahinşah b. Eyyûb(ö.587/1191) tarafından inşâ
edilmiştir. Kaynaklarda bu medresenin Dımaşk’ta kurulan en güzel medrese olduğu
zikredilir. Salâhaddîn’in sağ kolu ve Eyyûbîler’in mühim devlet adamlarından olan
Takiyüddin, Mısır’da da Menâzilü’l-‘İzz olarak bilinen medreseleri inşâ etmiştir88.
İbn Kesîr, tarihinde aynı zâtın Hama’da devasa bir medrese daha yaptırdığını
ve inşâ ettiği medreselere büyük vakıflar tahsis ettiğini söyler89.
Kaynaklarda Takâviyye medresesinde müderrislik yapan ilk zâtın Muhyiddin
Ali el-Kuraşî olduğu bildirilir. Ondan sonra Muhyiddin b. Zekiyüddin sonra da
İmadeddin el-Harastanî’nin bu görevi deruhte ettikleri rivâyet edilmiştir90.
85 Ebû Şâme, ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzeteyn, Beyrut 1974, s.59. 86 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.68. 87 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.69-70. 88 Kürd Ali, Hıtatu’ş-Şâm, Dımaşk 1928, VI, 77. 89 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 346. 90 İbn Şeddâd, el-A‘lâk, II, 235; Ebû Şâme, ez- Zeyl, s.33.
24
5. Hâtûniyye Medresesi
Dımaşk’ta kurulan bu medreseyi önce Nûreddîn Zengi ile evli olup onun
vefatından sonra Salâhaddîn ile evlenen Hatun bint Mu‘înüddîn (ö.581/1185)
yaptırmıştır. Hatun bint Mu‘înuddin ismeti ve ilme olan düşkünlüğüyle temâyüz
etmiştir. İbn Şeddâd, medresenin 573/1177 yılında tamamlandığını zikreder. Medresede
devrin ileri gelen müderrislerinden Burhaneddin Mes‘ud bin Şucca’ el-Hanefî ile
İzzeddin el-Sancari (ö.646/1248) ders vermişlerdir. İbn Şucca’ daha önceleri Nûriye
medresesinde de ders okutmuştur91.
Hatun bint Mu‘înüddin, Hanefî fukahası için yaptırdığı bu medreseyle
yetinmemiş, bunların yanında sûfî ve fakirler için hânikah ve ribatlar da yaptırmıştır92.
6. Mukaddemiyye Medresesi
Bu medreseyi, Emîr Şemseddin Muhammed bin el-Mukaddem (ö.583/1189)
Dımaşk’ta bâbü’l-ferâdis mevkiinde inşâ etmiştir. Zengî ve Eyyûbî devletinin ileri gelen
devlet adamlarından biri olan Emir Şemseddin, medreseyi 575/1179 yılında Hanefî
fukahâsı için inşâ etmiştir.93
Mukaddemiyye medresesinin müderrisleri olarak Fahreddin el-Kârî,
Necmeddin Muhammed ve Kadiü’l-Kudât Sadreddin Süleyman zikredilir.94
7. Ferruhşâhiyye Medresesi
Sultân Salâhaddîn’in kardeşi Şahinşah’ın hanımı olan Hatun bint İbrahim’in
yaptırdığı bir medresedir. 578/1182 yılında Dımaşk’ta inşâ edilen bu medrese adını bu
hanımın oğlu Ferruhşah’tan almaktadır95.
91 İbn Şeddâd, el-A‘lâk, II, 205. 92 ez-Zehebî, el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Ebu Hacer Muhammed Zağlul, Beyrut 1985, IV, 245. 93 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 329. 94 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 329.
25
Kaynaklarda Ferruhşah’ın sîreti ile ilgili önemli bilgiler bulunmaktadır.
Salâhaddîn’in önemli adamlarından olan Ferruhşâh ahlâkı ve cesareti ile ün salmıştır96.
İmâdeddin ibn el-Fahr, Tâceddin bin Sivâr ve İzzeddin ibn Ebi’l-Kerim el-
Hanefî bu medresenin bilinen müderrislerindendir97.
8. Esediyye Medresesi
Hanefî ve Şafiîler için müşterek olarak kurulan Esediyye medresesi
Dımaşk’taki yeşil meydanda kurulmuştur. Medreseyi, Salâhaddîn’in amcası Esedüddin
Şîrkuh (ö.564/1169), 564/1169 senesinde inşâ etti98.
Esediyye medresesindeki Şafiî müderrislerin başında İzzeddin el-Karaşî
(ö.615/1218) gelir. Hanefî müderrislerden zikredilenler ise Tâceddin b. Vezzân
(ö.645/1247), Taceddin b. Neccâb, Ahmed b. el-Kâsî ve Necmeddin Eyyûb’tür99.
9. ‘Azraviyye Medresesi
Şâhinşah b. Eyyub’un kızı Azra hanım tarafından 580/1184 yılında inşâ edilen
medrese Dımaşk’ta Bâbü’n-Nasr bölgesinde kurulmuştur. Sultân Salâhaddîn’in yeğeni
olan Azra (ö.593/1196), kendi adına nisbet edilen medreseyi Şafi‘î ve Hanefîler için
vakfetmiştir100.
‘Azraviyye medresesinde ders veren ilk müderris Şafiî imamı Fahreddin b.
Asâkir’dir. Ondan sonra Mecdüddin b. Ceylî ve Muhyiddin bin Zeki ders vermişlerdir.
95 Zehebi, el-İber, IV, 235. 96 İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 312. 97 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 219. 98 Nuaymî, ed-Dâris, I, 152. 99 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 263. 100 Kürd Ali, Hıtat, VI, 86.
26
Medresenin Hanefî müderrisleri de ‘Azîzüddin es-Sahavî, Hamîdüddin es-Semerkandî
ve Sadreddin Süleyman el-Hanefî’dir101.
10. Salâhiyye Medresesi
Salâhiyye medresesi, Şam’da Mâlikîler için kurulan ilk medresedir. Bîmâristan
en-Nûrî’nin yanında kurulan medrese Sultân Salâhaddîn tarafından Mâlikiler’e
vakfedilmiştir. Kimi kaynaklar medresenin Sultân Nûreddin zamanında yapılmaya
başlanıp, Salâhaddîn tarafından bitirildiğini belirtirler102.
Mâlikiler için tahsis edilen bu medresede devrinin ileri gelen âlimleri ders
vermişlerdir. Medresenin meşhur müderrisleri olarak Cemâleddin Osman ibni’l-
Hâcib(ö.646/1248) ve Zeyneddîn ez-Zevâvî (ö.681/1282) zikredilir103.
11. ‘Amriyye Medresesi
Filistin Nablus’ta ikâmet eden Ebû ‘Amr el-Makdîsî (ö.607/1210) Haçlılar’ın
Kudüs’ü istilâsından sonra ailesini ve mal varlığını alarak 551/1156 yılında Dımaşk’a
hicret etmiş ve Kasyûn Dağı civarında bu medreseyi inşâ etmiştir. Kâdiü’l-Kudât
Şemseddin el-Hanbelî’nin babası ve devrinin ileri gelen zâhitlerinden olan Ebû ‘Amr
Hanbelîler için inşâ ettiği bu medreseyi zengin vakıflarla desteklemiştir104.
Hanbelî fıkhının önemli merkezlerinden birisi olan ‘Amriyye medresesinde
Hanbelî imamı Takiyüddin el-Makdisî, sonra oğlu İzzeddin daha sonra da Necmeddin
el-Hatîb ders vermişlerdir105.
Yukarıda zikrettiğimiz medreseler Dımaşk’ta Sultân Salâhaddîn’in oğlu Melik
Efdal’in niyâbetinden önce, 570-582/1174-1186 tarihleri arasında kurulan
101 İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 270; Nuaymî, ed-Dâris, I, 374. 102 Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.96. 103 Ebü’l-Fidâ, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Kâhire, 1970, II, 81; İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 253. 104 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 259. 105 İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 155.
27
medreselerdir. Ayrıca Melik Efdal’in niyâbeti döneminde de (582-592/1186-1196)
Şafiîler ve Hanefîler için birçok medrese inşâ edilmiştir. Bu dönemde Şafiîler için
Zahiriyye, Şâmiyye, Ekziyye, Azîziyye medreseleri, Hanefîler için de Kaymaziyye
medresesi inşâ edilmiştir.106
Sultân Salâhaddîn’in inşâ ettiği önemli ilim merkezlerinden biri de Kudüs’teki
Salâhiyye medresesidir. Medreseyi ana hatlarıyla tanıtmaya çalışacağız.
12. Salâhiyye Medresesi
Beytü’l-Makdis’te inşâ edilen bu medrese müessisi Salâhaddîn’e nisbetle
adlandırılmıştır. Medreseye Salâhiyye denildiği gibi Nâsıriyye-Salâhiyye olarak da
isimlendirilmiştir. Zamanla ilk nisbesiyle Salâhiyye olarak meşhur olmuştur.
Salâhaddîn bu medreseyi, Beytü’l-Makdis’i Haçlıların tasallutundan kurtardıktan sonra,
583/1187 senesinde inşâ etmiştir107.
Sultân Salâhaddîn Kudüs’ü haçlılardan temizledikten sonra ileri gelen ilim ve
devlet adamlarıyla bir toplantı yaptı. Bu toplantıda kuracağı medrese ve ribâtla ilgili
kararlar aldı. Buna göre, Saint Anne kilisesinin yeri satın alınacak ve medrese buraya
kurulacaktı. Ayrıca bu medreseye büyük vakıflar tahsis edilecekti108.
Medresenin vakfedildiği tarih kaynaklarda 588/1192 olarak kaydedilmiştir.
Buna göre medrese yapılmaya başlandığı tarihten beş sene sonra fa‘âliyete sokulmuştur.
Medresenin kapısına yerleştirilen vakfiye üzerinde bu durum açık bir şekilde görülür.
Vakfiyede şunlar kaydedilmiştir.
106 Melik Efdal döneminde kurulan medreselerle ilgili tafsîlat için bkz. Şümeysani, Medârisu Dımaşk, s.107-125. 107 İbn Vâsıl, Müferric, IV, 209. 108 İbn Vâsıl, Müferric, II, 230.
28
“Rahman ve Rahîm olan Allah’ın adıyla. Sizdeki her ni’met Allah’tandır. Bu
mübârek medreseyi, Mevlânâ Melik Nasır Salâhaddîn ve’d-dünya Şafi‘î fükahâsına
588 senesinde vakfetmiştir”109.
Medrese Şafiî mezhebi müntesiplerine vakfedilmekle birlikte bu, sadece Şafiî
fıkhının öğretildiği anlamına gelmemelidir. Şafiî fıkhının yanında Hanbelî ve Hanefî
fıkhı da okutulmuştur. Özellikle medresede ders veren müderrislere baktığımız zaman
diğer mezheb müntesiplerinin de az sayıda olmadığı görülür.
Salâhiyye medresesi, Beytü’l-Makdis’te Eyyûbîler devrinde kurulan ilk ve en
önemli medresedir.110 Döneminin ilmî hareketlerinde büyük bir nüfûza sahiptir.
Medrese düşünce tarihindeki yerini Osmanlı’nın son dönemlerine kadar korumuştur.
Bahâeddin İbn Şeddâd (ö.632/1234), Mecdüddin bin Cehbel (ö.597/1200), Fahreddin
bin Asâkir(ö.620/1223) ve Ebû Amr bin Salah (ö.643/1245) gibi devrinin ileri gelen
‘âlimleri bu medresede ders vermişlerdir111.
13. Efdaliyye Medresesi
Efdaliyye medresesi, müessisi Melik Efdal Nûreddîn Ebi’l-Hasan ‘Ali bin
Sultân Salâhaddîn’e nisbetle adlandırılmıştır. Melik Efdal medreseyi inşâ ettikten sonra
Beytü’l-Makdis’e gelen ve orada ikâmet etmeye başlaya mâlikî fukahâsına vakfetti.
Medreseyi 589/1193 yılında vakfetmiştir.112
Melik Efdal bu medreseyi ve Harretü’l-Meğâribe olarak bilinen yeri, Kuzey
Afrika’nın muhtelif yerlerinden gelen fakihlere ve talebelere vakfetmiştir. Medrese
109 Abdülmehdi, El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-Asreyn; El-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Ürdün 1981, s. 181. 110 El-‘Uleymî, el-Ünsü’l-Celîl bi-Târihi’l-Kudüs ve’l-Halîl, thk. Adnan Yunus Abdülmecîd, Amman 1999, II, 88. 111 Abdülmehdi, El-Medâris, s.181-211. 112 Kürd Ali, Hıtat,VI, 122.
29
gerek Eyyûbiler devrinde, gerekse Memlûkî’ler devrinde Beytü’l-Makdis’teki fikrî
hareketler içinde önemli vazîfeler icrâ etmiştir113.
Yukarıda zikrettiğimiz medreselerin tamamı kendi devirlerinde önemli
vazîfeler icrâ etmişlerdir. Sultân Salâhaddîn devrinde açılan bu medreseler ilmî
fa‘âliyetlerin merkezini teşkil etmiş, devrin sosyal ve siyasi hayatını da doğrudan
etkilemiştir. Denilebilir ki Sultân Salâhaddîn askerî ve siyasî zaferlerini ilme ve ilim
adamına verdiği değerle taçlandırmış böylece haklı olarak “Salâhüddîn ve’d-dünya”
lakabını almıştır. Salâhaddîn’in haklı olarak kazandığı şöhret sadece askerî zaferlerine
bağlanmamalıdır. Her ne kadar diğer alanlardaki gelişmeler askerî zaferlerin gölgesinde
kalmışsa da bu, devrin diğer alanlarda gelişme göstermediğinin delili olamaz. Bu
devirde yetişen ilim adamları ve açılan medreseler sâyesinde ilmî hayatta meydana
gelen büyük ilerlemeler iddiamızı ispatlar mahiyettedir.
113 Not: Efdaliyye medresesi hicri 12. asrın sonuna kadar ilmî hayat içindeki mevcûdiyetini devam ettirmiştir. Medrese el-ân Mağribli fakirlerin oturduğu bir ev mahiyetini almıştır; geniş bilgi için bkz. Abdülmehdi, El-Medâris, s. 339.
30
İKİNCİ BÖLÜM
SALÂHADDÎN DEVRİNDE
MEDRESELERDE OKUTULAN KİTAPLAR
31
A. Salâhaddîn Devrinde Rağbet Gören İlimler
Salâhaddîn devrinde medreselerde tedrîs edilen dersleri ayrıntılı bir şekilde ele
almadan önce devrin rağbet gören ilimlerini değerlendirmede fayda mülâhaza
etmekteyiz. Böylece medreselerde tedrisâtı yapılan derslerin cemiyet açısından taşıdığı
ehemmiyeti daha iyi idrâk edebiliriz.
Salâhaddîn devrinde cemiyet İslâm hukuku prensipleriyle idâre edildiği, devlet
ricâli Batınîliğe ve Frenkler’e karşı fakihlerden büyük destek sağladıkları için
medreselerde hadîs ve fıkıh en fazla rağbet gören ilimlerdi. İslâm dininin temel kaynağı
olan Kur’ân’ı okumaya ve anlamaya yönelik ilimler de medreselerde okutulan başlıca
derslerdendi. Bu dönemde tedrisâtı yapılan Kur’ân ilimleri tefsîr, nâsih-mensuh, tecvîd
ve kırâat ile ahkâm-ı Kur’ân olmak üzere beş grupta toplanılabilir. Din tarafından teşvîk
edildiği ve pratik faydalar sağladıkları için tıp ve takvîm çıkarma da birinci derece
himâye gören ilimlerdendi. Yine idâri işlerde faydalı olduğu için edebiyat, inşâ sanatı ve
matematiğin tahsîline de değer verilirdi114.
Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve yorumlanması fa‘âliyetleri de sağlıklı bir
dil bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu bağlamda lügat ilimlerinin, özellikle sarf ve
nahiv ilimlerinin tedrîsâtına yönelik derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli
dersler arasında olduğunu görüyoruz. ‘Ulûm-i dînîye ile ‘ulûm-i ‘Arabiyye arasındaki
kuvetli ilşikiyi daha sonraları İbni Haldun şu sözleriyle dile getirmiştir. “Arapça
milletin(dînin) dilidir. Çünkü Kur’ân Arapça indirilmiştir”115.
Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi, Mısır, Şam ve Kudüs’te
onlar için hânkahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin Salâhaddîn’e yanaşmasını
sağlamıştır. Böylece tasavvuf eğitiminin yapıldığı imkânlar ve mekanlar da
hazırlanmıştır116.
114 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.416. 115 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye fî Zılli’l-Mescidi’l-Aksâ fi’l-‘Asreyn: el-Eyyûbî ve’l-Memlûkî, Ürdün 1400/1980, s.143. 116 Şeşen, “Eyyûbîler”, DİA, XII, 27.
32
Sultan, selefe uygun tarzdaki İslâmî ilimleri benimsediği için felsefî ilimleri
hoş karşılamamakla birlikte bu konuda müsamahakâr davranmış, hatta felsefeyle
uğraşan ve birçok felsefî eser te’lif eden Abdüllatif el-Bağdâdî’yi (ö.629/1231) himâye
etmiştir. Bu sırada Suhraverdî’nin (ö.587/1191) idam edilmesi bir istisna teşkil
etmektedir. Bu idamın gerçekleştirilmesinde fakihlerin büyük ısrarı olduğu
belirtilmektedir. Bununla beraber Salâhaddîn devrinde felsefî ilimlerin büyük ilerleme
kaydettiği görülür117.
B. Medreselerde Okutulan Kitaplar
1. Kırâât
“Kırâât” kelimesinin sözlük anlamı, “Karee” kökünden bir mastar olup, “bir
kitaba bakıp kelimelerini okumak” anlamına gelmektedir Istılahta ise; “Harflerin
telaffuzu, heyetlerinin söylenişi vs. gibi hususlarda kırâât İmamlarının Kur’ân’ı
okumada takip ettikleri yoldur. Kırâât İlmi ise; nakledenlere isnat ile, ayetlerdeki
kelimelerin keyfiyetlerini ve okunuş şekillerindeki ihtilafları bildiren ilimdir. Başka bir
ifade ile kırâât ilmi; okunuş şekilleri olan hazf, hareke, sükun, fasıl, vasıl, nakil, imale,
tahkik vs. gibi hususlarda Kur’ân mütehassıslarının ittifak ve ihtilaflarını bildiren
ilimdir. Kur’ân lafızları talaffuz edilirken onları hata, tağyir ve tahriften korumayı gaye
ve maksad edinen kırâât imine müslümanlar ilk devirlerdn itibaren önem vermişledir.
Semâ (öğretmenin okuyup öğrencinin dinlemesi) ve arz (talebenin okuyup hocanın
dinlemesi) usulleriyle tedrisâtı yapılan kırâât ilmi hemen her devirde medreselerde
büyük bir rağbet görmüştür118.
Salâhaddîn devri de büyük kâri’lerin yetiştiği ve kırâât ilminin fazlaca ilgi
gördüğü devirlerden biridir. Medreselerde kırâât ilminde tedrîsâtı yapılan ve âlimlerin
icâzât verdiği kitaplar farklılık arzetmekle birlikte ‘umûmiyetle şu kitapların okutulduğu
görülür.
117 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.417; Fehim Hâfız, Salâhaddîn’in Mîrası, çev. Serdar Şengül-Bilal Öztunç, İstanbul 2001, s. 51. 118 Muhammed Abdülazim Zürkani, Menahilü’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’ân, Mısır 1362/1943, I, 412.
33
Kıraât-ı Seb‘adan, Ebî ‘Amr Osman b. Sa‘îd ed-Dânî’nin (ö.444/1053) et-
Teysîr fi’l-Kıraâti’s-Seb‘a adlı kitabı okutulurdu. Kıraât-ı ‘Aşra’dan Necmeddîn
‘Abdullah b. ‘Abdülvâhit el-Vâsıtî’nin (ö.521/1127) el-Kenz fi’l-Kırââti’l-‘Aşr kitabı ile
Ebu’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyin b. Bündâr el-Kalânisî el-Vâsıtî’nin İrşâdü’l-
Mübtedî ve Tezkiretü’l-Müntehî fi’l-Kırââti’l-‘Aşr adlı kitapları okutulurdu. Şemseddîn
Muhammed b. Muhammed el-Cezerî eş-Şafi‘î’nin kırâât-ı seb‘aya üç kırâât ekleyerek
yazdığı Tahrîrü’t-Teysîr fi’l-Kırââti’s-Seb‘a adlı kitap da medreselerde okutulan ders
kitaplarındandı. Yine Kırâât-i Erba‘a- ‘Aşra’dan Şemseddin Ebî ‘Abdullah Muhammed
b. Halîl b. Ebî Bekr el-Kabâkıbî’ el-Halebî’nin Îzâhu’r-Rumûz ve Miftâhu’l-Künûz adlı
eseri de medreselerde okutulan kırâât kitapları arasında yer alır119.
Medreselerde kırâât ilminde başvurulan kaynak eserlerin en önemlisi Ebî
Muhammed Kâsım b. Firruh eş-Şâtıbî’nin (ö.590/1193), Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-
Tehânî adlı yedi kırââta dâir yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan eseridir. Bu
manzûme eser 1173 beyitten müteşekkildir. İmâm Şâtıbî kırâât ilminde temel bir ‘umde
olarak kabul edilir. Bunların yanında yukarıda zikrettiğimiz Ebu’l-‘İzz el-Vâsıtî’nin
Kifâyetü’l-Kübrâ’sı da medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur120.
Muhammed b. Muhammed el-Cezerî’nin tecvîde dâir yazdığı el-Mukaddime
el-Cezeriyye fî ‘İlmi’t-Tecvîd adlı eseri de medreselerde okutulan kırâât kitapları
arasında yer alır121.
Yukarıda ele aldığımız kitaplardan en önemlisi şüphesiz eş-Şâtıbî’nin kitabıdır.
Kırâât ilminde imam Şâtıbî’nin mümtaz bir yeri vardır. İbni Haldun Şâtıbî’nin kırâat
ilminde bir ‘umde olduğunu belirttikten sonra eserinden bahisle vecîz ifadelerin,
mükemmel rümûzların ve latîf işaretlerin bulunduğu hârikü’l-a‘de bir manzûme
olduğunu söyler. eş-Şâtıbiyye üzerinde daha sonraları birbirinden değerli şerhler
yapılmış ve medreselerde okutulmuştur122.
119 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 13-14. 120 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 14. 121 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 14. 122 Muhammed Halid Mensûr, el-Müzhir fî Şerhi’ş-Şâtıbiyye ve’d-Dürre, Amman 2001, s. 13-15.
34
Kitâbü’t-Teysîr fi’l-Kırââti’s-Seb‘a da ehemmiyetinden dolayı kırâât
kitaplarının en sahihlerinden ‘addedilmiş ve üzerinde bir çok şerh yapılmıştır. Bu kitap
kendi sahasında, devrinde en çok başvurulan ve bilinen kitaplardandır123.
2. Tefsîr
Tefsîr lügatte “kapalı olan bir şeyi açmak, açığa çıkarmak demektir. Istılahta
ise en meşhur ve kısa tarife göre: “Beşer takati ölçüsünde, Kur’ân-ı Kerîm’in
lafızlarından Allah Teala’nın maksadını anlamaya çalışan bir ilimdir.” Buna göre Tefsîr,
Kur’ân-ı Kerim’in âyetlerini yorumlamak, özüne uygun olarak genişletmek, müşkül
yerlerini ve çok anlamlı kelimelerini dine uygun olarak açıklamak demektir. Tefsîr
kendi içinde rivayet tefsîrleri ve dirayet (akla ve görüşe dayalı) tefsîrleri olmak üzere
ikiye ayrılır124.
Salahadin devrinde de tefsîr eskiden beri devam eden bi’r-rivâye ve bi’d-dirâye
şekillerinde yazılıyordu. Birinci metotla Kur’ân-ı Kerîm’in âyetleri hadîs ve haberlerle
îzah ediliyordu. İkinci metotta ise âyetler daha çok filoloji ve mantık yönünden
karşılaştırmalı olarak izah ediliyordu125.
Araştırmalardan elde ettiğimiz bilgilere göre Salâhaddîn devri Tefsîr tedrîsâtı
bakımından son derece verimli geçmiştir. Gerek medreselerde okutulan kitaplar gerekse
bu devirde yazılan tefsîrler bu iddiamızı destekler vaziyettedir.
Bu devir Mısır, Şam ve el-Cezire medreselerinde ulemânın tedrisâtını
yaptıkları meşhûr tefsîr kitapları vardır. Bunlar arasında, İmam Muhammed İbn Cerîr
et-Taberî’nin (ö.310/922) Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’ân adlı eseri, İmam Ebi’l-
Kasım Cârellâh Mahmûd ibni Ömer ez-Zemahşerî’nin (ö. 538/1143) El-Keşşâf ‘an
Hakâiki’t-Tenzîl adlı eseri, İmam Ebî Muhammed el- Hüseyn b. Mes‘ud el-Beğavî’nin
(ö. 516/1121 ) Ma‘âlimu’t-Tenzîl fi’t-Tefsîr adlı eseri ile İmam Fahreddîn Muhammed
ibni ‘Ömer er-Râzî’nin (ö.606/1209) Tefsîru’l-Kebîr olarak da bilinen Mefâtîhu’l-Ğayb
123 Kâtip Çelebi, Keşfi’z-Zünûn, I, 520. 124 Suat Yıldırım, Tefsîre Giriş, İstanbul 2001, s. 1. 125 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 420.
35
isimli eserleri medreselerde en fazla rağbet ve ‘inâyete ulaşmış ders kitapları arasında
zikredilebilir126.
Yukarıda ta‘dât ettiğimiz tefsîrler müslümanlar arasında en fazla bilinen ve
istifâde edilen tefsîrlerin başında gelmektedir. Bunlardan Taberî’nin tefsîri otuz cilt
kadar olup daha sonraları çeşitli neşirleri basılmıştır. Bu tefsîr rivayet tefsîri olmakla
birlikte çok sayıda dirayet unsurları ihtiva eden, çığır açan bir tefsîrdir. İmam tefsîrinde
lügat, nahiv, kırâât, şiirle istişhad, sebeb-i nüzûl gibi mevzulara da yer vermektedir.127
Zamehşerî’nin tefsîri Kur’ân-ı Kerîm’in belagatini ortaya koyması açısından
pek çok takdîr edilmiştir. Bu itibarla kendisinden sonra yazılan hemen bütün tefsîrlere
kaynak olmuştur. Eserin müellifi Mu‘tezile mezhebine mensup olduğu halde Keşşâf
bütün Sünnî İslam dünyasında ders kitabı olarak okutulmuş ve okutulmaktadır. Çok
beğenildiği ve veciz olduğu için, bu eseri açıklamak üzere iki yüz elli kadar haşiye
yazılmıştır. Bunlardan en çok takdîr toplayanı Şerefüddin et-Tıbi’nin (ö.743/1341)
Fütûhu’l-Ğayb fi’l-Keşf ‘an Kınai’r-Rey adlı altı ciltlik haşiyesidir128.
İbni Teymiyye’nin değerlendirmesine göre Beğavî’nin tefsîri Sa‘lebî’nin
tefsîrinden mevzu hadîsler çıkarılmak suretiyle ihtisar edilmiştir. Müfessir tefsîrinde
âyetleri kolay bir ibâre ile açıkladıktan sonra kâillerine nisbet ederek selefin görüşlerini
nakletmiştir. Tefsîrinde bir çok müfessirden farklı olarak i‘râb ve belağat bahislerine
girmekten kaçınan müfessir ilk nazarda müşkil görünen bazı hususlara temas edip
onların izahlarını yapmıştır. Bu eser cumhûr-u efâzıl yanında hüsnü kabul görmüştür129.
Fahrüddin er-Râzî’nin te’lif ettiği Tefsîru’l-Kebîr başlıca dirayet tefsîrlerinden
biri olup medreselerde en fazla okutulan kaynaklardan birisi olmuştur130.
İmam Râzî bu tefsîrinde akaid, kelam, felsefe, mezhepler tarihi ve tabii
ilimlerin yanı sıra usul, nahiv, lüğat ve belağat meselelerine de büyük yer vermiştir.
Tüm bu özelliklerinden dolayı haksız olarak bu tefsîr aleyhinde meşhur olmuş bir söz
126 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 39. 127 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 12-13. 128 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 31. 129 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 13. 130 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s 14-15.
36
vardır: “Onda tefsîrden başka ne ararsan var.” Bazı mu‘tedil muarızları ise; “Onda
tefsîrle beraber her şey var.” demişlerdir. Tüm bu tenkidlere rağmen bu tefsîr İslam
dünyasının hemen her yerinde okunmuş ve büyük bir i‘tibar kazanmıştır. Müellifi de
ehli sünnet inancının en kuvvetli müdafilerinden biri olarak kabul edilmiştir131.
Zikrettiğimiz bu tefsîrler Salâhaddîn devri medreselerinde okutulan tefsîrler
olmakla birlikte, bu devirde yazılmış ve büyük bir ihtimalle medreselerde tedrisâtı
yapılan başka tefsîrler de bulunmaktadır.
Bunların arasında en önemlisi Mecdüddîn b. Esir (ö.606/1210) tarafından
yazılan el-İnsâf fi’l-Cem‘i Beyne’l-Keşfi ve’l-Keşşâf adlı eserdir. İbnü’l-Esîr bu
tefsîrinde Zamehşerî’nin el-Keşşâf’ı ile Sa‘lebî’nin Keşfü’l-Beyân tefsîrinde verilen
bilgileri toplamış ve bunlara bazı ilavelerde bulunmuştur. Alâeddîn el-Kâsânî’nin
(587/1191) Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eseri de bu devirde yazılmış önemli tefsîrlerdendir.
Bunları ‘Alemüddin es-Sehâvî’nin (ö.643/1224) Tefsîrü’l-Kur’ân’ı ile Muhammed b.
Hıdr b. Teymiyye’nin (ö.622/1225) bi’r-rivâye olarak kaleme aldığı 30 ciltlik tefsîri
takip eder. Son tefsîr Hanbelîler tarafından büyük bir alaka görmüştür. Eş-Şerîşî
(ö.629/1232) Tedrîcü ehle’l-Bidâyât, Kemaleddin b. Yunus ise Keşfü’l-Müşkilât ve
Îzâhü’l-Mu‘dilât fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı birer eser yazmışlardır. Bu ikinci kitap Kuran
tefsîri alanında yazılmış en önemli kitaplardandır. İbn Yeîş (ö.643/1245) ise gramer
bilgilerine dayanan et-Tefsîrü’l-Müntehâ min Beyâni İ‘râbi’l-Kur’ân, İbn el-Haddus
Nihâyetü’l-Beyân Fî Tefsîri’l-Kur’ân, Nâsıhuddin b. el-Hanbelî’de el-Murûk fi’t-Tefsîr
adlı eserleri yazmışlardır132.
Fahrüddîn er-Râzî’nin Mefâtihü’l-Ğayb adlı tefsîrinin ihlâs sûresi tefsîrine
reddiye olarak kaleme alınan Abdüllatif el-Bağdâdî’nin el-Vâzıha fi’t-Tefsîri’l-Fâtiha
adlı eserini, İbn Şehrâşûb’un Müteşâbihü’l-Kur’ân ve Esbâbü’n-Nüzûl, yine Alemüddîn
es-Sehâvî’nin et-Tavdü’r-Râsih fi’l-Mansûh ve’n-Nâsih adlı kitaplarını bu konuda te’lîf
edilen eserler arasında zikretmeliyiz133.
131 Yıldırım, Tefsîre Giriş, s. 15 132 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.420 133 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 421.
37
3. Hadîs
İslâm’ın evrensel yorumu sünnet ve sünnetin yazıya geçirilmiş hâli olan hadîs
Peygamber Efendimizden itibaren her devirde Müslümanların en fazla rağbet gösterdiği
alanların başında gelmiştir.Kur’ân-ı Kerîm ile birlikte Hadîs-i Şerifler Tarih, Coğrafya
ve Lügat gibi birçok Arap Edebiyatı dallarının da esas kaynağını teşkîl etmiştir. Hadîs
fıkıhtan lügate kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece malzeme olarak değil, her
şeyden önce ve inkâr edilemez biçimde usul bakımından te’sîr ve öncülük etmiştir.
Çünkü hemen her ilim isnâd sistemini kullanmayı hadîsten almış ve hadîsin kriterlerine
göre kullanmıştır. Bu yüzden “hadîsin belli bir te’sirinin bulunmadığı hiçbir İslâmi ilim
yoktur”134.
Salâhaddîn devri medreseleri hadîs tedrisâtı bakımından son derece zengin
kaynaklara sahiptir. Bu devirde Hadîs ilmi altın çağlarından birini yaşamıştır. Hadîsçiler
gerek halk; gerekse idâreciler nezdinde büyük ilgi görmüşlerdir. Hadîs dînin ve cemiyet
nizâmının temel taşlarından birisi olduğu için aktüel bir ilimdi135.
Bu devirde muhaddisler ‘umûmi ma‘nâda bütün hadîs kitaplarına başvurmakla
birlikte husûsî olarak Kutûb-i Sitte’nin tedrîsâtını yapmışlardır. Bunlar da Sahîh-i
Buhâr,î Sahîh-i Müslüm, Sünen-i Tirmizî, Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebî Dâvud ve Sünen-i
İbni Mâce dir. Bu kitaplar hadîs tedrisâtının esâsını oluşturmuş, bunlar üzerine sayısız
eserler te’lif edilmiş, birbirinden değerli şerhleri yapılmış, yine bu kitaplardaki
hadîslerin yeni ve tek bir nüshâ halinde birleştirilmesi sûretiyle cem‘ çalışmaları,
kitapların daha kullanışlı hâle gelmesi için mükerrer hadîslerin atılması sûretiyle de
ihtisâr çalışmaları yapılmıştır136.
Bu devirde medreselerde Buhari ile Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlarındaki
hadîs mecmuaları en fazla değer verilen hadis kitaplarıydı. Mâlikîler kendi imamları
134 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, 5. Basım, İstanbul 1999, s. 84-87. 135 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423 136Abdülmehdî, el-Medâris, s. 20.
38
Mâlik b. Enes’in el-Muvatta’ına, Hanbelîler Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ine ayrı
değer veriyorlardı137.
Bu devirde Kutûb-i Sitte dışında okutulan hadîs kitaplarının en önemlilerinden
birisi, Hüseyin İbni Mes‘ud el-Begavî eş-Şafi‘î’nin(ö. 516/1122) Mesâbîhu’s-Sünne adlı
eseridir138. Bu eser sıhâh ve hısân hadîslerinden 4484 ‘adedini cem‘ eder. ‘Ulemâ bu
esere güvenilir oluşu ve bir de günlük ihtiyaca cevap vermesi sebebiyle fazlaca alâka
göstermiş, çeşitli şerhlerini yapmıştır. Muhammed ibni ‘Abdillâh el-Hatîb et-Tebrizî(ö.
737/1336’dan sonra) eseri tehzîb ederek ilâvelerde bulunmuştur. Bu yeni eserin adı
Mişkâtü’l-Mesâbih’tir. Bu eserin de muhte’lîf şerhleri yapılmıştır. En meşhur şerhi
Aliyyü’l-Karî’nin Mirkâtü’l-Mesâbîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh’ adlı eseridir139.
4. Fıkıh
Fıkıh kelimesi sözlükte “bir şeyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iç yüzünü ve
inceliklerini kavramak” anlamına gelir. Terim olarak ise, hicrî ilk asırlarda zihnî çaba
neticesi elde edilen dînî bilgilerin tamamını ifâde etmişken, iman ve itikad konularının
ayrı bir ilim dalı olarak teşekkül etmesine paralel olarak, ileri dönemlerde İslâm’ın fert
ve toplum hayatının muhtelîf yönleriyle ilgili şer‘i-‘ameli hükümlerini bilmenin ve bu
konuyu inceleyen bilim dalının özel adı olmuştur. Fıkhın şer‘î delillerinden elde edilen
fıkhî hükümleri sistematik tarzda ele alan dalına fürû-i fıkıh, delillerden hüküm elde
etme metodunu inceleyen dalına da usûl-i fıkıh denir140.
Eski İslâm toplumunda fıkıh ilmi hem ibâdet, hem de hukuk ilimlerini içine
alan, bu ikisinin birleşmesinden meydana gelen bir ilim mahiyetindeydi. Bu ilim hayatın
uhrevî ve dünyevî taraflarında tanzîm edici bir rol oynadığından, cemiyette fıkıh ile
uğraşanlar büyük bir itibara sahiptiler. Bu ilim hem devlet, hem de dînî işleri tanzîm
eden çok aktüel bir ilimdi. Başta Kur’ân ve Hadîs, sonra icmâ-i ümmet (ümmetin ittifak
ettiği meseleler) ve kıyâs-ı fukahâ (fakihlerin kıyas ve ictihadları) olmak üzere başlıca
137 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423. 138 Abdülmehdî, el-Medâris, s.25. 139 İbrahim Canan, Hadîs Usûlü ve Hadîs Tarihi, Ankara 1998, s.251. 140 Ali Bardakoğlu, İlmihal, 5. Basım, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004, I, 141.
39
dört ana kaynağa dayanıyordu. Yine fıkhın kaynaklarından biri sayılan el-ahkâmü’s-
Sültâniyye (devlet adamları tarafından çıkarılan kanunnâmeler, alınan kararlar, tatbik
edilen idarî ve siyasî teâmüller) bilhassa ‘amme hukuku bakımından önemliydi141.
Bütün bu özelliklerinden dolayı medreselerde öğretim konularının bel kemiğini
fıkıh teşkîl ediyordu. Salâhaddîn devrinde dört mezhep müntesipleri için de açılan bu
medreselerde dört Sünnî mezhebin de fıkıhları öğretilmiştir.
Bilindiği üzere Zengîler Hanefî mezhebine, Eyyûbîler Şafiî mezhebine
mensupturlar. Bununla beraber bütün Sünnî mezheplere karşı müsamahalıydılar. Diğer
Sünnî mezheplari de himâye ederlerdi. Özellikle SultânSalâhaddîn, mezhep
müntesiplerinin yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medrese inşâ etmeye büyük önem
vermiştir.
Salâhaddîn devrinde fıkıh tedrisâtında dört mezhebin fıkhına ait zengin bir
kaynak külliyâtından bahsedilir. Bu sırada Şafi‘î fukahâ arasında imam Şafi‘î’nin
eserleriyle birlikte, İsmail b. Yahya el-Müzenî eş-Şafi‘î’nin (ö.264/877) fürû‘i’ş-
şâfi‘iye hakkında te’lîf ettiği Muhtasarü’l-Müzenî adlı eseri ve Ebî İshâk İbrahim b. ‘Ali
eş-Şîrâzî’nin (ö.476/1083) et-Tenbîh fî Fürû‘i’ş-Şâfi‘iyye adlı eserleri en fazla revaçta
olan eserlerdi. Ayrıca İmam Gazzâlî’nin (ö.505/1111) fıkıhla ilgili yazdığı eserler de bu
devir Şafi’î medreselerinde tedrisâtı yapılan eserler arasında yer alır142.
İmam Gazzâlî’nin Kitâbü’l-Vecîz adlı eseri fıkhî konulara hakimiyeti ve
gösterilen dikkat açısından daha sonraki nesiller boyu büyük etkiler bırakmıştır. el-Vecîz
adlı kitabının önemli bir bölümünü Süryâni bir piskoposun kendi fetvalar risâlesine
alması, kitabın fıkıh alanındaki önemini ve etkinliğini göstermesi açısından dikkate
şâyandır143.
Yukarıda zikrettiğimiz kitaplar Şafi‘î mezhebinde en fazla bilinen ve tedrisâtı
yapılan kaynak eserler olarak kabul edilir. Özellikle Müzenî’nin Muhtasar’ı hemen her
yerdeki Şafi‘îler arasında bilinen ve okutulan meşhur kitaplardan ‘addedilmiştir. Yine
141 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 430. 142 Abdülmehdî, el-Medâris, s. 48; Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431. 143 Hüseyin Zerrinkub, Ferar ez Medrese, Çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001, s. 278.
40
bu kitap Şafi‘î fıkhıyla ilgili tasnîf edilen kitapların aslı olarak kabul görmüştür. El-
Müzenî şafi‘î fıkhına hâkimiyeti noktasında İmam Şafi‘î’nin övgülerine mazhar olmuş,
Şafi‘î hazretleri Müzenî’yi mezhebinin nâsırı olarak zikretmiştir144.
Ebû İshâk eş-Şîrâzî’nin et-Tenbîh fî Fürû‘i’ş-Şâfi‘iyye adlı eseri de Şafi‘îler
arasında en fazla okunan beş kitaptan birisi olarak kabul edilmiştir. Eş-Şîrâzî, İmam
Gazzali’den önce Bağdat Nizamiye medresesinde müderrislik yapmış, devrinin en
büyük Şafi‘î fakihlerinden birisi olarak kabul edilmiştir. Ayrıca ilim dünyasına büyük
talebeler yetiştiren bu büyük zatın talebeleri İslâm dünyasının batısından doğusuna
kadar geniş bir alana yayılmışlardır145.
Salâhaddîn devrinde medreselerde tedrisâtı yapılan ve Hanefi fukahâ arasında
en fazla bilinen eserleri de şu şekilde sıralayabiliriz. İmam Ebî Abdullah Muhammed b.
Hasan eş-Şeybânî el-Hanefî’nin (ö.189/804) el-Câmi‘u’l-Kebîr fi’l-Fürû‘ adlı eseri,
yine İmâm Ebi’l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed el-Kudûrî el-Bağdâdî’nin (ö.428/1036)
fürû‘i’l-fıkıhla ilgili Muhtasaru’l-Kudûrî isimli eseri ve Şeyhü’l-İslâm Burhaneddin
‘Ali b. Ebî Bekir el-Merğînânî’nin (ö.593/1196) fürû‘la ilgili yazdığı el-Hidâye adlı
eserleri Hanefî fıkhında en fazla tedrîs edilen eserler olarak bilinmektedir. Zikrettiğimiz
eserlerle birlikte et-Tahâvî’nin eserlerinin de medreselerde okutulan kitaplar arasında
zikredildiğini görüyoruz146.
Yukarıda ta‘dâd ettiğimiz eserler Hanefî fıkhındaki en meşhûr eserler olarak
sayılmaktadır. el-Câmi‘u’l-Kebîr gerek müşkül meseleleri halledişi tarzıyla, gerekse
fıkhî meselelere getirdiği yorumlar açısından fıkıhla ilgili te’lîf edilmiş en güzel
kitaplardan sayılmaktadır. Kitabın müellifi Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî de Hanefî
mezhebinin yayılmasında en büyük muvaffakiyet sahibi olarak kabul görür147.
İbni Hallikân’ın dediğine göre Kudûrî’nin Muhtasar’ı Hanefî fıkhında şöhret
bulmuş önemli muhtasarlardan birisidir. Bu eser usûl ile ilgili te’lîf edilmiş ve
ehemmiyetinden dolayı eserin bir çok şerhi yapılmıştır. Yine el-Merğînânî’nin el-
144Abdülmehdî, el-Medâris, s. 48-49. 145 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s. 42-44; Abdülmehdî, El-Medâris, s. 49. 146 Abdülmehdî, El-Medâris, s.58-59; Ramazan Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431 147 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 59.
41
Hidâye fi’l-Fürû‘ eseri, Hanefî mezhebinin mühim kaynaklarından biridir. Eser gerek
üslûbundaki güzelliği, gerekse taşıdığı konular itibariyle takdire şâyan bir kaynaktır.
Hidâye’nin müellifi de hâfız, müfessir, edîp ve muhakkik olarak Hanefî fukahânın en
büyüklerinden kabul edilmiştir148.
Mâlikî mezhebine müntesip ulemâ arasında merkezî öneme sahip ve tedrisâtı
yapılan eserlerden biri Ebî Abdullah Abdurrahman ibni’l-Kâsım el-Mâlikî’nin
(ö.181/797 ) el-Müdevvene fi’l-Fürû‘i’l- Mâlikiyye adlı eseri, diğeri de Ebî Muhammed
Abdullah b. Ebî Zeyd el-Mâlikî el-Kayrevânî’nin er-Risâle isimli eseridir149.
. Bu iki eser, Mâlikî mezhebinde te’lîf edilmiş en güzel kitaplardan ikisi olarak
kabul edilmiştir. Özellikle el-Müdevvene Mâlikî fıkhıyla ilgili te’lîf edilen ve daha sonra
kendisinden çokça istifâde edilen değerli bir kaynaktır. Eserin müellifi yirmi sene İmâm
Mâlik’e arkadaşlık etmiş, onun görüşlerini çok iyi bilen bir fakihti. İmâm Mâlik’in
vefâtından sonra İmâmın etrafında bulunan insanlar İbni’l-Kâsım’dan istifâde etmeye
başlamışlardır. Mağrib’deki Mâlikîlerin büyük fakihlerinden olan Sahnûn lakaplı
Abdusselâm b. Saîd(ö.240/854), el-Müdevvenetü’l-Kübrâ’sını yukarıda zikrettiğimiz el-
Müdevvene adlı eserden yararlanarak te’lîf etmiştir. Sahnûn’un eseri de Mâlikîler
arasında çokça bilinen ve medreselerde okutulan kaynak bir kitap mâhiyetindedir. Bu
eser mâlikî fıkhını naslara istinâden takrîr ve tesbit etmiştir150.
Yine İbni Ebî Zeyd el-Kayravânî’nin er-Risâle’si de Mâlikî fıkhında en fazla
itimâd edilen kitaplardandır. Kitabın müellifi hicri dördüncü asırda yaşayan en meşhur
mâlikî fakîhi ünvânıyla anılır. Ehemmiyetinden dolayı kitabın bir sürü şerhi
yapılmıştır151. Bunların dışında Mâlikîler arasında İmâm Mâlîk b. Enes’in el-Muvaatta’ı
ve ibni Rüşd’ün (öl.1126) eserleri de medreselerde tedrisâtı yapılan eserler arasında
zikredilmektedir152.
Salâhaddîn devri medreselerinde Hanbelî mezhebine müntesip fukahâ arasında
tedrîs edilen ve Hanbelî ulemânın en fazla rağbet ettiği kitapları da şu şekilde
148 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 60. 149Abdülmehdî, El-Medâris, s. 65. 150 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 65-66. 151 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 66. 152 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 431.
42
sıralayabiliriz. İmâm Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i Hanbelî mezhebi için inşâ
edilmiş medreselerde en fazla tedrisâtı yapılan kaynak eserlerin başında gelir. Hanbelî
fürû‘uyla ilgili el-Harakî lakabıyla bilinen Ebi’l-Kasım ‘Amr b. el-Hüseyin el-
Hanbelî’nin te’lîf ettiği Muhtasaru’l-Harakî Hanbelî ulemânın en ziyâde başvurduğu
kaynaklardan diğeridir. Kitabın müellifi Hanbelîlerin bilinen fakihlerinden biri olup
mezhebiyle ilgili çok sayıda kitap te’lîf etmiş ve 334/945 senesinde Dımaşk’ta vefât
etmiştir. Ayrıca mezhebin ileri gelenlerinden oluşan büyük bir cemâ‘at kendisinden ders
almıştır. Harakî’nin Muhtasar’ı, döneminde Hanbelîlerin büyük bir ilgiyle iştigâl
ettikleri önemli bir kaynak olarak zikredilmektedir. Anlatıldığına göre Muhtasar’da
2300 mesele bulunmaktadır. Kitabın ehemmiyetinden dolayı bir çok şerhi yapılmıştır.
Bunlardan en fazla rağbet edileni İbni Kudâme’nin (ö.620/1223) te’lîf ettiği Kitâbü’l-
Muğnî’dir. Bu eser Hanbelî mezhebine müntesip âlimlerin en fazla yararlandığı ve bu
mezhepte yazılmış en belîğ eserlerden birisi olarak kabul görmüştür.153
Ta‘dât etiğimiz bu eserler Hanbelîler için inşâ edilen medreselerde ilim
talebelerinden meydana gelen büyük cemaatler tarafından okunmuş ve hıfzedilmiştir.
5. Dil Ve Edebiyat
Dil ve Edebiyat ilimleri sarf, nahiv, lügât, muhazarât, şiir, aruz, inşâ ve
edebiyat tenkitçiliği olmak üzere farklı kategorilere ayrılmıştır. Daha sonraları gelen
Zamehşeri (ö 538/1143 ) ma‘ânî, beyân, imlâ’ ve inşâ’ı da bu kategorilere dâhil
etmiştir.154
Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve yorumlanması fa‘âliyetleri sağlıklı bir dil
bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu bağlamda dil ve edeb ilimlerinin özellikle sarf
ve nahiv ilimlerinin tedrîsâtına yönelik derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli
dersler arasında olduğunu görüyoruz. ‘Ulûm-i dînîye ile ‘ulûm-i ‘Arabiyye arasındaki
153 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 67-69; Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.431. 154 Osman Zeki, el-Edebü’l-‘Arabî, İstanbul 1993, s. 16.
43
kuvvetli ilişkiyi daha sonraları İbni Haldun “Arapça milletin(dînin) dilidir. Çünkü
Kur’ân Arapça indirilmiştir” sözleriyle dile getirmiştir155.
Esasında ilimlerin tasnifinde âlet ilmi olarak kabul edilen lügat ilimlerinin din
dilinin Arapça olması nedeniyle naklî ilimlerin tedrisâtı için merkezî bir önem taşıdığı
da bilinmekteydi. Dolayısıyla lügat ilimleri hakkında te’lif edilen eserlerin medreselerde
okutulması bir zarûret halini almıştır.
Salâhaddîn devri bu ilimler bakımından oldukça canlı geçmiş, bu alanda
meşhûr âlimler yetişmiş, bu âlimler daha sonraki nesiller üzerinde etkili olacak değerli
eserler meydana getirmişlerdir.
Salâhaddîn devri medreselerinde tedrîsatı yapılan ve Arap Dili ‘âlimlerinin
okuttukları önemli eserlerden biri eski devir müelliflerinden olan Sîbeveyh’in
(ö.180/796) el-Kitâb adlı eseridir. Yine İbni Sekît’in (ö.244/858) Islâhu’l-Mantık, Ebî
‘Alî el-Fârisî’nin (ö.377/987) Kîtâbü’l-Îzâh fi’n-Nahv, Abdülkadir el-Corcanî’nin
(ö.471/1078) Cürcâniyye fi’n-Nahv olarak da bilinen Kitâbü’l-Cümel fi’n-Nahv, el-
Harîrî’nin (ö.516/1122) Milhatü’l-A‘râb adlı eserleri bu devir medreselerde tedrisâtı
yapılan diğer eserlerdendir156.
Yukarıda zikrettiğimiz kitapların hepsi de Arap Dili’nde şöhret bulan ve
medreselerde tedrisâtı yapılan eserler olarak sayılmaktadır. Bu kitapların zamanla
şerhleri yapılmış, Arap Dili ve Edebiyatına hafife alınamayacak faydaları sağlayan bu
eserler medreselerde öğrencilerin fazlaca ilgilendikleri eserlerin başında gelmiştir.
Bu kitapların her birisi ayrı meziyetlere sahip olmakla övülmüştür. Nitekim
Câhız, Sîbeveyh’in Kitâbı’nı değerlendirirken “ İnsanlar nahivde bu kitabın mislini
yazamadılar. Bu konuda yazılan bütün kitaplar onun yanında fakîr kalır.” Demektedir.
Yine el-Kitâb’ın nahivdeki bütün meseleleri ele alan ilk kapsamlı eser olduğu da ifade
edilmiştir157.
155 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye, s.143. 156 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 70-71. 157 Abdülmehdî, El-Medâris, s.72
44
İbn Hallikân, İbn Sekît’in yazdığı Islâhu’l-Mantık kitabının son derece
güvenilir ve faydalı bilgiler içeren kaynaklardan biri olduğunu zikirle bir kısım
ulemânın şu sözlerini aktarır. “ Bağdat’ta lügat alanında bundan daha güzel te’lif
edilmiş bir kitap görmedik.” Ayrıca bu kitap emsalleri arasında en güzel yazılmış
eserlerden sayılmış, kitabın müellifi de nahiv, ulûmu’l-Kur’ân, lügat ve şiir
alanlarındaki derinliğiyle tanınmıştır158.
Ebî ‘Alî el-Fârisî’nin Kîtâbü’l-Îzâh isimli eseri ise Salâhaddîn’in inşâ ettiği
medreselerde ve kendisinden önce kurulan medreselerde okutulan ve hıfzedilen, büyük
bir inâyete ulaşmış kitaplardan birisidir. Kitabın taşıdığı ehemmiyeti dile getiren ve
esere bir de şerh yazan Ebu’l-Hasan ‘Ali b. Ahmed en-Nahvî el-Îzâh’ı vecîz bir şiirle
methetmektedir. El-Îzâh’ın müellifi Ebî ‘Alî el-Fârisî de lügat ilimlerinde, özellikle de
nahivde zamanının imamı olarak kabul edilmiştir.159
Yukarıda ele aldığımız üç kitap tarihi seyir içinde medreselerde kendi
alanlarının vazgeçilmezleri olarak büyük bir itibara sahip olmuşlar, Salâhaddîn devrinde
açılan hemen her medresede ders kitapları olarak okutulmuşlardır.
Abdülkadir el-Corcanî’nin Kitâbü’l-Cümel’i de nahiv alanında yazılmış
meşhur muhtasarlardan biridir. Müellifin kendisi kitaba et-Telhîs fî Şerhi haze’l-Cümel
isimli şerhi yazmıştır. Sonraki zamanlarda kitabın başka şerhleri de yapılmıştır. Kitabın
sahibi Arap dili imamlarının büyüklerinden olup nahivde tam bir vukûfiyetle anılmıştır.
Müellifin yukarıda saydığımız eserlerinden başka kitapları da bulunmaktadır160.
El-Harîrî’nin Milhatü’l-A‘râb adlı eseri ise nahivde manzûm olarak te’lîf
edilmiş eserlerin başında gelir. Âlimler ve talebeler arasında büyük bir inâyete sahip
olan bu kitap nahiv ilminin inceliklerini beyan eden bir kasîde şeklinde yazılmıştır.
Müellifi yazdığı diğer bir kitapla da bu manzûm eserini şerh etmiştir. Milhatü’l-A‘râb
ve şerhi medreselerde önemli bir ders kitabı olmuş, müderrislerin başvurduğu temel
158 Abdülmehdî, El-Medâris, s.72-73. 159 Abdülmehdî, el-Hareketü’l-Fikriyye, s.150; Abdülmehdî, El-Medâris, s. 73. 160 Abdülmehdî, El-Medâris, s.74.
45
kaynaklar arasına girmiştir. Eserin nazmındaki belagat emsalleri arasında farklı bir
konuma sahip olmasını sağlamıştır161.
Salâhaddîn devrinde edebî eserler arasında ise en çok rağbet gösterilenler Ebû
Temmâm’ın (ö.231/845) Dîvânü’l-Hamâse’si, Ebi’t-Tayyîb el-Mütenebbî’nin Dîvan’ı,
Kitâbü’l-Eğânî, Hütabü İbni Nübâte ve Muhammed Kasım ibni Ali ibni Muhammed
ibni Osman el-Harîrî’nin (ö.516/1122) el-Makâmatü’l-Harîriyye adlı eserleri idiler162.
SultânSalâhaddîn’n Kur’ân-ı Kerimle birlikte Ebû Temmâm’ın Hamâse’sini
mükemmel bir şekilde ezberlediği rivayet edilmektedir.
Harîrî’nin Mâkâmât’ı ise dünya çapında nâm salmış, fesâhat ve belâğatıyla
kendi alanında yazılmış en güzel eserlerden biri sayılmaktadır.163 Makâmat’ın, gerek
sanat bakımından çok yüksek bir değeri taşıması, gerekse ibârelerin bazen içinden
çıkılamayacak derecede müşkül bulunması ona aynı lîsanda bir çok şerhlerin ve
hâşiyelerin (ekler) yazılmasını îcab ettirmiştir. Kâtib Çelebi Keşfü’z-Zünûn’unda
bunların isimlerini vermektedir. Şerhler içinde en mükemmeli Ebü’l-Abbas Ahmed eş-
Şerîşî’nin(ö.619/1222) yazdığı şerhtir. Şerîşî nahiv ve lügatte büyük bir üstâd olduğu
için bu vâdide salâhiyetle kalem yürütmüştür164.
Yine bu devirde lüğat ilmi sahasında değerli hadîs lüğatları ve genel lüğatlar
meydana getirilmiştir. Lüğat sahasında İsmail b. Hammad el-Farabi el-
Cevherî’nin(ö.393/1002) es-Sıhâh fi’l-Lüğa adlı eseri çok revaçtaydı.165 Farab (Ortrar)
şehrinde doğan Cevherî bir çok seyahat neticesinde Arap dili ve edebiyatı üzerinde
yaptığı geniş araştırmalardan sonra bu eserini yazmıştır. Cevherî İlahiyat ve edebiyat
konularının yanında fizik, tabii bilimler ve riyaziye ile de uğraşmıştır166.
161 Abdülmehdî, El-Medâris, s. 74-75. 162 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 460. 163 Harîrî, Makâmât, çev. Sabri Sevsevil İstanbul 1952, s. 4. 164 Harîrî, Makâmât, s. 11. 165 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 460. 166 “İmam Cevheri”,Havacılık Tarihinde Türkler, 1971, http: // www.tayyareci.com/Cevheri.htm (1 Şubat 2006)
46
6. Tasavvuf
Tasavvuf İslâm’ın ruh hayatı ve İslâm peygamberinin şahsında temsil ettiği
manevi otoritenin, müesseseleşmiş ve günümüze kadar yaygınlaşarak gelmiş şeklidir.
Manevî otoriteden kastedilen; Hz. Peygamberin “Üsve-i Hasene”167 şeklinde ifâde
edilen örek şahsiyetidir. Bilindiği üzere Hz. Peygamber (s.a.v.) siyasî, ilmî ve manevî
otoritelerin hepsini şahsında cem‘ etmiş bulunuyordu. Bütün islâmî ilimler gibi
tasavvufun da kaynağı Kur’ân ve sünnettir. Tasavvuf kitabî bir ilim değildir. Yani bir
kimse tasavvufa dâir yazılmış eserleri okuyarak sûfî ve şeyh olamaz168. Bu durum
medreselerde okutulan tasavvuf kaynaklarını tesbît etmememizi zorlaştırsa da biz
araştırmamız gereği Salâhaddîn devrine kadar veya onun devrinde te’lîf edilmiş, tekke
ve zâviyelerde bulunması muhtemel kaynakları zikretmenin faydalı olacağı
kanaatindeyiz.
Bilindiği üzere tasavvuf terbiyesi daha çok hânikâh ve zâviyelerde bir mürşidin
nezâreti altında gerçekleştirilir idi. Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi,
Mısır, Şam ve Kudüs’te onlar için hânkahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin
Salâhaddîn’e yanaşmasını sağlamıştır169. Böylece tasavvuf eğitiminin yapıldığı
imkânlar da hazırlanmıştır.
Kur’ân ve sünnet kaynağına dayanan tasavvufî düşünce mutasavvıfların
yazdıkları eserlerle belli bir derinlik kazanmış ve sistematize edilmiştir. Kendilerinden
sonrakilere de kaynaklık eden ve Salâhaddîn devrinde ta‘lîmi yapıldığını
düşündüğümüz kaynakları şu şekilde sıralayabiliriz.
Hâris b. Esed Muhâsibî’nin (ö.243/857) te’lif ettiği er-Riâye li-Hukûkillâh adlı
eser tasavvuf klasikleri arasına girebilecek konumdadır. Bu eser Kuşeyrî ve Gazzâlî’ye
kaynaklık etmiş ve öneminden dolayı pek çok defalar basılmıştır. Muhasibi’nin er-
Riâye’si tasavvufun en saf dönemlerine ait, kendisinden sonra gelmiş Gazzali gibi
167 el-Ahzâb, 33/21 168 H. Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 2000, s. 17. 169 Abdülmehdî, , el-Hareketü’l-Fikriyye, s. 143.
47
birçok mutasavvıf-sûfiyi de etkilemiş ve asıl gayesi, Allah'ın hukukuna riayet etmenin
tek yolu olan "nefs tezkiyesinin psikolojik metodlarını tesbit ve öğretmek" olan bir
kitaptır. Müellifi, eserleri günümüze kadar ulaşabilen sûfîlerin ilklerindendir170.
Diğer bir klasik, Hakîm Tirmizî’nin (ö.320/932) te’lîf ettiği Hatmü’l-Velâye
ve’l-İlelü’ş-Şeri‘yye adlı eserdir. Bu eser İbn Arabî’ye kaynaklık etmiştir. Müellif aynı
zamanda büyük bir muhaddis olarak kabul edilmektedir171.
Ebû Nasr Serrâc’ın (öl.378/988) el-Luma adlı eseri taavvuf ilminin kaynakları
ve zuhuru hakkında bilgi veren; tasavvuf kavramlarını en geniş bir biçimde ele alan ilk
eserdir. Tasavvufa ve mutasavvıflara özeleştirileri ilgi çekicidir. Bu eser H. Kâmil
Yılmaz Hoca tarafından İslâm Tasavvufu adıyla Türkçeye de çevrilmiştir172.
Ebû Bekir Kelâbâzî (ö.380/990) et-Ta‘arruf adlı tasavvuf klasiğinde, îtikâdî
konularla birlikte tasavvufî kavramları açıklamaktadır. Eserin müellifi aynı zamanda
kelâm, fıkıh ve hadîs âlimi olarak da bilinmektedir173.
Ebû Tâlib Mekkî’nin (ö.386/996) Kûtu’l-Kulûb adlı eseri zühd, ibadet, tâat ve
‘amelî tasavvufun uygulama biçimlerini açıklar. Kendi dönemine ait (H.6.yy.) tüm fikrî
tasavvufî cereyanları anlatmaktadır. Tasavvufî meseleler Ayet ve Hadis ışığında
çözülmeye çalışılmıştır. Tasavvuf taraftarları ile şeriat taraftarları arasında bir köprü
kurmaya çalışan bu klasik 48 bölümden oluşmaktadır.Eser pek çok kez basılmış olup
Gazzâlî’ye kaynaklık etmiştir174.
Abdülkerim Kuşeyrî’nin (öl.465/1072) er-Risâle adlı Kuşeyri Risâlesi, Sünnî
tasavvufu sistemleştirmiş olması bakımından klasikler arasında mühim bir yer tutar.
Kuşeyrî risâlesinin bir çok şerh ve tercemeleri yapılmıştır175
170 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 53; “Tasavvuf ve Literatür Analizi”, http// www.islamisite.com/modules.php.name=News&file=1599 (17 Ocak 2006) 171 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s.53. 172 “Serrâc ve Eseri Üzerinde Yapılan Çalışmalar” http://www.tasavvufalemi.com/sayfa.php?yaziNo=336 (26 Ocak 2006) 173Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 54. 174Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s.54; “Tasavvuf ve Literatür Analizi”, http// www.islamisite.com/modules.php.name=News&file=1599 (17 Ocak 2006) 175 Mustafa Ergün, “Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitapları”, Ders Programları ve Ders Kitapları Tarihi, http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm (27 Ocak 2006)
48
Muhammed Gazzâlî’nin (öl.505/1111) İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn adlı eseri diğer
ilimlerde olduğu gibi tasavvufta da âbide eserlerdendir. İslâmın ruh hayatına dâir
önemli bilgiler içeren eserin önem ve etkisi bazılarına “bütün İslâmî esereler ortadan
kaldırılsa ve sadece ihyâ kalsaydı muhtemelen, müslümanları yok olmaktan kurtarırdı”
dedirtecek kadar ileri safhalara vardı.176 İslâm dünyasının en yaygın eserlerinden biri
olan İhyâ’nın pek çok baskıları ve muhtelîf dillere tercümeleri vardır177.
Bağdat’ta Şeyhu’ş-Şuyûh olan Ebû Hafs Ömer Sühreverdî’nin (öl. 632/1234)
tarikat dönemi tasavvufunun kaynaklarından olan ‘Avârifu’l-Ma‘ârif adlı eseri de bu
alanda te’lîf edilmiş önemli eserlerdendir. Öncekilerden farklı olarak ‘Avârif’te tekke
hayatı ve halvet adabı gibi konulara da yer verilmiştir178.
176 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s.212. 177 Zerrinkub, Ferar ez Medrese, s.279. 178 Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf, s. 55.
49
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DEVRİN ÖNDE GELEN ÂLİMLERİ
50
A. Kur’ân İlimleri
Kur’ân ilimleri kırâât, tefsîr, nasih-mensuh ve tecvîd olmak üzere başlıca dört
kısma ayrılabilir.
Kaynaklardan ve araştırmalardan elde ettiğimiz bilgilere göre Salâhaddîn devri
tefsîr tedrîsâtı bakımından son derece verimli geçmiştir. Gerek medreselerde okutulan
kitaplar gerekse bu devirde yazılan tefsîrler bu iddiamızı destekler vaziyettedir.
Salâhaddîn devrinde de tefsîr eskiden beri devam eden bi’r-rivâye ve bi’d-dirâye
şekillerinde yazılıyordu. Birinci metotla Kur’ân-ı Kerîm’in âyetleri hadîs ve haberlerle
îzah ediliyordu. İkinci metotta ise âyetler daha çok filoloji ve mantık yönünden
karşılaştırmalı olarak izah ediliyordu179.
Salâhaddîn devrinde ondan fazla tefsîrin yazıldığı rivâyet edilmektedir.
Bunların arasında en önemlisi Mecdüddin b. Esîr tarafından yazılan el-İnsâf fi’l-Cem’i
Beyne’l-Keşfi ve’l-Keşşâf adlı eserdir. İbnü’l-Esîr bu tefsîrinde Zamehşerî’nin el-
Keşşâf’ı ile Sa‘lebî’nin Keşfü’l-Beyân tefsîrinde verilen bilgileri toplamış ve bunlara
bazı ilâvelerde bulunmuştur. Alâeddîn el Kâsânî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı eseri de bu
devirde yazılmış önemli tefsîrlerdendir. Bunları Alemüddin es-Sehâvî’nin Tefsîrü’l-
Kur’ân’ı ile Muhammed b. Hıdr b. Teymiyye’nin bi’r-rivâye olarak kaleme aldığı 30
ciltlik tefsîri takip eder. Son tefsîr Hanbelîler tarafından büyük bir alaka görmüştür. eş-
Şerîşî Tedrîcü ehle’l-Bidâyât, Kemaleddin b. Yunus ise Keşfü’l-Müşkilât ve Îzâhü’l-
Mu’dilât fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı birer eser yazmışlardır. Bu ikinci kitap Kur’ân tefsîri
alanında yazılmış en önemli kitaplardandır. İbn Yeîş, gramer bilgilerine dayanan et-
Tefsîrü’l-Müntehâ min Beyâni İ‘râbi’l-Kur’ân, İbn el-Haddus Nihâyet el-Beyân Fî
Tefsîri’l-Kur’ân, Nâsıhuddin b. el-Hanbelî de el-Murûk fi’t-Tefsîr adlı eserleri
yazmışlardır180.
Kur’ân lafızları talaffuz edilirken onları hata, tağyir ve tahriften korumayı gaye
ve maksad edinen kırâât imine müslümanlar ilk devirlerden itibaren önem vermişledir.
179 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 420. 180 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.420
51
Semâ (hocanın okuyup talebenin dinlemesi) ve arz (talebenin okuyup hocanın
dinlemesi) usulleriyle tedrisâtı yapılan kırâât ilmi hemen her devirde medreselerde
büyük bir rağbet görmüştür181.
Salâhaddîn devri de büyük kârilerin yetiştiği ve kırâât ilminin fazlaca ilgi
gördüğü devirlerden biridir. Kırâât ve Tecvîd sahalarında Şam’da Irak mektebinin
temsilcisi eş-Şâtıbî ile eş-Şerîşî gibi ünlü âlimler ders vermişlerdir. Bu devirde yetişen
ve daha sonraları büyük şöhrete kavuşan Alemüddîn es-Sahâvî ise hem el-Kindî’den
hem de eş-Şatıbî’den ders almış, Irak ve Endülüs mekteplerini şahsında birleştirmiştir.
Salâhaddîn devrinde medreselerde kırâât ilminde en çok başvurulan kaynak eser Ebî
Muhammed Kâsım b. Firruh eş-Şâtıbî’nin (ö.590/1193), Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-
Tehânî adlı yedi kırââta dâir yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan eseridir. Bu
manzûme eser 1137 beyitten müteşekkildir. İmâm Şâtıbî kırâât ilminde temel bir ‘umde
olarak kabul edilir182.
1. eş-Şâtıbî (590/1193)
Kâsım b. Firrûh b. Halef b. Ahmed er-Ruaynî eş-Şâtıbî el-Endulusî 538/1144
yılının sonlarına doğru Balensiye (Valensiya) şehrine elli altı kilometre mesafedeki
Şâtıba şehrinde doğdu. Doğduğu şehre nisbetle eş-Şâtıbî olarak tanındı183.
Küçük yaşlarda kırâât ilmine ilgi gösteren Şâtıbî ilk tahsilini doğduğu şehir
olan Şâtıba’da yaptıktan sonra Balensiye’ye geçti ve orada Ebî ‘Abdulâh Muhammed b.
Hamîd el-Balensî’den kırâât kitaplarının en sahihlerinden ‘addedilen yedi kırââta dâir
yazılmış Kitâbü’t-Teysîr’i okudu. Şâtıba ve Balensiye’de ileri gelen ‘âlimlerden hadîs,
fıkıh, dil ve edebiyatla ilgili dersler alan imam, Şâtıbiyye nâmıyla meşhûr Hırzu’l-
Emânî ve Vechü’t-Tehânî adlı eserini memleketi Şâtıba’da te’lif etmeye başladı,
572/1176 senesinde gittiği Mısır’da tamamladı. Bu tarihten sonra Mısır’a yerleşen
müellif, ‘Amr b. ‘As câmisinde sekiz seneye yakın ders verdi. Daha sonraları Kâdıü’l-
181 Zürkani, Menahilü’l-İrfan fi ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Mısır 1362, I, 412. 182 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, thk. İhsân Abbâs, Beyrut ts. IV, 71; Taşköprîzâde, Miftâhü’s-Sa‘âde, I, 387. 183 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 71-73.
52
Fâzıl’ın himâyesini gördü ve onun tarafından inşâ edilen Fâdıliyye medresesine kırâât
müderrisi olarak tâyin edildi. Vefâtına kadar bu medresede ders veren Şâtıbî, Sultân
Salâhaddîn’i, Beytü’l-Makdis’i fethinden sonra ziyâret etmiş ve Sultânın iltifatlarına
mazhâr olmuştur. 28 Cemâziyelâhir 590/ 20 Haziran 1193 Pazar günü Kâhire’de vefat
etti. Vefat ettiği zaman 52 yaşındaydı184.
Çok yönlü bir ‘âlim olan İmâm Şâtıbî keskin zekası, kırâât ilmindeki derinliği,
hadîs, fıkıh, Arap Dili ve Edebiyatındaki vukûfiyetiyle devrinin önde gelen
‘âlimlerinden biri olarak kabul edilir. Kırâât ilminde temel bir ‘umde olarak kabul
edilen Şâtıbi için İbn Salâh; “Mısır, devrinde onun gibi çok yönlü ve alanında
mütebahhîr birini görmemiştir” demektedir185.
En meşhûr eseri, Hırzu’l-Emânî ve Vechü’t-Tehânî adlı yedi kırââta dâir
yazdığı ve eş-Şâtıbiyye olarak meşhûr olan manzûm eseridir. İbni Haldun Şâtıbî’nin
kırâât ilminde bir ‘umde olduğunu belirttikten sonra eserinden bahisle vecîz ifadelerin,
mükemmel rümûzların ve latîf işaretlerin bulunduğu hârikü’l-a‘de bir manzume
olduğunu söyler. Bu manzûme eser 1173 beyitten müteşekkildir. Bunun dışında ed-
Dânî’nin Kitâbü’l-Muknî’sinin nazmı olan ‘Akîletü Etrâbü’l-Kasâid adlı mushafların
imlâsından bahseden bir kasîdesi daha vardır. Bu iki eser zamanınımıza kadar gelmiş,
medreselerde kırâât ilminde en çok başvurulan kaynak eserlerden olmuş, pek çok
şerhleri yapılmıştır. Müellif hadîs alanında da İbni ‘Abddilberr’in Muvatta’ya şerh
olarak yazdığı Kitâbü’t-Temhîd adlı eserini manzûm bir eser hâlinde hülâsa etmiştir186.
Eş-Şâtıbî’nin kendisinden sonraki nesiller üzerinde etkisi kuvvetlidir.
Şihâbeddîn el-Kastallânî onun hayatı ve eseri hakkında müstakil bir kitap kaleme
almıştır. Bu kitabın bir nüshası Kılıç Ali Paşa, nr. 1092, yap. 115a-115a’da
bulunmaktadır187.
184 El-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl, Kâhire 1986, IV, 154-156. 185 Mensûr, el-Müzhir, s. 13-15. 186 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 520; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 71-73. 187 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.421.
53
2. eş-Şerîşî (629/1232)
Muvaffakuddîn Ebü’l-Kâsım Îsâ b. Abdülazîz b. Îsâ b. Abdülvâhid b.
Süleymân el-Lahmî el-Endülüsî eş-Şerîşî el-İskenderânî 4 Ramazan 550/1 Kasım 1155
yılında Endülüs Şerîş’te doğdu188, Cemâziyelâhir 629/Mart 1232 senesinde
İskenderiye’de vefât etti189. eş-Şerîşî nisbesini, doğup büyüdüğü Şerîş’e nisbetle, el-
İskenderânî nisbesini de 570/1174 yılından sonra gelip yerleştiği İskenderiye’ye nisbetle
almıştır.
Kırâât, hadîs, lügat ve nahivde büyük bir ‘âlim olan Şerîşî, daha çok kırâât ve
dil alanlarında yoğunlaşıp bu alanlarda azımsanamayacak miktarda eser te’lîf etti190. Bir
müddet, memleketinde kırâât dersleri verdi. Bu arada Şeyh Zeynüddîn Abdüsselâm ez-
Zevâvî, Reşîdüddîn Ebû Bekir b. Ebi’d-Dürr ve Takiyy Ya‘kûb b. Bedrân el-Cerâidî
kendisinden kırâât ve nahiv dersleri aldılar191. el-Kemâl ed-Darîr, el-Hâfız ibni’n-
Neccâr, el-Hâfız Abdülazîm ve Şeyh Hasan el-Mâlikî ise ondan hadîs dersleri alan
âlimler arasında zikredilmektedir192.
Kırâât-ı Seb‘ayı Ebî Tayyib Yahyâ b. el-Hulûf el-Ğırnâtî’nin yanında okuyan
eş-Şerîşî, Salâhaddîn devrinin mühim ‘âlimlerinden olan es-Silefî’den hadîs dersleri
aldı193. Hadîste sikâ olmadığı belirtilen Şerîşî’nin, Silefî’den rivâyet ettiği hadîslerin
sahîh olduğu, bunun dışındaki rivâyetlerin ise zayıf olduğu belirtilmektedir194.
Kırâât sahasıdaki en önemli eseri 7000 rivâyeti senedleriyle birlikte topladığı
el-Câmi‘u’l-Ekber ve’l-Bahri’l-Ezher adlı kitabıdır. Bu eser Receb 614/Ekim 1217’de
kendisine okunarak tashîh edilmiştir195. Kırââtla ilgili diğer önemli eserleri el-Muhtasar
188 Suyûtî, Buğyetü’l-Vü‘ât fî Tabakâti’l-Lüğaviyyîn ve’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl, Beyrut 1979, II, 235. 189 Münzirî, et-Tekmile li Vefeyâti’n-Nakale, thk. Beşşar Avvâd Ma‘rûf, Beyrut 1401/1981, III, 312. 190 Ömer Rıza Kehhâle, Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannafi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Beyrut 1957, VIII, 27. 191 Zehebî, Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A‘lâm, thk. Abdusselam Tedmûrî, Beyrut 1996 621-630 Olayları, s. 338. 192 Zehebî, Ma‘rifeti’l-Kurrâi’l-Kibâr, thk. Tayyâr Altıkulaç, İstanbul 1995, III, 1207. 193 Zehebî, Ma‘rife, III, 1206. 194 İbn Hacer el-‘Askalânî, Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut 2002, VI, 401. 195 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV, 402.
54
fi’l-Kirââti’l-‘Aşr, en-Nukâtü’l-Mühezzibe li’r-Rivâyeti’l-Müntehibe min Cemî‘i’l-
Kırâât ve Sahîhi’r-Rivâyât, el-Hilâf fî mâ fî Hatti’l-Mesâhifi mine’l-İhtilâf ve Câmi‘ü’l-
Huffâz fî İhtilâfi’l-Kurrâ fi’l-Elfâz adlı eserleridir196.
Dil ve edebiyata dâir eserleri arasında Ğâyetü’l-Emniyye fî ‘İlmi’l-‘Arabiyye,
el-Lemhetü’l-Ma‘niyye ve’l-Lema‘tü’l-Müğniyye fi’n-Nahiv, er-Risâletü’l-Bâri‘a fi’l-
Ef‘âli’l-Müdâri‘a, el-Ezhâr fi’l-Mühtâri mine’l-Eş‘âr, es-Süreyyâ el-Müdiyye min
Kelâmi Seyyidi’l-Beriyye ve Dîvânü’ş-Şi‘r’i bulunmaktadır197.
Brockelmann, kırâât ve dil sahalarında velûd bir müellif olan eş-Şerîşî’nin
müellefâtından zamanımıza her hangi bir eserin ulaşmadığını belirtmektedir198.
3. es-Sehâvî (643/1245)
‘Alî b. Muhammed b. ‘Abdussamed el-İmâm ‘Alemüddîn Ebu’l-Hasan es-
Sehâvî, en-Nahvî, el-Mukrî eş-Şâfi‘î 558/1163 yılında Mısır’ın Sehâ şehrinde doğdu. 12
Cemâziyelâhir 643/, 4 Kasım 1245 yılı Pazar günü Dımaşk’ta vefât etti199.
Es-Sehâvî, Salâhaddîn devrinde yetişmiş ve kendisinden sonraki devirlere de
te’sîr etmiş büyük kurrâlardan biridir. Eş-Şâtıbî ve Tâceddîn Ebü’l-Yumn el-Kindî’den
ders almış, aynı zamanda hocası Şâtıbî’nin eserlerine şerhler yazmıştır. Uzun bir
müddet Şâtıbî’nin yanında kalarak ondan kırâât ve nahivle ilgili bilgiler alan Sehâvî,
Mısır’dan çıkarak Dımaşk’a gitmiş ve vefâtına kadar orada ikâmet etmiştir. Dımaşk’taki
camilerde kırâât ve hadîs dersleri veren Sehâvî halkın teveccühünü kazanmış ve
hayatının sonuna kadar ilim ve zühdle meşgul olmuştur200.
Es-Sehâvî kırââtla birlikte Arap Dili ve Edebiyatı, fıkıh, tefsîr ve hadîs
alanlarında da ‘âlim bir şahsiyetti. Zehebî müellifin ilminden ve fazîletlerinden bahisle
196 Suyûtî, Buğye, II, 235-236; Kehhâle, Mu‘cem, VIII, 27. 197 Suyûtî, Buğye, II, 235-236; Kehhâle, Mu‘cem, VIII, 27. 198 Carl Brockelmann, Târîhü’l-Edebi’l-‘Arabî, çev. Ya‘kûb Bekr-Ramazan Abdüttevâb, Kâhire 1993, III, 306. 199 Suyûtî, Buğye, II, 192. 200 El-Kıftî, İnbâh, II, 311-312.
55
ilim ve neşriyattan başka bir işle uğraşmadığını, husn-u ahlâk sahibi olduğunu
belirtir201.
Kırâât sahasında bir çok talebe yetiştiren Sehâvî’nin kırââta dâir yazdığı en
önemli eserler Hocası Şâtıbî’nin eserlerine yaptığı şerhlerdir. El-Fethü’l-Vasîd fî
Şerhi’l-Kasîd ve el-Vesîle ilâ Keşfi’l-‘Âkîle adlı bu iki şerh zamanımıza kadar
gelmiştir.Bu iki şerhle birlikte tecvîde dâir yazdığı Nûniyye kasîdesi de Şemseddîn
Ahmed b. Mahmûd el-Edîb tarafından şerhedilmiştir202.
Ayrıca Zamehşerî’nin nahivle ilgili kaleme aldığı Ehâcî adlı esere yazdığı şerh
alanındaki en güzel şerhlerden biri olarak kabul edilmektedir203.
Kaynaklar ‘Alemüddîn es-Sehâvî’nin şahsiyetinden uzun uzadıya bahsetmişler,
müellifin şahsiyetiyle ve ilmiyle zamanını etkilediğini belirtmişleridir. Ebu Şâme,
Sehâvî’nin vefatına dâir Zeylü’l-Ravzateyn’ de şunları kaydetmiştir:
“643 yılı Cemaziyelâhir’in on ikisinde zamanın ‘allamesi, değerli büyüğümüz
‘Alemüddîn vefat etti. Cenâzesinde büyük bir kalabalık ve üzüntü hakimdi. Ondan
geriye kırâât, tefsîr, Arap Dili ve Edebiyatında istifâde edilecek bilgiler kaldı204.
4. es-Safravî (636/ 1238)
‘Abdurrahman b. ‘Abdülmecîd b. İsmâîl b. Osman b. Yûsuf b. Huseyn b. Hafs
Ebü’l-Kâsım es-Safravî 544/1149 yılında İskenderiye’de doğdu, 636/1238 yılında
İskenderi’yede vefât etti. İskenderiye’de doğduğu halde Hicaz’da bulunan Safrâ
vâdisine nisbetle anılmıştır205.
Aynı zamanda Mâlikî fukahâsından olan es-Safravî, kırââtla birlikte tarihle de
uğraşmış ve bu alanda da eserler te’lîf etmiştir. İbnü’l-Cezerî, es-Safravî’nin vefâtıyla
birlikte memleketindeki ilmî riyâsetin de sona erdiğini belirtmetedir. Es-Safravî’nin 201 Ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, Beyrut 1985, XXIII, 123. 202 İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, Haydarabad 1952, VIII, 758. 203 Suyûtî, Buğye, II, 192. 204 Zehebî, Siyer, XXIII, 124. 205 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, Beyrut 1982, I, 373.
56
ders aldığı hocaları arasında Ahmed b. Ca‘fer el-Gâfikî, Abdurrahman b. Halefellâh ve
Ebî Tayyîb ‘Abdülmün‘îm b. Yahya el-Gırnâtî zikredilmektedir. Ondan kırâât dersleri
alan talebeleri ise daha sonraları Dımaşk’a kadar giden ve vefatları h. 700’den sonrayı
bulan Alî b. Mûsâ b. Dehhân, Ebu Bekir b. Ebi’d-Durr ve’l-Mekîn, Abdullâh b. Mansûr
el-Esmer ve Abdurrahman b. ‘Abdulhalîm Sahnûn olarak zikredilir206.
Kırââtla ilgili te’lîf ettiği en meşhûr eseri, el-İ‘lân adlı kitaptır. Bunun dışında
târihle ilgili kaleme aldığı Zührü’r-Riyâd ve Kur’ân ilimleriyle alakalı yazdığı et-Takrîb
ve’l-Beyân fî Ma‘rifeti Şüvâzi’l-Kur’ân, müellifin te’lîf ettiği diğer eserler olarak
bilinmektedir207.
Bunlardan başka İbni ez-Zekkâk, İbn Yeîş, Ebü’l-Fazl Ca’fer b. Münîr,
Salâhaddîn devrinde kırâât ilmi sahasında eser yazan müellifler olarak bilinmektedir208.
B. Hadîs İlmi
İslâm’ın evrensel yorumu sünnet ve sünnetin yazıya geçirilmiş hâli olan hadîs,
Peygamber Efendimizden itibaren her devirde Müslümanların en fazla rağbet gösterdiği
alanların başında gelmiştir. Kur’ân-ı Kerîm ile birlikte Hadîs-i Şerifler, Tarih, Coğrafya
ve Lügat gibi birçok Arap Edebiyatı dallarının da esas kaynağını teşkîl etmiştir. Hadîs
fıkıhtan lügate kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece malzeme olarak değil, her
şeyden önce ve inkâr edilemez biçimde usul bakımından te’sir ve öncülük etmiştir.
Çünkü hemen her ilim isnâd sistemini kullanmayı hadîsten almış ve hadîsin kriterlerine
göre kullanmıştır. Bu yüzden “hadîsin belli bir te’sirinin bulunmadığı hiçbir İslâmi ilim
yoktur”209.
Salâhaddîn devri medreseleri hadîs tedrisâtı bakımından son derece zengin
kaynaklara sahiptir. Bu devirde hadîs ilmi altın çağlarından birini yaşamıştır. Hadîsçiler
206 El-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 373. 207 Ziriklî, el-A‘lâm, IV, 87. 208 Salâhaddîn devrinde kırâât ilmiyle ilgili eser yazan melliflerin hayatı ve yazdığı eserler için bakınız. El-Cezerî, Tabakât, C. I, II; ez-Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ; ez-Ziriklî, el-A‘lâm: Kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ. 209 Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 84-87.
57
gerek halk; gerekse idâreciler nezdinde büyük ilgi görmüşlerdir. Hadîs dînin ve cemiyet
nizâmının temel taşlarından birisi olduğu için aktüel bir ilimdi210.
Bu devirde muhaddisler ‘umûmi ma’nâda bütün hadîs kitaplarına başvurmakla
birlikte husûsî olarak Kutûb-u Sitte’nin tedrîsâtını yapmışlardır. Bunlar da Sahîh-i
Buhârî, Sahîh-i Müslim, Sünen-i Tirmizî, Sünen-i Nesâî, Sünen-i Ebî Dâvud, ve Sünen-i
İbni Mâce’dir. Bu kitaplar hadîs tedrisâtının esâsını oluşturmuş, bunlar üzerine sayısız
eserler te’lif edilmiş, birbirinden değerli şerhleri yapılmış, yine bu kitaplardaki
hadîslerin yeni ve tek bir nüshâ halinde birleştirilmesi sûretiyle cem‘ çalışmaları,
kitapların daha kullanışlı hâle gelmesi için mükerrer hadîslerin atılması sûretiyle de
ihtisâr çalışmaları yapılmıştır211.
Bu devirde medreselerde Buhari ile Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlarındaki
hadîs mecmuaları en fazla değer verilen hadis kitaplarıydı. Mâlikîler kendi imamları
Mâlik b. Enes’in el-Muvatta’ına Hanbelîler Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’ine ayrı
değer veriyorlardı212.
Bu devirde Kutûb-u Sitte dışında okutulan hadîs kitaplarının en önemlilerinden
birisi, Hüseyin İbni Mes‘ud el-Begavî eş-Şafi‘î’nin(öl. 516/1122) Mesâbîhu’s-Sünne
adlı eseridir. Bu eser sıhâh ve hısân hadîslerinden 4484 ‘adedini cem‘ eder. ‘Ulemâ bu
esere güvenilir oluşu ve bir de günlük ihtiyaca cevap vermesi sebebiyle fazlaca alâka
göstermiş, çeşitli şerhlerini yapmıştır. En meşhur şerhi Aliyyü’l-Karî’nin Mirkâtü’l-
Mesâbîh Şerhu Mirkâti’l-Mesâbîh adlı eseridir213.
Salâhaddîn devrinde yetişen mühaddîslerden İbn ‘Asâkir, es-Silefî, Hâfız
‘Abdülğânî ve Mecdüddîn b. Esîr devirlerinin en mühim hadîs ‘âlimlerinden
‘addedilmektedir. Bunlarla birlikte Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî, el-Huşûî, İbnü’l-
Harastâî ve İbnü’l-Cümmeyzî gibi büyük mühaddîs ve râviler de Salâhaddîn devrindeki
önemli hadîs ‘alimleri arasında zikredilebilir214.
210 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s.423 211 İbrahim Canan, Hadîs Usûlu ve Tarihi, Ankara 1998, s. 250-258. 212 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 423. 213 Canan, Hadîs Usûlu ve Tarihi, s.251. 214 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 423.
58
1. es-Silefî (576/1180)
El-Hâfız Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim
es-Silefî el-İsbehânî eş-Şafiî215 472/1080 yılında İsbehân’da doğdu, 5 Rebiülâhir 576/
30 Ağustos 1180 Cuma günü İskenderiye’de vefât etti. Silefî nisbesini dedesi İbrâhim
Silefe’ye nisbetle almıştır216.
Hadîs alanında devrinin en mu‘teber âlimi olan Silefî, ilk tahsiline doğduğu yer
olan İsbehân’daki âlimlerden ders alarak başladı. İsbehân’da ders aldığı hocaları
hakkında Mu‘cemü’l-Esbehâniyyîn adlı eserini yazdı. es-Sefînetü’l Esbehâniyye olarak
da bilinen bu eserde müellif altı yüzü aşkın şeyhinden bahseder. Daha sonra 493 yılının
Ramazan ayında Bağdâd’a gitti, oradaki birçok hocadan ders aldıktan sonra onlar
hakkında da Meşîhetü’l-Bağdâdiyye adlı eserini yazdı. Bu eserin yüz cüzden fazla
olduğu belirtilir. Daha sonra sırasıyla Mekke, Medine, Bağdat , Basra, Bezencan,
Hemedan, Rey, Dinever, Kazvîn, Nihâvend, Azerbaycan, Amed ve Dımaşk’a yolculuk
yapan Silefî, gittiği yelerdeki hadîs şehylerinden hadîs dinlemiş ve devrin önde gelen
hocalarından ders almıştır. Dımaşk’tan Sûr şehrine oradan da deniz yoluyla
İskenderiye’ye geçen Silefî, vefâtına kadar orada kalmış ve ilmî faaliyetlerini
İskenderiye’de sürdürmüştür217.
Fâtımî halifesi ‘Adil ibni Sallâr İskenderiye’ye yerleşen Silefî’nin ders
okutması için bir medrese yaptı. Denildiğine göre bu medrese Mısır bölgesinde inşâ
edilen ilk medresedir218. İmam Silefî Fâtımi hanedanıyla aynı mezhebe müntesip
olmadığı halde büyük bir hürmet gördü. İslâm aleminin her tarafından gelen talebeler
ondan ders aldılar. Silefî’den hadîs dinleyenlerden birisi de Sutan Salâhaddîn’dir.
Salâhaddîn kardeşlerini yanına alarak onu ziyaret eder ve hadîs dinlerdi219.
215 Zehebî, Siyer, XXI, 5-40. 216 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 106-107. 217 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 197. 218 Makrizî, Mısır’da kurulan ilk medresenin Nâsıriye medresesi olduğunu zikreder. bkz. Makrîzî, el-Mevâ‘iz, I, 363-364. Anlaşıldığı kadarıyla bu medrese Salâhaddîn devrinden önce kurulan ilk medresedir. 219 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 361-362.
59
Silefî kitap toplamaya çok düşkündü. Kendisi de sayısız hadîs kitabı istinsâh
etmiş, hadîse dâir çeşitli kitaplar yazmıştır. Yukarıda zikrettiğimiz iki eserinin dışında
et-Tuyûriyyât, es-Suâlât, es-Selmâsiyyât, Kitâbü’l-Erbeîn, Mu’cemü’s-Sefer müellifin
te’lîf ettiği diğer eserler arasında yer alır. Çeşitli kaynaklarda Sîlefî’nin te’lif ettiği
otuzdan ziyâde eserden bahsedilmektedir220.
Zehebî, Silefî’nin ilmî şahsiyetinden bahisle devrinin emsali görülmemiş bir
mühaddisi olduğunu, İslâm âleminin her tarafından ondan ders almak içi talebelerin
geldiğini ve halk arasında büyük bir i‘tibâra sahip olduğunu söyler. Kendisine gelen
talebelere ders vermekle kalmamış, aynı zamanda ma‘rûfa teşvîk edip, münkerden
sakındırmıştır 221.
Yüz küsür senelik bereketli bir hayat yaşayan Silefî’nin Sultân Salâhaddîn
nazarında büyük bir değere sahip olduğu bilinmektedir.
2. İbn ‘Asâkir (571/1176)
Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. ‘Abdullah b. Hüseyin ed-Dımaşkî
eş-Şafiî, el-Hâfız 491/1105 senesinin Muharrem (Eylül) ayında Dımaşk’ta doğdu,
571/1176 yılının Receb (Şubat) ayında doğduğu şehir olan Dımaşk’ta vefât etti222.
Nûreddîn ve Salâhaddîn devirlerinde yetişmiş mühim bir muhaddîs olan İbn
‘Asâkir, ilimle uğraşan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailesinden Dımaşk’ta
kadı, muhaddîs ve fakîh olarak birçok şahsiyet yetişen İbn ‘Asâkir’in ilim hayatına
başlamasında ailesinin etkisi olduğu bilinmektedir223. İlk tahsilini Dımaşk’ta sâlih bir
şahsiyet olarak bilinen babasının nezâreti altında yaptı. Zamanın önemli ilimlerini
Dımaşk’ta tedrîs eden müellif, ilim tahsîli için seyahatlere başlamış bu amaçla Şam,
Bağdat, İsfehân, Nîsabur, Merv, Tebrîz, Damğan, Rey, Hemedân, Hilvân ve Ercîş gibi
önemli ilim merkezlerine uğramış ve buralardaki şeyh ve muhaddîslerden hadîs almıştır. 220 Es-Silefî, Suâlâtü’l-Hâfız es-Silefî, thk. Mata‘ et-Tarabîşî, Dımaşk 1976, s. 14-20. 221 Zehebî, Târîh, s. 199. 222 ‘İmâdüddîn el-İsfahânî, Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr: Kısmu Şuarâi Bilâdi’ş-Şâm, thk. ve şerh: Şükrî Faysal, Dımaşk 1955, I, 274. 223 Zehebî, Siyer, XXI, 405.
60
Azerbaycan üzerinden Horasan’a gitmiş, 1141 senesinde Dımaşk’a avdet eden İbn
Asâkir vefâtına kadar burada kalmış ve ilmî faaliyetlerini sürdürmüştür224.
İbn ‘Asâkir zamanında hadîs ehlinin imâmı olarak temâyüz etmiş, hadîs
ilminde itkân sâhibi ve sikâ olarak kabul edilir. Dînî ilimlerin hemen tamamına ilgi
duymakla birlikte hadîs ve tarih sahasındaki te’lîfleriyle meşhur olmuştur. Hadîsleri
anlama, ezberleme, rivâyetlerdeki illetleri ortaya çıkarma, sahih, garîb, ferd ve münker
rivâyetleri bilme konusunda devrinin önde gelen hadîs hâfızlarından biri olarak kabul
edilmektedir. İslâm dünyasının pek çok yerinden hadîsçiler, ondan hadîs almak için
Dımaşk’a gelmişlerdir. Yaptığı yolculuklar sırasında başkalarının toplayamadığı
rivâyetleri toplayıp bir araya getiren İbn ‘Asâkir’in, 1300 şeyh ve 80 kadın hocadan
ders aldığı belirtilmektedir225.
İbn ‘Asâkir İslâm dünyasında tasnîf ve te’lîfinin çokluğuyla temâyüz etmiş bir
şahsiyettir. Babasının hayatı ve eserleri hakkında bir kitap kaleme alan oğlu Kâsım,
babasının altmış âdet kitap yazdığını kaydederken Yâkût bunların sayısını yüz otuz dört
olarak vermektedir. Salâhaddîn Müneccid eserlerinin geniş bir listesini vermektedir226.
Hadîs, fıkıh, kelam ve tarih konularında eserler yazan İbn ‘Asâkir’in en meşhûr
eseri 80 cilt tutan ve 800 fasikülden meydana gelen Târihu Medîneti Dımaşk adlı
eseridir. Müellifin en hacimli eseri olan bu kitap Dımaşk’a dâir yazılmış en geniş
kaynaktır. Dımaşk ve etrafının târihinden, bu bölgede yaşamış veya geçici olarak bu
bölgeye gelmiş büyük kişilerin ve âlimlerin hayatından bahseden bu büyük eser, pek az
kısmı dışında, zamanımıza gelmiş Dımaşk ve Beyrut’ta basılmıştır227. 1300 kadın ve
erkek hocasından bahseden Mu‘cemü’ş-Şüyûh adlı eseri 1980 yılında Dımaşk’ta
basılmıştır. Kütüb-i Sitte ve diğer önemli hadis kitaplarındaki rivâyetlerden ve
224 İbn Asâkir, Târîhu Medîneti Dımaşk, drs. ve thk. Muhibbuddîn Ebî Saîd el-Amrevî, Dımaşk 1982, I, 11-20. 225Salâhaddîn Müneccid, Mu'cemü'l-Müerrihîne'd-Dımaşkiyyîn ve Âsâruhumu’l-Mahtûta ve’l-Matbûa, Beyrut 1978. s. 38. 226 Müneccid, Mu'cem, s. 38-52. 227 Şeşen, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, s. 117.
61
senedlerden bahseden el-İşrâf ilâ Ma‘rifeti’l-Etrâf adlı eseri ise hadîs ilmi hakkında
yazılan önemli eserlerindendir228.
Ağırbaşlı ve mütevâzi kişiliğiyle tanınan İbn Asâkir’in, ailesinin zenginliği
sabebiyle maddî sıkıntı çekmediği ve ömrü boyunca ilim dışında bir işle meşgûl
olmadığı bilinmektedir. Nûreddin ve Salâhaddîn meclislerinde baş köşeye oturan İbn
Asâkir’in gerektiği zaman onları tenkit etmekten kaçınmadığı belirtilmektedir229.
3. Cemmâ‘îlî (600/1203)
Ebû Muhammed Abdülğanî b. Abdilvâhîd b. ‘Alî b. Surûr b. Râfi‘ b. Hasan b.
Ca‘fer el-Makkdisî el-Cemmâîlî ed-Dımaşkî, Rebîülevvel 541/Ağustos 1146 yılında
Nablus yakınlarındaki Cemmâ‘îl köyünde doğdu, 23 Rebbiülevvel 600’de (30 Kasım
1203) Mısır’da vefât etti. Dımaşkî ve Salihî nisbeleriyle de anılır230.
Ebû Muhammed, Filistin’in haçlılar tarafından işgal edilmesi üzerine
akrabalarıyla birlikte Cemmâîl’den Dımaşk’a göç etti. Hanbelî mezhebine müntesip
olmaları hasebiyle şehrin dışında bulunan Kâsiyûn dağı eteklerine yerleştirildiler. Aynı
aileye mensup Ebû ‘Amr el-Makdîsî, Filistin’deki zengin mal varlığıyla bu dağın
eteklerinde Hanbelîler için bir medrese de inşâ etmiştir. Daha sonraları Sâlihiyye adıyla
anılan bir mahalle kurarak oraya yerleştiler231.
Cemmâ‘îlî, ilk derslerini Dımaşk’taki âlimlerden aldıktan sonra akrabasından
İbni Kudâme ile birlikte ilmî seyahatlerine başladı. Musul’da Ebi’l-Fazl ‘Abdullâh b.
Ahmed et-Tûsî’den(İbnü’l-Haşşâb) hadîs dersleri aldıktan sonra Bağdat’a giti ve
‘Abdülkâdir-i Cîlî’nin (Abdülkâdir-i Geylânî) medresesine yerleşerek ondan fıkıh ve
hadîs derslerini okudu. Dört yıl boyunca Bağdat’ta muhtelîf ilimler tahsil edn
Cemmâ‘îlî sırasıyla Dımaşk, Kâhire ve İskenderiye’ye gitti. Üç yıl kaldığı
İskenderiye’de Ebû Tâhir es-Silefî’den 1000 cüze yakın hadîs yazdığı rivâyet 228 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 424. 229 İbn Asâkir’in hayatı ve eserleriyle ilgili olarak bkz; Mustafa S. Küçükaçcı - Ceniz Tomar, “İbn Asâkir”, DİA, XIX, 321-324. 230 İbn Tağrîberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kâhire, Kâhire 1929, VI, 185. 231 İbn Şeddâd, el-A’lâk, II, 259.
62
edilmektedir. Bu bölgelerdeki âlimlerden yararlandıktan sonra tekrar Dımaşk’a ve
Bağdat’a döndü. İsfehan’a geçip buradaki âlimlerden çok yararlandı232.
Cemmâîlî hadîs alanında devrinin en büyük imamlarından biri kabul edilir.
Aynı zamanda Selefiyye mezhebini benimseyen bir aksiyon adamı olarak da tebârüz
etmiştir. Gittiği yerlerde derslerinin büyük rağbet görmesi diğer mezheplere mensup
fakih ve kadıların kendisine tavır almasına neden olmuştur233.
Dımaşk’taki nufûzundan rahatsız olan ve Salâhaddîn’in takdirine de mazhar
olmuş kadı İbnü’z-Zeki tarafından Dımaşk valisine şikâyet edildi. Allah’ın sıfatları
hususunda selef yanlısı olduğu iddia edildi. Dımaşk’ı terketmesi istenen Cemmâ‘îlî
önce Ba‘lbek’e, akâbinde Mısır’a gitti. Mısır’daki Şafiî fakihler tarafından Mücessime
taraftarı olduğu ve halkın inancına zarar verdiği gerekçesiyle Mağrib’e sürgün edilmesi
kararı verildi; fakat bu emir kendisine tebliğ edilmeden vefât etti234.
Cemmâ‘îlî, kendisine sorulan hemen her hadîsin ne kadar sağlam ve ravîlerinin
ne derece güvenilir olduğunu ayrıntılarıyla bilirdi. Doğruluğuna inandığı bir şeyi
çekinmeden söyleyen müşârün ileyh haksızlığa dayanamaz, güçlü ve heybetli yapısıyla
haksızlıkları bi’l-fiil engellemeye çalışırdı. İsfehan’da ve Mısır’da bulunduğu sıralarda
halkın teveccühü yüzünden rahatça yürüyemediği rivâyet edilmektedir. Zehebî
Cemmâîlî’yi takdirle anmış ve fikirlerinden dolayı kendisine muaraza edenleri mezheb
taassubuyla tenkît etmiştir235.
Çeşitli kaynaklarda Cemmâ‘îlî’nin te’lif ettiği eserlerin listesi verilmektedir.
Bunlar arasında Kutûb-i Sitte’nin râvilerinden bahseden el-Kemâl fî Ma‘rifeti’r-Ricâl,
ed-Durretü’l-Muziyye hadîs ricâline ve sîrete dâirdir. Hadîse dâir Nihâyetü’l-Murâd min
Kelâmi Hayri’l- İ‘bâd, Müşkilü Elfâzü’l-Hadîs ve hadîs fıkhına dâir ‘Umdetü’l-Ahkâm
adlı kitapları önemlidir. ‘Umdetü’l-Ahkâm, el-Mihne ‘an İmâmi Ehli’s- Sünne ve
232 Münzirî, et-Tekmile, II, 18. 233 Kehhâle, Mu‘cem, V, 275; Münzirî, et-Tekmile, II, 19. 234 Ebû Şâme, Terâcimu Ricâli'l-Karneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi’ = ez-Zeyl ale’r-Ravzateyn, Beyrut 1974, s. 46-47. 235 Zehebî, Siyer, XXI, 471.
63
kâidihim ile’l-Cenne, en-Nasîha fî ed‘iyyeti’s-Sahîha müellifin yayımlanmış
eserleridir236.
4. el-Cezerî (606/1210)
Ebu’s-Se‘âdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed
b. ‘Abdülkerîm b. ‘Abdülvâhid eş-Şeybânî el-Cezerî, İbnü’l-Esîr kardeşlerin en büyüğü
olup Rebîülevvel 544’te (Temmuz-Ağustos 1149) Cizre’de237 doğdu, Zilhicce 606’da
(Haziran 1210) Musul’da vefat etti238.
Zengin ve faziletli bir muhaddis olan İbnü’l-Esîr, hayatının büyük bölümü
Musul’da geçtiği için Mevsılî, dedelerinin mensup olduğu Şeybân kabilesine nisbetle de
Şeybânî nisbeleriyle anılmıştır. Dedeleri Esîrüddîn lakabı ile anıldığından İbnü’l-Esîr
künyesiyle meşhur oldu. Kardeşleri İzzeddîn İbnü’l-Esîr (ö.630/1233) el-Kâmil fi’t-
Târîh ve Üsdü’l-Ğâbe fî Ma‘rifeti’s-Sahâbe adlı eserleriyle tanınan büyük bir tarihçidir.
Diğer kardeşi Ziyâeddîn İbnü’l-Esîr (ö.637/1239) ise el-Meselü’s-Sâ’ir fî Edebi’l-Kâtib
ve’ş-Şâ‘ir eseriyle şöhret bulan belâgat âlimi, münekkit ve vezirdir239.
İlk tahsilini kardeşleriyle birlikte Cizre’de yapan İbnü’l-Esîr, 565/1169 yılında
ailesiyle beraber Musul’a hicret edip vefâtına kadar burada yaşadı. Musul’da bölgenin
önemli âlimlerinden nahiv, edebiyat, hadîs, tefsîr ve fıkıh derslerini aldı240.
Edebiyat ve nahiv derslerini İbnü’l-Mübarek b. Ali b. Dehhân ve Ebi’l-Haram
Mekkî b. Reyyân’dan aldı. Hadîs derslerini Ebî Bekir Yahya b. Sa‘dûn el-Kurtubî ve
Ebu’l-Fazl Abdullâh b. Ahmed et-Tûsî’den alan İbnü’l-Esîr daha sonra Bağdat’a gitti.
Bağdat’ta Ebi’l-Kâsım Sâhib İbnü’l-Hall ve Ebi’l-Ferec ‘Abdülmün‘im b.
236 Eserlerinin geniş bir listesi için bakınız. M. Yaşar Kandemir, Cemmâîlî, DİA, VII, 339-340. 237 Günümüzde Şırnak iline bağlı bir ilçe olan Cizre, Dicle nehrinin sağ (batı) kıyısında deniz seviyesinden 400 metre kadar yüksekte kurulmuştur. Başlangıçta Cezîre adıyla anılan şehir daha sonra Cezîre-i İbni Ömer adını almıştır. Cizre Hz. Ömer zamanında İyaz b. Ganem tarafından fethedilmiştir; bkz. Metin Tuncel-Abdülkerim Özaydın, Cizre, DİA, VIII, 37–39. Ayrıca bkz. Sâmî, Kâmûsu’l-A‘lâm, III, 1806. 238 Zehebî, Siyer, XXI, 489–491; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 141. 239 Şerafeddîn Yaltkaya, İbn Esîrler ve Meşâhîr-i ‘Ulemâ, İstanbul 1904, s. 13, 40, 95. 240 Yâkût el-Hamevî, Mu‘cemü’l-Üdebâ’, Beyrut ts. XVII, 71.
64
‘Abdülvehhâb el-Harrânî’den hadîs dinledi. Eserlerinin rivâyet iznini alan talebeleri,
Abdülvehhâb b. Sükeyne es-Sûfî eş-Şâfiî, Şihâb et-Tûsî, Fahreddîn b. el-Buhârî, İbnü’l-
Kıftî ve kaynaklarda adı belirtilmeyen oğludur241.
Kaynaklarda ilmi, ahlâkı ve zühdü ile tanınan İbnü’l-Esîrden övgü ile söz
edilmiş, Arap Dili Edebiyatı, Kur’ân ilimleri, nahiv, lügat, hadîs ve fıkıh alanında
faziletli bir âlim olduğu belirtilmiştir. İbnü’l-Esîr ilmî şahsiyetiyle birlikte idarî vazifeler
de üstlenmiş, istekli olmadığı halde Selçuklu Atabegleri döneminde divan, inşâ ve sır
katipliği yapmış ve vezîrliğe kadar yükselmiştir. Fakat ilim ve zühd hayatına engel
olduğu gerekçesiyle vezîrlik görevini erken terk etmiştir242.
Bir çok eser te’lif eden Mecdüddîn İbnü’l-Esîr’in kitaplarının çoğunu hayatının
sonlarında talebelerine imlâ ederek yazdırdığı söylenir. Câmi‘ü’l-Usûl li-Ehâdîsi’r-
Resûl ve en-Nihâye fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser müellifin en fazla tanınmış eserleridir243.
Bunlardan Câmi‘ü’l-Usûl Buhâri, Müslim, Ebû Dâvûd, Tirmizi, Nesâî ve İmam
Malik’in eserlerinden derlenip mevzûlarına göre alfabetik olarak sıralanan hadîslerden
meydana gelmiş ve muhtelîf âlimler tarafından şerhleri yapılmıştır. Câmi‘ü’l-Usûl 1983
yılında Dımaşk’ta neşredilmiştir. En-Nihâye ise hadislerdeki nâdir kelimeleri alfabetik
sırayla açıklayan, garîbü’l-hadîs konusunun önemli kaynaklarından biridir. Bu eser de
Kâhire’de 1963 yılında neşredilmiştir244.
Bunların dışında Kitâbü’l-Bedî‘ fî ‘İlmi’l-‘Arabiyye, Kitâbü’l-Muhtâr min
Menâkıbi’l-Ahyâr, Prof. Dr. Ramazan Şeşen’in İstanbul Kütüphânelerinde tesbit ettiği
müellifin nâdir mahtûtatlarındandır245.
241 İbnü’l-Esîr, en-Nihâyefî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, thk. Tahir Ahmed ez-Zâvî, Kâhire 1963, s. 14-15. 242 Yâkût, Mu‘cem, XVII, 72-73; Zehebî, Siyer, XXI, 489. 243 Zehebî, Siyer, XXI, 489. 244 Eserlerinin geniş bir listesi için bkz. Ali Osman Koçkuzu, “İbnü’l-Esîr Mecdüddîn”, DİA, XXI, 28-29. 246 Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiyâ, Beyrut 1982, I, 30-31.
65
5. İbnü’l-Mufaddal (611/1214)
Ebü’l-Hasen Şerefüddîn Ali ibnü’l-Müfaddâl b. Ali b. Müferric el-Makdisî el-
İskenderânî el-Mâlikî, 24 Zilkade 544 yılında (25 Mart 1150) doğdu,246 Şaban 611’de
(Aralık 1214) Kâhire’de vefât etti247.
558 yılında (1163) Ebû ‘Ubeyd Ni‘me b. Ziyâdetullah el-Gıfârî’den Sahîh-i
Buharî’nin son kısmı dışında tamamını okuyan İbnü’l-Müfaddal, otuz yaşına kadar
İskenderiye bölgesinde kalarak hadîs ve Mâlikî fıkhını tahsil etti248.
İbnü’l-Müfaddal, fıkıh tahsilini devrin ileri gelen fakîhlerinden Sâlih ibn bint
Mu‘âfî, Ebî Tâhir b. ‘Avf, Abdusselam b. Atîk es-Sefâkusî ve Ebî Tâlib el-Lahmî’nin
yanında yaptı. 574 yılında (1178-79) Mısır’a geçen müşârün ileyh, İbn Dirbâs nisbesiyle
meşhur, Kadı Ebü’l-Kâsım Abdü’l-Melik b. Îsâ el-Mârânî’den hadîs ilmini tahsîl etti.
İbnü’l-Müfaddal, tahsîl ve hac niyetiyle Mekke’ye gitti. Hadîs ilminde en çok
faydalandığı hocası Ebî Tâhir es-Silefî olup ondan çok miktarda hadîs rivâyet etmiştir.
Bunların dışında Ebî Muhammed Abdullah, Ebî Tâhir İsmâîl, Ebi’l-Hasen Ali b.
Abdussamed el-Kâmilî, Ebî Muhammed Abdullah b. Berrâ en-Nahvî’den de hadis
dinlemiştir. Mağribli hadîs âlimi Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Huneyn’den icâzet
aldı. Kendisinden hadîs rivâyet eden talebeleri arasında Münzirî, Ebi’l-‘Âlâ Hasan b.
Ahmed el-Hemedâni, Ebî Muhammed el-Buhârî, Muhammed b. Hamîd el-Medînî’nin
isimleri kaynaklarda zikredilir249.
Haremeyn, İskenderiye ve Mısır’da bulunduğu zaman zarfında hadîs okutan el-
Makdîsî’nin, İskenderiye ve çevresinde ileri gelen muhaddis ve fakihlerden biri olduğu
rivâyet edilmektedir. İskenderiye’de aynı adla anılan medresede ve Kâhire’de Sâhibiyye
246 El-Makdisî ve İbnü’l-Enceb nisbeleriyle de anılan İbnü’l-Müfaddal’ın nerede doğduğuna dâir kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. 247 Ez-Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut 1956, IV, 1391. 248 İbnü ‘Abdülhâdî, Tabakâtü Ulemâi’l-Hadîs, Beyrut 1989, IV, 170. 249 Münzirî, et-Tekmile, II, 306; İbnü ‘Abdülhâdî, Tabakât, IV, 171.
66
medreselerinde ders okutarak vefatına kadar Sahibiyye medresesi müderrisliğini
yaptı250.
Dînî ilimlerin, hadîsin muhtelîf sahalarında söz sahibi bir mühaddîs olan
İbnü’l-Mufaddal, aynı zamanda fıkıhta, özellikle Mâlikî fıkhında dirâyetli bir âlim
olarak zikredilir. Münzirî onun faziletlerinden bahisle vefâtı hengamında insanların
“Üzerimizdeki sıkıntıları kaldırdın” dediğini nakletmektedir. Burada müellifin
ilimlerdeki câmi‘iyyetine dikkat çekilmektedir. Ebü’t-Tâhir Muhammed ve Ebü’l-
Hüseyin Ahmed adında iki oğlu olduğu bilinmekte, yakın dostları ve talebeleri onun
yüksek ahlâkından övgüyle bahsetmektedir251.
Bir çok eser te’lîf ettiği rivâyet edilen İbn Mufaddal’ın, Kitâbü’l-Erba‘în fî
Fazli’d-Du‘â’ ve’d-Dâ‘în adlı eseri müslümanların günlük hayatta yaptığı duâların
faziletine dâir yazılmıştır. Müellifin diğer bir önemli eseri de Erbe‘ûne Hadîsen ‘an
Erba‘îne Şeyhen fî Erba‘îne Bâben li Erba‘îne Sahâbiyyen adlı eseridir. Eserde her
bölümün başında önce sahabinin hayatı hakkında bilgi verilmiş, daha sonra hadîs
zikredilerek onunla ilgili açıklama yapılmıştır. Hz. Ebubekir’in rivâyetiyle başlayan
eserin nüshaları Berlin Staatsbibliotek’te ve British Museum’da bulunmaktadır.
Erba‘ûne Hadîs Müselsele, Erba‘ûn fî Tabakâti’l-Huffâz, Vefeyâtü’n-Nakâle252
müellifin te’lîf ettiği diğer eserlerindendir253.
Yukarıda ta‘dât ettiğimiz mühaddisler, Salâhaddîn devrinin ileri gelen
‘âlimlerindendi. Bunların dışında el-Hasan b. Hibbetullah (İbn Sasrî) (ö. 586/1190),
Cemâleddin Abdussamed b. Muhammed (ö. 1218), Abdülkâdir b. Abdullah er-
Ruhâvî(ö. 1215), Ömer bin Said el-Mevsılî(ö. 622/1225) ve Şemseddîn Ebü’l-Haccâc
250 Zehebî, Tezkire, IV, 1391. 251 Münzirî, et-Tekmile, II, 307; es-Safedî, Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag 1993, XXII, 217. 252 Bu eser, daha önce İbn Zeyd er-Raba‘î(ö. 379/989)’nin te’lîf ettiği Vefeyât en-Nakale adlı kitap üzerine yazılmış bir zeyldir. Kitap genel olarak hadîsçilerin biyografilerinden bahseder; bkz. Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 145. 253 Kehhâle, Mu‘cem, VII, 244; Kettânî, er-Risâletü’l-Müstetrefe, Dımaşk 1946, s. 212-213; Salih Karacabey, “İbn Mufaddal”, DİA, XXI, 129.
67
Yusuf b. Halîl ed-Dımaşkî (ö. 648/1250) devrin tanınmış muhaddisleri olarak
zikredilmektedir254.
C. Fıkıh İlmi
Fıkıh kelimesi sözlükte “bir şeyi bilmek, iyi ve tam anlamak, iç yüzünü ve
inceliklerini kavramak” anlamına gelir.255 Terim olarak ise, hicrî ilk asırlarda zihnî çaba
neticesi elde edilen dînî bilgilerin tamamını ifâde etmişken, iman ve itikad konularının
ayrı bir ilim dalı olarak teşekkül etmesine paralel olarak, ileri dönemlerde İslâm’ın fert
ve toplum hayatının muhtelîf yönleriyle ilgili şer‘i-‘ameli hükümlerini bilmenin ve bu
konuyu inceleyen bilim dalının özel adı olmuştur. Fıkhın şer‘î delillerinden elde edilen
fıkhî hükümleri sistematik tarzda ele alan dalına fürû‘i-fıkıh, delillerden hüküm elde
etme metodunu inceleyen dalına da usûli-fıkıh denir256.
Bu bağlamda eski İslâm toplumunda fıkıh ilmi hem ibâdet, hem de hukuk
ilimlerini içine alan, bu ikisinin birleşmesinden meydana gelen bir ilim mahiyetindeydi.
Bu ilim, hayatın uhrevî ve dünyevî taraflarında tanzîm edici bir rol oynadığından,
cemiyette fıkıh ile uğraşanlar büyük bir i‘tibara sahiptiler. Fıkıh ilmi hem devlet, hem
de dînî işleri tanzîm eden çok aktüel bir ilimdi. Başta Kur’ân ve Hadîs, sonra icmâ‘ı-
ümmet (ümmetin ittifak ettiği meseleler) ve kıyâsı-fukahâ (fakihlerin kıyas ve
ictihadları) olmak üzere başlıca dört ana kaynağa dayanıyordu. Yine fıkhın
kaynaklarından biri sayılan el-ahkâmü’s-Sültâniyye (devlet adamları tarafından
çıkarılan kanunnâmeler, kararlar, tatbik edilen idarî ve siyasî teâmüller) bilhassa ‘amme
hukuku bakımından önemliydi257.
Bütün bu özelliklerinden dolayı medreselerde öğretim konularının bel kemiğini
fıkıh teşkîl ediyordu. Salâhaddîn devrinde dört mezhep müntesipleri için de açılan bu
medreselerde dört sünnî mezhebin de fıkıhları öğretilmiştir.
254 Zehebî, Târih, XIV, XVII, XVIII; Siyer, XXI, XXII, Tezkire, IV; İbn Hallikân, Vefeyât, II. 255 Attar, Fıkıh Usûlü, s. 2. 256 Bardakoğlu, İlmihal, I, 141. 257 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 430.
68
Bilindiği üzere Zengîler Hanefî mezhebine, Eyyûbîler Şafiî mezhebine
mensupturlar. Bununla beraber bütün sünnî mezheplere karşı müsamahalıydılar. Diğer
sünnî mezheplari de himâye ederlerdi. Özellikle Salâhaddîn, mezhep müntesiplerinin
yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medrese inşâ etmeye büyük önem vermiştir258.
1. Şafiî Fıkhı
Sultân Salâhaddîn ve Eyyûbiler devrinde Şafiî fıkhı en parlak devirlerinden
birini yaşamıştır. Eyyûbilerin Şafiî mezhebine müntesip olmaları Şafiî mezhebine
mensup ‘ulemânın imkânlarını arttırmıştır259. Bu devirde yaşayan Şafiî fakihler ilmiye
sınıfının en önemli kişilerini oluşturmuş, değerli eserler yazmışlardır. Salâhaddîn’in
etrafındaki ileri gelen devlet adamları ve baş kâtipler bu mezhebe mensupturlar.
Özellikle Mısır’da sünnîliğin şiî-batıni görüşlere karşı kuvvet kazanmasında Şafiî
mezhebine müntesip âlimlerin büyük katkısı olmuştur260.
Salâhaddîn devrinde yetişen meşhûr Şafiî fakihleri arasında Şehrezûrîler, İbn
Ebî Asrûnlar, Kutbuddîn en-Nîsâbûrî, Şihâbeddîn et-Tûsî ve Bahâeddîn ibni Şeddâd
bulunmaktadır. Şimdi devrin meşhûr Şafiî fakihlerini ele alaım.
258 Ramazan, Târîhu’l-Medâris, s. 150. 259 Sultân Salâhaddîn Şafiî mezhebine müntesip olduğu halde bütün sünnî mezheplere karşı müsamahakâr davranmış ve sünnî mezheplere müntesip ulemâyı himâye etmiştir. Salâhaddîn’in mezhep müntesiplerinin yaşadıkları yerleri dikkâte alarak medreseler inşâ etmesi bu iddiamızı destekler mâhiyettedir. Konuyla ilgili geniş bilgi için “Salâhaddîn Devrinde Kurulan Medreseler” bölümüne bakınız. 260 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 315.
69
a) Şehrezûrîler
a.1 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî (572/1176)
Kâdiyü’l-Kudât Kemâleddîn Ebu’l-Fazl Muhammed b. Ebî Muhammed
Abdullah b. Ebî Ahmed el-Kâsım eş-Şehrezûrî, 492/1099261 yılında Musul’da doğdu, 6
Muharrem 572 (16 Temmuz 1176) Perşembe günü Dımaşk’ta vefât etti262.
Kemâleddîn, ilimle uğraşan Şehrezûrî ailesinin çocuğu olarak, ilk tahsilini
ailesinin nezâreti altında yaptı. Kaynaklarda Kemâleddîn’in babası ve dedesinin de
devirlerinin önde gelen ilim adamlarından olduğu zikredilmektedir263.
Fıkıh tahsilini Bağdat’ta Ese‘dü’l-Müheynî’nin yanında tamamlayarak Musul’a
geçti, orada Ebi’l-Berekât Muhammed b. Muhammed b. Hamîs el-Mevsılî’den hadîs
dersleri aldı. Musul’da İmâdeddîn Zengî’nin baş kadısı olarak görev yaptı. Bu görevi
deruhte ettiği sırada Musul’da Şafiîler için bir medrese inşâ etti. İmâdeddîn onu 1138
senesinde Bağdat Abbâsi halîfesine elçi olarak gönderdi. İmâdeddîn’in Ca‘ber kalesinde
öldürülmesi üzerine ortaya çıkan kısa süreli bir kargaşadan sonra Dımaşk’ta
hâkimiyetini pekiştiren Nûreddîn Mahmûd’un hizmetine girdi264.
Sultân Mahmûd Hicrî 555 senesinde Dımaşk’a gelen Kemâleddîn’e büyük
ta‘zîm ile onu Şam baş kadısı tâyin etti. Bu andan sonra kendisi ve ailesi için talihli bir
devrin başladığı görülmektedir. Oğlunu ve yeğenlerini Şam bölgesinin muhtelîf
yerlerinde kadılık görevine getirdi. Kısa bir süre sonra vezâret derecesine yükseltilen
Kemâleddîn Şehrezûrî, İmâdeddîn’in deyimiyle “Nûreddîn yaşadığı sürece Dımaşk’ın
mutlak hâkimi” olarak çalışmıştır265.
261 Zehebi ve İsfahânî Şehrezûrî’nin doğumu olarak h. 491 yılını kabul ederler. Ayrıca nerede doğduğu hakkında bilgi vermemişlerdir. Bkz. İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 323; Zehebî, Siyer, XXI, 58. 262 İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, IV, 244. 263 Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’nin babası ve dedesi hakkında geniş bilgi için bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, II, 327, IV, 68. 264 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 241–242. 265 el-Bündârî, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Beyrut 1970, I, 222.
70
Nûreddîn’in vefât etmesinden sonra Dımaşk’ı alan Salâhaddîn onu bulunduğu
makamda (baş kadılıkta) bıraktı. Zehebî, Sultân Salâhaddîn’in 570’de Dımaşk’ı aldıktan
sonra Kemâleddîn’i makâmında ziyâret ettiğini Kemâleddîn’in de kendisini güler yüzle
karşıladığını ve Sultân’ı güzel sözlerle taltîf ettiğini bildirmektedir. Kemâleddîn’in
vefâtı üzerine vasiyetine uyarak yerine yeğeni Ziyâeddîn el-Kâsım b. Yahyâ’yı tâyin
etmiştir266.
Kaynaklar Kemâleddîn’in ahlâkından övgüyle bahsetmişlerdir. İmâdeddîn
İsbehânî, şiirlerinden alıntılarla onu takdîr etmiş ve bir çok fazîlete sâhip olduğunu
beyân etmiştir267. İbn Hallikân ise müşârün ileyhten bahisle şunları zikreder.
“Kemâleddîn fakîh, edîp, şâ‘ir, kâtip ve hoş sohbet bir zat idi. Hilâf ve usûl ilimlerinde
iknâ edici ve güzel söz söylerdi. Cesâretli ve cömert idi. Musul, Nusaybin ve Dımaşk’ta
bir çok vakıf vakfetmişti. Liderlik vasıfları güçlü ve siyâset ilminden haberdâr idi.
Şehrezûrîler ailesi arasında onun kadar meşhûr bir kimse yoktur”268.
Kemâleddîn’in Musul’da bir, Nusaybin’de iki medrese, Medîne’de de bir ribât
inşâ ettiği bildirilmektedir269. Kaynaklarda herhangi bir kitabı olup olmadığı hakkında
bilgi verilmemiştir.
a.2 Muhyiddîn eş-Şehrezûrî (586/11190)
Kâdiyü’l-Kudât Muhyiddîn Ebû Hâmid Muhammed b. Kemâleddîn
Muhammed b. Abdullâh eş-Şehrezûrî, 519/1125270 yılında doğdu, 15 Receb 599 (30
Mart 1203) Çarşamba günü Musul’da vefât etti271.
266 Zehebî, Siyer, XXI, 60. 267 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 324-325. 268 İbn Hallikân, Vefeyât, II, 242. 269 İbn Hallikân, Vefeyât, II, 241. 270 İbn Hallikân, doğum tarihi olarak 510 yılını gösterse de Salâhaddîn devrinin önemli tarihçisi İmâdeddîn el-İsbehânî, 519 yılını vermektedir. Muhyiddîn ile İmâdeddîn’in medrese arkadaşı oldukları düşünüldüğünde İmâdeddîn’ın verdiği bilgi daha doğru görünmektedir. bkz; İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 329. 271 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 329–330.
71
Devrinin büyük kadısı Kemâleddîn’in oğlu olan Muhyiddîn, tahsili için gittiği
Bağdat Nizâmiyye medresesinde Ebî Mansûr b. Rezzâz’dan (ö.539/1145)272 fıkıh
derslerini aldı. İmâdeddîn İsbehânî, Muhyiddîn ile 536/1142 yılında Bağdat Nizâmiyye
medresesinde arkadaşlık yaptığını ve onunla birlikte fıkıh dersleri aldığını
zikretmektedir.273
Bağdat’ta tahsilini tamamladıktan sonra Şam’a yönelen Ebû Hâmid, babasının
Şam baş kadısı tâyin edilmesinden sonra Dımaşk’ta onun nâibi olarak görev yaptı. Daha
sonra Haleb’e intikâl ederek 555/1160 senesinde babasına niyâbetle oranın hâkimi
oldu.274 Halep’teki idarecilerle arası açıldığı için burayı terk ile Musul’a gitti.275
Musul baş kadılığına tâyin olunan Ebû Hâmid, hayatının sonuna kadar bu
vazîfeyi deruhte etmiştir. Musul’da babasının inşâ ettiği medresede ve Nizâmiyye
medresesinde ders okuttu. Musul sâhibi İzzeddîn Mes‘ûd b. Kutbeddîn yanına yerleşen
Ebû Hâmid, yönetimle ilgili hemen her işinde ona yardımcı olmuştur.276
İmâdeddîn el-İsbehânî, medrese arkadaşının ahlâkını ve fazîletini uzun uzadıya
anlatmıştır. Buna göre Ebû Hâmid’in en önemli özelliği cömertliğidir. Denildiğine göre
bir defasında Bağdat’ta oturan fakih, edip, şair ve muhtaçlar için on bin emîriyye dinarı
göndermiştir. Öyle ki Musul’da kadılığı süresince birkaç dînârdan başka bir malı
olmamıştır. İlmindeki derinliğinin yanında siyaset bilgisiyle de temâyüz etmiştir. Siyasî
basîretini babası Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’den aldığını söyleyebiliriz. Çünkü yukarıda
ele aldığımız kadarıyla babası da liderlik vasfı güçlü, siyâset ilminden haberdâr bir zât
272 Muhyiddîn, Bağdat’a gittiği zaman Ebî Mansûr, Bağdat Nizâmiyye medresesinin baş müderrisi olarak görev yapmaktaydı. İmâm Gazzali ve Kiyâe’l-Herâsî gibi devrinin büyük fakihlerinden ders almış ve önemli talebeler yetiştirmiştir. 273 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, II, 330. 274 İbni Hallikân Muhyiddîn’in babasının vefâtından sonra Haleb’te Melik Sâlih İsmail b. Nureddîn’in yanına yerleştiğini, Haleb’in idâresinde ona yardım ettiğini, kendisini çekemeyenlerin kışkırtmasından dolayı Haleb’i terk ederek Musul’a gittiğini rivâyet etmektedir. Bkz. İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘lâm, II, 246. 275 Zehebî, Târîh, 581–590 Olayları, s. 251. 276 İbnü’l-Esîr, İzzeddîn’in bir keresinde Muhyiddîn’i Sultân Salâhaddîn’e elçi olarak gönderdiğini; fakat Salâhaddîn’in, elçinin el-Cezîre ve Erbil’in kendilerine teslim edilmesi önerisini reddettiğini bildirmektedir. Bkz. İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, 579 yılı olayları.
72
idi. Hüsn’ü- ahlâk sahibi olan müellifimiz, aynı zamanda edebiyat ve şiire de vâkıf idi.
İmâdeddîn önemli miktarda şiirini nakletmektedir277.
Müderrislik yaptığı halde kaynaklarda herhangi bir eserinden bahsedilmemiştir.
a.3 Ziyâeddîn eş-Şehrezûrî (599/1203)
Kâdiyü’l-Kudât Ziyâeddîn el-Kâsım b. Tâceddîn Yahyâ b. Abdullâh b. el-
Kâsım eş-Şehrezûrî, 534/1140 yılında doğdu, 15 Receb 599 (30 Mart 1203) tarihinde
Hama’da vefât etti278.
Şam bölgesinin baş kadısı Kemâleddîn’in yiğeni olan Ziyâeddîn, Şehrezûrî
ailesinin meşhûr efrâdından biridir. Kaynaklarda tahsîliyle ilgili bilgi verilmemekle
birlikte Sübkî tahsîl için gittiği Bağdat’ta279 Yûsuf ed-Dımaşkî’den fıkıh dersleri
aldığını belirtir280.
Bağdat’ta tahsîlini tamamladıktan sonra Şam’a gelir ve Sultân Salâhaddîn’in
hizmetine girer. Salâhaddîn de amcası Kemâleddîn’in vasiyetine uyarak onu Şam Baş
Kadısı tâyin eder. Sultânın ibni Ebî Asrûn’a meylettiğini öğrenen Ziyâeddîn,
görevinden istifâ eder. Sultân Salâhaddîn daha sonra Ziyâeddîn’i kendi elçisi olarak
tâyin eder ve Bağdat’ta oturan halîfeye elçi olarak gönderir281.
Sultân Salâhaddîn özel elçisi olarak tâyin ettiği Ziyâeddîn’i, beytü’l-mâlın
vekâleti görevine de getirmiştir. 593 yılına kadar bu vazîfede kalan el-Kâsım, Melik
Âdil tarafından azledilmiş ve halîfenin talebi üzerine Bağdat’a gitmiştir. Şark ve
Garb’ın Baş Kadısı tâyin edilen Ziyâeddîn, Bağdat’taki medreselerin müderrisliğine,
Şafi‘î-Hanefî vakıflarının nâzırlığı görevine getirilmiştir. Medînetü Selâm Câmiinde
277 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 251; İsfahânî, Harîde: Ksmu’ş-Şâm, II, 329-339; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 247. 278 Es-Sübkî, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, Kâhire 1964, VII, 273. 279 Zehebî, Ziyâeddîn’in Bağdat Nizâmiyye medresesinde tahsilini tamamladığını ve oradan Musul’a geçtiğini rivâyet etmektedir. Bkz. Târîh, 591–600 Olayları, s. 407. 280 Sübkî, Tabakât, VII, 273. 281 Bündârî, Senâ’l-Berk, I, 222–223.
73
ders verdiği de zikredilmektedir282. Muhtelîf sebeplerden dolayı Bağdat’ta fazla
kalamayarak Şam’a avdet eden Ziyâeddîn, Hama Baş Kadılığı’na tâyin edilir. Vefâtına
kadar Hama’da baş kadılık görevine devâm eder283.
Ziyâeddîn fıkıhtaki derinliğinin yanı sıra adâlet ve fazîlet sâhibi müttakî bir
âlim idi. Ebî Tâhir es-Silefî’den hadîs dinlediği, ondan hadîs rivâyet ettiği284, mansûr ve
manzûm eserleri olduğu rivâyet edilir; fakat kaynaklarda herhangi bir kitabından
bahsedilmez. İmâdeddîn el-İsbehânî Harîdetü’l-Kasr adlı şiir ontolojisinde birkaç şiirini
zikretmiştir285.
b) Kutbuddîn en-Nîsâbûrî(578/1183)
Ebü’l-Me‘âlî Kutbuddîn Mes‘ûd b. Muhammed b. Mes‘ûd et-Türeysîsî en-
Nîsâbûrî 505/1111 senesinin Receb ayında Nîsâbûr’a bağlı Tureysîs’te286 doğdu,
578/1183 yılının Ramazan ayında Dımaşk’ta vefât etti287.
Çok yönlü bir ‘âlim olan Kutbuddîn, ilk tahsîline babasının yanında Kur’ân-ı
Kerîm ve Edebiyât derslerini alarak başladı. Muhammed b. Yahyâ en-Nîsâbûrî, Ömer
es-Sultân İbrâhim el-Merverrûzî’den fıkıh dersleri alan Kutbuddîn, Hibbetillâh es-Seydî
ve Abdulcebbâr el-Beyhâkî’den de hadîs dersleri aldı. Ayrıca Ebâ Nasr b. el-Üstâz
Ebi’l-Kâsım el-Kuşeyrî de Kutbuddîn’in hocaları arasında bulunmaktadır.288 Ebü’l-
Mevâhib b. Sasray, Ebü’l-Kâsım b. Sasray ve Tâceddîn Abdullâh ibni Hammûveyh ise
Kutbuddîn’in talebeleri arasında zikredilmektedir289.
Nîsâbûr’daki Nizâmiyye medresesinde ders veren Ebü’l-Ma‘âlî, 538/1143
yılında Bağdat’a gelip müderrislik ve vaizlik yapar. 540/1145 yılında Dımaşk’a gelir.
282 Halîfe Nâsır lî-Dînillâh nezdinde büyük bir i‘tibâra sâhip olan Ziyâeddîn’in neden Bağtan’tan ayrıldığı zikredilmemiştir. bkz. Târîh, 591–600 Olayları, s. 408. 283 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 171. 284 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 408. 285 El- İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm, XII, 343-344. 286 Tureysîs, Nîsâbûr’a bağlı büyük nâhiyelerden birisi olup burada büyük kurrâlar yetişmiştir. Farsça’da Terşîz olarak bilinir; bkz. Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 571–581 Olayları, s. 271. 287 Sübkî, Tabakât, VII, 297; İlmî Hay’et, Mevsû‘atu Tabakâti’l-Fukahâ, Kum 1997, VI, 332–333. 288 Sübkî, Tabakât, VII, 297; Zehebî, Siyer, XXI, 107. 289 İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Beyrut ts. IV, 263; Zehebî, Siyer, XXI, 107.
74
İlmî derinliğini ve çok yönlülüğünü çabuk fark eden Dımaşk halkı tarafından hüsn-ü
kabul görür. Dımaşk’ta çok yönlü bir ‘âlim olan Ebâ Nasr el-Kuşeyrî ile görüşen ve
ondan istifâde eden Kutbuddîn, Gazzâlî zâviyesinde ve Mücâhidiyye medresesinde ders
verir. Daha sonra Dımaşk’tan ayrılarak Haleb’e gelir ve burada Nûreddîn Zengi ve
Esedüddîn Şîrkuh’un inşâ ettiği medreselerde müderrislik yapar290. Daha sonraları
Bağdat’a ve Hemedan’a ilmî seyahatler yapar. Hemedan’da bir süre ders verdikten
sonra Dımaşk’a geri döner. Bir ara Bağdat’a hilâfet dîvanına elçi olarak gönderilen
Kutbuddîn, vefâtına kadar Dımaşk’ta kalmış, Gazzâlîye ve Cârûhiyye medreselerinde
baş müderris olarak görev yapmıştır291.
Devrinin ileri gelen fakihlerinden birisi olmanın yanında hilâf, usûl, tefsîr,
va‘az, edebiyat ve münazarâ alanlarında büyük bir ‘âlim olarak meşhûr olmuştur.
Küçük yaşlarda imâmet derecesini yakalayan Kutbuddîn, Sultân Nûreddîn ve
Salâhaddîn tarafından büyük i‘tibâr görmüştür. Anlatıldığına göre Sultân Mahmûd onun
heybetinden ve kendisine seslenmesinden çok etkilenirdi. Sultân Salâhaddîn de ona çok
değer vermiştir. Kendisi ve çocukları için bir akîde kitabı yazmasını ricâ etmiş o da bu
kitabı yazarak Salâhaddîn’e hediye etmiştir292.
İbn Hallikân, Ebü’l-Ma‘âlî’nin ulvî şahsiyetinden ve ilminden bahisle herhangi
bir meselede getirdiği fetvanın isâbetine değinmiştir293.
Kutbuddîn en-Nîsâbûrî’nin el-Hâdî fi’l-Fıkıh adlı muhtasarı meşhûrdur.
Müellif eserinde fetvâya dayanak olan meselelerden bahsetmiştir. Yukarıda
zikrettiğimiz gibi Sultân Salâhaddîn’e ithâfen yazdığı el-Akîde adlı bir eseri daha
vardır294.
290 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 263. 291 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han, Beyrut 1987, II, 20–21; 292 İbn Kâdî Şühbe, Tabakât, II, 21; İlmî Heyet, Mevsû‘at, VI, 333. 293 İbn Hallikân, Vefeyât, V, 196–197. 294 Sübkî, Tabakât, VII, 298; Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s. 437.
75
c) İbn Ebî ‘Asrûn(585/1189)
Şerefüddîn Ebû Sa‘d Abdullâh b. Muhammed b. Hibetillâh b. ‘Alî b. el-
Mütahhir bin Ebî ‘Asrûn ibni Ebi’s-Seriyyi, 493/1100 yılının Rebîulevvel (Ocak)
ayında Musul’da doğdu, 585/1189 senesinin Ramazan (Ekim) ayında Dımaşk’ta vefât
etti295.
Fıkıh tahsilini evvelâ Kâdiyü’l-Mürtazâ ibni Şehrezûrî’nin yanında yaptı.
Ondan sonra Ebî ‘Abdullâh el-Hüseyn b. Hamîs el-Mavsilî ve el-Muslim es-Surûcî’den
fıkıh dersleri aldı.Bağdat’ta Ebî ‘Abdullâh el-Hüseyn b. Muhammed el-Bâri‘den kırâât-ı
seb‘a, Ebî Bekir el-Mezrekî, Da‘vân b. ‘Alî ve Sibt el-Hayyât’tan kırâât-ı ‘aşra
derslerini aldı.Bağdat’tan Vâsıt’a yönelerek burada bir müddet fıkıh tahsîli yaptı.
Vâsıt’ta el-Kâdî Ebî ‘Alî el-Fârıkî’den fıkıh dersleri alan Şerefüddîn, tekrar Bağdat’a
dönerek tahsiline devam etti. Bağdat’ta Ese‘d el-Mîhenî ile tanıştı. Ebi’l-Feth b.
Burhân’dan usûl dersleri aldı.Bu arada Ebi’l-Kâsım b. Huseyn, Ebi’l-Berekât ibni’l-
Buhârî, İsmâ‘îl b. Ebî Sâlih el-Müezzin’den hadîs dersleri aldı. Son olarak 580/1184
yılında Ebi’l-Hasan b. Tavk’tan hadîs dinleyen Şerefüddîn, böylece ilimlerin tahsîlini
bitirmiş oluyordu296.
Kaynaklarda İbn Ebî ‘Asrûn’dan rivâyette bulunan talebeleri arasında Ebu’l-
Kâsım b. Sasrâ, Ebû Nasr ibni’ş-Şîrâzî, Müvaffikuddîn ibni Kudâme, ‘Abdullatîf ibni
Sîmâ, ‘Alî bin Karkîn, Sıddîk b. Ramazân, ‘Abdullâh b. Nuhhâs ve ibnü’l-
Cümmeyzî’nin isimleri zikredilir297.
Tahsîlini bitirdikten sonra donanımlı bir ‘âlim olarak Bağdat’tan memleketi
Musul’a dönen Şerefüddîn, 523/1128 yılında Musul’da ders vermeye başladı. Bir
müddet Sincar’da ikâmet ettikten sonra 545/1150 senesinde Haleb’e girdi ve Halep
sâhibi Melik Nûreddîn eş-Şehîd tarafından hüsn-ü kabûl gördü. 549/1154 yılında Melik
Nûreddîn ile birlikte Dımaşk’a gelerek Gazzâliyye medresesinde ders okutmaya başladı.
295 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi, thk. Muhammed Mahmud Subh, ts. s. 355; Sübkî, Tabakât, VII, 132. 296 Sübkî, Tabakât, VII, 132-133; Zehebî, Siyer, XXI, 125-126. 297 Sübkî, Tabakât, VII, 133; Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 219.
76
Nûreddîn Dımaşk’taki vakıfların sorumluluğunu ona tevdî etti. Daha sonra Haleb’e
giderek oradaki medreselerde ders okutmaya başladı. Belirli aralıklarla Sincar, Harrân
ve Diyâr-ı Rabî‘a’da kadılık ve müderrislik yapan Şerefüddîn, 570/1174 senesinde
Dımaşk’a ‘avdet etti. 573 yılında Şam baş kadısı tâyin edildikten sonra riyâseti yükseldi
ve nüfûzu arttı. Eserlerinin büyük kısmını başkadılığı döneminde te’lîf eden İbn Ebî
‘Asrûn kırâât ve fıkıh dersleri vrmeye başladı. Vefâtına kadar bu makamda kaldı. Son
senelerinde gözlerini kaybettiği için Sultân Salâhaddîn’in taklîdiyle Muhyiddîn
Muhammed ibni Zekî ve Evheduddîn Dâvud ona vekâlet ettiler298.
Ümmetin ileri gelen ‘âlimlerinden birisi olan Şerefüddîn, fıkıh, usûl ve hilâf
ilimlerinde mütebahhir bir âlimdi. Dinine bağlı ve mütevâzi idi. Namaza çok düşkündü.
Nûreddîn, İbn Ebî ‘Asrûn’un ders vermesi için Halep, Hama, Hımıs ve Ba‘lbek’te birer
medrese yaptırmış, kendisi de birisi Dımaşk diğeri Halep’te olmak üzere iki medrese
yaptırmıştır299.
İbn Ebî ‘Asrûn, değerli eserler te’lîf etmiştir. Eserleri arasında yedi ciltlik
Safveti’l-Mezheb ‘alâ Nihâyeti’l-Matlab, dört ciltlik el-İntisâr, iki ciltlik el-Mürşid, ez-
Zerî‘a fî Ma‘rifeti’ş-Şerî‘a adlı kitaplar ile hilâf ilmiyle ilgili yazdığı dört ciltlik et-
Teysîr adlı kitap bulunmaktadır. Bunların dışında Me’hazu’n-Nazar, Ferâiz ve el-İrşâd
adlı eserleri de kaynaklarda zikredilen diğer kitaplarıdır300.
d) Necmüddîn el-Hubûşânî(587/1191)
Ebu’l-Berekât Necmüddîn Muhammed b. el-Muvaffak b. Sa‘îd b. ‘Alî b. el-
Hasan b. ‘Abdullâh el-Hubûşânî, 13 Receb 510 yılında Nîsâbûr’un Hubûşân beldesinde
doğdu, 12 Zîlka‘de 587 (1 Aralık 1191) Çarşamba günü Fustat’ta vefât etti.301
Mısır’daki Şafi‘îler’in önde gelen fakîhlerinden olan Necmüddîn el-Hubûşânî,
Nîsâbûr’da İmam Gazzâlî’nin talebelerinden birisi olan Muhammed ibni Yahya’dan 298 Zehebî, Siyer , XXI, 126-127; Sübkî, Tabakât, VII, 133. 299 Sübkî, Tabakât, VII, 133. 300 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 219; Siyer, XXI, 127; Sübkî, Tabakât, VII, 133-134. 301 İbnü’l-Furât, Târîhu İbnü’l-Furât, thk. Necla İzzeddîn-Konstantin Züreyk, Basra 1969, IV/II, 50; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 240.
77
fıkıh dersleri okudu. Onun el-Muhît fî Şerhi’l-Vasît adlı eserini on altı ciltte şerh etti. Bu
şerhe de Tahkîkü’l-Muhît adını verdi302.
565/1169 yılında Mısır’a gelerek İmam Şafi‘î’nin türbesine yerleşti. Türbenin
ve türbenin bitişiğinde bulunan Şafi‘î medresesinin işleriyle uğraştı. Uzun bir müddet
zikrettiğimiz medresede ders verdi. Kâhire’de iken Ebi’l-Es‘ed Hibbetirrahmân b. el-
Kuşeyrî’den hadîs dersleri aldı303.
Sultân Salâhaddîn Mısır’da bağımsızlığını îlan ettikten sonra Ebu’l-Berekât’ı
kendisine yakın tuttu ve ona ikramlarda bulundu. Nitekim Sultân, Şafi‘î türbesinin
yanındaki Şafi‘î Medrese’sinin mütevelliliğine ve müderrisliğine onu tâyin etmiştir. İbn
Hallikân, Sultânın onun ilmine ve dindeki samimiyetine güvendiğini zikretmektedir304.
Anlaşıldığı kadarıyla Ebu’l-Berekât da Salâhaddîn’in Mısır’da sünî ‘akîdeyi
yerleştirme gayretlerinde önemli vazîfeler icrâ etmiştir. Fatımî halîfesi ‘Âdîd’in
ölümünden sonra el-Hubûşânî cesur bir şekilde minberin önünde durmuş ve Abbâsi
Hilâfeti adına hutbe okunmasında önemli bir rol oynamıştır305.
El-Hubûşânî, Sultânlara karşı sözünü esirgemeyen, ateşli bir ehli sünnet
taraftarıydı. Muta‘asıb bir şafi‘î fakîhi olduğu, zımmîlere karşı sert tavırlar aldığı da
rivayet edilmektedir. Bir keresinde İbni Şû‘a adlı bir zımmînin ata bindiğini görünce
onu öldürmeye kasdetmişti306.
Aynı zamanda zâhid bir sûfî olan Necmüddîn el-Hubûşânî, Dımaşk’taki
Sümeysâtî Hânkâhında da kalmış, burada iken Salâhaddîn’in babası ve amcasıyla da
tanışmıştır307.
Dünya işleriyle pek fazla ilgilenmeyen Ebu’l-Berekât iyiliği emretmiş,
hakikâte ısrarla yapışmış, garîp ahvalli, samimi bir dindar idi308. Daha sonraları
arkadaşları fazîletlerinden ve dindarlığından tafsîlatlı bir şekilde bahsetmişlerdir.
302 Sübkî, Tabakât, VII, 14; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 239. 303 Sübkî, Tabakât, VII, 14-15; 304 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 240. 305 Zehebî, Siyer, XXI, 205. 306 Zehebî, Siyer, XXI, 206. 307 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s.279.
78
e) Şihâbuddîn et-Tûsî(587/1191)
Ebu’l-Feth Şihâbuddîn Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed et-Tûsî
522/1116 yılında Tûs’ta doğdu, 21 Zilka‘de 596/ 1 Eylül 1200 tarihinde Mısır’da vefât
etti309.
Şihâbuddîn Ebu’l-Feth, Gazzâlî’nin talebelerinden Muhammed b. Yahyâ en-
Nîsâbûrî’den fıkıh dersleri aldı. Ebi’l-Vakt’den hadîs dersleri aldı. Behâuddîn b. el-
Cümmeyzî, Şihâbuddîn el-Kûsay ise kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında
yer alır310.
569/1173 yılında Bağdat’ta va‘az ederken ibni Mülcem’in Hz. Ali’yi(r.a.)
öldürmekle kafir olmadığını söylemesi üzerine câmide bulunan Şi‘îler onu recmetmek
istediler ve minberini yaktılar. Öldürülmekten câmide bulunan ‘âlimlerin yardımıyla
kurtuldu ve daha sonra Mısır’a gitti311.
Bağdat’tan ayrıldıktan sonra Mekke’ye giden Ebu’l-Feth 579/1183 senesinde
Mısır’a geldi ve bir müddet Sa‘îdu’s-Su‘adâ Hânkâh’ında kaldı. Daha sonra Ömer b.
Şahinşah tarafından yaptırılan Menâzilu’l-‘İzz medresesinin baş müderrisliğine
getirildi312.
Mısır’daki şafi‘îlerin şeyhi olan Şihâbuddîn, Eş‘arî olduğu için Mısır’da
bulunan Hanbelî’lerle münazaralara girişir, onların şeyhi olan Zeynüddîn b. Neciyye ile
mühim münakaşalarda bulunurdu313.
Melik ‘Âdil ve veziri ibni Şükr ile Şihâbuddîn arasında ilginç bir olay cereyân
etmiştir. Melik ‘Âdil veziriyle, medreselerin vakıflarına el atmak isteyince onları
engellemiş, vakıflara dokunmalarını men‘ etmiştir314.
308 Sübkî, Tabakât, VII, 14-15; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-A‘yân, IV, 240. 309 İbni’s-Salâh, Tabakâtü’l-Fukahâi’ş-Şâfi‘iyye, thk. Muhyiddîn Ali Necib, Beyrut 1992, I, 267; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 269. 310 İbni’s-Salâh, Tabakât, I, 267; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 268. 311 El-Yâfi‘î, Mir’âtu’l-Cinân ve ‘İbretü’l-Yakzân, Beyrut 1970, III, 389. 312 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 328. 313 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 268.
79
Aynı zamanda ihtişamlı bir hayat yaşayan Ebu’l-Feth, Bağdat ve Kâhire’de
sancağıyla birlikte ğâşiyesi (at eğerininin örtüsü ki ekseriya sırmalı ve şeritli olur.),
katırlarının boynunda tavk(halka, gerdanlık) olduğu halde alayla gezerdi. Bir bayram
günü Sultânın bulunduğu meydana gelen Şihâbuddîn’in yanındaki münâdî, onun
‘âlimlerin meliki olduğunu yüksek sesle söylemişti. Sultân da bu durumu hoş görmüş ve
kabul etmişti315.
İbni’s-Salâh Ebu’l-Feth’in meziyetlerinden bahisle şunları zikretmektedir.
“Fakihlerin şeyhi, asrındaki ‘âlimlerin reisi idi. Ebu’l-Feth’in Mısır’a gelmesiyle orada
ilim yayıldı. Büyük bir cemâ‘at kendisinden ders aldı. İnsanlar ondan çok yararlandı.
Şafi‘î mezhebinde fetvâ mercii idi. Bir çok ilme vâkıf idi316.
Emri bi’l-ma‘rûf nehyi ‘ani’l-münkeri tatbik etmeye büyük önem gösteren317
Ebu’l-Feth’in herhangi bir eseri olduğundan bahsedilmemiştir.
f) Muhyiddîn el-Kuraşî ed-Dımaşkî(598/1202)
Muhyiddîn Ebu’l-Ma‘âlî Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed b. Yahyâ b. ‘Alî b.
‘Abdül‘azîz b. ‘Alî, 505/1202 yılında Dımaşk’ta doğdu, 7 Şa‘ban 598/2 Mayıs 1202
senesinde Dımaşk’ta vefât etti318.
Dımaşklı asîl bir aileden olan Muhyiddîn’in ailesinden önemli şahsiyetler
yetişmiştir. Bunlar arasında fıkıh, edebiyat, hitâbet ve şiirde meşhûr ‘âlimler
bulunmaktadır. Babası Zekiyüddîn, dedesi Mecdüddîn ve büyük dedesi ez-Zekî
dönemlerinde kadılık görevinde bulunmuş mühim şahsiyetlerdir319.
Babası Zekiyüddîn, Abdurrahman b. Ebi’l-Hasan ed-Dârânî, Sa‘îd b. Sehl el-
Felekî, es-Sâin Hibetillâh b. ‘Asâkir ve Ebi’l-Mekârim ‘Abdülvâhid b. Hilâl, hadîs
314 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.269. 315 Sübkî, Tabakât, VI, 397; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.269. 316 İbni’s-Salâh, Tabakât, I, 267. 317 Sübkî, Tabakât, VI, 397. 318 Zehebî, Siyer, XXI, 360; Sübkî, Tabakât, VI, 157; İbni Vâsıl, Müferric, III, 133. 319 Zehebî, Siyer, XXI, 360; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 337.
80
dersleri aldığı hocaları arasında yer alır. Eş-Şihâb el-Kûsiy ve el-Mecd b. ‘Asâkir
kendisinden hadîs rivâyet etmiş, Ahmed b. Ebi’l-Hayr ise icâzet almıştır320.
Fıkıh, edebiyat, inşâ ve belagat gibi bir çok ilimde mütehassıs olan Muhyiddîn,
Sultân Salâhaddîn’in yanında büyük bir mevkiye sahipti. Salâhaddîn’le birlikte Beytü’l-
Makdis’in fethine şâhid olmuş, fetihten sonra Mescid-i Aksâ’da kılınan ilk Cuma
namazında hutbeyi okutmakla görevlendirilmiştir. Okuduğu hutbede ele aldığı konular
önemine binâen kaynaklarda zikredilmiştir321.
572/1177 yılında Dımaşk baş kadısı nâibliğine, 578/1183 yılında Haleb baş
kadılığına getirilen Muhyiddîn, İbni Ebî ‘Asrûn’un azledilmesiyle birlikte, Sultân
Salâhaddîn’in taklîdiyle Şam başkadısı tâyin edildi. Ömrünün sonlarına doğru bu
görevden istifâ edip evine çekildi322.
Devrinin önemli fakihlerinden biri olan Muhyiddîn, insanları mantık ve cedel
ilimleriyle uğraşmaktan men ederdi. Bulunduğu yerlerde bu ilimlerle ilgili kitapları
gördüğü zaman yırtardı323.
48 yaşında vefât eden Muhyiddîn’in eser yazdığına dâir kaynaklarda bir bilgi
bulunmamaktadır.
g) Bahâüddîn İbni Şeddâd (632/1234)
Ebu’l-Mehâsin Bahâuddîn Yûsuf b. Râfi‘ b. Temîm b. ‘Utbe b. Muhammed b.
‘Uttâb el-Esedî el-Halebî, 10 Ramazan 539/6 Mart 1145 yılında Musul’da doğdu, 14
Safer 632 / 9 Kasım 1234 Çarşamba günü Haleb’te vefât etti324.
İbni Şeddâd nisbesiyle ma‘rûf Bahâuddîn, küçük yaşlarda babasını kaybetti.
Benî Şeddâd adıyla bilinen dayılarının yanında yetişti. İbni Şeddâd nisbesini anne
320 Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 591-600 Olayları, s. 368. 321 Sübkî, Tabakât, VI, 158; Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 368-369. 322 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s.369; Subkî, Tabakât, VI, 158-159. 323 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 369. 324 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84-86; el-Esnevî, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, thk. ‘Abdullâh el-Cubûrî, Riyad 1981, II, 115- 117.
81
tarafından dedesi olan Şeddâd’a nisbetle aldı. Önceleri Eba’l-‘İzz künyesiyle anılsa da
daha sonraları Eba’l-Mehâsin künyesiyle anılmıştır325.
Küçük yaşlarda Kur’ân-ı Kerîm’i hıfzetti. Musul’a gelen Ebû Bekir Yahyâ b.
Sa‘dûn el-Kurtubî’den kırâât dersleri aldı. On bir yıl el-Kurtubî’nin yanında kalan İbni
Şeddâd, ondan kırââtla birlikte hadîs, tefsîr ve nahiv dersleri de aldı. Hafedetü’l-‘Attârî,
İbni Yâsir el-Ceyyânî, ‘Abdurrahmân ibni Ahmed et-Tûsî ve kardeşi Musul hatîbi Ebî
‘Abdullâh ile Sa’îd b. ‘Abdullâh b. Şehruzûrî ve Yahyâ es-Sekafî’den hadîs dersleri
aldı. Ebi’l-Berekât ‘Abdullâh ibni Şîrecî’den fıkıh dersleri aldı. Bir müddet hilâf ilmiyle
meşgul oldu. İmam Gazzâlî’nin talebesi Muhammed bin Yahyâ en-Nîsâbûrî’den hilâf
dersleri aldı. Musul’daki tahsilini bitirerek Bağdat’a gitti326.
Bağdat’ta meşhûr ‘âlimlerden muhte’lîf ‘ilimleri okuduktan sonra 565/1170
yılında Bağdat Nizâmiyye medresesine mu‘îd (asistan) oldu. Yaklaşık dört sene bu
görevi yaptıktan sonra 569/1173 yılında Musul’a döndü. Musul’da Kemâleddîn Ebu’l-
Fazl İbni Şehruzûrî’nin medresesinde ders vermeye başladı. Uzun bir müddet
Kemâliyye medresesinde müderrislik yaptıktan sonra 583/1187 senesinde hacca gitti327.
Hac dönüşünde Dımaşk’a uğrayan İbni Şeddâd’ı, Sultân Salâhaddîn huzuruna
kabul ederek ona ikramda bulundu. 584/1188 yılının Cemâdiyelûlâ ayında Sultân
Salâhaddîn’in hizmetine giren İbni Şeddâd, çocuklarının hocalığını ve Sultânın
kazaskerliğini yaptı328.
Salâhaddîn’in vefâtı üzerine Haleb’e yönelerek Salâhaddîn’in kardeşleri ve
çocukları arasında arabuluculuk yapmaya çalıştı. 591/1195 senesinde Melik ez-Zâhir’in
hizmetine girdi. Melik ez-Zâhir, İbni Şeddâd’ı Haleb kadılığına tâyin ederek Haleb’teki
vakıfların sorumluluğuna getirdi. Bu arada ez-Zâhir’in vezirliğini ve müşâvirliğini
yaptı329.
325 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84. 326 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 84; Zehebî, Siyer, XXII, 384. 327 Esnevî, Tabakât, II, 116; Zehebî, Siyer, XXII, 385. 328 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 87–88. 329 İbn Hallikân, Vefeyât VII, 88–89; Esnevî, Tabakât, II, 116.
82
Haleb’te ilmî hayatın canlanmasında büyük emeği olan İbni Şeddâd işe yeni
medreseler inşâ ederek başladı. Onun döneminde birçok medrese yapıldı. 601/1204
yılında Haleb’in bâbu’l-‘Irak semtinde bir medrese inşâ etti. Hemen civârında dâru’l-
hadîs ve ribât yaptı. Bu şekilde Haleb muhtelîf bölgelerden gelen fakihlerin ilim ve
irfanla uğraştığı önemli bir ilim merkezi oldu330.
Çok yönlü bir ‘âlim olan İbni Şeddâd’ın talebeleri arasında Ebû ‘Abdullâh el-
Fâsî, ez-Zekî el-Munzurî, el-Kemâl el-‘Akîlî, el-Cemâl ibni’s-Sâbûnî, eş-Şihâb el-Kûsî
ve Sungur el-Kadâî yer alır. Takiyüddîn Süleymân el-Hanbelî ve Ebû Nasr b. eş-Şîrâzî
kendisinden rivâyet izni alan talebeleri arasında zikredilmektedir.331
Sultân Salâhaddîn ve oğlu Melik ez-Zâhir’in mühim adamlarından biri olan
İbni Şeddâd, ‘ulvî bir şahsiyete sahipti. Güvenilir bir sikâ, umûr-u dîniyede ‘ârif ve
yüksek fazîletleri hâiz idi. ‘İbâdet ehli idi. Zamanının kadısı olarak devlet işlerinde
tedbîr sâhibiydi. İnsanlardan hürmet görmüş, âlim bir şahıstı332.
İbni Şeddâd’ın en meşhûr eseri Sultân Salâhaddîn’in sîretini yazdığı en-
Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’l-Yûsufiyye adlı eseri olup birçok kez basılmıştır.
Bunun dışında Delâilü’l-Ahkâm min Ehâdîsi’n-Nebî, Melce’ ül-Hukkâm ‘inde İltibâsi’l-
Ahkâm, Mûcezü’l-Bâhir fi’l-Fıkh müellifin diğer eserleridir. Cihâdın fazîletlerinden
bahseden bir eseri daha olduğu ve bu eserini Sultân Salâhâddîn’e ithâf ettiği de rivâyet
edilmektedir333.
330 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 89–90. 331 Zehebî, Ma‘rife, III, 1217. 332 Zehebî, Siyer, XXII, 385. 333 Ziriklî, el-A‘lâm, IX, 306; İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 87-89; El-Esnevî, Tabakât, II, 116.
83
2. Hanefî Fıkhı
Salâhaddîn devrinde Eyyûbîler devletinin sınırları içinde yaşayan önemli
Hanefî fukahâsı şunlardır.
a) İbnu’s-Sâbûnî (581/1185)
Cemâleddîn Ebu’l-Feth Ebu’s-Senâ Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b.
‘Alî b. Ahmed b. ‘Alî b. Ahmed b. el-Mahmûdî, 500/1106 yılında Bağdat’ta doğdu,
Şaban 581/Ekim 1185 yılında Mısır’da vefât etti334.
El-Mahmûdî335 nisbesiyle tanınan İbnü’s-Sâbûnî Ebi’l-‘İzz el-Kalânisî’den
rivayet dersleri aldı. Hibetillâh b. el-Hüseyn’den hadîs dersleri aldı. Hammâd ed-
Debbâs ve ‘Alî b. Mehdî el-Basrî’nin sohbetlerinde bulundu. Oğlu ‘İlmüddîn ve İbnü’l-
Mufaddal el-Hâfız kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında yer alır336.
Melîk Nûreddîn devrinde Dımaşk’a gelen İbnu’s-Sâbûnî, Sultânın Dımaşk’ta
kalma isteğini İmâm Şafi‘î türbesini ziyâret edeceği gerekçesiyle kabul etmedi.
Necmeddîn Eyyûb ile birlikte Mısır’a gitti. Sultân Salâhaddîn, babasının çok sevdiği ve
değer verdiği İbnü’s-Sâbûnî’ye hürmet gösterirdi. Sultân Şam’a döneceği sırada Mısır
diyârındaki bir vakfı ona vakfetti. Şafi‘î fakih el-Hubûşânî ile arasında husûmet boy
gösterince Salâhaddîn, maslahat için vakıf üzerindeki tasarrufâtın İbnü’s-Sâbûnî’de
kalmasını sağladı337.
334 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68. 335 İbnü’s-Sâbûnî el-Mahmûdî nisbesini dedesinin Selçuklu Sultânı Mahmûd b. Muhammed b. Melikşâh ile olan arkadaşlığına binâen almıştır; ez-Zehebî, el-Muhtasaru’l-Muhtâcu İleyhi min Târihi İbni’d-Dübeysî, thk. Mustafâ Cevvâd, Irak 1977, III, 181.) 336 Zehebî, Siyer, XXI, 163. 337 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68; Zehebî, Siyer, XXI, 164.
84
Ebû Şâme, Salâhaddîn’in babası Necmüddîn ile ibnü’s-Sâbûnî arasında son
derece güçlü bir dostluğun olduğunu belirtir. Öyle ki Necmüddîn, kısa bir süre için de
olsa ondan ayrılmaz, sürekli birlikte bulunmaya gayret ederdi338.
Kaynaklarda herhangi bir kitabı olup olmadığından bahsedilmez339.
b) Alâüddîn el-Kâsânî (587/1191)
Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî, Orta Asya’da Fergana
bölgesinde, Seyhun nehrinin kuzeyinde yer alan Kâsân’da doğdu340, 10 Receb 587/3
Ağustos 1191 yılında Haleb’te vefât etti341.
Melikü’l-‘Ulemâ lakâbıyla anılan Kâsânî, Buhârâ’da ‘Alâüddîn Muhammed b.
Ebî Ahmed es-Semerkandî’den tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl ve furû’ dersleri aldı. Talebeleri
arasında ise oğlu Mahmûd ve Ahmed b. Muhammed el-Gaznevî gibi ‘âlimler yer
almaktadır342.
Hocası ‘Alâeddîn es-Semerkandî’nin Tuhfetü’l-Fukahâ isimli kitabına
Bedâi‘u’s-Sanâ’i‘ adlı bir şerh yazan Kâsânî, bundan çok memnûn kalan hocasının
kızıyla evlenir. Anlatıldığına göre es-Semerkandî’nin Fâtıma isminde çok güzel bir kızı
vardı. Rûm diyârından birçok melik istediği halde kızını vermemişti. Talebesi Kâsânî,
zikrettiğimiz şerhi yazıp kendisine arz edince bundan ziyâdesiyle memnûn kalan
338 Ebû Şâme, Ravzateyn, II, 68; Zehebî, el-Muhtasar, III, 181. 339 Prof. Dr. Ramazan Şeşen , el-Kifâye fi’l-Hidâye adlı eserinden ve bu esere yaptığı el-Bidâye mine’l-Kifâye fî Usûli’d-Dîn adlı ihtisârından bahsetmektedir; bkz. Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s.432. Yaptığımız araştırma sonucu bu eserlerin Ebû Muhammed Nûreddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekir (öl. 581) es-Sâbûnî’ye âit olduğunu gördük. El-Kifâye fi’l-Hidâye üzerine Muhammed Ârûçî’nin bir doktora tezi bulunmaktadır. Bu tezde Nûreddîn’in hayatı ve eserleri hakkında detaylı bilgi bulabilirsiniz; bkz. Muhammed Ârûçî, Nûreddîn es-Sâbûnî ve Ârâuhü’l-Kelâmiyye min Kitâbihi’l-Kifâye fi’l-Hidâye, Câmi‘atü’l-Kâhire, Kâhire 1986, I, 1- 49. Ayrıca krş. Ramazan Şeşen, Nevâdirü’l-Mahtûtât, II, 147; el-Karaşî, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed, Kâhire 1978, I, 251–252; et-Temîmî, et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed, Riyad 1983, II, 102. 340 Ferhat Koca, “Kâsânî”, DİA, XXIV, 531. 341 İbnü’l-‘Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târîh-i Haleb, thk. Süheyl Zekkâr , Beyrut X, 4353. 342 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4347; Karaşî, el-Cevâhir, IV, 25-26; İbni Kutluboğa, Tâcü’t-Terâcim, thk. İbrahim Sâlih, Dımaşk 1992, s.294.
85
Semerkandî, onu kızıyla evlendirdi ve mehir olarak da bu eseri kabul etti. Bundan
dolayı asrındaki fakihler şunu demişlerdir. “Tuhfe’sini şerhetti, kızıyla evlendi343.
Eşiyle birlikte bilâd-ı rûma gelerek Selçuklu Sultânının sarayında kaldı. Bir
fakihle yaptığı münzara sonucu rakîbinin görüşünün mu‘tezileye âit olduğun söyleyerek
onu kırbaçlamaya çalıştı. Bunun üzerine Sultân, oradan uzaklaştırılmasını istemişse de
araya giren vezîr, Kâsânî’nin muhterem bir ‘âlim olduğundan bahisle Haleb’te bulunan
Nûreddîn Mahmûd’a elçi olarak gönderilmesini sağladı344.
Elçilik vazîfesini îfâ ettikten sonra Haleb’e dönen Kâsânî, Sultân Nûreddîn’in
ikramlarına mazhâr oldu. Sultân tarafından Halâviyye medresesinin müderrisliğine tâyin
edildi. ‘Aynı zamanda medresenin bitişiğindeki zâviyede hadîs dersleri de verdi.
Hayatının sonuna kadar Halâviyye medresesinde ders verdi345.
Kâsânî vefât ettikten sonra yetim kalan küçük oğlunun terbiyesini Melik ez-
Zâhir üstlendi346.
Haleb’teki ilmî muhitte büyük itibar gören Kâsânî, ‘ilim ve ta‘lîme son derece
düşkündü. İ‘tikâdı sahîh bir fakîh idi. Mu‘tezileyi ve ehl-i bida‘yı çok eleştirirdi.
Derslerinde açık bir şekilde onları lanetlerdi. Rivâyete göre vefât ettiği zaman “Allah
iman edenleri hem dünyada hem ahirette o sabit söz üzerinde sağlam bir şekilde
tutar”347 âyetindeki (ve fi’l-âhireti) kelimesini telaffuz ederken rûhunu teslim
etmiştir348.
Kâsânî’nin bilinen en önemli eseri Bedâi‘u’s-Sanâ’i‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘ adlı
eseridir. Bu eser ‘Alâeddîn es-Semerkandî’nin Tuhfetü’l-Fukahâ adlı eserinin şerhi
olarak kaleme alınmıştır. Es-Sultânu’l-Mübîn fî Usûli’d-Dîn adlı bir kitabından daha
bahsedilmektedir349.
343 Karaşî, el-Cevâhirü’l-Mudiyye, IV, 26; İbni Kutluboğa, Tâc, s. 294. 344 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4348; Karaşî, el-Cevâhir, IV, 26–27. 345 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4348. 346 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4353. 347 İbrahim,14/27. 348 İbnü’l-‘Adîm, Buğye, X, 4353. 349 Karaşî, el-Cevâhir, IV, 27; Kâsânî’nin eserleri hakkında bkz. Ferhat Koca, “Kâsânî”, DİA, XXIV, 531.
86
c) ez-Zahîr en-Nu‘mânî (598/1202)
Ebû ‘Alî ez-Zahîr el-Hasan b. el-Hatîr b. Ebî Huseyn en-Nu‘mânî el-Fârısî,
547/1152 yılında Bağdat ile Vâsıt arasında yer alan Nu‘mâniyye köyünde doğdu,
Zilka‘de 598/Temmuz 1202 yılında Kâhire’de vefât etti. Nu‘mânî nisbesini dedesi
Nu‘mân b. Münzir ve doğduğu köy Nu‘mâniyye’ye nisbetle350, Fârısî nisbesini ise fıkıh
dersleri aldığı Şîrâz’a nisbetle aldı351.
Yaşadığı devirde Hanefî mezhebinin mühim fakihlerinden biri olan en-
Nu‘mânî, kaynaklarda çok yönlü bir ‘âlim olarak tanıtılmaktadır. Kırâât-ı ‘Aşra’yı iyi
bilen bir kâri’, tefsîr, nâsih ve mensûh, fıkıh, hilâf, kelâm, mantık, hisâb, hey’et ve tıb
ilimlerinde ‘âlim olan en-Nu‘mânî, aynı zamanda lüğat, nahiv, ‘arûz, kâfiye ve şiir
alanlarında da ‘âlim bir şahsiyet idi. Yine, Arab ve Acem Sultânları hakkında bilgi
sâhibi olan ez-Zahîr, İbrânî dilini Yahûdi’lerle münâzara edecek derecede iyi
biliyordu352.
Zikrettiğimiz ‘ilimlerin her birinden bir kitap ezberleyen en-Nu‘mânî, tefsîrde
Tâcü’l-Kurrâ’nin Lübâbü’t-Tefsîr adlı kitabını, fıkıhta Gazzâlî’nin Kitâbü’l-Vecîz’ini ve
Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmi‘u‘s-Sağîr’ini, kelâmda Şehrestânî’nin
Nihâyetü’l-İkdâm’ını, lügat ilminde ibni Dureyd’in Kitâbü’l-Cemhere’sini, nahivde Ebî
‘Alî’nin Kitâbü’l-Îzâh’ını, tıp ilminde ise İbni Sînâ’nın Urcûze’sini ezberlemişti. İbni
Sînâ’nın Kânûn fi’t-Tıb adlı eserini bildiği de rivâyet edilmektedir353.
Bir müddet Kudüs’te ikâmet eden ez-Zahîr, orada Melikü’l-‘Azîz Osman b.
Salâhaddîn ile karşılaşır. Melik ‘ilimdeki seviyesini görünce ona ikramda bulunur ve
beraberinde Mısır’a getirir. Mısır’da iken Melikü’l ‘Azîz’in isteği üzerine Şihâbeddîn
350Prof. Dr. Ramazan Şeşen, en-Nu‘mânî’nin Kâhire’de doğduğunu, Nu‘mânî nisbesini Ebû Hanîfe mezhebinde olduğu için aldığını belirtse de kaynaklarda bu yönde bir bilgiye rastlamadık; bkz. Şeşen, Salâhaddîni Eyyûbi ve Devri, s. 433. 351 Yâkût, Mu‘cem, IV, 100; Suyûtî, Buğyetü’l-Vuâ‘t, I, 502. 352 Yâkût, Mu‘cem, IV, 100–101; Safedî, el-Vâfî, XI, 428. 353 Yâkût, Mu‘cem, IV, 101–102; Temîmî, Tabakât, III, 56.
87
et-Tûsî ile münâzarada bulunur. Daha sonra Emîr Terkûn el-Esedî’nin inşâ ettiği
medresenin müderrisi olan en-Nu‘mânî vefâtına kadar burada ders verdi354.
Te’lîf ettiği eserleri arasında, Bakara sûresinin 253. âyetine kadar ulaştığı ve
yaklaşık yüz varak civârındaki Tefsîr’i bulunur ki Bakara sûresini tamamlayamadan
vefât etmiştir. Hümeydî’nin el-Cem‘ beyne’s-Sahîheyn adlı eserine şerh olarak yazdığı
ve el-Hücce olarak adlandırdığı bir kitabı daha vardır. Nu‘mânî bu kitabını Vezîr Yahyâ
b. Hubeyre’nin Kitâbü’l-İfsâh fî Tefsîri’s-Sıhhâh’ını ihtisâren yazmıştır. Bunların
dışında Kitâb fî İhtilâfi’s-Sahâbe ve’Tâbi‘în ve fukahâi’l-Ensâr355 adlı bir kitabı ile
Hutab adlı bir eseri daha vardır356. Suyûti, Tenbîhü’l-Bâri‘în ‘ale’l-Menhût min
Kelâmi’l-‘Arab adlı bir eserini daha zikretmektedir357.
3. Mâlikî Fıkhı
Salâhaddîn devrinde yaşayan mühim Mâlikî fakihleri arasında Ebû Tâhir İbni
‘Avf, İbni Şâş ve İbn ‘Atîk er-Raba ‘î zikredilebilir.
a) İbn ‘Avf (581/1185)
Ebû Tâhir b. ‘Avf İsmâ‘îl b. Mekkî ibni İsmâ‘îl b. ‘Îsâ b. ‘Avf b. Ya‘kûb b.
Muhammed b. ‘Îsâ b. ‘Abdülmelik ibni Hümeyd ibni Sâhibü’n-Nebî el-Kuraşî ez-Zührî
el-‘Avfî el-İskenderî el-Mâlikî, 485/1092 senesinde doğdu, 25 Şa‘bân 581/21 Kasım
1185 yılında 96 yaşında, İskenderiye’de vefât etti. İbni ‘Avf ‘Abdurrahman b. ‘Avf’ın
(r.a.) zürriyetindendir358.
354 Yâkût, Mu‘cem, IV, 105-107. 355 Yâkût eserin ismini yukarıda zikrettiğimiz şekilde vermesine karşın Safedî, ...fukahâi’l-Ensâr yerine ...fukahâi’l-Emsâr kelimesini kullanmaktadır; krş. Yâkût, Mu‘cem, IV, 108; Safedî, el-Vâfî, XI, 429. 356 Yâkût, Mu‘cem, IV, 107–108; Safedî, el-Vâfî, XI, 429. 357 Suyûtî, Buğye, I, 503. 358 Zehebî, Siyer, XXI, 122; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 268; Zehebî, el-‘İber, III, 81.
88
Mısır’daki Mâlikîler’in şeyhi olan ibni ‘Avf, üstâd Ebî Bekir et-Turtûşî’den
fıkıh okudu. Fıkıh ilminde zirveye yükselerek akrânlarına üstünlük sağladı. Et-Turtûşî
ve Ebî ‘Abdüllâh er-Râzî’den İmam Mâlik’in el-Muvattâ’ını rivâyet etti359.
Kendisinden hadîs rivâyet eden talebeleri arasında, el-Hâfız ‘Abdülğani el-
Makdisî, ‘Abdülkâdir er-Ruhâvî, ‘Alî b. el-Mufaddal’ın adı zikredilmektedir. Aynı
zamanda bir fakîh olan oğlu ‘Abdülvehhâb’ın çocukları el-Hasan, ‘Abdullâh ve
‘Abdül‘azîz de kendisinden defalarca el-Muvattâ’ı rivâyet etmişlerdir360.
Sultân Salâhaddîn’in de Kâhire’den İskenderiye’ye giderek kendisinden el-
Muvattâ’ı dinlediği Ebû Tâhir ibni ‘Avf, İskenderiye medresinin müderrisliğini de
yapmıştır361.
İbnü’l-Cümmeyzî (öl.639/1241), Meşîhat’ında ibni ‘Avf’ı, ‘asrının imamı,
fıkıhta devrinin ferîdi, fetvâ kaynağı, zühd ve ‘ibâdete çok düşkün bir ‘âlim olarak
tanıtmaktadır362.
Devrinin büyük bir fakîhi ve muhaddîsi olan ibn ‘Avf hakkında kaynaklarda
fazla bilgi bulunmaz. Herhangi bir eserinden de bahsedilmemiştir.
b) İbni Şâs(616/1219)
Ebû Muhammed Celâleddîn ‘Abdullâh b. Necm b. Şâs b. Nezâr b. ‘Aşâir b. Şâs
es-Sa‘dî el-Mısrî, Receb 616/Eylül 1219 yılında Dimyat’ta vefât etti363.
Mâlikîler’in büyük imamlarından biri olan İbni Şâs, Mâlikî fıkhını Mısır’da
Ebî Yûsuf Ya‘kûb b. Yûsuf el-Mâlikî ve diğerlerinden okudu. ‘Allâme Ebî Muhammed
359 Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s.102. 360 Zehebî, Siyer, XXI, 122; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 268-269; 361 el-İsfahânî, el-Bustânu’l-Câmi‘, thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, Beyrut 2002, s. 422; Bündârî, Senâ el-Berk, thk. Fethiye Nebrâvî, Kâhire 1979, s.188. 362 Zehebî, Siyer, XXI, 122-123. 363 Münzirî, et-Tekmile, II, 468; Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, I, 454.
89
‘Abdullâh b. Berrâ en-Nahvî’den hadîs dersleri aldı. Kâdiyü’l-Kudât Ebî’l-Kâsım
‘Abdullâh b. ‘Îsâ el-Mârânî’nin sohbetlerinde bulundu. İbni Şâs’tan rivâyet eden
‘âlimler arasında el-Münzirî bulunur.364
Tahsîlini bitirdikten sonra Fustat’ta Câmi‘ü’l-‘Atîk yanında bulunan Mâlikîyye
Medresesinde müderrislik yapan İbni Şâs, sünnet-i seniyyeye olan bağlılığı ve
takvâsıyla bilinir. Fıkıh ve hadîs ‘ilimlerinde mütebahhir bir ‘âlim olan İbni Şâs, ihlâs
ve cihâda çok önem verirdi365.
Hacc’dan döndükten sonra fetvâ vermemiş, 1219 yılı Eylül ayında Dimyat’ta
Frenk’lerle savaşırken vefât etmiştir366.
İbni Şâs’ın en meşhûr eseri Gazzâlî’nin el-Vecîz’i tarzında yazdığı el-
Cevâhirü’s-Semîne fî Mezhebi ‘Âlimi’l-Medîne367 adlı eseridir. Bu kitab büyük bir
‘inâyete nâil olmuş ve kendisinden çok istifâde edilmiştir368.
Bunların dışında Şerefüddîn Ebu’l-Hasan ‘Alî bin el-Enceb (öl. 611/1214),
babası el-Kâdiyü’l-Enceb el-Mufaddal(öl.583/1187)369, Ebû ‘Alî el-Hasan b. ‘Atîk er-
Rebi‘î(öl.632/1234), Ebu’l-Mekârim Hibetillâh b. el-Huseyn el-Mısrî(öl.636/1238) ve
Ebû Muhammed ‘Abdül’azîz b. ‘Abdülvehhâb b. Ebî Tâhir İsmâ‘îl b. Mekkî
(öl.647/1249) Salâhaddîn devrinde yaşamış mühim Mâlikî fukahâsındandır370.
364 Münzirî, et-Tekmile, II, 469; Zehebî, Siyer, XXII, 98-99. 365 Zehebî, Siyer, XXII, 98; Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-Nûri’z-Zekiyye, Beyrut 1941, s. 165. 366 Suyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara, I, 454; İbni Ferhûn el-Mâlikî, ed-Dîbâcü’l-Müzheb, thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr, Kâhire 1972, I, 443. 367 Zehebî kitabın ismini Cevâhirü’s-Semîne fî Fıkhi ehli’l-Medîne olarak vermektedir. Bkz. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, XXII, 98. 368 Münzirî, et-Tekmile, II, 469; İbni Ferhûn, ed-Dîbâc, I, 443. 369 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 290-292. 370 Mahlûf, Şecere, s. 165-168.
90
4. Hanbelî Fıkhı
Salâhaddîn devrinde şafi‘î fıkhıyla birlikte Hanbelî fıkhı Eyyûbî Devleti
sınırları dâhilinde parlak bir dönem yaşamıştır. Bu devirde yaşayan önemli Hanbelî
fukahâsı olarak İbnü’n-Nüceyye, Makdisîler ve Nâsihüddîn ibnü’l-Hanbelî
zikredilebilir.
a) İbni Sürûrlar (Makdisîler)
Makdisî ailesi bir çok muhaddîs ve fakîh yetiştirmiş, Salâhaddîn devrinin
mühim şahsiyetlerini barından önemli bir ailedir. Bunlardan Cemmâilî’den (Abdülğanî
el-Makdisî) hadisçiler arasında bahsedildi.
a.1 Ebû Ömer İbni Kudâme(607/1210)
Şeyhü’l-İslâm Ebû Ömer Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme b.
Mikdâm b. Nasr el-Makdisî el-Cemmâ‘îlî el-Hanbelî, 528/1133 yılında Nâblus
yakınlarındaki Cemmâ‘îl köyünde doğdu, 18 Rebi‘ülevvel 607/9 Eylül 1210 Salı günü,
80 yaşında Dımaşk’ta vefât etti371.
Babası Ebu’l-‘Abbâs Ahmed (öl. 558/1162), kardeşi Muvaffak (öl. 620/1223)
ve ailesiyle birlikte Filistin’in haçlılar tarafından işgal edilmesi üzerine 551/1156
yılında Dımaşk’a hicret ettiler. Yaklaşık iki sene Ebî Sâlih mescidinde ikâmet ettikten
sonra şehrin dışında bulunan Kasyon Dağı’nın eteklerine yerleştiler372.
Ebû Ömer el-Makdisî, Kur’ân-Kerîm’i hıfzettikten sonra hadîs dersleri almaya
başladı. Babası Ahmed b. Muhammed, Ebî’l-Mekârim b. Hilâl (öl. 565), Ebî Nasr
371 Zehebî, Siyer, XXII, 5-9; İbni Müflih, el-Maksadü’l-Erşed fi Zikri Ashâbi İmâm Ahmed, thk. Abdurrahman b. Süleyman, Riyad 1990, II, 346-350. 372 el-‘Uleymî, el-Menhecü’l-Ahmed fî Terâcimi’l-Ashâbi’l-İmâm Ahmed, thk. ‘Abdülkâdir Arnâût, Beyrut 1997, IV, 83-91; Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, XXII, 5-6.
91
‘Abdurrahîm ibni ‘Abdülhâlık (öl. 574), Ebî Temîm Selmân ibni’r-Recebî’den hadîs
dersleri alan Ebû Ömer, Mısır’a giderek tahsîlini sürdürdü. Mısır’da Sa‘îd b. Hasan el-
Me’mûnî, İsmâ‘îl b. Kâsım ez-Zeyyât ve Ebî Muhammed b. Berrâ en-Nahvî’den hadîs
dinledi. Mısır’da tahsîlini bitirdikten sonra fazîletli ve büyük bir ‘âlim olarak Dımaşk’a
‘avdet etti373.
Ebû Ömer’in talebeleri arasında kardeşi Muvaffakuddîn, çocukları ‘Abdullâh
(öl. 643/1245) ve ‘Abdurrahman (öl.672/1273) ile Zekiyüddîn el-Münzirî (öl. 656/1258)
ve ibnu ‘Abduddâim(öl. 668/1269 ) bulunmaktadır374.
Devrinin büyük bir fakîhi olmakla beraber Ebû Ömer’in mühim bir husûsiyeti
de zâhit ve ‘âbid bir sûfî olmasıydı. Öyle anlaşılıyor ki diğer fakihlerden farklı bir portre
çizmektedir. Kaynaklarda ibâdet ve zühd hayatı hakkında tafsilatlı ma‘lûmat bulunan
Ebû ‘Ömer, ‘aynı zamanda kalblere nufûz eden bir hatîb idi. el-Muzafferiyye câmiinde
hitâb ettiği zaman insanlar göz yaşlarına hâkim olamazlardı375.
Kardeşi Muvaffak, ağabeyini anlatırken şunları zikreder: “Bizi o yetiştirdi,
tahsîlimizi onun sâyesinde tamamladık, bize çok düşkündü, etrafında bulunanları bir
baba gibi gözetip kolluyordu, bizimle Dımaşk’a hicret etti, Bağdat’a geldi,
döndüğümüzde de evlendirip ev bark sâhibi yapan, yine oydu”376.
İbni Kudâme iyi ve hızlı bir müstensih idi. Kardeşi Muvaffak’ın el-Muğnî fi’l-
Fıkh adlı eserini, Me‘âlimu’t-Tenzîl’i, Muhtasaru’l-Hırakî’yi ve daha bir çok eseri güzel
hattıyla yazıp insanların faydasına sunmuştu. Muhtasar’ı ezberinden yazmıştı. Bu
eserleri ücretsiz istinsâh ediyordu377.
Namaza çok düşkün olan Ebû Ömer, gençliğinde gece namazını terk etmemişti.
Her Cuma gecesi tesbîh namazını kılar, her gün 72 rekat nâfile namazı kılardı. Bir gün
Kudüs’te arkadaşlarıyla beraber bir çadırda iken Melik ‘Âdil, kendisini ziyârete geldi.
Onu bulamadı çünkü namaz kılıyordu. Melik, Ebû Ömer’i yaklaşık bir saat bekledi. 373 et-Tarîkî, Mu‘cemü Musannefâti’l-Hanâbile, Riyad 2001, III, 14; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 601-610 Olayları, s.247; İbni Müflih, el-Maksad, II, 347. 374 Tarîkî, Mu‘cem, III, 15. 375 ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 85; Zehebî, Siyer, XXII, 8. 376 Zehebî, Siyer, XXII, 7. 377 ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 84.
92
Arkasından iki kez adam gönderdikleri halde namazı bitmemişti. Melik çaresiz önüne
getirilen birşeyi yedi, ve kalktı378.
Ebû Ömer’in sîreti hakkında bir cüz yazan yeğeni el-Hâfız ez-Ziyâ (öl.
643/1245) eserinde dayısının tasavvûfî yönünden bahisle birçok kerametinden bahseder.
Ebû Ömer’in hayatının sonuna doğru tasavvûfî bir makam olan kutbiyet makamına
ulaştığı da rivâyet edilmektedir379.
İbni Kudâme, Kasyon Dağı’nın eteklerinde Kur’ân ve Fıkıh tedrisâtına
vakfettiği bir medrese de inşâ etmişti. Münzirî’nin zikrettiğine göre hâfız ‘Abdülğanî
onun rivâyetlerinden müteşekkil Erbe‘ûne Hadîsen (kırk hadîs) toplamıştır. Münzirî
Kasyon Dağı’nın yamacında bu hadîsleri dinlediğini de rivâyet etmektedir380.
a.2 ‘İmâdüddîn el-Makdisî(614/1218)
‘İmâdüddîn Ebû İshâk İbrâhim b. ‘Abdülvâhid b. ‘Alî b. Sürûr el-Makdisî el-
Cemmâ‘îlî ed-Dımaşkî, 543/1148 yılında Cemmâ‘îl’de doğdu, 16 Zilkade 614/14 Şubat
1218 yılında Dımaşk’ta vefât etti381.
Makdisî ailesinin diğer mühim bir şahsiyeti olan ‘İmâd, hadisçiler arasında
zikrettiğimiz Hâfız ‘Abdülğanî’nin kardeşi, meşhûr Hanbelî fakîhi Muvaffakuddîn ibni
Kudâme’nin ise yeğeni idi. 551/1156 yılında Cemmâ‘îl’in Frenklar tarafından işgâl
edilmesi üzerine ailesiyle birlikte Dımaşk’a hicret etmek zorunda kalmıştır382.
Küçük yaşlarda tahsîline başlayan ‘İmâd, bu uğurda iki kez Bağdat’a yolculuk
yaptı. İlk seferini Muvafakkuddîn ile birlikte 569/1173 yılında yaptı. İkinci yolculuğunu
da yeğeni ‘İzzeddîn ile birlikte 581/1185 senesinde yaptı. Kur’ân’ı Ebî’l-Hasan el-
378 Zehebî, Siyer, XXII, 8; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 86. 379 Zehebî, Siyer, XXII, 8-9; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 85-87. 380 Münzirî, et-Tekmile, II, 203; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 601-610 Olayları, s. 259; İbni Tûlûn, el-Kalâidü’l-Cevheriyye fî’t-Târîhi’s-Sâlihiyye, thk. Muhammed Ahmed Dehman, Dımaşk 1980, s. 249. 381 Münzirî doğum tarihi olarak 544 yılını gösterse de diğer bütün kaynaklar 543 yılını verirler; krş. Münzirî, et-Tekmile, II, 413-414; Zehebî, Siyer, XXII, 47,51; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 119,125; İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, V, 57. 382 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 586; Zehebî, Târîhü’l-İslâm, 611-620 Olayları, s. 173; İbni Müflih, el-Maksad, I, 227-228
93
Betâihî’nin( öl. 572/1176) yanında okuduktan sonra hadîs eğitimine başladı. Ebâ
Muhammed b. el-Haşşâb( öl. 568/1172), Şuhde binti Ahmed (ö. 574/1178) ve
‘Abdülmüğîs el-Harabî’den (öl. 583/1187) hadîs dinleyen ‘İmâdüddîn, Musul’a geçerek
hadîs dersleri almaya devâm etti. Bağdat’ta Ebî’l-Feth ibnü’l-Mennî’den (öl. 583/1187)
fıkıh dersleri alarak Hanbelî Mezhebinde mühim bir fakîh oldu383.
‘İmâdeddîn’den rivâyet edenler arasında, Muhammed b. Yûsuf el-Birzâlî (öl.
636/1238), Muhammed b. ‘Abdülvâhid (öl. 643/1245) , el-Münzirî (öl. 656/1258), İbnü
Halîl, el-Kûsî ve ibnü ‘Abdüddâim bulunmaktadır384.
Bir müddet Harran’da ikâmet eden, Kur’ân, Nahiv, Hadîs ve Ferâiz’de ‘âlim
bir şahsiyet olan ‘İmâdüddîn, Dımaşk’a döndükten sonra bütün vaktini insanlara ilim
öğretme ve Kur’ân ta‘limîne ayırdı. Emsallerine göre daha fedakâr ve cömert bir ‘âlim
olan ‘İmâd, fakir öğrencileri himâye etmiş, onların ihtiyaçlarını tedârik etmiş ve mezheb
ta‘âssubundan uzak durmuştur. Bundan dolayı diğer mezheblere müntesip ‘âlimlerin ve
talebelerin hürmetini kazanmıştır. Kürt, ‘Arab ve ‘Acem asıllı birçok talebe
yetiştirmiştir385.
Asrının cevheri olarak adlandırılan ‘İmâdüddîn, mütevâzî ve zâhid bir kişiliğe
sâhipti. Dünyevî meşgalelerle uğraşmamış, vaktinin çoğunu Dımaşk Câmiinde, ibâdet
ve ilimle uğraşarak geçirmiştir. Du‘â ve namaza çok düşkün idi. Tam bir takvâyla
Cenâb-ı Hak’kka bağlanan ‘İmâdeddîn, tasavvûfî meziyetleri üst derecede olan bir
zâhid idi. Kaynaklarda kerâmetlerinden bahisle büyük bir evliyâ olduğu
bildirilmektedir386.
Dünyevî hiç bir makama tâlip olmadığı gibi, Sultânlardan ve vâlilerden uzak
durmuş, hakkı söylemekten çekinmemiştir. Salâhaddîn’e karşı muhabbet beslediği,
383 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; Tarîkî, Mu‘cem, III, 33; Zehebî, Siyer, XXII, 47; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 120. 384 Tarîkî, Mu‘cem, III, 34; Zehebî, Siyer, XXII, 47-48. 385Zehebî, Târîh, 611-620 Olayları, s. 174-180; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 120-121. 386İbni Müflih, el-Maksad, I, 228-229.
94
onun hakkında “Kudüs’ü fethetti, İslâm’ın ‘azâmetini ortaya çıkardı” dediği de rivayet
edilöektedir387.
İlim, ta‘lîm ve ibâdetle uğraşmaktan kitab yazmaya vakit bulamamıştır. Fıkhî
meselelerle ilgili el-Furûk fî’l-Mesâili’l-Fıkhiyye adlı bir eseri vardır. Ahkâmla ilgili
tamamlayamadığı bir eseri daha vardır388.
a.3 Muvaffakuddîn İbni Kudâme(620/1223)
Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed ibni Kudâme b. Mikdâm
b. Nasr b. ‘Abdullâh el-Makdisî el-Cemmâ‘îlî ed-Dımaşkî, Şa‘bân 541/Ocak 1147
yılında Nablûs yakınlarındaki Cemmâ‘îl’de doğdu, 620/1223 yılının Ramazan
bayramında Dımaşk’ta vefât etti389.
Makdisî ailesinin en meşhûr üyesi olan ibni Kudâme’nin hayatının tamamı
cihâd ‘ilim, sabır ve zorluklarla geçmiştir. 10 yaşında iken babası ile birlikte, 551/1156
yılında Cemmâ‘îl’den Dımaşk’a hicret etti ve yaklaşık iki sene Ebî Sâlih mescidinde
ikâmet ettikten sonra Kasyon Dağı’nın yamacına yerleşti. Ailesi yerleştikten sonra
Kur’ân’ı Kerîm’i okudu ve Muhtasaru’l-Harakî’yi hıfzetti. Dımaşk’ta babası Ahmed ve
Ebî’l-Mekârim b. Hilâl’den hadîs dersleri aldıktan sonra 561/1165 senesinde teyzesinin
oğlu Hâfız ‘Abdülğanî’yle birlikte Bağdat’a rihlet etti, bir müddet Şeyh ‘Abdülkâdir’i
Geylânî’nin(ö.561/1165) medresesinde ikâmet eden ibni Kudâme, Şeyhin vefâtından
sonra Bağdat’taki diğer ileri gelen ‘âlimlerden ders aldı ki bunların en önemlisi Ebû’l-
Feth ibnü’l-Mennî’dir. Bağdat’ta dört sene kalan ibni Kudâme Musul’a geçti, Musul
hatîbi Ebî’l-Fazl’dan ders aldıktan sonra Dımaşk’a döndü. 574/1178 senesinde hacca
giderek Mekke’deki Hanbelî’lerin şeyhi Muhammed el-Hâfız el-Bağdâdî’den
(ö.575/1179) ders aldıktan sonra Bağdat’a geldi ve ikinci kez ibnü’l-Mennî’den ders
387İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; ‘Uleymî, el-Menhec, IV, 121. 388 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 587; Zehebî, Siyer, XXII, 48. 389 İbnü’l-Cevzî, Mir’ât, VIII, 627,629; Münzirî, et-Tekmile, III, 107.
95
aldı. Yaklaşık bir sene Bağdat’ta kalarak sayılı ‘âlimlerden ders aldıktan sonra ‘ilim ve
te’lîfle uğraşmak üzere Dımaşk’a döndü390.
Tefsîr, fıkıh, hadîs, hilâf ve daha birçok ilimde mütebahhir bir ‘âlim olan ibni
Kudâme’nin ilminden büyük bir cemaat faydalanmıştır. Onun talebeleri arasında yeğeni
‘Abdurrahman b. Muhammed (öl.682), ibnü’d-Dübeysî(öl. 637) ve Ziyâeddîn
Muhammed b. ‘Abdülvâhid el-Makdisî(öl. 643) gibi ‘âlimler bulunmaktadır391.
Dımaşk’a yerleştikten sonra hayatını ‘ilim ‘amel, cihâd, emr-i bi’l-ma‘rûf ve
nehyi ‘ani’l-münkere adayan ibni Kudâme, sadece kalemi ve diliyle değil aynı zamanda
kılıcıyla da cihâd etmiş, kardeşi Ebû ‘Ömer’le birlikte haçlılara karşı çetin savaşlara
girmiştir. Savaş meydanlarında Salâhaddîn’in ona ve kardeşine müstakil bir çadır
ayırdığı rivâyt edilmektedir392.
İbni Kudâme’nin eserlerine ve sîretine bakıldığı zaman, güçlü bir şahsiyete
sâhip olduğu hemen anlaşılır. Değerli bir mütefekkir, bağımsız düşünebilen ileri görüşlü
bir ‘âlim olmasının yanı sıra sağlam bir ‘akîdeye bağlı, sünnet-i seniyyeye harfiyyen
uymaya çalışan bir ‘âbîd olduğu da belirtilmektedir. Aynı zamanda bir aksiyon adamı
olan ibni Kudâme, haçlı ğâilesine karşı kılıcıyla savaşmış bir mücâhid olarak da
temâyüz etmiştir. Mihrâbda tam bir ‘âbid, minberde dinleyenlerin ruhlarına nüfûz eden,
iyiliği ve takvâyı emreden bir hatîb, ders halkalarında müşkilâtı halleden bir ‘âlim,
münâzara meclislerinde şüpheleri izâle eden, hüccet ve bürhân ile konuşan bir va‘îz
olan ibn Kudâme, savaş meydanlarında amansız bir mücâhid olarak karşımıza
çıkmaktadır393.
Çok yönlü bir ‘âlim olan ibni Kudâme, Kur’ân, Tefsîr, Hadîs, Fıkıh, Hilâf,
Ferâiz, Nahiv ve Hesab ilimlerinde gerçek anlamda bir imam idi. Özellikle fıkıh ve
ferâizde zamanının en büyük ‘âlimi olarak nitelendirilmiştir. Öyleki mezhebinde ictihâd
derecesine yükseldiği rivâyet edilmektedir. İbni Kudâme’nin mühim bir özelliği, her
390 Abdülazîz b. Abdurrahman Saîd, İbnu Kudâme ve Âsâruhü’l-Usûliyye, Riyad 1987, I, 82-84; Zehebî, Siyer, XXII, 165-173. 391 Tarîkî, Mu‘cem, III, 70. 392 Saîd, İbnu Kudâme, I, 84. 393 Saîd, İbnu Kudâme, I, 84–85.
96
konuda Hanbelî mezhebiyle aynı görüşleri paylaşmaması, bazı konularda farklı
ictihadlarda bulunmasıdır394.
Velûd bir müellif olan İbni Kudâme, arkasında ‘ilmî bir servet olarak
adlandırılacak miktarda bol eser bırakmıştır. İbni Receb, Muvaffak ibni Kudâmenin
fürû‘, usûl, hadîs, lüğat, zühd ve usûlu’d-dîn ile ilgili bir sürü eser te’lif ettiğinden
bahisle eserlerini Ahmed b. Hanbel’in tarzında yazdığını dile getirir395. Gerçekten de
ibni Kudâme, gerek eserlerinde, gerekse hayâtında Ahmed b. Hanbel’in büyük tâkipçisi
idi. İbni Kudâme’nin eserleri kendisinden sonra İbni Teymiyye ve Vehhâbiler üzerinde
büyük etkiler bırakmıştır396.
Fıkha dâir eserleri arasında el-Muğnî Şerhu Mesâili’l-Harakî 10 cilt olup,
günümüze kadar ulaşmış ve birçok baskısı yapılmıştır. Bu eser Hanbelîler arasında
büyük bir ‘inâyete mazhâr olmuş, fıkıh ilmi için bir kâmûs mâhiyetindedir. Müellifin
günümüze kadar ulaşmış, matbu‘ eserleri arasında el-İstibsâr fî Nesebi’l-Ensâr, el-
Burhân fî Mesâili’l-Kur’ân, Kitâbu’t-Tevvâbîn, el-Kâfî fî’l-Fıkhi’l-İmâmi’l-Mübeccel
Ahmed b. Hanbel, er-Ravza fî Usûli’l-Fıkh, el-‘Umde fî Fıkhi’l-Hanbelî ve el-Mikne‘
adlı eserleri zikredilebilir. Bunun dışında Vasiyye ve el-Fevâid gibi mahtût eserleri ve
daha birçok eseri bulunmaktadır397.
b. İbnü’n-Nüceyye (599/1203)
Zeynüddîn Ebu’l-Hasan ‘Alî b. İbrâhim b. Neccâ b. Ğenâim el-Ensârî ed-
Dımaşkî el-Hanbelî, 508/1114 yılında Dımaşk’ta doğdu, 7 Ramazan 599/20 Mayıs 1203
yılında Kâhire’de vefât etti398.
Bağdat, Dımaşk, Mısır ve İskenderiye’de ilmî seyahatler yapan Zeynüddîn
ibnü’n-Nüceyye, Dımaşk’ta ‘Alî b. Ahmed b. Kubeys el-Mâlikî, ‘Abdülvehhâb el-
394 Saîd, İbnu Kudâme, I, 85-92. 395 Tarîkî, Mu‘cem, III, 70; 396 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 448. 397 Tarîkî, Mu‘cem, III, 71-89; İbni Kudâme, el-Kâfî fi’l-Fııh, thk. Züheyr Şâvîş, Beyrut 1982, I, Mukaddime Kısmı; Zehebî, Siyer, XXII, 168. 398 Münzirî, et-Tekmile, I, 463; İbnu’n-Nukta, et-Takyîd, thk. Kemal Yusuf, Beyrut 1988, s. 402.
97
Hanbelî’den ders aldıktan sonra Bağdat’ta Ahmed b. ‘Alî el-Eşkar, Ebî Sa‘îd Ahmed b.
Muhammed el-Bağdâdî, ibni Nâsır ve Mevhûb b. el-Cevâlîkî gibi hocalardan hadîs
dersleri aldı. ‘Abdissabûr b. ‘Abdisselâm el-Herevî’den Câmi‘u Ebî ‘Îsâ’yı okudu. Yine
Bağdat’ta iken Hâfız ‘Abdilhâlık el-Yûsufî ve Sa‘di’l-Hayr el-Ensârî’den ders aldı399.
Kendisinden rivâyette bulunan talebeleri arasında ibnu Halîl, eş-Şeyh ez-Ziyâ’,
Muhammed ibnu’l-Behâ, Ebû Süleyman ibnü’l-Hâfız, Zekiyyüddîn el-Münzirî,
‘Abdülğaniy b. Büneyn ve Hâfız ‘Abdülğanî zikredilmektedir. Ahmed b. Ebi’l-Hayr ise
ondan icâzet almıştır. Ebû Tâhir es-Silefî, Mu‘cemu Şuyûhi Bağdat’ta üstün
meziyetleriyle beraber Zeynüddîn’den yazdığı bir hikâyeyi de nakletmektedir400.
Bağdat’ta hocası Sa‘di’l-Hayr el-Ensârî’nin kızı Fatma’yla (öl. 600/1204)401
evlenen İbnü’n-Nüceyye eşiyle birlikte Mısır’a geldi. Kâhire’deki Karâfe Câmii’nde
uzun müddet va‘izlik yaptı. Salâhaddîn’in yakın adamları arasına girdi402. 569/1174
yılında Salâhaddîn’in kurduğu devleti yıkmak isteyen ‘Umâret el-Yemenî ve
adamlarının arasına casus olarak girdi. ‘Umâre ve adamlarının kurduğu komployu
Salâhaddîn’e haber vererek büyük bir tehlikeyi önledi403.
Salâhaddîn’in meclîsinde hazır bulundurduğu İbnü’n-Nüceyye, Mısır’da büyük
bir i‘tibâra sahipti. Özellikle Hanbelîler nezdinde mühim bir otorite idi. Büyük bir fakîh
olmasının yanı sıra iyi bir vâ‘îz idi. Salâhaddîn’in vefâtından sonra oğlu Melikü’l-
‘Azîz’in döneminde de i‘tibârını korudu. Zengi hükümdârı Nûreddîn nezdinde de
hürmet gören İbnü’n-Nüceyye, 564/1168 senesinde Nûreddîn’in elçisi olarak Bağdat’a
gitmişti404.
399 Zehebî, Siyer, XXI, 394; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl, Beyrut 1986, s. 329. 400 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 399-400. 401 İlmi şahsiyeti ve fazîletleriyle tanınan Fatma bintu Sa‘di’l-Hayr’ın hayatı hakkında tafsilâtlı bilgi için bkz. Zehebî, Siyer, XXI, 412–413. 402 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 399; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmile, s. 329. 403 ‘Umâret el-Yemenî şi‘î bir fakih olup Salâhaddîn’in devletini yıkmak ve Fâtımî hilâfetini yeniden ikâme etmek istemiş, fakat başarılı olamamıştır. Konunun tafsîlâtı için bkz. İbni Vâsıl, Müferric, I, 242-251. 404 Zehebî, Siyer, XXI, 395.
98
İbnü’n-Nüceyye’nin çok zengin olduğu, sultânlara yaraşır bir hayat yaşadığı;
fakat cömertliğinden dolayı vefât ettiği zaman kefeninin arkadaşları tarafından tedârik
edildiği rivâyet edilmektedir. Kaynaklarda herhangi bir eserine rastlanmaz405.
Zehebî, İbnü’n-Nüceyye’nin, Eş‘arî fakîh Şihâb et-Tûsî ile anlaşamadığı ve
aralarında ilginç olayların yaşandığını zikreder. Bir gün ibnü’n-Nüceyye cemâ‘atiyle
birlikte Karâfe câmi‘inde otururken câminin tavanı üzerlerine çökmüş, bunun üzerine
Şihâb et-Tûsî “Üstlerindeki tavan üzerlerine çöktü”406. âyetini okumuştur. Diğer bir gün
İbnü’n-Nüceyye’nin meclisine bir köpeğin girmesi üzerine, ibnü’n-Nüceyye et-Tûsî’nin
bulunduğu yeri işâret ederek “bu köpek oradan geliyor” demiştir407.
D. Tasavvuf
Salâhaddîn’in mutasavvıflara hürmet göstermesi, Mısır, Şam ve Kudüs’te
onlar için hânikahlar yaptırması devrin büyük sûfilerinin Salâhaddîn’e yanaşmasını
sağlamıştır408. Salâhaddîn devrinde yaşayan mühim sûfîler arasında Ebû Hafs el-
Erdebîlî, Lisâneddîn el-Belhî, İmâdeddîn Ebu’l-Feth Muhammed b. Ali b. Hammûye el-
Cüveynî, Sadreddîn Muhammed b. Muhammed b. Hammûye, Tâceddîn Abdullâh b.
Hammûye, Abdullâh b. Osman el-Yûnînî, Şeyh Hayat el-Harrânî ve İsmail b. Sûdkîn b.
Abdullah el-Nûrî el-Hanefî’nin isimleri zikredilebilir409.
405 Zehebî, Siyer, XXI, 396. 406 Nahl Sûresi, 26. âyet. 407 Zehebî, Târîh, 591-600 Olayları, s. 400; İbnu’s-Sâbûnî, Tekmile, s. 329. 408 Abdülmehdi, , el-Medâris, 110-113. 409 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyubi ve Devri, s. 455-459.
99
1. Ebû Hafs el-Erdebîlî (570/1174)
Mu‘inuddîn Ömer b. Muhammed b. Hızır el-Erbîlî ed-Dımaşkî es-Sûfî, 570/
1174 yılında Dımaşk’ta vefât etti410.
Kaynaklarda doğumu hakkında bilgi verilmemekle birlikte Musul’dan gelerek
Dımaşk’a yerleştiği rivâyet edilmektedir. Ömer el-Mullâ ismiyle de anılan Ebû Hafs,
sâlih şeylerden olup ‘ârif bir zât idi. Musul’da iken büyük bir i‘tibâra sâhip idi. ‘Âlim,
fakîh ve devlet adamları onu zâviyesinde ziyâret ederek himmetinden istifâde etmeye
çalışırlardı. Her sene Resûlullâhın vilâdeti günlerinde bir da‘vet verirdi. Musul sâhibi ve
şairlerin hazır bulunduğu bu da‘vette Nebî sallallâhu ‘aleyhi ve âlihi ve sellem’i
metheden şiirler inşâd ediliyordu411.
Sultân Nûreddîn, Ebû Hafs’ın ihlâsını ziyâdesiyle sever, ona değer verir ve
kendisiyle istişâre ederdi. Musul’un ortasında büyük bir harâbe vardı, şeyh bunu imâr
etmeye çalışmış, fakat ömrü buna kifâyet etmemişti. Şeyhin vasiyeti üzerine Nûreddîn,
burayı imâr ederek bir câmi yaptırmış ve bu câmiye büyük mallar vakfetmişti412.
Ahkâm-ı Kur ‘ân ve Ehâdîs-i Nebevîye’de ma‘rifet sâhibi olan Ebû Hafs,
zâhidâne bir hayat yaşardı, tandır yaparak geçimini temin etmeye çalışırdı, eline birşey
geçtiği zaman onu mürîdlerine hediye ederdi413. Eserleri arasında Vesîletü’l-
Müte‘abbidîn fî Sîreti Seyyidi’l-Mürselîn ve Sîretü Emîre’l-Mü’minîn Ömer b.
‘Abdülazîz b. Mervân b. el-Hakem bulunmaktadır. İkinci eserin bir nüshası Reîsülküttâb
Kütüphânesi, nr. 714, yaprak 162a-312b’de bulunmktadır414.
410 Babanzâde, Îzâhü’l-Meknûn, II, 708. 411 Bündârî, Sena’l-Berk, s. 98. 412 Ebû Şâme, Ravzateyn, I, 189. 413 Ebû Şâme, Ravzateyn, I, 189. 414Babanzâde, Îzâhü’l-Meknûn, II, 708; el-Müneccid, Mu‘cem, s. 37; Şeşen, Nevâdir, II, 255.
100
2. ‘İmâdeddîn Ebu’l-Feth(577/1181)
Şeyhe’ş-Şuyûh Ebu’l-Feth Ömer b. Alî b. ez-Zâhid Muhammed b. Alî b.
Hammuveyh el-Cüveynî es-Sûfî, Cemâdiyelevvel 513/Ağustos 1119 yılında Beyhak
sınırındaki Cüveyn’de doğdu, Receb 577/Kasım 1181 yılında Dımaşk’ta vefât etti415.
Ebî ‘Abdullâh el-Fürâvî, Ebi’l-Kâsım eş-Şehâmî, Ebi’l-Fütûh ‘Abdülvehhâb
eş-Şâzyâhî, ‘Abdülcebbâr el-Huvârî, ‘Abdülvâhid el-Fârmezî ve dedesinden ders alan
Ebu’l-Feth bir müddet Sümeysât yakınlarında ikâmet etti. Burada hadîs dersleri verdi ve
tasavvufta kemâle ulaştı. Kendisinden rivâyette bulunanlar arasında Hâfız Ebu’l-
Mevâhib, kardeşi Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn, Bahâ ‘Abdurrahmân ve el-Hâfız ez-Ziyâ
bulunmaktadır416.
1167 yılında Şam’a gelen Ebu’l-Feth, Nûreddîn tarafından saygıyla
karşılanarak Şam bölgesinin şeyhe’ş-şuyûhluğuna getirildi. Sultân Nûreddîn, Dımaşk,
Hımıs, Hama ve Haleb’teki ribât, zâviye ve vakıfların emîrliğine Ebu’l-Feth’i atadı.
Şeyhe’ş-Şuyûhluk menşûru ‘İmâdeddîn el-Kâtip tarafından kaleme alındı. Bu menşûra
göre Sümeysâtiye ve Tâhûne ribâtlarıyla Tavâvîs Kubbesi ve bunların dışında Dımaşk
ve Ba‘albek’te sûfîler için yapılan ribâtlar Ebu’l-Feth’in nezâretine verilmiştir417.
Sultân Salâhaddîn nezdinde büyük bir makama sâhip olan Ebu’l- Feth’in
vefâtından sonra, meşîhat makamına oğlu Sadreddîn Muhammed getirilmiştir.
Sadreddîn Muhammed, Salâhaddîn tarafından şeyhe’ş-şuyûh, Cârûhiye medresesi ve
Gazzâlî zâviyesi müderrisi olarak tâyin edildi418.
415 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 243-244. 416 Nuaymî, ed-Dâris , II, 154; Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 243. 417 Bündârî, Sena’l-Berk, s. 135; Nuaymî, ed-Dâris, II, 154. 418 Nuaymî, ed-Dâris, II, 154–155; el-Ğasânî, el-‘Ascedü’l-Mesbûk, thk. Şâkir Mahmûd, Beyrut 1975; s. 186.
101
64 yaşında vefât eden Ebu’l-Feth Dımaşk’taki Sûfî kabristanına defnedilmiştir.
‘İmâdeddîn, Ebu’l-Feth’in büyük bir makama sâhip olduğundan bahisle tarîkat ve
hakîkat ilimlerinde eşsiz olduğunu kaydeder419.
3. Hayât El-Harrânî(581/1185)
Eş-Şeyhu’l-Kudve Hayât b. Kays ibni Reccâl b. Sultân el-Ensârî el-Harrânî,
Cemâziyelûlâ 581/Ağustos 1181 yılında Harrân’da 80 yaşındayken vefât etti420.
Kaynaklarda ne zaman doğduğu belirtilmemekle birlikte 581 senesinde 80 yaşlarında
vefât etmiş olmasına bakılarak hicri VI. (miladî XII.) yüzyılların başında doğduğunu
tahmin edebiliriz.
Hayât b. Kays’ın tahsîlini nerede yaptığı ve kimlerden ders aldığı hakkında
kesin bir bilgi yoktur. Urfa’nın Suruç kazasında yaşayan büyük veli Ebu Ni‘me
Mesleme es-Surucî’nin (ö.466/1073) talebelerinden olduğunu söyleyenler mevcuttur.
Fakat vefât tarihlerine bakılırsa, Hayât el-Harrânî’nin ondan ders almış olması mümkün
gözükmemektedir.421 Zehebî, onun Şeyh Hüseyn el-Bevârî ile görüştüğünü ve elli sene
boyunca Harrân’daki zâviyesine gidip geldiğini belirtmiştir422.
Şeyh Ebu’l-Hasan-ı Kuşeyrî, Hayât el-Harrânî’nin vefatından sonra da
tasarrufatta bulunan dört büyük evliyâdan birisi olduğunu zikreder. Kuşeyrî’nin
isimlerini zikrettiği diğer üç evliya Ma‘rûf -i Kerhî, Şeyh Abdülkâdir-i Gîlânî ve Şeyh
‘Akîl Menbîcî’dir423.
Büyük bir evliya olduğu anlaşılan Hayat el-Harrânî ile ilgili kaynaklarda şu
tasvîrler kullanılmaktadır. Eş-şeyhü’l-kudve(en büyük şeyh), kudvetü’z-
419 Zehebî, Târîh, 571-580 Olayları, s. 244; Bündârî, Sena’l-Berk, s. 135. 420 Zehebî, Siyer, XXI, 181-182; Yâfî‘î, Mir’ât, III, 419. 421 İsmail Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, İzmir 2005, s. 26. 422 Zehebî, Târîh, 581–590 Olayları, s. 104; Siyer, XXI, 182. 423 ‘Abdurrahmân Câmî, Nefehâtü’l-Üns, trc. ve şerh: Lami‘î Çelebî, İstanbul 1980, s. 612.
102
zühhâd(zâhidlerin önderi), eş-şeyhü’l-‘ârif, eş-şeyhü’l-kebîr, el-vliyyü’ş-şehîr, sâhibü’l-
kerâmâti’l-hârika ve’l- makâmati’l-‘âliye olarak tanıtılmaktadır424.
Meliklerin ve ileri gelen kişilerin ziyâret ettiği şeyhi, Sultân Nûreddîn ve
Salâhaddîn de ziyâret etmiş ve duâsını almışlardır. Sultân Nûreddîn’i Frenklerle
savaşmaya teşvîk etmiş ve ona duâcı olmuştur. Sultân Salâhaddîn de şeyhe yetişmiş,
Harrân’a gelerek ziyâret etmiş ve duasını almıştır. Salâhaddîn Musul sâhibiyle
savaşmaya karar verince Şeyh Hayâtı ziyâret etmiş ve ondan dua taleb etmiştir. Şeyh,
Salâhaddîn’in Musul üzerine yürümesini hoş karşılamadığı halde Salâhaddîn Musul’a
yürümüş, fakat başarısız olmuştur425.
Güler yüzlü, yumuşak huylu, merhametli, cömert, gece ibâdetlerine düşkün,
mühibben lillâh olan Hayat b. Kays’ın vefâtından sonra Harrân’a onun misli bir
evliyânın gelmediği belirtilmektedir426. Şeyhin türbesi Harran’ın batısında ve târihî
Harran şehri harabelerini çevreleyen yıkık surların dışında, câminin kuzeyinde
kendisine ayrılan bölümde bulunmaktadır. Oğlu Ömer’in 592/1196 yılında yaptırdığı
türbe427 bazı değişikliklerle zamanımıza kadar gelmiştir. Türbe hâlen ziyârete açıktır.
3.1 Hayât el-Harrânî’nin Nasîhatleri:
Şa‘rânî, (öl. 973/1565) Tabakâtü’l-Kübrâ adlı eserinde, Şeyh Hayât’ın hikmetli
sözlerinden ve yüksek hakîkatleri dile getiren vecîzelerinde bir demet sunmuştur. Buna
göre bize kadar ulaşan, Şeyh’in hikmetli sözlerinden bir kaç tanesini zikredelim.
“Fert, irfân nûru, takvâ nûruna baskın gelmedikçe istikrâr bulmuş olanlardan
sayılmaz.”
“Kalbinde Allâh korkusunu görmek isteyen ve Allah’ın sâdık dostlarının
hallerinden kendinde de bulunmasını murâd eden kişi, helalden başka yemesin; yalnız
farz ve sünnetlerle ‘amel etsin. Allâh’a vâsıl olamayanlar ve eşyânın iç yüzünü 424 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 269; Zehebî, Târîh, 581-590 Olayları, s. 104; Siyer, XXI, 181. 425 Zehebî, Siyer, XXI, 182. 426 Zehebî, Siyer, XXI, 182. 427 Ramazan Şeşen, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 43.
103
müşâhede etmekten mahrûm kalanlar, çirkin şeylere özlem duymaktan ve mahlukâta
eziyet etmekten dolayı bunlardan mahrûm kalmışlardır.”
“Zühd hayâtını tâkip et. Zinhar bu hayatı, dünyalık için bir zanaât
yapmayasın.”
“Vefâ, gaflet uykularından uyanmaktır, cümle gâyelerin, bütün kâinat
arzularından fâriğ olmasıdır”428.
3. 2 Hayât el-Harrânî’nin Menkıbeleri:
Şeyh Sâlih Ğânim bin Ya‘lâ et-Tikrîtî anlatıyor:
Yemen’den deniz yolu ile gitmek üzere gemiye bindim. Hint denizinin
ortasına geldiğimizde şiddetli bir rüzgar çıktı, her taraftan dalgalar gemimizi sardı ve
gemi parçalandı. Ben bir tahta parçasına yapışarak boş bir adaya çıkmayı başardım.
Adayı gezdim, birçok harabeden başka kimseyi göremedim. Ansızın bir mescit gördüm
ve içeri girdim. Mecitte dört kişi vardı. Onlara selam verdim, onlar da selamıma karşılık
verdiler ve hâlimi sordular, başıma geleni anlattım. Onların, Allâh’a teveccühlerinden
ve hüsn-ü ikbâllerinden büyük şeyler müşâhede eyledim. Yatsı vakti gelince içeriye
Şeyh Hayât el-Harrânî girdi, onlar şeyhi hürmetle karşıladılar. Şeyh Hayât öne geçerek
onlara yatsı namazını kıldırdı. Fecrin doğuşuna kadar namazda kaldılar429.
Şeyh Hayât’ın münacata başladığını işittim. Münacatın sonunda şöyle diyordu:
“Ey tövbe edenlerin habîbi! Ey ‘âriflerin neşesi! Ey ‘âbidlerin göz bebeği! Ey yalnız
kalanların enîs ve yoldaşı! Ey kendisine sığınanların melce’i! Ey kırılıp dökülenlerin yâr
ve yardımcısı! Ey sıddîklerin kalplerinin özlemi! Ey sevenlerin kalplerinin kendisiyle
ünsiyet bulduğu ve takvâ sâhiplerinin himmetlerinin kendisinde tutuklu kaldığı zât!”430.
428 Şa‘rânî, Tabakâtü’l-Kübrâ, çev. Abdülkâdir Akçiçek, İstanbul 1969, s. 682; Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, s. 29–31. 429 En-Nebhânî, Câmi‘u Kerâmâti’l-Evliyâ, thk. İbrahim ‘Atve, Beyrut 1989, II, 55–56. 430 Şerifoğlu, Hayat el-Harrânî, s. 34–35.
104
Duâyı bitirdikten sonra şiddetle ağlamaya başladı. Bir de gördüm ki ortalığa
nurlar saçılıyordu. Bulunduğumuz yer, gece dolunayın aydınlığı gibi nûra gark oldu.
Sonra Şeyh Hayât, mesciten çıktı. Oradaki cemaât bana dediler ki: “Ardından sen de
git.” Ben de ona tâbi oldum. Gördüm ki kara ve deniz, dağ ve obalar ayağımızın altında
dürülüyordu. Şeyh her adım attığında: “Yâ Rabbi! Hayât’a hayat ver!” diyordu.
Harrân’a ulaştığımızda oradakiler henüz sabah namazını kılıyorlardı431.
E. Dil Ve Edebiyat
Sarf, nahiv, lügât, muhâzarât, şiir, aruz, inşâ ve edebiyat tenkitçiliği bu gruba
giren ilimlerdendir. Salâhaddîn devri bu ilimler bakımından oldukça canlı geçmiş, bu
ilimlerde meşhûr âlimler yetişmiş, bu âlimler daha sonraki nesiller üzerinde etkili
olacak değerli eserler meydana getirmişlerdir. Bu sahadaki âlimler arasından İbn Berrî,
Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî, el-Mes‘ûdî, İbn Yaîş, İbn Münkız, İmâdüddîn el-
İsfahânî ve Kâdiyü’l-Fâzıl’ın hayatları ve eserleri üzerinde duracağız. Devrin önemli
dilcilerinden biri olan eş-Şerîşî’nin hayatını ise daha önce ele almıştık.
1. İbn Berrî (582/1187)
Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Berrî b. ‘Abdülcebbâr b. Berrî el-Makdisî el-
Mısrî en-Nahvî el-Lüğavî 5 Receb 499/13 Mart 1106 tarihinde Kâhire’de doğdu, 27
Şevvâl 582/10 Ocak 1187 yılında Kâhire’de vefât etti432.
Kudüs asıllı olduğu için el-Makdisî, Mısır’da yaşadığı için el-Mısrî nisbeleriyle
anılan İbnü’l-Berrî, temâyüz ettiği ilimler olması hasebiyle en-Nahvî, el-Lügavî
nisbeleriyle de anılmaktadır433.
431 Câmî, Nefehâtü’l-Üns, s. 612-613. 432 Zehebî, Siyer, XXI, 136-137; Mustafa Derviş, İbn Berrî ve Cühûdühû fi’n-Nahv ve’l-Lüğa ve’t-Tasrîf, Kâhire 1985. s. 16, 24. 433Derviş, İbn Berri, s. 13-14.
105
Kaynaklarda İbnü’l-Berrî’nin hayatının on beş yılından öncesi için herhangi bir
bilgi yoktur. 15 yaşında iken babası gördüğü rüyanın gerçekleşmesi için onu nahiv
ilmine yönlendirmiştir434 Fakat nahiv ilminden önce, Kur’ân-Kerîm, Hadîs ve Fıkıh
ilimlerinde bir dereceye kadar tahsîl yapması kuvvetle muhtemeldir435.
İbn Berrî ilim ve ma‘rifet kazanma adına başladığı tahsîline Mısır ve Şam
‘âlimleri ile Endülüs’ten Mısır’a gelip yerleşen ‘âlimlerden başta lügat ve nahiv olmak
üzere edebiyat, şiir, ahbâr, hadîs, tefsîr ve fıkıh ‘ilimlerini okuyarak devâm etti. Böylece
Fâtımî Devleti’nde Dîvân-ı İnşâ436 başkanlığı yapacak seviyeye kavuştu437.
Devrinin ileri gelen ‘âlimlerine talebelik yapan İbnü’l-Berrî’nin hocaları
arasında ‘Abdülcebbâr b. Muhammed el-Mağribî, ‘Alî b. Ca‘fer es-Sıkıllî, Muhammed
b. Berekât en-Nahvî ve Endülüs’ten Mısır’a gelip yerleşen ünlü dil bilimci eş-
Şenterînî(ö. 520) bulunmaktadır438.
Mühtelîf beldelerden, İbnü’l-Berrî’nin ders halkasına katılıp onun ‘ilminden
istifâde etmek için bir çok talebe, Kâhire’ye yönelmiştir. İbnü’l-Berrî, öğrencilerine
Kur’ân ve Hadîs derslerini vermekle birlikte es-Sıhâhü’l-Cevherî, Cümelü’z-Zücâcî ve
Kitâbü Sîbeveyh’i okuturdu. İbnü’l-Berrî’nin talebeleri arasında daha sonra meşhûr
olmuş önemli ‘âlimler bulunmaktadır. Bunlardan İsmâ‘îl b. Zâfir b. ‘Ubeydüllâh el-
‘Ukaylî (ö. 623) devrinde Mısır’ın ileri gelen ‘âlimlerinden biri kabul edilmektedir.
Yine yukarda hayatını ve eserlerini incelediğimiz Hâfız ‘Abdülğanî de İbnü’l-Berrî’nin
ders halkasına katılmış mühim ‘âlimlerdendir. Diğer mühim bir talebesi de el-Kânûn
(el-Mukaddimetü’l-Cezûliyye) adlı eserin sâhibi olan ‘Îsâ b. ‘Abdül’azîz el-Cezûlî’dir.
Nahiv ‘ilminde şöhret bulan bu eserini İbnü’l-Berrî’nin derslerinde tuttuğu notlardan
meydana getirmiştir. İbn Kudâme ailesinin mühim şahsiyetlerinden birisi olan Ebû
Ömer de müşârün ileyhten Kur’ân dersleri almıştır. Bunların yanında Âli Eyyûbî’den
434 Safedî, el-Vâfî, XVII, 82-83. 435 Derviş, İbn Berrî, s. 18. 436 Eyyûbîlerde Dîvânü’l-İnşâ, devlet idâresinde bürokrasinin merkezi idi. Her türlü iç ve dış yazışmalar, tayin, azil, nakil kararları buradan çıkardı; bkz. Ramazan Şeşen, “Eyyûbilerde Dîvan”, DİA, IX, 381. 437 Kıftî, İnbâh, II, 110-111. 438 İbn Berrî, Cevâbü’l-Mesâili’l-‘Aşr, nşr. M. Ahmed ed-Dâlî, Dımaşk 1997, neşredenin girişi, s. 24–25; Zehebî, Siyer, XXI, 136
106
Salâhaddîn, Melik Kâmil ve Melik ‘Azîz gibi devlet adamları da seçkin talebeleri
arasında bulunmaktadır439.
Dil bilimlerinde otorite kabul edilen ve keskin bir zekâya sâhip olan İbnü’l-
Berrî, Fâtımîlerin son döneminde ve Salâhaddîn-i Eyyûbî devrinde Dîvânü’l-İnşâ’da
kaleme alınan her türlü resmî evrakı kontrol ve bunlardaki hataları tashîh etmekle
görevlendirilmişti440.
İbn Berrî özellikle lügat ve nahiv sahalarında, hataların tesbit ve tashîhinde
yoğunlaşan eleştiri ağırlıklı hâşiye ta‘lik ve şerhler kaleme almıştır.
Eserleri arasında Cevherî’nin es-Sıhah’ı üzerine yazılmış en mükemmel hâşiye
ve eleştiri sayılan et-Tenbîh ve’l-Îzâh ‘ammâ Vaka‘a fi’s-Sıhah, Fevâ‘id Mültekata
Muhtâre min Kitâbi Havâsi’s-Sıhâh, Hâşiye ‘alâ Dürreti’l-Gavvâş, Hâşiye ‘ale’l-
Mu‘arreb li’bni’l-Cevâlîkî, Hâşiye ‘ala Tekm^letü’l-Cevâlîkî, el-Lübâb fi’r-Red ‘alâ
İbni’l-Haşşâb bulunmaktadır441.
2. Ebü’l-Yümn el-Kindî (613/1217)
Tâcüddîn Ebü’l-Yümn Zeyd b. el-Hasan b. Zeyd b. el-Hüseyin b. Sa‘îd el-
Kindî el-Bağdâdî ed-Dımaşkî, 20 Şaban 520/ 10 Eylül 1126’da Bağdat’ta doğdu, 6
Şevval 613/16 Ocak 1217 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti442.
Küçük yaşlarda Sıbtü’l-Hayyât’ın yanında tahsîline başlayan Ebü’l-Yümn, yedi
yaşında Kur’ân’ı ezberledi. On yaşında kırâat-i ‘aşereyi tamamladı. Sıbtü’l-Hayyât’tan
kırâatle ilgili dersler almasının yanında ondan, Hüzelî’nin el-Kâmil’ini, Ebû Alî el-
Ahvâzî’nin el-İttizâh, el-Îzâh, el-Vecîz ve el-İknâ‘ adlı eserlerini okudu443. Ebü’l-Yümn
439 İbn Berrî, Erba‘atü Kütub fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân içinde) thk. Hatim Sâlih, Beyrut 1998, s. 4-5; Derviş, İbn Berrî, s. 39-43. 440 Safedî, el-Vâfî, XVII, 81. 441Derviş, İbn Berrî, s. 47-71. İbn Berrî’nin eserleri hakkında tafsilatlı bilgi için bakınız. İsmail Durmuş, “İbn Berî”, DİA, XIX, 372-374. 442 el-Kıftî, İnbâh, II, 12; İbn Hallikân, vilâdet tarihini 25 Şaban olarak zikretmektedir; bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, II, 342. 443 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297.
107
daha sonra Hibbetillâh b. Ahmed b. Taber’den Sıbtü’l-Hayyât’ın el-Kifâye fi’l-
Kırâati’s-Sit adlı kitabını okudu. İbn Hayrûn’dan el-Miftâh’ı okuduktan sonra,
Muhammed b. İbrâhim ve Ebi’l-Fazl b. el-Mühtedî’den kırâat-ı seb‘a dersleri aldı444.
Ebu’s-Sa‘âdât ibnü’ş-Şecerî ve Ebî Muhammed ‘Abdullâh b. el-Haşşâb’dan nahiv
dersleri aldı. Ebû Mansûr b. el-Cevâlîkî’den lügat, Hibbetullâh b. Ahmed, Ebü’l-Hasan
b. Tevbe, Talhâ b. ‘Abdüsselâm, Ebû Mansûr el-Kazzâz gibi devrinin mühim
âlimlerinden de hadîs dersleri aldı445. 543/148 yılında Hemedan’a giden Kindî, Sultân
Tuğrul Medresesi’nde Sa‘d er-Râzî’den Hanefî fıkhı okudu. 544/1150 yılında babasının
Hac dönüşü vefât etmesi üzerine Bağdat’a döndü446.
563/1168 senesinde Bağdat’tan ayrılarak Haleb’e gitti. Bir müddet Haleb’te
ikâmet eden el-Kindî, burada Bedreddîn Hasan b. ed-Dâye en-Nevevî’yle tanıştı.
Haleb’ten Bilâd-ı Rûm’a yaptığı seyahatlerde eski elbise alım satımıyla uğraştı447. Bir
süre ticâretle uğraşan Ebü’l-Yümn, Haleb’e avdet ettikten sonra Dımaşk’a gitti.
Dımaşk’ta Sultân Salâhaddîn’in yiğeni Emîr İzzeddîn Ferruhşâh ile dostluk kurarak
onun yanına yerleşti. Onunla birlikte Mısır’a seyahat etti, Mısır’da Fâtımîler’e âit
kütüphânelerden satışa çkarılan nefis kitaplar satın alarak bunları Dımaşk’a getirdi448.
Başta Ferruhşâh olmak üzere Eyyûbî meliklerinden birçoğu el-Kindî’den ders
okudu449. Bir taraftan meliklere yakınlığıyla servet ve makam sâhibi olan Ebü’l-Yümn,
diğer yandan ilmî nüfûzuyla kısa sürede tanınarak çevresinde pek çok talebe topladı.
Ders halkasına katılan talebeleri arasında, Ali b. Muhammed es-Sehavî, İbrâhim Ahmed
b. Fâris, Abdülazîz el-Hamevî gibi ünlü âlimler bulunmaktadır450. Hâfız Abdülğanî,
Hâfız Abdülkâdir, Şeyh Muvaffak, İbnü’n-Nokta, el-Birzâlî ve el-Münzirî gibi tanınmış
âlimler de ondan rivâyette bulunanlar arasında zikredilmektedir451.
Dil ve edebiyât sahâsında döneminin ileri gelen âlimlerinden biri olan Ebü’l-
Yümn’ün yedi yaşında Kur’ân’ı hıfzetmesi önemli bir başarı olarak değerlendirilmiş, on 444 Zehebî, Siyer, XXII, 34-35. 445 el-Kıftî, İnbâh, II, 10; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 340. 446 Zehebî, Siyer, XXII, 36. 447 el-Kıftî, İnbâh, II, 11. 448 el-Kıftî, İnbâh, II, 11. 449 Yâkût, Mu‘cem, XI, 174. 450İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297-298. 451Zehebî, Siyer, XXII, 35.
108
yaşında kırâat-ı ‘aşereyi bitirmesi ise o güne kadar benzerine rastlanmayan harika bir
olay olarak kaydedilmiştir452.
Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin ilmî şahsiyeti ve karakteri hakkında farklı görüşler
ileri sürülmüştür. el-Kıftî, onun kendini beğinmiş, hatâlarının dile getirilmesine
tahammül edemeyen, gayrı sahîh bir akîdeye sâhip olduğunu zikretmektedir453. Hanbelî
fukahâsından Muvaffak ibni Kudâme ise, el-Kindî’nin kırâat ve Arap dilindeki
rüchâniyetini kabul etmekle birlikte, dünya menfaatleri uğruna mezheb değiştirdiğini454
ileri sürmektedir.455
Bu iddialara karşılık İbn Nukta, el-Kindî’nin garibanlara yardım eden, güzel
ahlâk sâhibi, hadîste ve kırâatte sikâ, güvenilir bir âlim olduğunu belirtmektedir. Zehebî,
hakkındaki farklı görüşlerin bir kısmını verdikten sonra, Ebü’l-Yümn’ün Allâh ve
Resûlü’nü seven bir âlim olduğunu belirtmektedir.456
Anlaşıldığı kadarıyla el-Kindî, dil ve edebiyat sahâlarında mühim bir şahsiyet
olduğu halde devlet adamlarına yakın durması, mal ve makâma düşkün olması ciddî
eleştiriler almasına neden olmuştur. Bu durum onun ilimdeki rüchâniyetine engel
değildir. Nitekim Salâhaddîn döneminde yaşayan âlimlerin büyük kısmı devlet
adamlarının himâyesini görerek ilmî faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.
Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin ulaştığı şöhrete göre az sayıda eser te’lîf ettiği
söylenebilir. Eserleri arasında Nâbiga el-Ca‘dî’nin Hz. Peygamber’e (s.a.v.) söylediği
şiirlerini senedleriyle birlikte derlediği bir risâle olan İnşâdü’n-Nâbiga emâme’n-Nebî,
Arap grameriyle ilgili bazı meselelerin ele alındığı Mesâ‘il, Abdülkâhir b. Abdullah el-
452 İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-Nihâye, I, 297. 453 el-Kıftî, İnbâh, II, 12. 454 Ebü’l-Yümn el-Kindî Hanbelî mezhebine mensup iken, Hanefî mezhebine geçmiştir. el-Kindî’nin bu değişikliği ne zaman ve hangi gerekçe ile yaptığı kaynaklarda zikredilmemektedir. Gençlik yıllarında Hemedan’da Hanefî fıkhı tahsîl etmiş olmasının bu kararı üzerinde etkisi olabilir. Bir ara ticâretle uğraşmış olmasının da Hanefî mezhebini tercih etmesinde etkisi olabilir. 455 Zehebî, Siyer, XXII, 38. 456 Zehebî, Siyer, XXII, 37-39.
109
Halebî’nin (ö. 551/1156) Dîvânü’l-Mütenebbî’ye yazdığı şerhin hâşiyesi olan Hâşiye
‘alâ Şerhi Dîvâni’l-Mütenebbî, zikredilmektedir457.
3. el-Mes‘ûdî (584/1188)
Tâceddîn Ebû Sa‘îd Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Mes‘ûd b.
Ahmed b. el-Hüseyn b. Muhammed el-Mes‘ûdî el-Merverûzî el-Bündehî458, 1
Rebî‘ülâher 522/4 Nisan 1128 yılında doğdu459, 29 Rebî‘ülevvel 584/28 Mayıs 1188
tarihinde Dımaşk’ta vefât etti460.
Büyük bir edîb olan Mes‘ûdî, aynı zamanda sûfî, muhaddîs ve fakîh olarak
bilinmektedir.461 Hadîs öğrenmek için Merv, Herât, Sicistân, Belh, Serahs, Bağdat,
Dımaşk ve Mısır’a seyahatler yaparak devrin büyük hadîsçilerinden hadîs dinledi462.
Abdusselâm b. Ahmed, Mesûd b. Muhammed, Ebü’n-Nadr el-Fâmî, Ebü’l-Vakt
Abdülevvel, İbni Rifâ‘a es-Sa‘dî, Mesûd es-Sekafî, Abdussabûr b. Abdusselâm ve Hâfız
es-Silefî, ders okuduğu hocaları arasında zikredilmektedir463. Kendisinden rivâyette
bulunanlar arasında el-Hâfız Ebü’l-Kâsım b. ‘Asâkir, el-Hâfız Ebû Ahmed Mu‘ammer
b. et-Tâcir, Ebû Ahmed ibni Sekîne ve oğlu Muhammed gibi âlimler bulunmaktadır464.
Dımaşk’a gelip Sümeysâtiyye Hânkâh’ına yerleşen Mes‘ûdî, Sultân Salâhaddîn
nezdinde büyük bir i‘tibâr gördü. Salâhaddîn’in oğlu el-Melikü’l-Efdal’in hocalığını da
yapan Mes‘ûdî bu vesîleyle bir müddet Mısır’da ikâmet etti465. 1177–1181 senesinde
Mısır’da Sultân Salâhaddîn ve İmâdeddîn Kâtip ondan hadîs okudular466.
457 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 466–467; Ayrıca bkz. Tayyar Altıkulaç, “Ebü’l-Yümn el-Kindî”, DİA, X, 352. 458 Bündeh kelimesinin aslı Farsça olup, Pencdîh’ in Arapça’daki karşılığıdır. Pencdîh beş köy anlamına gelir. Merverûz’a bağlı bir nâhiye olan Pencdîh’ten mühim ‘âlimler yetişmiştir; bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 391. 459 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 391. 460 el-Kıftî, İnbâh, III, 167. 461 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 462 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 291-292. 463 Zehebî, Siyer, XXI, 174. 464 İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, VI, 292 465 Yâkût, Mu‘cem, XVIII, 215. 466 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devri, s. 462.
110
Ebü’l-Berekât el-Haşimî el-Halebî’nin naklettiğine göre Sultân Salâhaddîn,
577/1182’de Haleb’e girdiği zaman, sultânın izniyle Mes‘ûdî, Halep Camii
kütüphânesine giderek oradan istediği kitapları aldı467. Aldığı kitapların lügat ve
edebiyatla ilgili değerli eserler olduğu zikredilmektedir. Bu kitaplar arasında İbni
Seydeh el-Endülûsî’nin kaleme aldığı el-Mühkem fi’l-Lüğa adlı kitap ta
bulunmaktaydı468.
Vefâtından önce Halep Camii’nden aldığı kitapları Sümeysâtiyye Hânkâh’ına
vakfeden Mes‘ûdî’nin469 en mühim eseri, Harîrî’nin Makâmât’ına şerh olarak te’lîf
ettiği beş ciltlik Meğâni’l-Mukâmât fî Me‘âni’l-Makâmât adlı kitaptır. Makâmâtın bu
çapta bir şerhinin yapılmadığı, son derce güzel bir şerh olduğu rivâyet edilmektedir470.
Makâmât’ın şerhinden başka kitaplar te’lîf ettiği söylense de bu kitapların günümüzde
mevcut olduğuna dâir herhangi bir bigiye rastlamadık.
4. İbn Ya‘îş(643/1245)
Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Ya‘îş b. Alî b. Ya‘îş b. Ebî Serâyâ b. Muhammed
el-Esedî el-Halebî 3 Ramazan 553/28 Eylül 1158 tarihinde Haleb’te doğdu471, 25
Cemâziyelevvel 643/18 Ekîm 1245 yılında Haleb’te vefât etti. Aslen Musullu olan
Ebü’l-Bekâ, dedesi Ya‘îş’e nisbeten İbn Ya‘îş olarak anılmaktadır472.
Haleb’te tahsîline başlayan İbn Ya‘îş, Ebü’s-Sehâ Fityân el-Halebî (ö.560/) ve
Ebü’l-Abbâs el-Mağribî el-Fîrûzî’den (590/) nahiv dersleri aldı. Haleb’teki tahsîlini
bitirdikten sonra, 577/1181 yılında Bağdat’ta ikâmet eden Kemâleddîn el-Enbârî’nin
derslerine devam etmek için Bağdat’a gitmek üzere yola koyuldu. Ancak Musul’a
vardığında Enbârî’nin vefât ettiğini öğrendi. Bir müddet Musul’da kalarak Musul’un
ileri gelen âlimlerinden Ebü’l-Fazl Abdullah b. Ahmed el-Hatîb et-Tûsî (ö. 578/) ve Ebû
467 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 468 el-Kıftî, İnbâh, III, 166-167. 469 Yâkût, Mu‘cem, XVIII, 215. 470 İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 390. 471 el-Kıftî, İnbâh, IV, 44. 472 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 53.
111
Muhammed Abdullâh b. ‘Amrû b. Sevîd et-Tikrîtî’den (ö. 584/) hadîs dersleri aldı473.
578/1182 civârında Musul’dan Haleb’e avdet eden İbn Ya‘îş, ilimde derinlik kazanmak
üzere Dımaşk’a yöneldi. Dımaşk’ta Salâhaddîn devrinin mühim âlimlerinden olan
Ebü’l-Yümn el-Kindî ve İbn Ebî ‘Asrûn gibi âlimlerden ders aldı474. Kısa zamanda
Ebü’l-Yümn el-Kindî’nin en has talebeleri arasına girdi. Ayrıca Ebü’l-Yümn’le birlikte
Harîrî’nin Makâmât’ını müzâkere etti. Kindî’den hem Arap dili ve edebiyatında, hem
dînî ilimlerde ders verebileceğine dâir icâzetnâme aldıktan sonra Haleb’ döndü475.
Haleb’e yerleştikten sonra İbn Ya‘îş’in tedrîs faâliyetlerine başladığını
görüyoruz. Haleb Câmii’nde ikindi namazından sonra ilim halkası kuran İbn Ya‘îş,
Revvâhiye Medresesinde de iki namaz arasında, ders halkası kurarak öğrenci
yetiştirdi476.
Dil ilimlerindeki şöhreti kısa zamanda yayılan İbn Ya‘îş’in kurduğu ders
halkalarında, azımsanamayacak sayıda öğrencinin toplandığı rivâyet edilmektedir. İbn
Hallikân, örencilerinin seçkin bir cemâatten meydana geldiğini, bu öğrencilerin daha
sonra büyük âlimler olarak temâyüz ettiğini bildirir477. Talebeleri arasında İbn ‘Amrûn,
İbn Mâlik, İbn Hallikân478, Bahâüddîn İbnü’n-Nühhâs el-Halebî, Cemâleddîn Ebû Bekir
eş-Şerîşî, el-Kıftî, Yâkût el-Hamavî, Ebû Bekir ed-Deştî gibi daha sonraları meşhûr
olmuş önemli âlimler bulunmaktadır479. Kemâleddîn İbnü’l-‘Adîm, oğlu Mecdüddîn,
İbn Hâmil, Ebü’l-‘Abbas İbnü’z-Zâhirî, Abdülmelik b. ‘Uneyyikâ gibi birçok kişi de
ondan hadîs rivâyet etmiştir480.
İbn Hallikân, Ebü’l-Bekâ’nın ahlâk ve sıfatlarından bahsederek anlayışlı,
hoşsohbet, sâkin ve vakûr bir insan olduğunu belirtmektedir481. Zemahşerî’nin el-
Mufassal adlı gramer kitabına yazdığı geniş şerhiyle tanınan İbn Ya‘îş, gramer 473 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 47; 474 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 47-48. 475 el-Kıftî, İnbâh, IV, 44. 476 Abdüllatîf Muhammed el-Hatîb, İbn Ya‘îş v Şerhü’l-Mufassal, Kuveyt 1999, s. 29. 477 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48. 478 İbn Hallikân, ilimle iştiğâl etmek üzere, 626 Zilkâde ayında Haleb’e ulaştığını, Haleb’in âlimlerin yoğun olarak yaşadığı mühim bir şehir olduğunu belirtir. İbn Hallikân, burada ikamet eden İbn Ya‘îş’ten bahisle emsâli görülmemiş bir edebiyatçı olduğunu, kendisinden kırâât dersleri aldığını da zikretmektedir. bkz. İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48. 479 el-Hatîb, İbn Ya‘îş, s. 33-37 480 Zehebî, Siyer, XXIII, 145. 481 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 48.
112
konularında Sîbeveyhi’nin doktriniyle Basra mektebinin sıkı bir takipçisidir. Eserlerinde
Kûfe mektebinin Basra’dan ayrılan görüşlerine de geniş yer vermiştir482.
İbn Ya‘îş’in hayatını yazan Suyûtî ve İbn Hallikân gibi târihçilerin hepsi
iki mühim eserinden bahsetmektedirler. Bunlardan Şerhü’l-Müfassal, Zemahşerî’nin
Mufassal483 adlı ünlü eserine yazılan geniş bir şerh olup, el-Mufassal’a yazılan
şerhlerden hiçbiri onun seviyesine ulaşamamıştır484. Müellif bu şerhinde Sîbeveyhî,
Ahfeş el-Evsât, Ebû ‘Alî el-Fârısî, Ebû Ömer el-Cermî, Ebû Osman el-Mâzinî ve İbn
Cinnî gibi âlimlerin görüşlerini sık sık zikretmiş, Zemahşerî’nin görüşlerine de yer yer
itirazlarda bulunmuştur. Bir nahiv ansiklopedisi niteliğini taşıyan eser, ilk defa G. Janh
tarafından neşredilmiş. (Leipzig 1882–1886)485, daha sonra Ezher meşîhatından Ahmed
es-Seyyîd Ahmed ve İsmâîl Abdülcevvâd Abdülğaniyy’in tashîh ve ta‘lîkleriyle iki cilt
hâlinde yayımlanmıştır (Kâhire ts.). ‘Âsım Behcet el-Baytar, Şerhü’l-Müfassal’ın
konularına göre çeşiti fihristlerini çıkararak Fehârisü Şerhü’l-Mufassal li’bni Ya‘îş
adıyla neşretmiştir(Dımaşk, 1411/1990). İkinci eseri olan Şerhu’t-Tasrîfi’l-Mülûkî , İbn
Cinnî’nin sarfa dâir kalem aldığı Tasrîf adlı eserin şerhidir. Bu kitabı da Fahreddîn
Kabâve neşretmiştir (Halep 1393/1973; Beyrut, 1987)486.
482 Mustafa Çuhadur, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, DİA, XX, 446. 483 Arap dili gramerine dair bu eseri Zemahşerî, 1119-1121 yılları arasında yazmıştır. Eser dört bölümden oluşur. Bölümler sırasıyla isim, fiil, harf (edatlar) ve müşterek lafızlara tahsis edilmiştir. Eserde anlatılan konular Kur'ân, Hadis, Arap şiir ve nesrinden çok sayıda örnekle örneklendirilmiştir. Zemahşerî'nin bu eseri dilciler tarafından büyük itibar görmüş, bir çok şerh ve hâşiyesi yapılmıştır. İbn Ya‘îş’in şerhinden başka, İ'râbu'l-Kur'ân adlı eserin müellifi el-Ukberî (ö. 616/1219)'nin ve İbnu'l-Hâcib (ö. 646/1248)'in de birer şerhleri vardır. 484 İbn Hallikân, Vefeyât, VII, 52-53; Suyûtî, Buğye, II, 352. 485 Çuhadur, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, XX, 446. 486el-Hatîb, İbn Ya‘îş, s. 49-50.
113
5. İbn Münkız (584/1188)
Ebü’l-Hâris Müeyyidüddevle Mecdüddîn Üsâme b. Mürşid b. ‘Alî b. Mukalled
b. Nasr b. Münkız eş-Şeyzerî el-Kinânî el-Kelbî 27 Cemâziyelâhir 488/4 Temmuz 1095
yılında, Hama’nın yakınlarında bulunan Şeyzer’de doğdu487, 23 Ramazan 584/15
Kasım 1188 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti488.
İbn Münkız’ın mensup olduğu aileden önemli şahsiyetler yetişmiştir. Bunlar
arasında önemli sayıda âlimler ve emîrler bulunmaktadır. Babası Mürşid’in emirlikten
feragat etmesi sebebiyle amcası Ebü’l-Asâkir Sultân tarafından yetiştirilen Üsâme,
amcasının erkek çocuğu olmadığı için ileride emirlik makamına geçeceği düşüncesiyle
iyi bir asker, idareci ve edîp olarak yetiştirilmiştir489. İbn Münkız, Ebü’l-Hasan Alî b.
Sâlim es-Sünbüsî’den hadîs dersleri, Ebû Abdüllâh Muhammed b. Yûsuf’tan (İbnü’l-
Münîre) edeb dersleri ve Trablüs Dârülilmi’nin başkanı Ebû Abdüllâh et-Tüleytîlî’nin
yanında yaklaşık on sene kalarak nahiv dersleri aldı490.
İbn Münkız, doğumundan dört yıl sonra Kudüs’ün Haçlı istilâsına uğraması
üzerine, çocuk yaşlardan itibaren Haçlılarla yapılan savaşları yakından tâkib etmiş ve
onları tanıma fırsatı bulmuştur.491 Bu durum daha sonraları dünya çapında meşhûr
olmasını sağlayacak Kitâbü’l-İ‘tibâr adlı eserindeki anılarına fazlasıyla yansıyacaktır.
Amcası Ebü’l-Asâkir Sultân, bir oğlu olması üzerine, yeğeninin üstün dirâyet
ve zekâsına dayanan yeteneklerinden nefret etmeye başladı. Üsâme, mühtemelen
amcasının baskısıyla 1138 yılında Şeyzer’i terkedip Dımaşk’a yerleşti492. Bu arada
Haçlılarla yapılan bir sürü savaşa katılan İbn Münkız, cesâreti ve kahramanlığıyla takdîr
topladı. Dımaşk’ta Emîr Üner’in hizmetine girdi493. Emîr Üner’in Zengîler aleyhine
Haçlılarla işbirliği yapması üzerine, 539/1144 târihinde Fâtımî’lerin başşehri Kâhire’ye
487 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm,I, 499. 488 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 199. 489 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, çev. Y. Ziya Cömert, İstanbul 1992, çevirenin girişi, s. 14. 490 İbn Münkız, el-Bedi‘u fi’l-Bedi‘ , thk. A. Alî Mihennâ, Beyrut 1987, neşredin mukaddimesi, s. 5. 491 Ali Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 492 Şemseddîn Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, İstanbul 1991, s. 140. 493 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 14.
114
gitti ve burada hem Fâtımî halîfesi hem de vezirler nezdinde büyük i‘tibâr gördü494.
Yapısı gereği faâl olan İbn Münkız, Fâtımîler arasında dönen siyâsî entrikalara isteyerek
veya istemeyerek taraf oldu.
Mısır’da on yıl kalan İbn Münkız, Fâtımîler arasındaki siyâsî mücâdeleler ve
saray entrikalarından bıkmış olacak ki tekrar Dımaşk’a dönüp Nûreddîn Mahmûd
Zengî’nin hizmetine girdi.495 Dımaşk’a gelirken Mısır’dan getirdiği değerli kitapları,
yolda Frenk istilâsına mâruz kalmaları nedeniyle zâyi oldu496. Bir müddet sonra
Nûreddîn’le ihtilâfa düşen İbn Münkız, 552/1157 yılında Dımaşk’tan ayrılarak
HısnıKeyfâ (Hasankeyf) Artuklu Emîri Fahreddîn Karaarslan’ın yanına yerleşti497.
Burada 570/1174 tarihine kadar kaln İbn Münkız, Hasankeyf’te kaldığı süreyi iyi
değerlendirerek, edebiyat ve târihe dâir bazı eserlerini yazma fırsatı buldu498.
Bu sıralarda büyük ve şanlı mücâhid Salâhaddîn, Nûreddîn’in vefâtı üzerine
Dımaşk’a gelmişti. Sultân Salâhaddîn, İbni Münkız’ı Dımaşk’a davet etti. İbn Münkız,
sultânın bu davetine icâbetle Dımaşk’a gitti. İb Münkız’a büyük saygı gösteren Sultân
Salâhaddîn, kendisine maaş bağladığı gibi ev ve arazi de verdi499.
Üsâme b. Münkız çok maceralı ve verimli geçen uzun yıllardan sonra,
Kudüs’ün geri alındığını görme mutluluğuna eriştikten sonra, h. 584 yılı Ramazan’ının
yirmi üçüncü günü vefât etti ve Dımaşk’taki Cebelikâsyûn mezarlığına defnedildi500.
Usâme b. Münkız, çok hareketli siyâsi ve akerî hayatının yanında, son derece
verimli bir ilmî hayat da yaşamış, daha sonraki dönemlerde önemli etkileri olan değerli
bir devlet adamı, edebiyatçı ve tarihçidir. Kâdıü’l-Fâzıl bir mektubunda “ o gençliğinde,
emîrlerin edîbi idi, zamanımızda ise, edîplerin emîridir” demektedir501. Sultân
Salâhaddîn, Üsâme’nin haçlılarla ilgili tecrübe ve uzmanlığından yararlanmıştır. Askerî
ve siyasî meselelerde ona dâima danışan sultân, seferdeyken bile Üsâme’ye mektup
494 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 141. 495 Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 119. 496 Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 497 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 15. 498 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 142. 499 Yâkût, Mü‘cemü’l-Üdebâ, V, 244. 500 İbn Hallikân, Vefeyât, I, 199. 501 Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, 326.
115
yazıp, problemlerine cevap aramıştır. Bu bağlamda Üsâme’nin sultânın önemli
danışmanlarından biri olduğunu söyleyebiliriz502.
Üsâme’nin hayatını ve mücadelesini kaleme alan târihçilerin hepsi ondan
övgüyle bahsetmişlerdir. Yâkut, Benî Münkız’lardan çok sayıda emîr ve şâir yetiştiğini;
fakat Üsâme’nin hepsinden daha şâir ve meşhûr olduğunu kaydetmektedir503.
İmâdeddîn Kâtip, Üsâme’nin meziyetlerinden bahsederken nesirde ve nazımda emsâli
bulunmadığını dile getirmektedir504. Gerçekten de Üsâme, gerek üslûbuyla gerekse
te’lîf ettiği eserlerleriyle büyük bir müellif olduğunu herkese göstermiştir. Özellikle
Kitâbü’l-İ‘tibâr adlı eseriyle Arap edebiyatında yeni bir çığır açmıştır.
Üsâme b. Münkız’ın günümüze ulaşan en ünlü eseri yukarıda zkrettiğimiz
Kitâbü’l-İ‘tibâr’dır. İbn Münkız’a kadar İslâm âleminde yaşayan ediplerin kendi
biyografilerini (sîretlerini) yazma geleneği mevcut değildi. Edebî nesrin en güzel
örneklerinden biri olan Kitâbü’l-İ‘tibâr, müellifin gençlik ve olgunluk dönemindeki
Mısır, Şam ve Mezopotomya anılarını ihtivâ eder505. Eser, İbn Münkız’ın yaşadığı
dönemdeki kültürel, siyasî, ictimaî ve iktisâdî hayatı yansıtması bakımından önemli
bilgiler içerdiği gibi; İslâm dünyasının başına müsallat olmuş Frenklerin ahlâkı, âdetleri,
Frenklerle yapılan savaşlar ve bu savaşlarda kullanılan araç-gereçler hakkındaki gözlem
ve tecrübeler açısından da değerli bilgiler taşımaktadır. Müellifin hayatının son
dönemlerinde yazdığı Kitâbü’l-İ‘tibâr, Haçlı seferlerinin kültürel ve sosyal vechesini bir
müslüman gözüyle yansıtması bakımından paha biçilmez bir belge niteliğindedir.
Eserden anlaşıldığı kadarıyla Üsâme, Frenklerde askerî beceriler dışında hiç bir fazîlet
görememişti. Kudüs’ü istilâ eden Frenkler tarihe yalnızca barbar istilacılar olarak
geçmeye mahkûmdular. Medenî davranışlar sergilemeyi becerecilen bazı Frenkler ise
müslümanlarla kurdukları temas neticesinde barbarca karakterlerinden birazcık olsun
kurtulmuşlardı506. Üsâme, vefâtından önce yazdığı kitabı kronolojik olarak, tarih
sırasına göre yazmamıştır. Kitapta baştan sona bir sohbet havası vardır. Söz sözü açar,
kitap çağrışımlarla gelişir ve devam eder. Bu yönüyle kitap, aynı zamanda bir roman
502 İlhan Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, İstanbul 1996, s. 202. 503 İbn Münkız, el-Bedî‘ fi’l-Bedî‘ , s. 6. 504 İsfahânî, Harîde: Kısmu’ş-Şâm,I, 498. 505 Günaltay, İslâm’da Târih ve Müverrihler, s. 143. 506 Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, s. 197-199.
116
lezzetini de verir. Kitâbü’l-İ‘tibâr’ın neşirleri Hartwing Derenbourg (Paris 1886-1893;
Frankfurt 1994), Philip Khuri Hitti (Princeton 1930; Bağdad 1965; Kâhire trs.; Beyrut
1981), Abdülkerîm el-Eşkar (Dımaşk 1980) ve Kâsım es-Sâmerrâî (Riyad 1407/1987)
tarafından yapılmıştır. Rubin Mass, eserden seçtiği bazı kısımları Muntahabât min
Kitâbi’l-İ‘tibâr li-Usâme ibni Munkız adı altında İbrânice çevirisiyle birlikte
yayımlamıştır. (Jerusalem 1943)507. Kitabın bu neşirlerinin yanında İngilizce, Fransızca,
Almanca, Rusça508 ve Türkçe tercümeleri de yapılmıştır. Kitab, Yusuf Ziya Cömert
tarafından İbretler Kitabı adıyla (İstanbul 1992) Türkçe’ye tercüme edilmiştir.
Müellifin diğer önemli bir eseri, beş bâbtan (gazel, evsâf, medîh, edeb, merâsî)
müteşekkil Dîvânü’ş-Şi‘r (Dîvânü Üsâme b. Münkız) adlı eseridir. Şiirleri gerçek
hayatla yakından ilişkili, vasıfları ve teşbihleri güçlüdür. Eser, Hartwig Derenbourg
(Ousama b. Münkidh, I. La vie d’Ousama, Paris 1889–1893) ve Ahmed Ahmed Bedevî-
Hâmid Abdülmecîd (Kâhire 1953; Beyrut 1403/1983) tarafından neşredilmiştir. Sultân
Salâhaddîn’in, Dîvânü’ş-Şi‘r’i çok beğendiği ve zevkle okuduğu belirtilmektedir509.
Müellifin neşredilmiş diğer eserleri şunlardır: Başta Mûsâ (a.s.)’ın asâsı olmak
üzere meşhûr şahsiyetlerin asâlarına dâir şiir ve hikâyeleri ihtivâ eden Kitâbü’l-‘Asâ
(nşr. M. le Marquis, Paris 1893; nşr. Hasan Abbas, İskenderiye 1978), edebî sanatlar
hakkında kalema aldığı Kitâbü’l-Bedî‘ (nşr. ‘Abd A. Alî Mihennâ, Beyrut 1987),
Şeyzer ve diğer bazı şehirlerde meydana gelen depremler ve müllefini çeşitli gözlemleri
hakkında bilgi veren Kitâbü’l-Menâzil ve’d-Diyâr (nşr. Şuayb el-Arnaût, Dımaşk 1965;
Mustafa Hicâzî, Kâhire 1968), siyâset, cömertlik, cesaret, edebiyat, belağat, hikmet,
gençlik ve ihtiyarlık gibi bir çok konuyu ele alan Kitâbü Lübâbi’l-Âdâb (nşr. Ahmed
Muhammed Şâkir, Kâhire 1935) ve İbnü’l-Cevzî’nin Hz. Ömer ve Ömer b. Abdülazîz
hakkında kaleme aldığı Menâkibü Ömer b. el-Hattâb ve Sîretü ve Menâkibü Ömer b.
Abdülazîz adlı iki eserinin muhtasarı olan Telhîsü Menâkıbi’l-Ömereyn li’bni’l-Cevzî
507 Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221. 508 İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 17. 509 Üsâme b. Münkız, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdülmecîd, 2. bs. Beyrut 1983, s. 10.
117
(nşr. Zeyneb İbrâhim Kârût, Beyrut, 1987; nşr. Naîm Zerzûr, Beyrut 1984)510 müellifin
zamanımıza kadar ulaşan eserleridir.
İbn Münkız’ın kaynaklarda adı geçen ve bize kadar gelemeyen eserlerinin
sayısı ise yirmiden fazladır. Bunların en önemlisi ise Mısır’da iken kaleme aldığı yirmi
ciltlik Mekârimü’l-Ahlâk adlı eseridir511.
6. İmâdüddîn el-İsfahânî(597/1201)
Ebû Abdüllâh İmâdüddîn Muhammed b. Safiyyüddîn Muhammed b. Hâmid el-
Kâtib el-İsfahânî, 2 Cemâziyelâhir 519/6 Temmuz 1125 yılında İsfahan’da doğdu,512 1
Ramazan 597/5 Haziren 1201 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti513.
Kendisini Fars kökenli olarak tanıtan İmâdüddîn, İsfahan’ın tanınmış
ailelerinden birine mensuptur514. Selçuklu hâkimiyetine denk gelen hicrî 5. ve 6.
asırlarda idarî ve ilmî sahalarda önemli vazîfeler üstlenen ailesinden çok sayıda devlet
adamı ve âlim yetişmiştir. Amcası Azîzüddîn el-Müstevfî vezîrlik, babası Safiyüddîn
Muhammed ise kâtiplik yapmışlardır515. Ailesinden yetişmiş âlimlerin Arapça ve
Farsça’yı iki dilde de edebî eserler te’lîf edecek derecede iyi bilmeleri, idâreciler
nezdinde himâye görmelerini ve emsallerine nisbeten üstünlük kazanmalarını
sağlamıştır. Daha sonraları Kâdiü’l-Fâzıl’la birlikte Salâhaddîn devrinin en büyük
münşî ve kâtibi olan İmâdüddîn de Farsça’yı Arapça kadar rahat ve güzel
kullanmasından dolayı Kâdiü’l-Fâzıl’a üstünlük sağlamış ve müellifler tarafında “zü’l-
belâğateyn” olarak vasıflandırılmıştır516.
İmâdüddîn’in tahsîl hayatını iki safhada inceleyebiliriz. Birinci safha,
çocukluk-gençlik dönemlerini kapsayan ve İsfahan’da Fars dili ve kültürü çevresinde
510 Müneccîd, Mü‘cem, s. 53-54; İbn Münkız, Kitâbü’l-İ‘tibâr, s. 16; Sevim, “İbn Münkız”, DİA, XX, 221-222. 511 Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devri, s. 478. 512 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, neşredenin girişi, s. 14. 513 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî, nşr. Ramazan Şeşen, İstanbul 1979, V, neşredenin girişi, s. XI. 514 Bündârî, Sene’l-Berk, I, neşredenin girişi, I, 7. 515 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 10. 516 Bündârî, Sene’l-Berk, I, neşredenin girişi, I, 14.
118
yoğunlaşan eğitim safhası, ikinci safha ise Irak, Şam ve Mısır üçgeninde cereyân eden
ve yetişkinlikle olgunluk dönemlerini kapsayan ilmî hayat safhası olmak üzere iki
dönem hâlinde ele alınabilir.
İmâdüddîn’in zekâsının neşvünemâ bulduğu ve kabiliyetlerinin inkişâf etmeye
başladığı yer, hiç şüphesiz tahsîl hayatına başladığı İsfahan olmuştur. İsfahan öteden
beri büyük âlimlerin yetiştiği ve verimli bir ilmî muhîtin bulunduğu önemli bir şehir idi.
Küçük yaşlarda Kur’ân ve Hadîs eğitimine başlaya İmâd, Ebû Abdüllâh el-Ferâvî en-
Nîsâbûrî ve Ebü’l-Kâsım İbnü’l-Hüseyn’den hadîs dersleri ve icâzet aldı517. Arapça’yı
Bağdat’tan İsfahan’a gelen İbnü’l-Ühüvve eş-Şeybânî’den öğrenen İmâd, böylece ilmî
seyahatlere başlayacak derecede Arapça öğrendikten sonra babasıyla birlikte 534/1139
yılında Bağdat’a gitti518.
Bağdat seferiyle birlikte ilmî ve kültürel hayatının ikinci safhasına başlayan
İmâdüddîn, bu vesîleyle ileride ulaşacağı şöhrete giden yolları da kat etmeye başladı.
Bağdat’ta ilk karşılaştığı iki mühim şahsiyet, İbnü’d-Dehhân ve İbnü Eflih’ten nahiv
dersleri aldı. İbnü Eflih’in şiirlerini okudu519. Bağdat Nizâmiye Medrese’sindeki ders
halkaların katılan İmâdüddîn520, âlimler arasındaki münazara ve cedelleri tâkip ederek
ilmî seviyesini yükseltti. Daha sonra yazdığı Harîde adlı eserinde Ebi’l-Vefâ Alî b. Akîl
el-Hanbelî ile Nizâmiyye medresesinin müderrislerinden ve İmâm Gazzâlî’nin
arkadaşlarından Kiyâe’l-Herâsî arasında yapılan münazaraların kendisini çok
etkilediğini ve bu münazaralardan büyük faydalar elde ettiğini belirtmektedir521.
Bağdat’ta halîfenin gölgesi altında kurulan ilim meclislerine katıldı. Bu meyanda
meşhûr vaîz Kutbeddîn Ebî Mansûr el-Müzeffer’in sohbetlerine katıldı522. Uzun bir
müddet tahsîlini devam ettirdikten sonra babasıyla birlikte 543/1149 yılında memleketi
İsfahân’a döndü523. İsfahan’da el-Hacendî ve el-Vergânî’den fıkıh okuduktan sonra 548
517 Zehebî, Siyer, XXI, 346. 518 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 16. 519 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 17. 520 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 132. 521 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 18. 522 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, XI, 508. 523 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, IX.
119
yılında Hac’a gitti. Tekrar İsfahan’a dönen İmâdüddîn, 551 tarihinde daimî ikâmet
maksadıyla ikinci kez Bağdat’a gitti524.
İkinci Bağdat seferi İmâdüddîn’in ilmî ve idarî faaliyetlerde aktif olarak rol
alacağı imkanları hazırlaması bakımından önemlidir. İlmî ve edebî bir şahsiyet olarak
tanınmasını sağlayacak şiir ve nesir sahalarındaki çalışmalarına hız verdi. Harîrî’nin
Makâmât’ını, İbni Fâris’in Kitâbü’l-Mücmel fi’l-Lüga’sını okudu525. 552/1157’de
Abbasî Vezîri Ebü’l-Müzaffer İbni Hübeyre tarafından Vâsıt şehri nâibliğine tâyin
edilen İmâdüddîn, 556/1161’de Basra nâibi oldu526. 558–560/1163–1165 yılları arasında
Bağdat’ta Dîvânü’l-Hilâfe’de görev yaptı527.
13 Cemâziyelevvel 560/28 Mart 1165’te Ebü’l-Müzaffer İbni Hübeyre’nin
öldürülmesi üzerine tâkibâta uğrayıp hapse atıldı. Bir ay sonra hapisten serbest bırakılan
İmâd, Nûreddîn Mahmûd Zengî’nin âlimlere değer verdiğini öğrenince Dımaşk’a
yöneldi528. Burada Kâdiyü’l-Kudât Kemâleddîn eş-Şehrezûrî ile tanışıp onun
yardımıyla Nûriyye Medresesinde ders vermeye başladı. Nûriyye Medresesinde ders
verdiği sıralarada Salâhaddîn-i Eyyûbî, amcası Şîrkuh ve babası Eyyûb ile tanıştı529.
Kemâleddîn eş-Şehrezûrî’nin aracılığıyla Sultân Nûreddîn ile tanıştı ve dîvânında
önemli bir göreve getirildi. Sultânın elçisi olarak 564/1169 yılında Ahlât sâhibi Şâh
Armen’e, 566/1170 yılında Abbâsî Halîfesi Müstencid Billâh’a gönderildi. Dımaşk’a
döndüğünde Nûriyye Medresesinin baş müderrisliğine getirildiği gibi medrese de onun
ismiyle (İmâdiyye Medresesi) anıldı530.
568/1172 yılında Zengîlerin dîvân müşrifliğine (müfettişlik) tâyin edilen
İmâdüddîn, Nûreddîn’in vefât etmesi üzerine Mısır’dan Şam’a gelen Sultân
Salâhaddîn’in hizmetine girdi531. Bir müddet Salâhaddîn’in ordugahında bulınduktan
sonra, Vezîr ve Dîvân-ı İnşâ başkanı Kâdiü’l-Fâzıl’ın isteğiyle Dîvân-ı İnşâ başkan
yardımcılığına getirildi ve Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin sır kâtibi oldu. 573/1177 yılındaki 524 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussî, neşredenin girişi, s. 23. 525 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 19. 526 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, IX. 527 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 174. 528 İsfahânî, el-Fethü’l-Kussî, s. 24. 529 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133. 530 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133; Zehebî, Siyer, XXI, 346. 531 Zehebî, Siyer, XXI, 346.
120
Remle seferi ve hastalığından dolayı katılamadığı Kudüs’ün fethi hâriç bütün
seferlerinde Sultân Salâhaddîn’in yanında bulundu 532.
Salâhaddîn’in vefâtı üzerine idârî görevinden ayrılan İmâdüddîn, bir müddet
Dımaşk’ta kalarak medresesinde ders verdi. 596/1200 yılında Mısır nâiblğine tâyin
edilen el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in yanına gitti. Mısır’da vebâ salgını ve büyük bir
kıtlık olduğundan ertesi yıl Dımaşk’a geri döndü533. 1 Ramazan 597’de Dımaşk’ta vefât
eden İmâddüdîn el-İsfahânî, Bâbünnâsır dışındaki Sûfiye Mezarlığı’na denedildi.534
İmâdüddîn el-İsfahânî, Nûreddîn Zengî ve Salâhaddîn Eyyûbî döneminin
mühim şahsiyetlerinden biridir. Kâdiü’l-Fâzıl’dan sonra zamanının en büyük münşî ve
kâtibi olarak tanınmıştır. Sultân Salâhaddîn’in en fazla güvendiği adamlarından biri olan
İmâdüddîn, Salâhaddîn’in sır kâtipliğini de yapmıştır. Birçok Arapça, Farsça münşeât
(resmî evrak) yazmış, bunların bir kısmını eserlerine de almış, edebî münşeâtını bir
dîvânda toplamıştır.
Aynı zamanda ünlü bir şâir, edip, münşî ve tarihçi olan İmâdüddîn, ilk bakışta
sıradan bir kişi olarak göründüğü için, Kâdiü’l-Fâzıl’ın “İmâd çakmak gibidir; dışı
soğuk görünür, içinde ise ateş vardır.” dediği rivâyet edilmektdir535. Edebî sanatlara
düşkün olması, eserlerine de yansımış, eserlerinde anlaşılması güç bir dil kullanmasına
neden olmuştur. Hayatı boyunca ilmî faaliyetlerini idârî işlerle birlikte yürüten
İmâdüddîn, edebiyat ve tarih sahalarında kendisinden sonraki müellifleri etkileyen
önemli kitaplar yazmıştı.
Edebî sahadaki eserlerinin en önemlileri, müellifin 573/1177 yılı başlarında on
cilt hâlinde tertîb ettiği Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr ile bu esere yazdığı Zeylü’l-
Harîde ve Seylü’l-Cerîde adlı üç ciltlik zeylidir. Harîdetü’l-Kasr, V.ve VI./XI.ve XII.
asırlarda İslâm dünyasında yetişmiş önemli şâir ve edîplerin biyografilerini ve
eserlerinden örnekler içeren bir antolojidir. Eserde ele aldığı şâirlerin hayatını
özetledikten sonra önemli şiirlerinden bazı alıntılar yapmaktadır. İmâdüddîn bu eserini
532 Bündârî, Sene’l-Berk, I, 11. 533 Bündârî, Sene’l-Berk, I, 11-12. 534 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 133. 535 Safedî, Kitâbü’l-Vâfî, I, 139.
121
Ebû Mansûr es-Seâlibî’ en-Nîsâbûrî’nin (ö.429/1038) Yetîmetü’d-Dehr fî Mehâsini
ehli’l-‘Asr adlı eseri ile bu esere zeyil olarak yazılan Bâharzî’nin (ö.467/1075)
Dümyetü’l-Kasr ve ‘Usretü Ehli’l-‘Asr adlı eserine zeyil olarak kaleme almıştır.536
Kitabın birinci kısmı Irak ve çevresinde, ikinci kısmı bilâd-ı acemde(İran, İsfehan,
Herat ve Horosan), üçüncü kısmı Şam bölgesinde, dördüncü kısmı Mısır’da, beşinci
kısmı Kuzey Afrika, Endülüs ve Sicilya bölgelerinde yetişen şâir ve edîplere ayrılmıştır.
Başta İbn Hallikân olmak üzere, Yâkût el-Hamavî, İbnü’ş-Şâkir, es-Safedî, İbnü’s-
Sübkî, Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebû Şâme el-Makdisî ve Suyûtî gibi bir çok müellif
İmâdüddîn’in eserinden faydalanmış ve alıntılar yapmışlardır537. Eserin birinci kısmı
Muhammed Behçet el-Eserî ve Cemîl Saîd (I-VI, Bağdat 1955), ikinci kısmı Adnan
Muhammed Âl-i Tu‘me (VII-IX, Tahran 1999), üçüncü kısmı Şükrü Faysal (X-XIII,
Dımaşk 1955–1968), dördüncü kısmı Ahmed Emîn, Şevki Dayf, İhsân Abbâs ( XIV,-
XV, Kâhire 1951–1952), beşinci kısmı ise Muhammed el-Merzûkî, Muhammed el-
‘Arûsî, Cîlânî b. Hâc Yahya (XVI-XVII, Tunus 1966–1971) tarafından neşredilmiştir.
Müellifin edebiyatla ilgili diğer önemli eserleri Dîvânü’ş-Şi‘r, Dîvânü’Resâil
ve Dîvânü Dü Beyt adlı eserleridir. Bu eserlerin ilk ikisi zamanımıza ulaşmamış, diğer
eseri rubâî tarzının en eski örneklerini ihtiva etmekte olup Charles Pellat tarafından
yayımlanmştır. (Havliyyâtü’l-Câmi‘ati’t-Tûnisiyye, Tunus 1975)538.
İmâdüddîn el-İsfehânî sadece edebî eserler te’lîf etmemiş, târihe dâir önemli
eserler de yazmıştır. Bunların başında, 562-1167/589-1193 yıllarını kapsayan Zengî ve
Eyyûbî devletleri tarihinden ve kendi hatıralarından bahseden el-Berku’ş-Şâmî adlı
eseridir. Kitap gözlemlere ve belgelere dayanan son derece sağlam târihî bir kaynaktır.
Müellif Nûreddîn ve Salâhaddîn’in yanında geçen günlerini parlayıp sönen bir şimşeğe
benzettiği için kitabına bu adı (Şam Şimşeği) vermiştir539. Sanatkârâne bir üslüpla
kaleme alınan ve yedi ciltten meydana gelen eserin sadece 573–575/1177–1180 yılları
arasındaki olaylardan bahseden III. cildi ile, 578–579/1182–1184 yılları olaylarını içine
alan V. cildi zamanımıza kadar gelmiştir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde
üzerinde Ramazan Şeşen tarafından doktora çalışması yapılan eserin V. cildi, Fâlih 536 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 97. 537 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 93. 538 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 175. 539 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 77.
122
Sâlih Hüseyin (Amman 1987) tarafından, III. cildi ise Mustafa el-Hayyânî (Amman
1987) tarafından neşredilmiştir. Bündârî, el-Berku’ş-Şâmî’nin II. cildine Sene’l-Berkı’ş-
Şâmî adıyla bir ihtisâr çalışması yapmış, bu muhtasarın 583/1187 yılı sonuna kadarki
kısmı günümüze ulaşmıştır. Muhtasarın 1180’e kadar gelen kısmı Ramazan Şeşen
(Beyrut 1971), tamamı Fethiye en-Nebrâvî (Kâhire, 1979, 1982) tarafından
neşredilmiştir540. İmâdüddîn’in tarihe dâir ikinci önemli eseri, el-Fethu’l-Kussî fî
Fethi’l-Kudsî adlı kitabıdır. Eserde Kudüs ve sâhil bölgelerinin fethi, Sultân
Salâhaddîn’in haçlılarla mücâdelesi, Arslan Yürekli Richard’la yaptığı barış,
Salâhaddîn’in vefâtı ve son günleri detaylı bir şekilde incelenmiştir. Eser, Haçlı seferleri
ve Salâhaddîn-i Eyyûbî târihiyle uğraşanların başlıca kaynaklarındandır. Eserin tenkitli
neşri, Muhammed Mahmûd Subh (Kâhire 1962,1965) tarafından gerçekleştirilmiştir.
Farsça’ya son derece hâkim olan İmâdüddîn’in, Farsça’dan Arapça’ya
çevirdiği iki önemli eserden daha bahsedilmektedir. Bunların ilki, Irak Selçukluları
vezîri Enûşirvân b. Hâlid’in Futûru Zamâni’s-Sudûr ve Sudûru Zamâni’l-Fütûr adlı
Nizâmülmülk döneminin ortalarından Tuğrûl b. Muhammed b. Melikşâh’ın döneminin
sonlarına kadarki Selçuklu târihidir. İmâdüddîn daha sonra tercüme ettiği bu eserin baş
tarafına daha önceki Selçuklu târihini, sonuna da kendi zamanındaki İran-Irak
Selçuklularıyla ilgili olayları ekleyerek Nusretü’l-Fetre ve ‘Usretü’l-Katre adlı eseri
yazmıştır. 579/1183 yılında tamamlanan ve dört ciltten meydana gelen eserin tek
nüshası Paris’te Biblithéque Nationale’dedir541. İmâdüddîn el-İsfahânî’ninFarsça’dan
Arapça’ya tercüme ettiği diğer eser ise İmâm Gazzâlî’nin Kimyâ-ı Sa‘âdet adlı meşhûr
eseridir. İmâdüddîn bu kitâbı Kâdiyü’l-Fâzıl’ın isteği üzerine 576 senesinde
çevirmiştir542.
Görüldüğü gibi son derce velûd olan İmâdüddîn’in yazdığı eserler, gerek
Zengîler dönemi gerekse Eyyûbîler devri için başvurulması gereken temel kaynaklar
arasında bulunmaktadır. Eserleri, özellikle Eyyûbîlerin siyasî tarihi için tafsîlatlı bilgiler
içermektedir. ‘İmâdüddîn’in Sultân Salâhaddîn’in en yakın adamları arasında olduğu
düşünülürse eserlerinde verdiği bilgilerin Salâhaddîn devri için önemi daha iyi
540 Şeşen, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, XXII, 175-176. 541 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi’l-‘Irâk I, 71. 542 İsfahânî, el-Berku’ş-Şâmî,V, XIV.
123
anlaşılacaktır. Eserlerinden istifâde etmeyi zorlaştıran tek husus, edebî sanatları bolca
kullanması, tarihi olayları bile sanatkârane bir üslupla anlatmasıdır. Bu bakımdan
eserlerinden yeteri kadar istifâde etmek için Arapça’ya kâfi miktarda hâkim olmak
gerekmektedir.
7. Kâdiyü’l-Fâzıl (596/1200)
Ebû Alî el-Kâdiü’l-Fâzıl Mühyiddîn (Mücîrüddîn) Abdürrahîm b. Alî b. el-
Hasan el-Beysânî el-Askalânî 15 Cemâziyelâhir 529/2 Nisan 1135 yılında Askalan’da
doğdu543, 7 Rebîülâhir 596/26 Ocak 1200 tarihinde Kâhire’de vefât etti544. Doğduğu
yere nisbetle anıldığı gibi, babasının kadılık yaptığı Filistin’deki Beysân şehrine nisbetle
el-Beysânî nisbesyle de anılmıştır545.
İlk tahsîlini babasının kadısı olduğu Beysân şehrinde yapan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın
gençliğinde kimlerden ders aldığı konusunda kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.
Muhtemelen Mısır’a gittikten sonra, Ebî Tâhir es-Silefî, Ebî Muhammed el-‘Usmânî
Ebi’l-Kâsım b. ‘Asâkir, Ebî Tâhir b. ‘Avf ve Osman b. Ferec el-‘Abderî’den hadîs
dersleri aldığı rivâyet edilmektedir546.
Edebiyât ve dînî ilimler üzerinde yoğunlaşan Kâdı, edebiyat bilgisini ve
üslûbunu geliştirmek üzere takrîben 15 yaşında iken, babası tarafından Kâhire’ye
gönerildi. Fâtımî halîfesi el-Hâfız li-Dînillâh döneminde Kâhire’ye gelen Kâdiyü’l-
Fâzıl, Fâtımî Devleti’nin Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını yapan el-Müvaffâk Yûsuf b. el-
Hallâl ile İbni Kâdûs ve Reşîd b. Zübeyir gibi dönemin ileri gelen inşâ kâtiplerinin
yanında mesleğini geliştirdi547. 549/1154 senesinde İskenderiye’ye gitti. Burada
Dîvânü’l-İnşâ’da İbni Hadîd’in yanında inşâ ve edebiyat eğitimini sürdürdü.548 Bu
arada inşâ sanatındaki kabiliyeti günden güne yükselen Kâdiyü’l-Fâzıl’ın yazdığı
evrakların Kâhire’de beğenilmesi üzerine Fâtımî Vezîri ‘Âdil ibni’s-Sâlih b. Rüzzîk 543 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi- Mısır, XIV, 35. 544 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 545 Zehebî, Siyer, XXI, 339. 546 Zehebî, Siyer, XXI, 339. 547 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevi, Kâhire 1961, neşredenin girişi, I, 1. 548 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1.
124
tatarafından 557/1162 tarihinde Kâhire’ye çağrıldı549. ‘Umâre el-Yemenî, en-Nüketü’l-
‘Asriyye fî Ahbâri’l-Vüzarâi’l-Mısriyye adlı kitabında vezîr İbni’r-Rüzzîk’in vezirliği
döneminde yaptığı en güzel şeyin, Kâdiyü’l-Fâzıl’ı İskenderiye’den Kâhire’ye getirtip
Dîvân’da çalıştırması olduğunu zikreder550.
558/1163 yılında Dîvân-ı İnşâ başkanı Yûsuf b. el-Hallâl’ın yaşlılığından
dolayı emekli olması üzerine, İbni’r-Rüzzîk’in yerine geçen vezîr Şâver b. Mücîr
tarafından Dîvân-ı İnşâ başkanlığına getirildi551. Fâtımî komutanı Dirğam’ın idâreyi ele
geçirmesi üzerine bir ara görevinden azledilip hapse atıldıysa da 559/1164 yılında
Şâver’in tekrar vezîrliği ele geçirmesiyle birlikte Dîvân-ı İnşâ başkanlığına geri
getirildi552. O günden sonra hayatının son yıllarına kadar Fâtımîler ve Eyyûbîlerin
Dîvân-ı İnşâ başkanlığını yaptı.
564/1169 yılında Mısır’da idâreyi ele geçiren Esedüddîn Şîrkûh, Fâtımî halîfesi
‘Adîd-Lidînillâh tarafından vezîr tâyin edildikten hemen sonra Kâdiyü’l-Fâzıl’ın
kâtipliğini takdîr ederek onu görevinde bıraktı553. Şîrkûh’un vezîr tâyin edildikten iki ay
sonra vefât etmesi üzerine amcası yerine vezîr olan Salâhaddîn’in vezîrliği ve daha
sonraki bağımsızlığı döneminde Sultân Salâhaddîn’in en yakın adamı oldu.
Dîvân-ı İnşâ başkanı Kâdiyü’l-Fâzıl’ın Sultân Salâhaddîn nezdinde büyük bir
yeri vardı. Öyleki Salâhaddîn, sultân olunca kendisine vezîr olarak da onu seçmiştir. Bir
taftan vezîrlik yapan, diğen yandan Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını deruhte eden Kâdiyü’l-
Fâzıl döneminde Dîvânü’l-İnşâ’nın diğer dîvânlar üzerinde kontrol yetkisi vardı ki bu
tamamen Kâdiyü’l-Fâzıl’ın Sultân Salâhaddîn nezdindeki karizmasının bir sonucudur.
Diğer dîvânların başına getirilecek kişilerin Kâdiyü’l-Fâzıl’ın fikri alınarak tâyin
edilmesi554 bunun somut bir kanıtıdır. Salâhaddîn’in Kâdiyü’l-Fâzıl hakkında söylediği
rivâyet edilen şu söz, kadının sultân nezdindeki değerini ve hizmetlerini göstermesi
açısından dikkâte şâyândır. “ Ben memleketleri askerlerin kılıcıyla fethetmedim. Onları
549 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 550 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 90. 551 Nu‘aymî, ed-Dâris, I, 90. 552 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 114. 553 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 325. 554 Şeşen, “Eyyûbîlerde Dîvân”, DİA, IX, 381.
125
ancak Fâzıl’ın sözleriyle (kalemiyle) fethettim”555. Sultân, bu sözüyle iki şeyi kasdetmiş
olabilir. Birincisi Kâdiyü’l-Fâzıl’ın sultânın vezîri olması hasebiyle devlet işlerinde
gördüğü hizmetler. İkincisi ise her türlü iç ve dış yazışmaların, tayin, azil ve nakil
işlemlerinin karara bağlandığı ve devlet idâresinde bürokrasinin merkezi olarak iş gören
Dîvânü’l-İnşâ başkanlığını yürütmesi ve buna bağlı olarak yaptığı hizmetler. Bu
bağlamda Kâdiyü’l-Fâzıl’ın, Salâhaddîn’in melik, emîr ve halîfelere seslenen (konuşan)
dili olduğunu556 söylemek mübalağa sayılmamalıdır.
‘İmâdüddîn el-İsfehânî, Kâdiyü’l-Fâzıl’ın inşâ sanatındaki mahâretlerini
arzederken kendi dönemine kadar kadar gelmiş geçmiş en iyi kâtip olduğundan bahisle
Şerî‘at-ı Muhammediye’nin kendisinden önceki şerî‘atleri neshetmesi gibi, onun
sanatının da önceki ülupları hükümsüz kıldığını belirtmektedir557. Eserlerinde
sözlerinden alıntılar yapan İbn Hallikân, İbn Fazlullâh el-Ömerî, İbni Ebî Usaybi‘a gibi
bir çok şahsiyet, Kâdı’nın Arap inşâ sanatının en büyük üstatlarından biri olduğunu
zikretmektedirler.
Vezîr, Dîvân-ı İnşâ başkanı ve âlim olan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın ilmî şahsiyetini
incelediğimiz zaman iki önemli husûsiyetiyle karşılaştık. Birincisi, Mısır’da kendi
adıyla anılan ve iki mezheb fıkhının birlikte okutulduğu Fâzıliyye Medresesi’ni
kurarken, medreseye eklediği yüzbin ciltlik kitap558 ki bu kitapların çoğu Fâtımî
hilâfetinden Sultân Salâhaddîn’e mîras kalmıştır. Diğer husûsiyeti ise, bazı âlimler
tarafından eleştirilmesine rağmen ünlü filozof ve tabîp Mûsâ b. Meymûn’u
(Maimonides) himâye etmesidir. Endülüs’ten Mısır’a gelerek yerleşen Yahudi asıllı İbni
Meymûn’un, Endülüs’te iken müslüman olduğu, daha sonra tekrar Mûsevîliğe döndüğü
iddiaları karşısında Kâdiyü’l-Fâzıl onun baskı altında müslüman olmak zorunda
kaldığını belirterek mürted sayılamayacağını söylemiş ve himâyesi altına almıştır559. Bu
durum, Kâdiyü’l-Fâzıl’ın hüküm verirken olaylara bütüncül ve âdil bir yaklaşımla
yaklaştığını gösterdiği gibi Sultân Salâhaddîn ve oğlu Melikü’l-Efdal’in tabipliğini de
yapan İbni Meymûn’un değerini idrâk etmedeki ileri görüşlülüğünü de îzah etmektedir.
555 İbnü’l-‘İmâd, Şezerât, IV, 227; Alî Necm İsa, Resâilü’l-Kâdiye’l-Fâzıl, Beyrut 1426/2005, s. 3. 556 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 557 İsfahânî, Harîde: Kısmü Şü‘arâi- Mısır, XIV, 35-36. 558 Makrîzî, el-Mevâ‘iz , I, 366. 559 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 115.
126
Sultân Salâhaddîn’in Dımaşk’ta vefât etmesi üzerine yerine geçen oğlu
Melikü’l-Efdal’in vezîri Ziyâeddîn İbnü’l-Esîr ile anlaşamayan Kâdiyü’l-Fâzıl,
Kâhire’ye giderek Salâhaddîn’in diğer oğlu Melikü’l-Azîz’in Dîvân-ı İnşâ’sında
çalışmaya başladı. 7 Rebîülâhir 596/26 Ocak 1200 tarihinde vefât eden Kâdiyü’l-Fâzıl
Mukattam dağı eteklerindeki Karâfetüssüğrâ’da defnedildi560.
Kâdiyü’l-Fâzıl eserlerinde teşhis ve iktibas sanatlarını ustaca kullanır, seci
yapmada zorlanmaz, edebî sanatlarda tekellüfe başvurmazdı561. Bu bağlamda Kâdiyü’l-
Fâzıl’ın çağdaşı İmâdüddîn’den daha anlaşılır bir dil kullandığını söyleyebiliriz.
İmâdüddîn eserlerinde edebî sanatları fazlasıyla tekellüflü kulanmasına karşın,
Kâdiyü’l-Fâzıl daha sade bir dil kullanmıştır.
Kâdiyü’l-Fâzıl, şiir ve nesirden mütteşekkil çok sayıda edebî eser yazmıştır.
Bunlardan devletin iç ve dış işleriyle ilgili kaleme alınan dîvâniyyâtt mektupları ile
şükür, şevk, cezâ ve taziye gibi özel konularda kaleme alınan ihvâniyyât mektupları562
Kâdı’nın inşâ sanatındaki kuvvetini göstermesi açısından önemli örnekler içermektedir.
Bu mektuplardan bir kısmı İmâdüddîn el-İsfahânî’nin el-Berku’ş-Şâmî, Ebû Şâme’nin
er-Ravzateyn ve İbni Vâsıl el-Hamavî’nin Müferricü’l-Kürûb adlı eserlerinde aynen
nakledilmiştir. Yazdığı resmî (dîvâniyyât) ve özel (ihvâniyyât) mektupların 100 ciltten
az olmadığı rivâyet edilmektedir563. Bunlardan elli cilt kadarının mühtelif kişiler
tarafından toplanıp düzenlendiği kaydedilmektedir. Teressül mecmuaları denilen bu
derlemelerin büyük bir kısmı kaybolmuş, ancak birkaç cildi zamanımız kadar gelmiştir.
Muvaffakuddîn İbnü’d-Dîbâcî’nin teressül mecmualarından yaptığı seçmeler
Muhammed Nağş tarafından Resâil ‘ani’l-Harb ve’s-Selâm min Teressüli’l-Kâdi el-
Fâzıl adıyla neşredilmiştir. (Kâhire1978, 1984) Sultân Salâhaddîn dönemiyle ilgili
çalışmalarıyla bilinen Prof. Dr. Ramazan Şeşen de bu mecmualar üzerinde
çalışmıştır564. Mecmualardaki mektup ve belgelerin büyük çoğunluğu Salâhaddîn-i
Eyyûbî ve diğer hükümdarlar adına kaleme alınarak halîfelere, hükümdâr ve idârecilere
560 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 162. 561 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 562 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1. 563 İbn Hallikân, Vefeyât, III, 158-159. 564 bkz. Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, s. 4 -7.
127
gönderilen mektuplar ile görevlilere verilen menşûrlardan ve kendisi tarafından Sultâna
bildirilen mütalaalarından oluşmaktadır565.
Kâdiyü’l-Fâzıl’ın resmî ve özel mektuplarından oluşan mühim bir derleme de
Resâilü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl adıyla Dr. Alî Necm Îsâ tarafından neşredilmiştir. (Beyrut
1426/2005) Musul Evkâf Kütüphâne’sinde bulunan mahtût mektupları bir araya getirip
tahkîk eden Necm Îsâ, bu derlemede Sultân Salâhaddîn’in başta Nûreddîn Zengî olmak
üzere hükümdâr ve emîrlere gönderdiği mektuplar, fetihlerle ilgili mektuplar, âlimlerle
yazışmaları ve önemli sayıda taziye mektupları ile Kâdiyü’l-Fâzıl’ın özel konulara dâir
görüşlerini dile getirdiği mektupları ele almıştır566. Bu eser, Sultân Salâhaddîn’in ilk
yıllarıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Kâdiyü’l-Fâzıl’ın nesirdeki başarısı şiirdeki şöhretini gölgelemişse de şiirleri,
asrında bilinen tüm şiir sanatlarını ihtivâ etmektedir567. Şiirleri, Ahmed Ahmed Bedevî
ve İbrahim el-Ebyârî tarafından Dîvânü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl adıyla neşredilmiştir. (Kâhire
1961). Ahmed Bedevî eserin mukaddimesinde Kâdiyü’l-Fâzıl’ın şiirlerinin de nesirleri
gibi mümtâz olduğunu, şiirlerinde edebî sanatları ustalıkla kullandığını ve yeri geldiği
zaman bu sanatlardan mükemmel bir şekilde istifâde ettiğini bildirmektedir568. Eserde
toplam 4885 beyit bulunmaktadır. Kâdiyü’l-Fâzıl’ın şiirlerinde yaşadığı asrın tesirleri
fazlasıyla hissedilmektedir. Bu bağlamda şiirleri Salâhaddîn ve vezîri el-Fâzıl’ın
yaşadığı dönem hakkında değerli bilgiler vermektedir.
565 Şeşen, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, XXIV, 115. 566 Tafsilatlı bilgi için bkz. Resâilü’l-Kâdiyü’l-Fâzıl, thk. Alî Necm Îsâ, Beyrut 1426/2005. 567 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 1-2. 568 Kâdiyü’l-Fâzıl, Dîvân, I, 2.
128
F. Felsefe
“Bizde felsefe öteden beri dînî düşünce bağlamında ele alınmış; bazan dînî
akîdelerin mahremiyyetine el atmış bir nâmahrem olarak görülmüş ve kapı dışarı
edilmek istenmiş, bazan de din adına yardıma çağrılan bir bilge kişi gibi hürmet
görmüştür.”569 Müslümanlar nezdinde felsefeye ve felsefî düşüncelere yaklaşımı dile
getiren bu özlü ifâde, aslında Salâhaddîn dönemindeki felsefî hayat için de geçerli bir
durumu yansıtmaktadır. Sultân Salâhaddîn döneminde de felsefeye ve filozoflara karşı
alınan tavırlar farklılıklar arzetmektedir. Kimileri için felsefe hayatı anlamlandıran ve
kesinlikle istifâde edilmesi gereken bir ilim iken, kimilerine göre dînî akîdelerin
saffiyetini bozan ve kesinlikle uzak durulması gereken bir uğursuzluk olarak kabul
görmüştür. Herşeye rağmen Salâhaddîn döneminde eserleriyle ve fikirleriyle geleceği
etkileyen değerli filozoflar yetişmiştir ki bunların başında Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-
Maktûl gelmektedir. İbni Meymûn, Kemâleddîn b. Yûnus, Abdüllatîf el-Bağdâdî ve
Seyfeddîn el-Âmidî bu devirde yaşamış diğer ünlü felsefecilerdir.
1. Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-Maktûl (587/1191)
Şeyhü’l-İşrâk Şihâbüddîn Ebü’l-Fütûh Yahyâ b. Habeş b. Emîrek es-
Sühreverdî el-Maktûl 549/1153 yılında, Kuzey İran’daki Zencan şehrinin yakınlarında
bulunan Sühreverd kasabasında570 doğdu, 587/1191 yılında Haleb’te vefât etti571.
Ailesi, çocukluğu ve ilk tahsîl yılları hakkında kaynaklarda fazla bilgi
bulunmayan Sühreverdî küçük yaşlarda kendisini yetiştirmek amacıyla Azerbaycan’a
569 İlhan Kutluer, Bilimsellik Üzerine, İstanbul 1983, s. 33. 570 Zencân vilâyetine bağlı küçük bir kasaba olan Sühreverd’den h. V. ve VI. asırlarda üç büyük mütasavvıf/filozof yetişmiştir. Bunlardan biri, hicretin 490 senesinde doğan ve 563 yılında vefât eden Ziyâeddîn Ebû Necîb es-Sühreverdî, ikincisi bu zâtın yiğeni olan, h. 539 yılıda doğmuş ve 632’de vefât etmiş Şihâbüddîn Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî, üçüncüsü ise üzerinde çalıştığımız Şihâbüddîn es-Sühreverdî el-Maktûl’dur; bkz. Sühreverdî, Nûr Heykelleri, çev. Saffet Yetkin, İstanbul 1986, çevirenin önsözü, s. I. 571 Şemseddîn eş-Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravdetü’l-Efrâh, thk. Abdülkerîm Ebû Şüveyrib, 1988, s. 381; İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etibbâ, thk. Nizâr Rızâ Beyrut ts. s. 642.
129
bağlı Merâğa şehrine gitti, burada Mecdüddîn el-Cîlî’den hikmet ve usûl-ü fıkıh dersleri
aldı572. Bu iki ilimde çok yüksek bir mertebeye ulaşan Sühreverdî, Merâğa’dan
İsfahan’a geçti. İsfahan’da Zahîr el-Fârısî’in yanında İbni Sehlân es-Sâvî’nin Basâir
adlı eserini okudu573.
Temel dînî ilimlerdeki eğitimini tamamladıktan sonra seyahatlere başlayan
Sühreverdî, bu münâsebetle birçok yere gitti. Gittiği yerlerdeki sûfîlerle sohbet ederek
fikrî istiklâliyete dâir melekeleri kazanmada onlardan istifâde etti. Bu arada tasavvûfî
bilgilerini geliştiren Şihâbüddîn es-Sühreverdî, makâmât-ı hükemânın ğâyelerine ve
mükâşefât-ı evliyânın sınırlarına vâsıl oluncaya kadar nefsini ve fikirlerini riyâziyâta
tâbi tuttu574.
Seyahatlerinden birinde meşhûr filozof ve tabîp Fahrüddîn el-Mardînî’nin
yanına gelen Sühreverdî, zekâsı ve fesâhatiyle el-Mardînî’yi çok etkilemiş, fakat
düşüncelerini dile getirmedeki cesâreti ve tedbirsizliğinin başını tehlikeye sokacağı
endişesi el-Mardînî’yi korkutmuştu575. Daha sonraları Fahreddîn el-Mardînî’nin
korkusu gerçekleşmiş ve Şihâbüddîn es-Sühreverdî katledilmişti.
579 yılında Haleb’e gelen Sühreverdî, buradaki Hallâviyye medresesine indi.
Hallâviyye medresesindeki fakihlerle sohbeti esnâsında Hanefîlerin reîsi ve medresenin
müderrisi İftihârüddîn’in dikkatini çekti. Fazîletli bir insân olduğunu anlamada
gecikmeyen İftihârüddîn’in himâyesini gördü576. Şöhreti kısa sürede yayıldı. O sırada
Haleb şehrinin hâkimi Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu el-Melik ez-Zâhir idi. Sûfîlere ve
bilginlere karşı özel bir sevgi besleyen el-Melik ez-Zâhir bu genç bilgeye kapılarak, onu
Halep’teki sarayına kalmak üzere dâvet etmişti. Bu yörelere karşı özel bir sevgi duyan
Sühraverdî de bu daveti memnuniyetle kabul ederek saraya yerleşmişti577.
el-Melik ez-Zâhir’in yanında büyük i‘tibâr kazanan Şeyhü’l-İşrâk,
düşüncelerini açık bir şekilde belirtmekten çekinmez, âlimlerin önünde bâtınî fikirlerini
572 İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 269. 573 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 378. 574 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 378. 575 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 642. 576 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 643. 577 Seyyid Hüseyin Nasr, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İstanbul 1985, s. 70.
130
ifşâ etmekten çekinmezdi. Felsefeye ve tasavvufa dâir her türlü düşüncesini cesurca dile
getiren Sühreverdî’nin cesâreti, her türlü dinleyici önünde bâtınî doktrinleri açıklamada
gösterdiği tedbirsizlik, tartışmalarda tüm karşıtlarını alt etmesini sağlayan keskin zekâsı
ve hem mantıksal felsefeye hem de tasavvufa olan hâkimiyeti ulemâ arasında pek çok
düşman kazanmasına ve nihâyet idamına neden oldu578. Bu, idamının görünen sebebini
teşkil etmektedir. Ama aslında fakihlerle arasındaki tartışmalardan da anlayabileceğimiz
gibi şeyhin idamına fetvâ verenlerin asıl problemleri, Şeyhü’l-İşrâk ile aynı iklimi
paylaşacak seviyede olmamalarıydı. Dünyâ ve âhiretten tecerrüd etmeyen, zevke dayalı
mânevî tecrübeleri yaşamayanların Şeyh Sühreverdî hakkında ileri geri konuşup onun
idamına fetvâ vermelerini başka nasıl yorumlayabiliriz ki.
Bu şekilde Sühreverdî’nin düşüncelerine karşı çıkan ve onu nübüvvet iddia
ettiği gerekçesiyle küfürle ittiham eden fakihler (hakîkatte ise Sühreverdî, fakihlerin
ittihâm ettiği şeylerden uzak idi.) onun öldürülmesini istediler, fakat el-Melik ez-Zâhir
bunu reddetti579. Bunun üzerine fakihler Sultân Salâhaddîn’e Sühreverdî’nin dîni fesâda
verdiğine ve öldürülmesi gerektiğine dâir bir fetvâ (mazhar) gönderdiler580. Haçlı
istilâsına karşı siyâsî birliği sağlamada sıkıntı yaşayan ve bu meyanda alimlerin
desteğine şiddetle ihtiyâcı olan Salâhaddîn, çaresiz fakihlerin bu isteğine boyun eğdi581.
Öyle ki Sultân, oğlundan Sühreverdi’yi idam etmesini aksi takdirde Haleb’i elinden
alcağını bildiren bir emir gödermek zorunda kaldı. Bunun üzerine el-Melik ez-Zâhir çok
sevdiği ve i‘tibâr ettiği Sühreverdî’yi hapse atmak zorunda kâldı. Sühreverdî el-
Maktûl’un hem mürîdi hem de şârihi olan Şemsüddîn eş-Şehrezûrî (ö. 687?/1288?)
insanların, Sühreverdî’nin katli hakkında farklı şeyler söylediğini dile getirir. Buna göre
kimilerine göre hapiste aç bırakılmak kaydıyla öldürülmüş, kimilerine göre ise kılıçla
öldürülmüştür582. Ve böylece 38 yaş gibi çok genç bir çağda vefât eden İşrakîlerin
Şeyhi, kendisine son derece tutkun olduğu ve sözlerine eserlerinde sık sık yer verdiği
ünlü sûfî öncüsü Hallâc-ı Mansûr’un kaderini paylaşmış oldu583.
578 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70. 579 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 379. 580 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 380; İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, 642. 581 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70. 582 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s 380. 583 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 70.
131
Sühreverdî el-Maktûl, dünyevî zevklere iltifât etmezdi, giyimine, yiyeceğine ve
halkın kendisi hakkındaki düşüncelerine iltifât etmez, şan ve şöhreti sevmezdi, mühtelif
dînî ve felsefî konular hakkında düşünmeyi, konuşmaya tercîh ederdi. Semâ’ı ve
mûsıkînin nağmelerini seven Sühreverdî, çok zekî idi. Simya ilmini bilir, fıkıh hadîs ve
üsûl ilimlerinde âlim idi. Mezheb bakımından Şafi‘î idi584.
Kısa ve çalkantılı hayatının aksine Sühreverdî’nin eserleri çok fazladır.
Bulardan bazıları kaybolmuş, bir kısmı basılmış, geri kalanları da el yazmaları hâlinde
İran, Hindistan ve Türkiye’deki kütüphânelerde bulunmaktadır. Sühreverdî’nin
eserlerinden yaklaşık elli tanesi çeşitli tarih ve biyografi kitaplarında bize ulaşmıştır.
Bunlar şu şekilde, beş sınıfa ayrılabilirler.
1.Dört büyük doktrinel inceleme: İlk üçü belirli değişikliklerle Aristo
felsefesiyle ilgili (meşşâî), sonuncusu ise işrâkî hikmet hakkındadır. Hepsi Arapça olan
bu eserler, Telvihât, Mukavvemât, Mutârahât ve Hikmetü’l-İşrâk’dır585.
2.Yukarıdaki dörtlünün konularını daha basit dilde ve kısaca ele alan
Heyâkilü’n-Nûr, el-Elvâhü’l-İmâdiyye, Pertevnâme, Fî İ‘tikâdü’l-Hükemâ, el-Lemehât,
Yezdân Şinâht, ve Bustânü’l-Külûb gibi doktrinel risâleler586. Kısmen Arapça kısmen de
Farsça olan bu eserler daha geniş risâlelerin özel konularını açıklarlar587.
3. Ruhun nihâî kurtuluşu ve aydınlanmasına doğru kozmostaki seyahatini tasvîr
eden seyr ü sülûk hikâyeleri. Tamamı Farsça yazılmış olan bu kısa eserler, Akl-i Surh,
Âvâz-ı Per-i Cebrâil, el-Gurbetü’l-Garbiyye(Arapçası da vardır.), Lügat-i Mûrân,
Risâle fi’l-Mi‘râc, Risâle fî Hâlat et-Tufûliyye, Rûzî ba Cemaat-i Sûfiyan ve Safir-i
Simurg’dan ibârettir588.
4. Daha önceki felsefî ve kutsal-dînî eserlerin yorumu ve çevirileri. İbn
Sinâ’nın Risâletü’t-Tayr’ının Farsça’ya tercümesi. İbn Sinâ’nın İşârât ve Tenbihât’ının 584 Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh, s. 378-381. 585 Seyyid Hüseyin Nasr, “Şihâbeddîn Sühreverdî Maktûl”, (İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerîf içinde), İstanbul 1990, I, 413. 586 Yezdân Şinâht isimli risâle genellikle Aynü’l-Küdât Hemedâni’ye maledilse de müellifinin kim olduğu tam olarak bilinmiyor. Bustânü’l-Kulûb da Ravdatü’l-Kulûb adıyla da ortaya çıkmış ve bazan de Seyyid Şerif Cürcânî’ye maledilir; İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 587 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 588 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 71-72.
132
Farsça şerhi gibi filozofların eserlerinin insiyatik metinleriyle kutsal metinlerin şerhleri
ve transkripsiyonları. Ayrıca İbn Sinâ’nın Risâletü’l-Işk isimli eserine ve Kur’ân ve
Hadîs üzerine yorumlarına dayanan Risâle fî Hakîkati’l-Işk adlı eser de bu gruba589
dâhildir590.
5. Şehrezûrî’nin el-Vâridât ve’-Takdisât diye adlandırdığı dua ve zikirler591.
Sühreverdî’nin te’lîf ettiği bu eserler ve çok sayıdaki şerhi, son yediyüzyıl
boyunca İşrâk geleneğinin özünü teşkil etmiştir. Ayrıca Sûfî hikmetiyle, Hermetisizm,
Pisagor, Platon, Aristo ve Zerdüşt felsefelerini diğer bazı unsurlarla birleştiren bu
eserler bir geleneksel doktrinler hazinesi olarak adlandırılabilir592. Kuşkusuz Sühreverdî
çoğu fikirlerinin teşekkülü için müslüman filozoflara, özellikle de İbn Sinâ’ya çok şey
borçludur. Daha da ötesinde sûfî olduğu kadar filozof da olan ya da daha yerinde bir
ifadeyle ‘hakîm-i müte’ellih (teosophist) olan Sühreverdî hem mânevî ilhâm hem de
doktrinleri için kendisinden önceki sûfî üstadlar silsilesine çok şey borçludur. Özellikle
de sık sık bahsettiği Hallac’dan ve nûrun imam ile ilşkisi doktrininde büyük rol oynayan
Mişkâtü’l-Envâr’ın müellifi Gazzâlî’den çok şey almıştır593.
1.1 İşrâkî Hikmet
“Hikmetü’l-İşrâk, bu adı oluşturan ‘hikmet’ ve ‘işrâk’ kelimelerine çok teknik
anlamlar yükleyen bir eseri olduğu kadar, bu eserin atıfta bulunduğu kadîm bir felsefe
geleneğine de işâret etmektedir”594. “Gençlik dönemini “Meşşâîlik” adını verdiği ve
Yeni-Eflatuncu renklerine rağmen ısrarla İslâm Aristoculuğu biçiminde kavradığı
felsefî sistem üzerine kitaplar yazmakla geçiren Sühreverdî’nin, ânî bir aydınlanmayla
gerçek bir metafiziğin “meşşâî” kalınrak ortaya konamayacağını anlaması üzerine
farkına vardığı başka bir felsefe anlayışının ifadesi olan Hikmetü’l-İşrâk, bizzat bu
589 Şu anda kendisinden hiçbir iz olmamakla birlikte Fârâbî’nin Fusûs’u üzerine yapılmış bir şerh de Sühreverdî’ye maledilmektedir; İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 590 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 591 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 72. 592 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413. 593 İslâm Düşüncesi Tarihi, I, 413; Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 72-75. 594 İlhan Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul 1996, s. 105.
133
terimi teklif eden düşünürün başlatma iddiası taşımadığı, yine onun beyanlarıyla kökleri
eski Mısır ve İran bilgeliğine kadar uzanan, Grek felsefesinin Aristo’ya kadar ki belli
sîmâlarını ve belli İslâm sûfîlerini de kapsayan kadîm bir hikmet geleneğidir”595.
İslâm düşünce tarihinde işrak felsefesinin en önemli temsilcisi kabul edilen
Şihâbüddin es-Sühreverdî, görüşlerini temellendirdiği Hikmetü’l-İşrâk adlı eserinin giriş
kısmında İşrâkî hikmetin mâhiyetini ve önceki felsefî doktrinlerle olan ilişkisini açık bir
şekilde belirtir. Ona göre kadîm hikmet biri kanıtlamaya (istidlâl) dayalı araştırma ve
inclemeyi (el-hikmetü’l-bahsiyye), diğeri mistik tecrübe ve sezgiyi (el-hikmetü’l-
zevkiyye) temel alan iki farklı metot kullanıyordu. Bunlardan ilkinin önderi Aristo,
ikincisinin ki Eflâtun’dur. Fakat burada Eflâtun, nurla sembolize edilen kadîm Zerdüştî
felsefenin bir devâmı ve temsilcisi olarak sunulmaktadır596. Eflâtun’dan önce de
“Filozofların babası” (Vâlidü’l-Hükemâ) Hermes ile “Hikmetin Sütunları” (Esâtinü’l-
Hikme) olan Empedokles ve Pisagor gibi büyük filozoflar da aynı geleneğe bağlıydılar.
Onların sembolik ifâdelerle ortaya koyduğu öğreti, aynı metotla Câmasb, Ferşâvuşter
(Avesta’daki Fraşaoştra) ve Buzurgmihr gibi Fars bilgelerinin Nur-Zülmet
metafiziğinde de ifade edilmişti. Fakat Doğu ilkesine (kâidetü’ş-Şark) uygun tarzda
ortaya konan bu kadîm İran hikmetinin, Mecûsîlerin küfrü ve Mani’nin ilhâdının
dayandığı inkâr ve sapıklık kâidesiyle (kâidetü kefereti’l-Mecûs ve ilhâd-ı Mânî) hiçbir
ilgisi yoktur597.
Felsefî tasavvuf veya tasavvufî felsefe diyebileceğimiz Hikmetü’l-İşrâk
öğretisi kadîm bir hikmet geleneğine ısrarla atıfta bulunmaktadır. Gelenek sarih br
halidî hikmet (philosophia perennis) tasavvuruna dayanmaktadır. Bu gelenekte Hz. İdris
(Hermes) figürü hikmetin nebevî menşeine işâret etmektedir598. Daha sonra Mısır ve
Fars istikâmetinde iki kola ayrılan hikmet geleneği Mısır’da Grekler’e, Grek-Fars
kaynağından da İslâm dünyasına intikâl etmiştir. Bu hikmetin Grek dünyasındaki son
temsilcisi Eflatun, İslâm dünyasındaki ilk temsilcileri ise büyük sûfîlerdir. Sühreverdî
595 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 105. 596 Mahmut Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 597 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 108. 598 Kutluer, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İstanbul 2001 s. 164.
134
kendini geleneğin özellikle Grek ve Fars kollarına İslâm düşünce dünyasında buluştuğu
kimse olarak görmektedir599.
İşrâkî hikmetin en önemli hususlarından biri öngürdüğü entellektüel tipoloji
çerçevesinde hakikati arayanların kategorilere ayrılmasıdır. Bu kategoriler de hakikate
ulaşmanın birbirini tamamlayan iki yolu olan “bahs” ve “teellüh” kavramları çevresinde
teşekkül etmektedir. Bahs nazârî araştırma ve tefekkürü ifâde ederken teellüh de kulluk,
çile çekme ve ahlâkî arınmada en yüksek düzeyi ifâde etmektedir600. Fakat
Sühreverdî’nin öngördüğü entellektüel tipolojideki ilmî otorite (riyâset) sıralaması
entellektüellerin “teellüh” (teosofi) yoluna nisbeti bakımından yapılmış olmaktadır601.
Buna göre sıralama (1) Teellüh ile bahsi birleştirenler; (2) Teellühte üstad, bahste orta
seviyede olanlar; (3) Bahs ile ilgisiz müteellih olanlar şeklindedir602. Teellüh ile bahsi
birleştirebilenler müteellih hakîm veya ilahî hakîm olarak adlandırılmakta, sadece
teellühü esas alanlar müteellih, tefekkür ve bahsi önemseyip teellühü ihmâl edenler de
hakîm olarak adlandırılmaktadır. Sühreverdî peygamberlerle sûfîlerin çoğunu teellühü
esas alıp bahse önem vermeyenler kategorisinde, Aristo ile onu izleyen Fârâbî ve İbni
Sînâ’yı tefekkür ve bahsi önemseyip teellühü ihmâl edenler kategorisinde gösterir.
Kendisinin de dâhil olduğu üçüncü gruptakilerin (teellüh ile bahsi birleştirebilenler)
sayısının çok az olduğunu ileri sürer603.
Sühreverdî el-Maktûl’un temsilcisi olduğu İşrâkî Hikmet tasavvuru salt keşif
ve ilhâma dayanan tasavvufî gelenekten farklılık arzettiği gibi gerçekliğin asıl
tecrübesinden mahrum felsefî anlayışlardan da öte bir anlam taşımaktadır. Nitekim
Şeyhü’l-İşrâk’ın, hikmet geleneğine ait öğretiye bizzat kendi manevî tecrübeleriyle
vâkıf olmakla kalmayıp onu çağının felsefî araştırma yöntemlerine uygun tarzda
yorumladığı iddiası da bunu destekler mâhiyettedir. Böylece Sühreverdî kendi şahsında
sûfînin tecrübî idrâkî ile filozofun teorik dilini birleştirmiş olmaktadır604. Kanaatimizce
599 Kutluer, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, s. 164. 600 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 601 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 110. 602 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 110. 603 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 435. 604 Kutluer, İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, s. 106.
135
İşrâkî Hikmet’i güçlü kılan ve daha sonraki nesiller üzerinde ciddi etkiler bırakan
özelliği de bu orjinal sisteminde aranmalıdır.
İşrâkî gelenek Sünnî dünyada da bir takım yorumcu ve izleyiciler bulduysa da,
daha büyük bir hızla Şiî çevrelerde yayılmıştır. Sühreverdî’nin yazıları İşrâkî okulun
ana doktrinel külliyat ve kaynağını oluşturmuş ve sonradan gelen pek çok bilge bu
yazılara yorumlar ve açıklamalar ekleyerek geleneği sürdürmüştür. Hikmetü’l-İşrâk
üzerine yazılan en önemli yorumlar Sühreverdî’nin öğrencisi ve yakın arkadaşı
Şehrezûrî’ninki ile hem Hace Nâsırüddîn et-Tûsî hem de Doğu’da İbn Arabî’nin
doktrinlerinin en önemli açıklayıcısı olan Sadrüddîn el-Konevî’nin ünlü öğrencisi
Kutbuddîn eş-Şîrazî’ninkilerdir605.
İşrâkiyye hareketi Sühreverdî’den sonraki dönemlerde ilgi odağı olmuş, bu
harekete hikmeti müteâl (transendental felsefe), hikmet-i hâlide, ezelî-ebedî hikmet,
felsefî tasavvuf (teosofik mistisizm) ve ilm-i iahî gibi isimler verilmiştir606. Ayrıca bu
teosofik felsefe İbnü’l-Arabî’nin beslendiği temel kaynaklardan biri olarak
zikredilmektedir607. Hâlâ canlı bir düşünce akımı olarak varlığını sürdüren İşrâkî hikmet
günümüz İran düşüncesinde ise İrfâniyye olarak bilinmekte ve etkisini
sürdürmektedir608.
2. İbn Meymûn (601/1204)
Ebû ‘İmrân Mûsâ b. Meymûn b. ‘Ubeydüllâh el-Kurtubî el-Endülüsî el-İsrâîlî
30 Mart 1135 tarihinde Endülüs Kurtuba’da (Cordoba) doğdu609, 13 Aralık 1204 yılında
Kâhire’de vefât etti610. Yahudi’ler nezdinde Hz. Musa’nın İsrailoğullarıyla birlikte
605 Nasr, Üç Müslüman Bilge, s. 92. 606 Süleyman Uludağ, “Tasavvuf”, DİA, XXIII, 438. 607 Kaya, “İşrâkiyye”, DİA, XXIII, 437. 608 Uludağ, “Tasavvuf”, DİA, XXIII, 438. 609 İsrail Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, Beyrut 2006, s. 1. 610 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, nşr. Hüseyin Atay, Ankara 1974, neşredenin önsözü, s. VII.
136
Mısır’dan çıkışı adına kutlanan Fısh bayramının arafesinde doğduğu için Musa adını
aldığı belirtilmektedir611.
Mûsevî ilahiyat tarihi ile fesefe tarihinde meşhûr bir filozof, tabîp, astronom ve
ilahiyatçı olan Musa b. Meymûn’un İbranice’deki ismi Rabbi Moşeh ben Meymon’dur.
Yahudi literatüründe çoğu zaman bu ismin baş harflerinden meydana gelen Rambam
adıyla yâd edilmektedir612. Müslümanlar nezdinde Mısır’da kaldığı süre zarfında
Yahudi cemaatinin liderliğini yapığından dolayı “er-Reîs” olarak da adlandırılan İbn
Meymûn613, Batılı kaynaklarda ise Maimonides olarak zikredilmekedir614.
İbn Meymûn’un doğduğu yer olan Kurtuba müslümanların kültür ve medeniyet
merkezi olduğu gibi Yahudi’lerin de ilim merkezi idi. Kurtuba’da ikâmet eden
Yahudi’ler daha çok müslümanlara ait eğitim merkezlerinde tahsil görüp onların ilmî
faaliyetlerinden istifâde ediyorlardı615. Bu etkileşim sayesindedir ki buradaki yahudiler
müslümanların meydana getirdikleri ilmî gelişmenin tesiriyle kendi dillerinde ve
kültürlerinde benzer gelişmeyi gösteriyorlardı. Yahudi dinine mensup olmasına rağmen
Musa da bu ortamı teneffüs etmiş ve iyi bir eğitim almıştır. İlk tahsîline Kurtuba’daki
Yahudi şeriat mahkemesine hâkimlik yapan, hem Yahudi din âlimi hem de tabiî ve
felsefî ilimler alanında birikim sahibi bir şahsiyet olan babasının yanında başlayan İbn
Meymûn’un yetişmesinde babasının önemli katkısı olduğu belirtilmektedir616.
Kurtuba’da bir yandan Yahudi âlimlerden ders alan İbn Meymûn’un diğer yandan
müslüman âlimlerden etkilendiği, İbn Rüşd, İbn Sînâ ve Fârâbî gibi müslüman
filozofların eserlerini okuyarak formasyon kazandığı belirtilmektedir617. İbn Meymûn,
Delâletü’l-Hâirîn adlı eserinde İbni Eflâh el-İşbilî’nin oğlu ile bir araya geldiğini, ünlü
filozof Ebubekir b. Sâiğ’in (İbn Bâcce) talebelerinden birinden ders aldığını bizzat ifâde
etmektedir618. Çağdaşı ve aynı şehirde yaşamakta olan İbn Rüşd’den ders aldığı, bazı
müellifler tarafından ifâde edilmişse de onun bu hususa işaret eden herhangi bir ifadesi
611 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 2. 612 E. Mıttwoch, “İbn Meymûn”, İA, V, 772. 613 İbn Ebî Usyabi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 582. 614 Mustafa Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 194. 615 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. V. 616 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 3. 617 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 194. 618 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 297.
137
bulunamamıştır. 1191 yılında talebesi Yusuf b. Yehuda’ya yazdığı mektupta:
“Bugünlerde İbn Rüşd’ün, Aristo’nun kitapları hakkındaki el-Hiss ve’l-Mahsus adlı
eseri hariç bütün eserlerini elde ettim. Gerçeği bulmakta başarıya ulaştığını gördüm.
Ancak henüz eserlerini incelemek için geniş bir vakit bulamadım.” demektedir619. İbn
Rüşd’den ders almamış olsa da onun eserlerinden istifâde ettiği ve onun te’sîrinde
kaldığı genellikle kabul görmektedir.
Genellike Ortaçağ’ın hatta bazılarına göre bütün dönemlerin en büyük Yahudi
filozofu olarak bilinen İbn Meymûn, 13 yaşında iken ailesiyle birlikte Endülüs’ün
güneyindeki Meriye’ye (Almeria) gitti. 1160 yılında Meriye Muvahhidler’in eline
geçince oradan Fas’a göç etmek zorunda kalmıştır620. İbnü’l-Kıftî, İbn Meymûn
ailesinin Mağrib’e göç etme nedeni olarak daha önceleri geniş bir hoşgörünün
bulunduğu ülkenin Muvahhidler’in eline geçmesinden sonra Hristiyan ve Yahudi’ler’e
karşı başlatılan dînî baskıyı zikretmektedir621. Muvahhidîler, Hristiyanlar ile
Yahudi’ler’in ihtidâ etmeleri şartıyla kalmalarına izin veriyorlar, aksi takdirde onları
hicret etmeye zorluyorlardı. Bu baskıdan dolayı İbn Meymûn’un aslında Mûsevî olduğu
halde zâhiren müslüman gibi görünmek zorunda kaldığı da rivâyet edilmektedir. Daha
sonraları Endülüs’ten gelen İbni Ma‘îşe adlı bir fakih, İbn Meymûn’u İslâm’ı terk
ederek Mûsevîliğe ‘avdet etmekle suçlamış, fakat İbn Meymûn’u himâyesine alan
Kâdiyü’l-Fâzıl, baskı altında islâmı kabul etmek durumunda bırakılan bir kişinin
islâmının sahîh ‘addedilemeyeceğini söyleyerek İbn Meymûn’u korumuştur622. İbn
Meymûn’un hayatı ve eserleri üzerine çalışan bazı müellifler, İbn Meymûn’un daha
önce müslümanlığı kabul etmediğini belirtmektedirler623. Bunlar, İbn Meymûn’un
cesaretini, İslâm’a karşı özel bir kin beslememesini ve eserlerindeki üslûbunu nazar-ı
dikkâte alarak bu sonuca varmaktadırlar. Kanaatimizce bu olay üzerinde fazla durmanın
bir anlamı yoktur. İbn Meymûn ister müslüman olsun, ister olmasın, İslâm entellektüel
geleneğinin ciddi anlamda etkisinde kalmış ve bu etkiyi eserlerinde hiç çekinmeden
yansıtmıştır.
619 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VIII. 620 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 4. 621 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 622 el-Kıftî, İhbâr, II, 428. 623 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VII-VIII.
138
Fas’tan da göç etmek zorunda kalan İbn Meymûn’un ailesi 1165 yılında o
dönemde Haçlıların elinde bulunan Akka’ya deniz yoluyla ulaşmış, oradan da Kudüs’e
gitmiştir. Ancak Haçlılar buradaki müslümanlara ve Yahudi’lere çeşitli eziyetlerde
bulunuyorlardı. Bu yüzden 6 ay sonra üç kardeş Yahudi’lerin iyi muaemele gördüğü, o
sıralarda Fâtımî hilâfetinin hüküm sürdüğü Mısır’a göç etti, babaları ise Kudüs’te
kaldı624. İbn Meymûn Fustat’a giderek burada bulunan zengin Yahudi’lerin ikâmet
ettiği Massîsa mahallesine yerleşti625. Burada bulunan Yahudi’ler her türlü dînî
baskıdan âzâde oldukları gibi, dînî ve ictimaî hayatlarını devam ettirecek önemli
müesseseler de kurmuşlardı. Bunların başında da ibadetlerini yaptıkları mâbedler ve
Yahudi reislerinin ikâmet ettiği başkanlık sarayı gelmektedir626.
Bölece İbn Meymûn için hayatının daha istikrarlı ve verimli olacağı yeni bir
dönem başlamış oldu. Kudüs’te kalan babasını 1166 yılında kaybeden Mûsa, kardeşi
Dâvud ile birlikte mücevher ticaretine başladı. Dâvûd ticari seyahatlerde bulunurken
Mûsa da Mısır’da kalarak ticarî ve ilmî faaliyetlerini sürdürüyordu. Fakat bir seyahat
sırasında kardeşi Davud’un Hint Denizinde batan gemisiyle bilikte boğulması, İbn
Meymûn’u maddî ve manevî olarak çok etkiledi627. Kardeşinin ölümünden sonra
geçimini de temin etmek üzere tabiblik yapmaya başadı. Kısa sürede şöhreti yayılan İbn
Meymûn’un etrafında din ilimleri, astronomi ve felsefe ile uğraşan geniş bir öğrenci
kitlesi oluşmaya başladı628. Bu öğrencilerin büyük çoğunluğu Endülüs ve Mağrib’den
hicret edenlerden meydana geliyordu. Öğrencileri arasında fazlaca alaka gösterdiği ve
Delâletü’l-Hâirîn’i kendisine hitâben yazdığı Yusuf b. Aknîn (İbn Sem‘ûn)629 de
Mağrib’den Mısır’a hicret edenler arasında bulunmaktaydı. Yahudi dindaşları gibi baskı
altında kaldığından dolayı dinini gizlemek zorunda kalan Yusuf, Mısır’a geldikten sonra
buradaki Yahudi’lerin reisliğini yapan İbn Meymûn’un yanına yerleşti ve ondan başta
624 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 8–9. 625 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 626 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 9–10. 627 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 10. 628 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 11. 629 Yusuf b. Aknîn’in biyografisini yazan İbnü’l-Kıftî’nin bildirdiğine göre Mağrib Fâs asıllı olan Yusuf, önemli bir tabip idi. Mısır’dan Şâm’a giden Yusuf, bir ara ticâretle uğraşmış, Melik Zâhir döneminde Haleb’in önde gelen tabipleri arasına girmiştir. Aynı zamanda İbnü’l-Kıftî’nin yakın arkadaşı olan Yusuf 623 yılında Haleb’te vefât etmiştir; el-Kıftî, İhbâr, II, 521.
139
tıp ve felsefe olmak üzere hemen her ilimde istifâde etti630. İbnü’l-Kıftî’nin bildirdiğine
göre İbn Meymûn, son derece zeki olan bu öğrencisinin talebi üzerine İbni Eflah el-
Endülusî’nin Hey’et (Astronomi) ile ilgili tesbitlerini düzeltmeye çalıştı631. Mûsâ b.
Meymûn’un öğrencileri, üstadlarının ismini Mısır, Şam, Mağrib, Endülüs ve Güney
Fransa gibi geniş bir coğrafyada bulunan Yahudi’lerin arasında yaydılar. Böylece İbn
Meymûn, Yahudi’ler arasında dînî, ilmî ve felsefî konularda nâm salmış bir otorite
olarak kabul gördü632.
Mısır Fâtımî devletinin sonlarına doğru Askalan’daki Haçlı melikinin
Mısır’dan bir tabîp istemesi üzerine bu görev için İbn Meymûn seçildi fakat İbn
Meymûn, Haçlıların hizmetinde çalışmayı reddederek bu görevi kabul etmedi633. Fâtımî
hilâfetinin yıkılmasıyla birlikte İbn Meymûn, Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin vezîri Kâdiyü’l-
Fâzıl’ın desteğini arkasına alarak daha rahat imkânlara kavuştu. Kâdiyü’l-Fâzıl, İbn
Meymûn’un tıptaki mahâretini takdîr ederek kendisine maaş bağladı634. İbn Meymûn
daha sonraları Salâhaddîn-i Eyyûbî ve oğlu el-Melikü’l-Efdal Ali’nin özel doktorluğunu
yaptı. Eyyûbî Hanedan’ı üyeleriyle iyi diyaloglar geliştiren İbn Meymûn, el-Melikü’l-
Efdâl Ali’nin annesinin kâtibi olan Yahudi Ebü’l-Ma‘âlî’nin kızkardeşiyle evlendi, onu
da kızkardeşiyle evlendirdi635.
Mûsa b. Meymûn 1187 yılında Yahudi tâifesinin başkanı seçilinceye kadar
Fustat’taki Yahudi Şer‘î Mahkemesi’nin bir üyesi olarak çalıştı636. Başkanlığa
seçildikten sonra ahlâkî, ilmî ve dînî anlamda Yahudi’lerin seviyesini yükseltmek adına
bir takım yenilikler getirdi. Esâsında dînî taassuba karşı olan İbn Meymûn, Yahudi’ler
arasında yaygın olan bazı âdetleri kaldırmaya çalıştı. Bunlar arasında yaygın bir gelenek
olan müskacılığı ve gelinin gülünç elbiselerle toplumun önünde dans etmesini
yasaklaması zikredilmektedir637. Anlaşıldığı kadarıyla İbn Meymûn Yahudi’ler arasında
yaygın olan hurafelerle mücâdeleye bir hayli önem vermiş, bu uğurda mütaassıb din
630 el-Kıftî, İhbâr, II, 521. 631 el-Kıftî, İhbâr, II, 521. 632 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 14. 633 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 634 el-Kıftî, İhbâr, II, 427. 635 el-Kıftî, İhbâr, II, 427-428. 636 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 19. 637 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. VI.
140
adamlarının eleştirilerine göğüs germiş ve Yahudi teolojisine önemli katkılarda
bulunmuştur.
İbn Meymûn, 18 Rebiülâhir 601/13 Aralık 1204 tarihinde Kâhire’de vefât etti.
Vasiyeti üzerine cesedi Filistin’e Taberiye’ye nakledilerek bir kısım Benî İsrâil
büyüklerinin kabirlerinin bulunduğu mezarlığa defnedildi638. Yahudi’ler arasında
“Moşeh haz-Zeman” (zamanın Musa’sı) olarak adlandırılan İbn Meymûn’un vefâtı
sadece Yahudi’ler arasında değil, müslümanlar arasında da derin üzüntüye yol açmış,
hakkında mersiye yazan şairler çıkmıştır. Yahudi’ler ise ona atfettikleri önemi Hz.
Musa ile Musa b. Meymun’u karşılaştırdıkları şu cümleyle ifâde etmişlerdi. “ Musa’dan
Musa’ya kadar, Musa gibisi gelmemiştir”639. Yahudi’ler Taberiye’deki kabrini
ziyaretgâh olarak kabul etmiş, Kâhire’de Yahudi’lerin ikâmet ettiği mahallede inşâ
edilen ve dünyanın sayılı havralarından biri olarak kabul edilen mâbed de onun ismini
taşımaktadır640. Günümüzde İsrail devleti tarafından özel bir önem atfedilen İbn
Meymûn adına uluslarası tıp ödülü verilmektedir. Ayrıca “Maimonides” adıyla açılan
hastahane ve üniversitelerin sayısı da bir hayli fazladır.
Çok yönlü bir filozof olan İbn Meymûn, bir yandan sarayın özel tabipliğini
yaparken diğer yandan kendisine başvuran her milletten hastaya sağlık hizmeti
sunmuştur641. Tabîp olarak çok arandığı hâlde çok sayıda eser yazması diğer bir
özelliğini teşkil etmektedir. Musa b. Meymûn’un eserlerini Yahudi hukukuna dâir
eserler, felsefî ve kelâmî eserler ile tıbbî eserler olmak üzere üç gruba ayırabiliriz.
Yahudi hukukuyla ilgili Kitâbü’s-Sirâc adlı eser, müellifin Mişna Tora
dışındaki diğer bütün eserleri gibi Arapça olarak kaleme aldığı bir eserdir. Bu eser 1168
yılında tamamlanıp, Mişna’nın642 müfassal bir tefsiridir. İbn Meymûn’un müslümanlar
arasında yayılacağını umduğu eser, arzuladığı ilgiyi görmemiş, daha çok Kuzey Afrika,
638 el-Kıftî, İhbâr, II, 428. 639 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 26. 640 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 26-27. 641 Mıttwoch, “İbn Meymûn”, İA, V, 773. 642 Mişna, Mukaddes kitaptan sonra yazılan en büyük eser olup Yahudi şeriatına dâir te’lîf edilen bu eser daha önceki âlimlerin rivâyetine dayanılarak Tevrat’tan alınmıştır. Mişna 165-210 milâdî yıllarında Filistin’deki Yahudi’lerin reisi olan Yahuda Hanasi tarafından toplanmıştır. Vecîz bir ifâdeyle yazıldığından şerhi olan Talmud’suz anlaşılmaz. (Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 43.)
141
İspanya ve Güney Fransa’daki Yahudi’ler arasında yayılmıştır643. Eser, bahsettiğimiz
yerlerde büyük bir rağbet görmüştür. Müellif hayatta iken İbranice tercümesine
başlanan eserin tamamı ancak 1296 yılında Berşelûne’de (Barselona) kurulan bir heyet
tarafından tercüme edilmiştir. Daha sonraları eserin tamamı, Latince (Oxford 1655) ve
Almanca’ya (Leipzig 1863) tercüme edilmiş, kısmî olarak da Fransızca (Paris 1927) ve
İngilizce’ye (Newyork 1912) tercüme edilmiştir644.
Müellifin en fazla tanınan eserlerinden biri olan Mişna Tora Yahudi’lerin dînî
hayatında ictimaî bir inkılab meydana getirmiştir. “Tevrat öğretisi” veya “Tevrat’tan
sonra gelen ikinci kitap” anlamlarına gelen bu eser, Yahudi şeriat kitabı Talmud (Mişna
Tefsiri) üzerine yapılmış sistemli ve felsefî bir şerhtir.645 İbn Meymûn 10 yıl kadar
süren bir çalışmanın ardından 1180 yılında tamamladığı bu eserini Babil ve Kudüs
Talmud’unu esas alarak yazmıştır. Müellifin İbranice yazdığı tek eser olan Mişna Tora
daha sonra yazılan Yahudi şeriat kitablarına örnek teşkil etmiş, Yahudi dünyasında
geniş ilgi uyandırmış, lehinde ve aleyhinde şiddetli tepkiler ortaya çıkmıştır646. Kitabın
ilki XV. yüzyıl sonlarında İtalya’da olmak üzere birçok neşri yapılmıştır.
(Constantinople 1509; Venedik 1524, 1550–1551; Amsterdam 1702–1703; Leipzig
1862)647.
Yahudi şeriatı hakkında yazdığı diğer bir eseri olan Kitâbü’l-Ferâiz,
çoğunluğun kolayca anlayabilmesi için Arapça olarak kaleme alınmıştır. Bu eser Mişna
Tora’nın te’lîfinden önce ona hazırlık olarak kaleme alınmıştır. Müellifin ölümünden
sonra üç Yahudi âlim tarafından İbranice’ye çevrilen eserin Arapça metni (Paris 1888)
yılında neşredilmiştir648.
Musa b. Meymûn’un dünya ölçeğinde tanınmasını sağlayan eseri, düşünce
sistemini en kapsamlı şekilde açıkladığı Delâletü’l-Hâirîn adlı eseridir. Bu eser, orta
çağda Yahudi felsefî ve dînî düşüncesinin ulaştığı en yüksek zirveyi temsil eder649.
643 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. XII. 644 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 195-196 645 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 52-53. 646 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 54. 647 Çağrıcı, “İbn Meymûn, DİA, XX, 196. 648 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s.50. 649 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 57.
142
Felsefeye büyük rağbet gösteren İbn Meymûn’un bu eseri kaynağını akılda bulan
felsefenin temel ilkelerini konu edinir. Yusuf b. Aknin adlı öğrencisine hitâben yazdığı
bu eserini “ancak felsefe okumuş olan, nefse ve bütün kuvvetlerine dâir bir şey
öğrenenler”650 için yazdığını, “halka, şeriat ilmini öğrenmemiş olana te’lif etmediğini,
dîninde, ahlâkında kâmil olana, felsefî ilimleri okuyup manalarını anlayana”651
yazdığını belirtmektedir. Eser müellif hayatta iken Samuel ibn Tibbon tarafından
İbranice’ye çevrilmiş, daha sonra yine İbranice, Latince, İtalyanca, Macarca, Almanca
ve İngilizce tercümeleri yapılmış, üzerinde birçok şerh yapılmıştır.
İbn Meymûn, hasımları tarafından Mişna Tora’da haşir hakkında (yeniden
diriliş) bilgi vermediğine dâir yapılan tenkidlere cevap olmak üzere Makâle ‘ani’l-Ba‘s
adlı eseri yazmıştır. Hüseyin Atay’a göre Yahudi’lerde pek açık olmayan ahiret inacının
mâhiyetini ortaya koyan yetkili bir Yahudi düşünürün eseri olması açısından
önemlidir652. Arapça metni ve Samuel İbn Tibbon’un İbranîce tercümesi J. Finkel
tarafından neşredilmiştir. (Proceedings of the American Academy for Jewish Research,
X 1939, s. 1–42,60–105)
Makâle fî Sınâ‘ati’l-Mantık müellifin mantığın temel kavramlarını kısaca îzâh
ettiği ve gençlik yıllarında kaleme aldığı eseridir. Bu eserde İslâm filozoflarının
özellikle de Fârâbî’nin etkisi iyice anlaşılmaktadır. Eserin iki Arapça nüshası ilk kez
Mubahat Türker tarafından bulunmuş ve neşredilmiştir. (İTED, III/2 (1959), s. 49-54)
Tıp eğitimine Endülüs’te başlayan İbn Meymûn, daha sonra hicret ettiği Fas’ta
da eğitimine devam etmiş, döneminin ünlü tabiplerinden ders almşıtır. Tıp alanındaki
tecrübelerini ortaya koyma imkânını bulduğu yer ise her açıdan rahat şartlara kavuştuğu
Mısır olmuştur. Tıp ile ilgili kaleme aldığı eserlerin hepsini Mısır’da 1167 ile 1200
yılları arasında Arapça olarak kaleme alan İbn Meymûn’un bu sahadaki eserlerinin
büyük kısmı İbranice’ye bir kısmı da Latince’ye çevirilmiştir.
Tıp sahasında İbn Meymûn’un bize kadar ulaşan en önemli eseri Fusûlü’l-
Kurtubî, Fusûlü Mûsâ olarak da bilinen Kitâbü’l-Füsûl fi’t-Tıb adlı eseridir. Hacmi ve
650 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 174. 651 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. 9. 652 İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirîn, s. XV.
143
ulaştığı şöhret bakımından en büyük eseri olan Füsûl’u 1187–1190 yılları arasında
yazmıştır. İslâm tabiplerinden İbn Zühr, Nuhammed b. Ahmed et-Temîmî ile İbn
Rıdvân’dan da yararlanarak Câlînûs ve diğer Grek tabiplerinin kitaplarından alınmış
1500 tıp kânunu ile İbn Meymûn’un şahsına âit tahlil, tenkit ve hâşiyeleri ihitvâ eder653.
Kitap 25 fasıldan meydana gelmiştir. Kitapta genel olarak canlı varlıkların görevleri,
bâtınî hastalıklar, hastalıkların belirtileri ve teşhîsleri, sebepleri ve ilaçları, ilaçların
hazırlanmasına yönelik uygulama yöntemleri ile kadın hastalıkları vb. konularda detaylı
bilgiler verilmektedir654. Eserin Natan ha-Meathi tarafından 1279 yılında Roma’da
yapılan İbrânîce bir tercümesi basılmıştır. (Lemberg 1805, 1834-35; Vilna 1888).
Kitabın XIII. yüzyılda mütercimi bilinmeyen Latince bir çevirisi daha ortaya
çıkmıştır655.
Arab âlimleri Kitâbü’l-Muhtasar adlı bir eseri de İbn Meymûn’a nisbet ederler
ki bu eser hiciri II. asırda yaşamış ünlü Grek doktoru Câlînûs’un tıbba dâir görüşlerinin
bir özeti hükmündedir. Bu muhtasarın hazırlanmasında öğrencisi Yusuf b. Aknin’in
önemli katkıarı olmuştur. Arapça aslı mevcut olmayan eserin İbrânîce bir nüshası
günümüze ulaşmıştır.(Meyerhof, XI (1929), s.142)656.
İbn Meymûn’un 1198 yılında Kâdiyü’l-Fâzıl’a ithâf ettiği ve bu münasebetle
el-Makâletü’l-Fâzıliyye olarak da bilinen es-Sümûm ve’t-Teharrüz mine’l-Edviyeti’l-
Kattâle adlı eseri de tıp bilimi ile ilgili değerli bilgiler ihtiva etmektedir. Müellif bu
eserinde daha çok hekimlikteki özel tecrübeleri ile tıp bilimiyle ilgili şahsi görüşlerini
ifade etmektedir. Eserin Kâdiyü’l-Fâzıl’a nisbet edilmesi herkesin anlayabildiği
anlamına gelmemelidir. Tersine bu makâle tıbbî ıstılahların ve problemlerin bolca yer
aldığı yine bu ıstılahlardan anlayacak kişiler için kaleme alınmıştır. Eseri Arapça’dan
İbrânîce’ye Musa b. Tibbon, Latince’ye ise hristiyan âlimi Armengaud Blasisus tercüme
etmiştir. Eseri İbranice nüshasından Fransızca’ya M. Rabbinowicz (Paris 1865),
Almanca’ya Moritz Steinschneider (Berlin 1873) çevirmiştir657.
653 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 143. 654 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 143. 655 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 144. 656 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 145. 657 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn s.146.
144
Yukarıda saydığımız eserlerinin dışında Salâhaddîn-i Eyyûbî’nin oğlu Melik
Efdal için yazdığı Makâle fî Tedbîri’s-Sıhhâ, Hama Sultânı Takiyüddîn Ömer’e yazdığı
fi’l-Cimâ‘, 1190 yılında soylu bir hasta için yazılan Makâle fi’r-Rebv, Risâle fi’l-
Bevâsîr, Şerhu Esmâi’l-‘Ukkâr gibi mühtelif konular hakkında yazdığı çok sayıda eseri
daha vardır.
İbn Meymûn’un tıbba dâir eserlerine bakıldığı zaman müslüman tabiplerin
görüşlerinden yararlandığı, onların tesbitlerine dayanarak yeni görüşler ortaya attığı
görülür. Risâle fi’l-Bevâsîr adlı eserini Ebû Bekir er-Râzî ve İbni Sînâ’nın tesbitlerine
dayanarak yazan İbn Meymûn658, en önemli eseri olarak bilinen Kitâbü’l-Fusûlü’nü da
İbn Zühr ve et-Temîmî gibi müslüman tabiplerin tıbba dâir tesbitlerinden faydalanarak
te’lîf etmiştir. Bu durum İbn Meymûn’un hem felsefî hem de tıbbî görüşlerinde
müslüman bilim adamlarından etkilendiğinin önemli bir göstergesidir.
Ortaçağda Yahudi felsefesi ile İslâm felsefesi arasında güçlü münasebetlerin
kurulduğu bilinmektedir. İslâm kültür ve düşüncesinin Yahudi kültürü ve düşüncesini
etkilediğini Yahudiler’in kendileri de itiraf etmektedirler. İbn Meymûn bu etkileşimin
en somut örneği olarak kabul edilmelidir. İbn Meymûn Kurtuba’da bir yandan Yahudi
ilahiyatı tahsîl ederken bir yandan da Farabi, İbni Sina, Gazzalî ve İbn Bacce gibi
müslüman filozof ve tabiplerin eserlerini okuyarak düşüncesini geliştirmiştir. Nitekim
eserlerinde bu etkiyi yansıtmaktan uzak durmamıştır. Tanrının sıfatları, ahlâk ve ahlâk
eğitimi, âlemin yaratılmışlığı ve peygamberlik gib bir çok konuda Gazzâlî, Fârâbî, İbni
Sînâ ve İbni Rüşd gibi müslüman filozoflarla müşterek düşünce tasavvuruna sâhip
olduğu gözlemlenmektedir.. Bundan dolayı Mustafa Abdurrâzık, İsrail Wilfinson’un
Mûsâ b. Meymûn adlı kitabına yazdığı mukaddimede İbn Meymûn’un İslâm
filozoflarından sayılması gerektiğini söylüyor. Abdurrâzık, Şehristânî’nin Hristiyan olan
Hüneyn b. İshâk’a İslam filozofu demesine bakılarak İbn Meymûn’un da İslâm filozofu
sayılmaması için herhangi bir engelin bulunmadığını zikrediyor659.
658 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, s. 151. 659 Wilfinson, Mûsâ b. Meymûn, mukaddime, s. II-III.
145
Eserleri ve görüşleriyle sonraki nesiller üzerinde geniş tesirler bırakan İbn
Meymûn, Yahudi toplumunun sâhip olduğu en etkileyici filozof ve liderlerden olup
onlar için -özellikle günümüzde- çok önemli bir şahsiyet ve gurur kaynağıdır.
3. Seyfeddîn el-Âmidî (631/1233)
Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfeddîn Alî b. Ebî Alî Muhammed b. Sâlim es-
Sa‘lebî el-Âmidî 551/1156 yılında Âmid’de (Diyarbekir) doğdu, 4 Safer 631/9 Kasım
1233 tarihinde Dımaşk’ta vefât etti660.
İlk tahsîlini doğduğu yer olan Âmed’de yapan Âmidî, burada Kur’ân- Kerîm’i
hıfzetti. Hanbelî fıkhı, kırâât ve Arapça’da belli bir mesâfe kat ettikten sonra eğitimini
tamamlamak üzere Bağdat’a gitti. Döneminin önemli ilim merkezlerinden biri olan
Bağdat’ta kırâât öğrenimini tamamladı.661 Önde gelen Hanbelî fakihi İbnü’l-Mennî’den
(ö.583) Hanbelî fıkhına dâir yazılmış en önemli kitaplardan biri olan el-Hidâye’yi
okudu. Yine kendi tâbiriyle ondan cedel ve münâzara âdâbını aldı. Büyük hadîs bilgini
İbn Şâtil’in derslerine katıldı ve ondan el-Kâsım b. Selâm’ın ğarîb-i hadîs hakkındaki
kitabını rivâyet etti662. Bağdat’taki ikâmetinden bir müddet sonra Şafiî fakîhi İbn
Fazlân’la tanıştı. İbn Fazlân’dan Şafiî fıkfı, cedel, münâzara, fıkıh usûlü, kelâm ve
mantık ilimlerinde ders aldı. İbn Fazlân’ın Seyfeddîn el-Âmidî üzerinde çok etkili
olduğu, bundan dolayı Âmidî’nin Hanbelî mezhebini terk ederek Şafiî mezhebine
geçtiği ifâde edilmektedir663. Anlaşıldığı kadarıyla çok yönlü bir âlim olan İbn
Fazlan’ın Âmidî’nin şahsiyeti ve fikirleri üzerinde önemli etkileri olmuştur.
Aklî ilimlerdeki bilgi ve kültürünü arttırmak isteyen Âmidî, bu münâsebetle
Bağdat’ta ikâmet eden Hristiyan ve Yahudi bilginlerden felsefe dersleri aldı664.
Felsefeyle ilgilenmesini hoş görmeyen Şafiî fakihleri akîdesinin bozulduğu
propagandasıyla Âmidî aleyhinde harekete başladılar. Bağdat’ta kalamayacağını
660 el-Kıftî, İhbâr, I, 325; İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294. 661 Seyfeddîn Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, nşr. H. Mahmûd Abdüllatîf, Kâhire 1971, neşredenin girişi, s. 9. 662 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 9. 663 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293. 664 el-Kıftî, İhbâr, I, 325.
146
anlayan Âmidî, Sultân Salâhaddîn’in hükmü altında bulunan Şam’a yöneldi. Dımaşk ve
Haleb’te felsefe öğrenimini devâm ettirdi665. Kısa bir süre sonra kelâm, felsefe ve fıkıh
üsûlünde devrinin en büyük otoritelerinden biri olan Âmidî, 592 yılı civârında el-Azîz
b. Salâhaddîn’in idaresi altındaki Mısır’a gitti666. Yaklaşık yirmi yıl Mısır’da kalarak
ilmî çalışmalarına devam eden Âmidi, Mısır’da bulunduğu süre zarfında Menâzilü’l-
‘İzz ve Nâsıriye Medreseleri’nde müderrislik yaptı. Bu arada şöhreti günden güne
yayılan Âmidî’den ders okumak için muhtelif diyarlardan birçok talebe geldi. Bu
durumu çekemeyen muhalifleri akîdesini ittiham ederek kanının helal olduğuna dâir
fetva hazırlayarak Sultâna gönderdiler. Bunun üzerine Hama’ya kaçan Seyfeddîn,
Eyyûbî hükümdârı el-Melikü’l-Müzaffer’in himâyesini gördü667. Böylece hayatında
yeni bir dönem açılan Âmidî, fikrî hayatının en mühim eserlerinden ‘addedilen
Dekâikü’l-Hakâik ve Ebkârü’l-Efkâr adlı eserlerini burada yazdı. el-Melikü’l-
Müzaffer’in tam desteğini alan Âmidî, hayatının en verimli ve istikrarlı dönemini
yaşadığı Hama’da Mansûriye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Bu arada eser te’lîfine
devam eden Âmidî, el-Mübîn fî Me‘ânî Elfâzi’l-Hükemâ ve’l-Mütekellimîn ve Keşfü
Temvîhât isimli felsefî eserlerini burada yazdı668.
el-Melikü’l-Müzaffer’in vefâtından sonra el-Melikü’l-Muaazzam’ın daveti
üzerine Dımaşk’a giden Âmidî, kısa sürede Dımaşk’ın ileri gelen hocaları arasına girdi.
Dımaşk’ın ilmî çevresinde parlak bir konum kazanan Âmidi, on yılı aşkın bir süre
‘Azîziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı669. Uzun bir müddet Dımaşk’ta kalan ve
önemli hizmetlerde bulunan Âmidî, el-Melikü’l-Eşref tarafından ele geçirilen
Diyarbekir’in eski hükümdarı ile gizlice mektuplaştığı ileri sürülerek müderrislikten
‘azledildi670. Hayatının sonlarına doğru evine çekilip münzevî bir hayat yaşayan
Seyfeddîn el-Âmidî, 4 Safer 631/ 9 Kasım 1233 tarihinde vefat etti ve Şam’daki Cebel-i
Kâsiyûn Kabristanı’na defnedildi671.
665 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293. 666 el-Kıftî, İhbâr, I, 325. 667 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293-294. 668 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 10. 669 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294. 670 el-Kıftî, İhbâr, I, 325. 671 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 294.
147
Kelâm, usûl-i fıkh, felsefe ve mantık sahasındaki eserleriyle meşhûr olan
Âmidî’ hemen her alanda kendini yetiştirmiş, müdakkik bir âlim ve kuvvetli bir hatip
idi. Mısır ve Şâm’ın önde gelen âlimlerinden olan el-‘İzz b. Abdusselâm, hocası
Âmidî’in ilminden bahisle şunları söylemiştir: “Ondan daha iyi ders okutanı işitmedim.
Eğer el-Vâsit’in (Gazzalî’in eseri) bir lafzını değiştirse zikrettiği lafız el-Vâsit sâhibinin
yazdığı lafızdan daha yerinde olur. Münâzara ve bahis usûlünü ondan okuduk”672. Yine
‘İzz b. Abdüsselâm’ın belirttiğine göre İslâm dini hakkındaki herhangi bir şüpheyi izâle
etmekte ondan daha ehliyetli bir kimse bulunamazdı673.
Seyfeddîn el-Âmidî, babasıyla arasındaki dostluğa binâen Rumûzü’l-Künûz
adındaki eserini bizzat İbn Ebî Usaybi‘a’ya okutmuştu674. Bu itibarla İbn Ebî Usaybi‘a’
Âmidî’yi dünyanın en zeki insanlarından biri olarak adlandırmıştır. Ayrıca onu tıp
mebâdisinde zamanının en yükseği olarak olarak kabul eden İbn Ebî Usaybi‘a,
Tabakât’ında Şam tabipleri meyanında Âmidî’yi de zikretmektedir675. Fakat Âmidî’nin
tıbba dâir herhangi bir eseri bilinmemektedir.
Usûl-i dinde büyük bir âlim olan Âmidî, usûl-i fıkıhta da önemli bir konuma
sâhiptir. Fıkıh usûlünde meseleleri fürû‘dan tecrît edip aklî istidlâl yolunu seçer ve
mezhepleri tahkîke önem verirdi676. Hilâf ilminde kendine has bir metodu bulunan
Âmidî bu sahanın en büyük isimlerinden Es‘ad b. Muhammed el-Mihenî ve Şerîf el-
Merâgî’nin eserlerini şerh ederek metotlarını takviye etmiştir677. Müteaahhir
kelamcılardan olan Âmidî, kendisinden önceki kelâm âlimlerinin fikirlerini dikkatli bir
şekilde tenkîde tâbi tutmuştur. Fahreddîn er-Râzî’nin geliştirdiği felsefe-kelâm
yakınlaşmasını daha da ileriye götürmüş, “Kemalât, ma‘kulâtı, aklî ilimleri ihata
etmekle elde edilir.” davasını ortaya atmıştır. Bu şekilde İslâm dünyasında asırlarca
hâkim olan felsefî-kelâm anlayışının öncüleri arasında yer almış, mütekaddim
kelâmcıların çeşitli konulara âit görüşlerini zayıf bularak tenkîd etmiştir. İbn Sîna’ya
672 Sübkî, Tabakât, V, 130. 673 Âmidî, Ğâyetü’l-Merâm, s. 11. 674 M. Şerefeddîn Yaltkaya, “Âmidî”, İA, I, 401. 675 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 650; İsmail Hakkı İzmirli, “Âmidî”, İTA, İstanbul 1941, I, 384. 676 İzmirli, “Âmidî”, İTA, I, 380. 677 İbn Hallikân, Vefiyât, III, 293.
148
karşı Fahr-ı Râzî’nin görüşlerini destekleyen Âmidî, Râzî gibi Meşşâî’lere bayrak
kaldırmış ve meşşâî felsefeyi tenkid etmiştir678.
Âmidî özellikle kelâm ilminde orjinal fikirler üretebilen mütefekkir bir şahsiyet
olduğunu göstermiştir. İbn Teymiyye Âmidî’nin kelâmcıların dayandıkları delilleri
tenkit edip bunları yeniden ele alışını kelâm ilminin aleyhinde bir delil olarak kabul eder
ve kelamcıların delillerine itiraz ederken bu hususu bazen malzeme olarak kullanır,
bazen de onun itirazlarını çelişik bulur679.
Âmidî’den ders alıp daha sonraları her bir kendi alanında uzmanlaşmış önemli
ilim ve devlet adamları yetişmiştir. Âmidî’nin yetiştirdiği talebeler, sadece kendi
dönemlerinde değil, günümüze kadar süregelen etkileriyle önemli şahsiyetler olarak
tebârüz etmişlerdir. Bunlar arasında ‘İzz b. Abdüsselâm, İbnü’l-Hâcib el-Mâlikî, Sıbt
İbnü’l-Cevzî, İbn Ebî Usaybi‘a, Ebû Şâme el-Makdisî, İbn Vâsıl, İbn Hallikân, el-
Meikü’l-Mansûr, Mahmûd es-Sancârî ve daha birçok ilm ve devlet adamının ismi
zikredilmektedir680.
Seyfeddîn el-Âmidî farklı sahalarda yirmiden ziyâde eser te’lîf etmiştir681. Bu
eserlerden yedisi cedel ve hilâf üzerine, sekizi felsefe ve mantık üzerine, beşi kelâm
üzerine, dördü de da fıkıh usûlü üzerine te’lîf edilmiştir. Bunlardan Ebkârü’l-Efkâr,
kelâma dâir yazdığı en mühim eseri olarak kabul edilmektedir. Hatta bu eser öneminden
dolayı kelâm ilmine dâir yazılan en güzel kitaplardan biri olarak ifâde edilmektedir682.
Ebkârü’l-Efkâr Ahmed Muhammed el-Mehdî’nin tahkîkiyle neşredilmiştir. (Kâhire
2002). Ğâyetü’l-Merâm fî İlmi’l-Kelâm, Kitâbü’l-Ebkâr’dan daha mühtasar bir kelâm
kitabı olup Hasan Mahmûd ‘Abdüllatîf’in tahkîkiyle neşredilmiştir. (Kâhire 1971). el-
İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm mütekellimîn metoduna göre yazılmış en mühim fıkıh üsûlu
kitaplarından biri olup Kâdî ‘Abdülcebbâr’ın el-‘Umed, Cüveynî’nin el-Burhân, Ebü’l-
Hüseyin el-Basrî’nin el-Mu‘temed ve Gazzâlî’nin el-Müstaşfâ adlı eserlerinin
678 İzmirli, “Âmidî”, İTA, I, 382-383. 679 Emrullah Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 680 el-Âmidî, Ebkârü’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî, Kâhire 2002, neşredenin girişi, s. 34-35. 681 Eserleri için bkz. İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 651. 682 el-Âmidî, Ebkârü’l-Efkâr, neşredenin girişi, s. 42.
149
mükemmel bir hülâsası mahiyetindedir683. Kâhire’de (1332) ve son olarak İbrahim el-
Acûz’un eklediği hâşiyelerle birlikte dört cilt olarak Beyrut’ta yayımlanmıştır. (1985).
el-Mübîn fî Me‘ânî Elfâzi’l-Hükemâ ve’l-Mütekellimîn adlı eseri felsefe ve mantıkla
ilgili terminolojik sözlükten ibâret olup Hasan Mahmûd eş-Şâfiî’nin tahkikiye
yayınlanmıştır. (Kâhire 1983). Rumûzü’l-Künûz ise 118 varak olup konularının büyük
çoğunluğu mantık, cedel ve tabiat felsefesine ayrılmasına rağmen, sonuna sıfat,
nübüvvet, âhiret ve imâmet bahislerinden oluşan kısa bir ilahiyat kısmı eklenerek
kelâmî bir kitap hüviyetine büründürülmüştür. Nuruosmaniye kütüphânesinde bir yazma
nüshası mevcuttur. (nr. 2688)684.
4. Abdüllatif el-Bağdâdî (629/1231)
Muvaffakuddîn Abdüllatîf b. Yûsuf b. Muhammed b. Alî el-Bağdâdî 557/1162
yılında Bağdat’ta doğdu, 12 Muharrem 629/9 Kasım 1231 senesinde doğum yeri olan
Bağdat’ta vefât etti685.
Tabip-filozof ve çok yönlü bir İslâm bilgini olan Abdüllatîf el-Bağdâdî kısa
boylu, zayıf ve nahif bir bünyeye sâhip olduğundan İbn Nokta ve “Keçecizâde”
anlamına gelen İbn Lebbâd künyesiyle de anılmıştır686. Aslen Musul’un ileri gelen
ailelerinden birine mensup olan Bağdâdî’nin babası hadîs, mantık, usul ve nahivde
amcası Süleyman ise Fıkıh ilminde otorite idiler687. İbn Ebî Usaybia’nın belirttiğine
göre çok küçük yaştan itibâren Bağdad’ın büyük ilim adamlarından dersler okuyarak
ilim tahsîline başladı. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra tefsîr, hadîs, fıkıh, dil ve
edebiyatla ilgilenip temel islâmî ilimlerde icâzet aldı688. Daha sonraları bilgisini
arttırmak amacıyla ilmî seyahatlere başlayan Bağdâdî, dönemin belli başlı ilim ve kültür
683 Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 684 Yüksel, “Âmidî”, DİA, III, 58. 685 Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1974, II, 385. 686 Zehebî, Siyer, XXII, 320. 687 Abdüllatîf el-Bağdâdî, el-İfâde ve’l-İ‘tibâr, thk. Ahmed Gassân, Dımaşk 1983, s. 141. 688 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 683.
150
merkezlerini dolaştı689. Gittiği yerlerde ilim adamlarıyla görüştü, kurulan ilmî
sohbetlere ve münâzaralara katıldı.
Mağrib’den Bağdat’a gelen İbn Tatlî (İbn Nâilî) adlı bir bilginden aklî ve
felsefî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Gazzâlî, İbn Sînâ ve Behmenyâr’ın eserlerini
okudu690. Bağdat’taki tahsîlini tamamladıktan sonra 585/1189 yılında Musul’a giderek
orada devrin ünlü âlimi Kemâleddîn b. Yunûs’la tanışarak ondan ders aldı. Bu sırada
İbn Yûnus’un yanında bulunan, Sühreverdî el-Maktûl’ün eserlerinden bazılarını okudu.
Sühreverdî’nin eserlerini inceledikten sonra Şeyhü’l-İşrak’ı sert bir dille tenkîd etti691.
586/1190 yılında Musul’dan Şam’a giden Bağdâdî, dil ve edebiyat sahâlarında
dönemin önde gelen âlimlerinden Tâceddîn el-Kindî ile münazaralarda bulundu ve ilmî
üstünlüğünü kısa sürede kabul ettirdi692. 1192 tarihinde Salâhaddîn-i Eyyûbî ile
görüşmek ve tanışmak üzere Kudüs’e gitti. Sultân Salâhaddîn’in meclislerine katılan
Bağdâdî, Salâhaddîn’in şahsında örnek bir Sultân gördü693. Sultân Salâhaddîn de onu
takdîr edip 100 dinar kadar aylık bağlayarak Dımaşk camiinde ders okutmakla
görevlendirdiler694. 1195 yılında el-Melikü’l-Azîz’in mâiyetiyle birlikte Mısır’a gitti.
Mısır’da bulunduğu zamanı iyi değerlendiren Bağdâdî, Ebü’l-Kâsım eş-Şâriî, Yâsin es-
Simyâî, ve meşhur yahudi filozofu İbn Meymûn gibi devrin ünlü ilim adamlarıyla
görüştü695. Özellikle Ebü’l-Kâsım eş-Şâriî’den çok etkilenen Bağdâdî, ondan Fârâbî,
İskender Afrodisî ve Themistius gibi Yeni Eflâtuncu Aristo şârihlerinin eserlerini
okudu696. Mısır’da iken Eyyûbî devlet adamlarının yakın ilgisini gördü. Sultân
Salâhaddîn yanında büyük bir i‘tibar sâhibi olan Kâdiyü’l-Fâzıl’ın desteğini gördü697.
1199–1201 yılları arasında Mısır’da meydana gelen büyük kıtlığı ve vebâ salgınını
gören Bağdâdî, Mısır halkının yaşadığı bu iktisadî ve sosyal krizi ünlü el-İfâde ve’l-
İ‘tibâr adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde tasvîr etmiştir. 689 Ahmet Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, İstanbul 2004, s. 245. 690 A. Hulûsi Köker, “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî, Kayseri 1992, s. 1. 691 Abdüllatîf Bağdâdî, el-Mücerred li-Lügati’l-Hadîs, thk. Fatıma Hamza er-Râzî, Amman 2004, neşredenin girişi, s. 22. 692Bağdâdî, el-Mücerred, neşredenin girişi, s. 23. 693 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 688. 694 Şeşen, Salâhaddîn-i Eyyûbî ve Devlet, s. 417. 695 İbn Ebî Usaybi‘a , ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 687. 696 Bağdâdî, el-İfâde, s. 150. 697 Bağdâdî, el-İfâde, s. 149.
151
1206 yılında Kudüs’te Mescîd-i Aksâ’da, 1207’de Şam’ın Azîziye
Medresesi’nde müderrislik yapan Bağdâdî, Bîmaristan en-Nûri’de (Nûreddîn Zengî
Hastanesi) tıp bilgilerini ilerletmiş ve burada tıp ile ilgili birçok risâle yazmıştır698.
1220–1229 yılları arasındaki sehayatleri esnâsında Erzurum, Erzincan, Kemah, Malatya
ve Besni gibi döneminin önemli merkezlerine geldiği ve bu sırada
Mengücekoğulları’ndan Alâeddîn Dâvud b. Behrâm tarafından himâye edildiği bundan
dolayı da birçok eserini bu hükümdara ithaf ettiği rivâyet edilmektedir699.
Çok verimli bir ilmî hayat yaşayan Abdüllatîf el-Bağdâdî, 1230 yılında hac
vazîfesini yerine getirmek üzere çıktığı seyâhatte doğum yer olan Bağdat’a vardıktan
kısa bir süre sonra, 12 Muharrem 629/9 Kasım 1231 burada vefât etti700.
Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin hayatı hummalı bir çalışma içinde geçmiştir. Son
derece zeki ve kuvvetli bir hâfızaya sâhip olan Bağdâdî, tıp, felsefe, mantık, kelâm,
lügat, matematik, botanik, tarih ve edebiyat ile ilgili pekçok eser yazmış, hülâsa veya
şerhtemiştir. Eser te’lîf ettiği alanların farklılığı ve çokluğu, çok yönlü bir bilim adamı
olarak incelenmesi zaruretini ortaya koymaktadır.
İslam Ansiklopedisi’nde Bağdâdî ile ilgili maddeyi yazan Mahmut Kaya, bazı
müellifler tarafından İslâm felsefesinin hiçbir ekolüne mensup olmadığı gösterilmesine
karşın Bağdâdî’yi İslâm dünyasındaki Aristocu geleneğe bağlı bir meşşâî filozofu
olarak değerlendirmektedir. “Çünkü o, Aristo’nun fizik, metafizik, psikoloji ve tabiat
ilimleri alanına giren eserleri üzerinde çalışmış, bunları bazen özetlemiş, bazen de
hâşiyeler yazarak gerekli açıklamalarda bulunmuştur. Ayrıca Fârâbî’nin mantık
külliyâtına da şerh ve hâşiyeler yazmış, bu arada İbn Sînâ’nın “Şartlı öncüller, şartlı
sonuçlar verir” teorisini ve “dördüncü şekil kıyasları” reddetmiştir. Günümüze kadar
ulaşan Fî mâ ba‘de’t-tabî‘a adlı eserini de Aristo’ya mal edilen apokrif eserlerden biri
olan ve Ortaçağ Hıristiyan âlemiyle İslâm dünyasında çokca tutulan el-Hayrü’l-Mahz’ın
etkisinde kalarak yazmıştır. Bütün bunlar Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin Yeni Eflatuncu
698 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 699 Bağdâdî, el-İfâde, s. 154. 700 Zehebî, Siyer, XXII, 323.
152
şârihlerin etkisinde kalan Fârâbî-İbn Sînâ ekolüne bağlı bir meşşâî filozofu olduğunu
göstermektedir”701.
Simya ve kimya terimleri arasında bir fark gözetmeyen Bağdâdî, bir kimyacı
ve bir filozof arasında geçen münazara tarzında yazdığı Risâle fî Mücâdeleti’l-
Hakîmeyn el-Kimyâ ve’n-Nazarî adlı eserinde insan isteğiyle herhangi bir metalin başka
bir metale dönüşmesinin imkansızlığını savunarak bu konuda İbn Sînâ ile aynı görüşleri
paylaşır702. Bağdâdî temelde bir “maddenin başka bir maddeye dönüşümü esâsına
dayalı Câbir b. Hayyân ekolünün kimyâ anlayışına katılmaz. Kükürt-civa teorisini kabul
eden ve kimyasal tepkimeleri dört element ve dört niteliği kullanarak açıklayan İbn Sînâ
gibi Bağdâdî de, batınî ve sembolik yönüyle simyâ geleneğinden çok, modern kimya
biliminin kurumları arasında sayılmaktadır703.
Aynı zamanda çok iyi bir tabîp olan Bağdâdî’nin tıp bilimiyle ilgili önemli
çalışmaları bulunmaktadır. Mısır’da iken 2000 adet iskelet üzerinde yaptığı araştırmada,
Galen’in Osteoloji’ye (kemik bilimi) ait verdiği yanlış bilgileri düzeltmiştir. Abdüllatîf
Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene kemiğinin iki kemikten ibâret
olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik olduğunu tesbît etmişir704.
Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle
ilgisinin olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı
üzerine yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin
dünya tıp tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Daha önceki
dönemlerde Çin ve Grek tabipleri tarafından bilinen şeker hastalığının Bağdâdî
tarafından karaciğerden kaynaklandığının ilk defa tesbît edilmiş olması İslâm tıp
tarihinde önemli bir buluş olarak kabul edilmektedir. Ondan önce gelen tabipler şeker
hastalığının sebebi olarak pankreasin insülini salgılamadaki eksikliğini kabul etmişler,
Bağdâdî ise hastalığın asıl sebebi olarak karaciğerin aslî fonksiyonunu yerine
getirememesi durumunu ifâde etmiştir705. Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp
701 Mahmut Kaya, “Abdüllatîf el-Bağdâdî, DİA, I, 254. 702 Seyfullah Sevim, “İslâm Dünyasında Kimya (Simya) Biliminin Gelişimi ve Badâdî’nin Görüşleri”, Abdüllatif Bağdâdî, s. 63. 703 Sevim, Abdüllatif Bağdâdî, s. 64. 704 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 705 Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, s. 247-248.
153
Tarihi Enstitüsü tarafından 1992 yılında kongre konusu olarak seçilen Bağdâdî’nin
Diabetes Risâlesi üzerine tebliğ sunan Doç Dr. Fahrettin Keleştimur ve Dç. Dr. Şaban
Kuzgun, Bağdâdî’nin bu eserinde yaptığı tesbitler ile günümüz tıp biliminde ulaşılan
sonuçlar arasında önemli benzerlikler bulmuşlardır706.
Kaynaklarda Bağdâdî’ye âit eserlerin geniş bir listesinden bahsedilmektedir.
Buna göre tıp, felsefe ve mantık alanları başta olmak üzere 160’tan fazla eseri
bulunmaktadır. Tefsîr-hadîs, akâid-kelâm, edebiyat-tenkid, botanik, saf-nahiv, fıkıh,
zooloji, matematik ve mineraloji gibi çok değişik ve farklı konularda eser te’lîf eden
müellifin günümüze kadar ulaşan eserlerinin sayısı ise eserlerine nisbeten azdır.
Bunların içinde onun Batı’da ve İslâm âleminde bilinen en meşhûr eseri el-İfâde ve’l-
İ‘tibâr fî Umûri’l-Müşâhedeti ve’l-Havâdisi’l-Mu‘ayeneti bi-Arzı Mısr adlı eseridir707.
Ahbâru Mısr adıyla da bilinen bu eser, Bağdâdî’nin Mısır’da bulunduğu sırada kaleme
aldığı hacmi küçük fakat muhtevâsı zengin eseridir. Eser müellifin Mısır’da gördüğü ve
yaşadığı olayların yanısıra Mısır’ın coğrafî, sosyal ve ekonomik durumu ile topografisi
hakkında önemli bilgiler vermektedir. Mısır’ın sosyo-kültürel tarihi için birinci
dereceden bir kaynak olan el-İfâde ve’l-İ‘tibâr XVIII. yüzyıl başlarından itibâren Batı
dünyâsında da tanınmış, Latince, Almanca ve Fransızca’ya tercüme edilmiştir. Eser,
1702 yılında Oxford’ta Latince çevrisiyle birlikte el-İbar ve’l-Haber ‘an ‘Acâibi Mısır
adıyla Oryantalist T. Hyde tarafından ve 1800 yılında Oxford’ta J. Hwhite tarafından iki
kez yayımlandı. Ayrıca 1810 yılında Arapça metin Fransızca çevirisiyle birlikte S. de
Sacy tarafından Relation de’l Egypte Par Abdal-Latif adıyla yayımlandı708. İslâm
dünyasında ise 1964 yılında Ali Muhsin ve 1983 yılında Ahmed Gassân tarafından
neşredildi. Müellifin beş duyuyu tp açısından inceleyen iki makalesi Makâletân fi’l-
Havâs ile şeker hastalığı hakkındaki eseri, Risâle fi’l-Maraz el-Müsemmâ Diyabitis
adıyla neşredilmiştir. (nşr. Said Abduh, Kuveyt 1972).
Abdüllatif el-Bağdâdî devrinin en velûd âlimlerinden biridir. İlmî şahsiyetine
lâyık derin bir araştırma neticesinde bütün yönleriyle tanınması ilim dünyâsı adına
önemli bir kazanım olacaktır. 706 Detayli bilgi için bkz; Fahrettin Keleştimur-Şaban Kuzgun, “Diabetes Risalesi”, Abdüllatîf Bağdâdî, s. 17-19. 707 Kaya, “Abdüllatif Bağdâdî”, DİA, I, 254. 708 Ağırakça, İslam Tıp Tarihi, s. 249.
154
G. TIP, ECZÂCILIK ve BOTANİK
İslâm dîninin yayılması sonucu müslümanların vâris olduğu topraklar kendi
zamanlarının en ileri kültür ve ilim bölgeleriydi. Müslümanlar, ilmî faaliyetlerin yoğun
olduğu böyle zengin bir kültür muhîtine sâhip olduktan kısa bir süre sonra tercüme te’lîf
yoluyla zengîn bir ilmî literatür meydana getirmiş, tıp, matematik, astronomi, felsefe,
edebiyat, kimya ve fizik konularında pek çok kitap Arapça’ya çevrilmiştir. Arapça’ya
tercüme edilen eserler arasında tıp sahasında yazılan eserler önemli bir yekün
tutmaktadır. Tıp alanında Yunanca, Sanskritçe, Farsça ve Nabatice’den eserler tercüme
edilmiştir. Bu eserler arasında özellikle Yunanca’dan tercüme edilen eserlerin İslâm Tıp
Tarihi’nde azımsanamayacak miktarda olduğunu gözlemliyoruz. Yunanca’dan tercüme
edilen eserlerin başında ise Hipokrat ve Galinos’un eserleri gelmektedir709. Bu
bağlamda İslâm dünyasındaki ilmî tıbbın gelişmesinde Hipokrat ve Galinos tıbbının çok
önemli etkileri olmuştur.
İslâm dünyasında tıp ilmine özel bir önem gösterilmiş, hemen hemen bütün
hükümdarlar tıp ilmini teşvik etmiş, çeşitli yerlerde hastahâneler te’sîs etmişlerdir.
İslâm dininin insana ve insan sağlığına verdiği önemin tıbbın gelişmesinde güçlü bir
etken olduğunu görüyoruz. Hz. Peygamber’in tıp ve tedâvi ile ilgili hadîsleri, tıp ve
eczâcılık alanındaki gelişmeleri tetikleyen muharriklerin başında gelmektedir. “İlim
ikidir; beden ilmi, din ilmi” mesajını peygamberlerinden alan müslüman âlimler, bu
hadîsteki beden ilmini tıp ilmi şeklinde yorumlamışlar, bu ilimde derinlik kazanmak
adına önemli faâliyetlerde bulunmuşlardır. Bu bağlamda Eyyûbîler devri, İslâm
târihinde tıbbın, tıbbî müeesseselerin ve tıp eğitiminin en çok revaçta olduğu
dönemlerin başında gelmektedir. Sultan Salâhaddîn, selefi Nûreddîn gibi tıp ilmine ve
tıbbî kurumlara çok ehemmiyet vermiş, Mısır, Şam ve el-Cezîre gibi önemli şehirlerde
hastaneler inşâ etmiş, bu hastaneler zamanla teorik ve uygulamalı derslerin işlendiği
birer tıp merkezi hâline gelmişlerdir710. Bu hastanelerden Dımaşk’ta Nûreddîn’in inşâ
ettiği el-Bîmâristân en-Nûri (Büyük Hastane) ile Kahire’de Salâhaddîn’in inşâ ettiği el- 709 Şeşen, “Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçe’ye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul 1993, V, 12. 710 Ahmed Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, Beyrut 1981, s. 76.
155
Bîmâristân en-Nâsırî (Salâhiyye Hastanesi) Salâhaddîn dönemindeki önemli tıp
merkezleri olarak faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Bu iki tıp merkezine İslâm dünyasının
çeşitli bölgelerinden müslüman, hristiyan ve yahudi tabipler gelmiş, teoriye ve pratiğe
dayanan kuvvetli bir tıp ekolü doğmuştur. Bu hastanelerde yapılan tıbbî araştırmalar ile
verilen tıp eğitimi sayesinde klinik tıp ortaya çıkmıştır711.
Sultân Nûreddîn’in Dımaşk’ta kurduğu hastaneler, Nûreddîn’den sonra
Salâhaddîn devrinde de önemli hizmetler görmüştür. 580 yılında Dımaşk’ı ziyâret eden
İbn Cübeyr, Dımaşk’ta kurulan hastanelerden bahisle şunları zikretmektedir. “580
senesinde Dımaşk’a girdiğimde eski ve yeni iki hastane gördüm ki bunlardan büyük
olanın günlük masrafı 15 altın civârındaydı. Bu hastanelerden birinde çalışan görevliler
ellerinde hasta adları ve hastalar için gerekli ilaç ve gıdaların isimlerinin yazıldığı
reçetelerle hastaları ziyaret ederek onların ihtiyaçlarını karşılıyorlardı. Doktorlar hergün
erkenden geliyorlardı. Hastalarını muayene ettikten sonra onlar için gerekli ilaç ve
yemeklerin hazırlanması için yardımcılarına direktif veriyorlardı. Diğer bir hastane ise
Câmi‘ü’l-Mükerrem’in batısında kurulmuş olup burada mecnûnlar tedavi ediliyordu ve
onlar için de ilaçlar hazırlanıyordu. Bu hastaneler, müslümanların iftihâr etmesi gereken
ilim ve hayır kurumlarının başında gelmektedir”712. İbn Cübeyr’in verdiği bilgilere
göre hastaların bakım ve tedavisine büyük önem verilmiş, her hastaya ayrı bir reçete
hazırlanarak tedavileri yürütülmüştür. Ayrıca o dönemde akıl hastalarının tedavisi için
müstakil bir hastanenin kurulmuş olması da önemli bir gelişmedir. Yine o sırada ruh
hastalarının ilaçla tedavi edilmiş olması da bir yenilik olarak kabul edilmelidir.
İbn Ebî Usaybi‘a’nın belirttiğine göre Melik Nûreddîn, kendi adıyla anılan
hastaneyi inşâ ettikten sonra hastanenin başhekimliğine Ebü’l-Mecd b. Ebi’l-Hakem’i
getirdi. Teorik ve pratik tıpta uzman olan Ebü’l-Mecd, hergün belirli saatlerde
hastalarını kontrol eder, onları muayene ettikten sonra emri altında çalışan görevlilerden
hastaların bakımını isterdi. Doktorun hastalar için uygun gördüğü ilaçlar tam vaktinde
hastalara veriliyordu. Herhangi bir gecikmenin olması söz konusu değildi713.
Anladığımız kadarıyla bu dönemde hastanelerde verilen hizmet anlayışı, günümüzdeki
711 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, İstanbul 1995, IX, 221. 712 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 208. 713 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 628.
156
sosyal devlet anlayışını aratmayacak niteliktedir. Bu devir hastanelerinin halka ücretsiz
sağlık hizmeti sunduğunu da nazara alırsak, hastanelerin sosyal hizmet kurumları
arasındaki konumunu daha iyi anlayabiliriz.
Sultan Salâhaddîn’in Mısır’da kurduğu Salâhiyye hastanesi de Dımaşk’taki
Nûriyye hastanesi kadar önemli hizmetler yapmıştır. Fâtımî devletine son veren
Salâhaddîn, Fâtımîlerin en güzel saraylarından birini hastaneye çevirmiştir. Kâdiyü’l-
Fâzıl’ın belirttiğine göre Salâhaddîn, hasta ve düşkünler için kurduğu bu hastaneye çok
zengin vakıflar tahsis etmiş, kendi alanlarında uzman, doktor ve cerrâhlardan
müteşekkil büyük bir heyet bu hastanede çalışmıştır714. Nâsıriyye hastanesi olarak
adlandırılan bu hastanede sadece hastalar tedavi edilmemiş, aynı zamanda tıp dersleri
verilmiştir. Bu hastanenin en önemli özelliklerinden biri de kadın hastalara yönelik
hizmet veren bir bölümün eklenmesidir. Salâhaddîn’in hastaneye sunduğu imkanlar kısa
zamanda birçok ünlü hekîmin Nâsıriyye hastanesine gelmesini sağlamıştır. Sultânın
hastanede yürütülen sağlık hizmetlerini bizzat denetlediği de ifâde edilmektedir715. İbn
Cübeyr Kâhire’deki es-Salâhî Hastanesi’nden bahsederken; “Bu hastane büyük bir
saray. Sultân Salâhaddîn Allah rızası için bu sarayı hastane yapmış. Hastaneye bilgili
kişilerden birini mütevellî tâyin etmiş. Burası için eczâ deposu (Hazâinü’l-‘Akâkîr)
tahsîs etmiş. Zikredilen mütevellînin emrinde sabah-akşam hastaları kontrol eden kişiler
var. Bu görevliler hastalar için gerekli gıda ve ilaçları hazırlayarak hastalara
veriyorlardı. Buranın yanında sadece kadın hastalara ayrılmış bir bina daha var. Yine
bunlara bitişik daha geniş başka bir bina da var ki burası da delilere tahsis edilmiş.
Hergün bunların bakımı ve ihtiyaçlarıyla ilgilenen görevliler var”716 demektedir.
Sultan Salâhaddîn’in kurduğu Nâsıriyye hastanesinde kendi dönemlerinde
meşhûr tabipler görev yapmışlardır. Bunlar arasında, İbn Meymûn’un oğlu İbrâhim
(ö.635), Radiyüddîn er-Rahbî (ö. 631), İbn Ebî Usaybi‘a (ö.688), es-Sedîd Ebi’l-Beyân
714 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 77. 715 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 78-79. 716 İbn Cübeyr, er-Rihle, thk. Abdülhamîd Ahmed Hanefî, Kahire ts. s. 42.
157
(ö.640) ve Nefîsüddîn b. ez-Zeyd (ö.636) gibi önemli tabîplerin ismi
zikredilmektedir717.
Salâhaddîn dönemindeki hastaneler aynı zamanda tıp eğitimi sunan, tıbbî
araştırmaların yapıldığı eğitim kurumları olarak da hizmet vermişlerdir. Nitekim
hocaların yanında bulunan genç tabipler gruplar hâlinde hastanelerdeki hastaları kontrol
etmişler ve böylece ihtisas yapmışlardır. Tıp talebeleri, hastalık ve tedavi yöntemleriyle
ilgili hocalarının tecrübelerine çok önem verirlerdi. Genç tabipler hocalarının hastalara
yazdıkları reçeteleri görür, onların hangi hastalığa hangi yöntemlerle yaklaştıklarını,
bilfiil gözlemleme imkânını bulurlardı. Bu şekilde genç hekimlerin usta bir tabipten
devamlı faydalanmasına “mülâzemet etmek” denilirdi. Nitekim dönemin ünlü
doktorlarından ed-Dahvâr, gençliğinde Salâhaddîn’in reîsü’l-etibbâsı İbn Matrân’a
mülâzemet etmiş böylelikle ihtisas kazanmıştır718. İslâm medeniyeti târihinde tıbbî
gelişmeleri inceleyen Maks Mayerhof, müslüman bilim adamları ve tabiplerinin
gözlem/müşâhede bakımından son derece dikkatli olduklarını, bu bağlamda Avrupalı
emsâllerinden daha başarılı olduklarını vurgular719. Müslüman hekimler sadece
hastalığı müşâhede etmemiş aynı zamanda hastalığın tedâvisinde kullanılmak üzere
gerekli ilaçların yapılmasında kullanılan bitkileri/nebâtâtı da son derece dikkatli bir
gözlem sonucunda belirlemişlerdir.
Sultân Salâhaddîn dönemindeki önemli yeniliklerden biri de İslâm tarihinde
sadece tıp öğretimi yapan bir medresenin bu dönemde Reisü’l-Etibbâ Mühezzebüddîn
ed-Dahvâr tarafından kurulmasıdır720. ed-Dahvâr, 622/1225 yılında evini tıp medresesi
olarak vakfetmiş, sağlığında bu ev onun tarafından hem medrese, hem de ev olarak
kullanılmıştır. Vefâtından sonra, 8 Rebiülevvel 628/17 Ocak 1231 Cuma günü bu evin
tamamiyle tıp medresesi olarak açılışı yapılmıştır. ed-Dahvâr’ın vasiyeti üzerine bu
717 Hal tercümeleri için bkz. İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 583, 672, 699; Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 79-82. 718 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, IX, 224. 719 Geniş bilgi için bakz. Maks Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, çev. Ömer Rıza, İstanbul 1935. s. 49-61. 720 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733.
158
medresede Şerefüddîn Alî b. er-Rahbî tıp dersleri vermeye başlamıştır. Mühezzibüddin
ed-Dahvâr, kütüphânesini ve ilmî âletlerini de bu medreseye vakfetmiştir721.
Salâhaddîn döneminde en çok okutulan tıp kitapları arasında Hipokrat ve
Galinos’un eserleri ile bunların şerhleri bulunmaktadır. Devrin ünlü tıp hocası
Mühezzebüddîn ed-Dahvâr, Galinos’un kitaplarına çok değer verirdi. İbn Ebî
Usyabi‘a’nın naklettiğine göre, ed-Dahvâr, Galinos’un eserlerinin hepsinden haberdâr
idi. Galinos’un eserlerinden herhangi bir hastalık ve tedâvi yöntemine dâir bir bilgi
edindiği zaman “işte tıp budur” diyerek memnûniyetini dile getirirdi722. Devrin ileri
gelen doktorlarından biri olan Ya‘kub b. Saklab da Galinos’un kitaplarının büyük
çoğunluğunu ezberlemişti. Hatta bazı kitaplarını Yunanca’sından okuduğu rivâyet
edilmektedir. İbn Ebî Usaybi‘a Ya‘kub b. Saklab’dan bahsederken döneminde
Galinos’un eserlerini en iyi bilenlerden biri olduğunu, tıbbî bir meselede kendinden
görüş istendiği zaman, “Galinos bu konuda şunları söylemektedir” diyerek cevap
verdiğini rivâyet etmektedir723. İbn Ebî Usaybi‘a, kendisinin de Ya‘kub b. Saklab’dan
tıp dersleri aldığını, İbn Saklab’ın Hipokrat’ın sözlerini çok iyi şekilde izah ettiğini
belirtmektedir724.
Huneyn b. İshâk’ın el-Mesâil fi’t-Tıbb’ı, Ebû Bekir er-Râzî’nin eserleri, el-
Mecûsî’nin Kâmil es-Sınâ‘a’sı İbn Sînâ’nın el-Kânûn’u ve bu eserlerin şerhleri de en
fazla rağbet gören tıp kitapları arasında zikredilmektdir725. İlaçlar ve bitkilerle ilgili en
çok istifâde edilen kitaplar ise Diyoskorides’in Kitâbü’l-Haşâyiş’i, Ebû Hanîfe ed-
Dînaverî’nin Kitâbü’n-Nebât’ı, el-Gâfıkî ile el-İdrisî’nin eserleri idi. Ortaçağın en
mühim eczacılık kitaplarından biri, bu devirde İbnü’l-Baytâr tarafından kaleme alınan
el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviyye ve’l-Agziyye adlı kitaptır. Basit ilaçlar konusundaki
Arapça kitapların en önemlisi ve en güveniliridir. Müellifin hayatının sonlarına doğru
yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer almaktadır. Önemine binâen birçok dünya
diline çevrilen eser üzerinde muhtelif çalışmalar yapılmıştır726.
721 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733. 722 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731. 723 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 697. 724 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 698. 725 Şeşen, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, IX, 226. 726 Mahmut Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527.
159
Salâhaddîn döneminde tıp dersleri hastanelerde, medreselerde ve evlerde
verilirdi. Nûriyye Hastanesi’nde tabiplerin ders vermesi için kurulmuş geniş bir eyvân
vardı. Nûriyye Hastanesi’nin ilk başhekimi olarak çalışan Ebü’l-Mecd b. Ebi’l-Hakem,
bu eyvanda ders verirdi. “Tabîpleren ve araştırmacılardan bir grup gelip ondan ders
alırlardı, bilgilerini tazelerlerdi ve öğrendiklerini kendi aralarında tartışırlardı”727.
Radiyüddîn er-Rahbî de Mısır’daki Nâsıriyye Hastanesi’nde tıp dersleri vermiştir728.
Dımaşk’ta ed-Dahvâr, Kahire’de ise Abdüllatif el-Bağdâdî kendi evlerinde tıp dersleri
veriyorlardı. Daha sonraları Bağdâdî Dımaşk’taki Azîziyye medresesinde de ders
vermiştir. İbn Ebî Usaybi‘a, Ya‘kub b. Saklâb ile ed-Dahvâr’dan el-Melikü’l-‘Âdil’in
ordugâhında ders okumuştur. İbn Ebî Usaybi‘a hocası ed-Dahvâr’dan bahsederken
“Mühezzibüddîn Dımaşk’ta yerleşince tıp dersleri vermeye başladı. Büyük tabiplerden
ve talebelerden pekçok kişi onun etrafında toplanmaya başladı. Ondan tıp okudular. Ben
de ondan okumak için Dımaşk’ta kaldım. Daha önce, babam ve Mühezzibüddîn, büyük
sultânın hizmetinde iken ondan ordugâhta tıp dersleri almıştım”729 demektedir.
Salâhaddîn devrinde yetişmiş önemli tabipler bulunmaktadır. Bunlardan İbn
Meymûn ve Abdüllatîf el-Bağdâdî’den filozoflar arasında bahsettik. İbn Meymûn
kaynaklarda Arap tıbbındaki en ünlü yahudi doktor olarak tanıtılmaktadır. Eserlerinde
Galinos’un fikirlerini tenkîd etme kudretini gösterebilen İbn Meymûn, bir saray hekîmi
olması hasebiyle koruyucu tıbba dâir risaleler yazmış ve bu risaleler daha sonraki tıbbî
neşriyata örnek olmuştur730. “İbn Meymûn’un eserleri diyet, hijyen, ilkyardım,
zehirlenmeler ve genel tıbbî problemler üzerine çok önemli bilgiler içeriyordu. Her ne
kadar Galen’in eski dört hümör doktrini taraftarı olsa da pratik tedaviler amaçlamıştır.
İbn Sînâ’nın Kânûn’unun geniş çaplı bir çevrisini İbrânice’ye kazandırdı. İbn
Meymûn’un Latince ve İbrânice’ye çevrilen eserleri bütün Hristiyan Avrupası’nda
yaygın olarak okunmuştur”731.
Aynı zamanda büyük bir filozof olan İbn Meymûn’ün düşünceleri zamanının
mütaassıp Yahudiler’i tarafından düşmanlıkla karşılanmıştır. Yahudi entellektüellerinin
727 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 628. 728 Îsâ Beg, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, s. 80. 729 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731, 689. 730 Mayerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 42. 731 Albert S. Lyons-R. Joseph Petrucelli, Çağlar Boyu Tıp, çev. Nilgün Güdücü, İstanbul ts. s. 315.
160
İbn Meymûn’u tüm kalpleriyle benimseyip, bir tıp ve felsefe dehâsı olarak
benimsemeleri ancak ölümünden sonra olmuştur.
Salâhaddîn devrinin önde gelen tabîp ve filozoflarından biri olan Abdüllatîf el-
Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle ilgisinin
olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı üzerine
yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin dünya tıp
tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Daha önceki dönemlerde Çin ve
Grek tabipleri tarafından bilinen şeker hastalığının Bağdâdî tarafından karaciğerden
kaynaklandığının ilk defa tesbît edilmiş olması İslâm tıp tarihinde önemli bir buluş
olarak kabul edilmektedir. Ondan önce gelen tabipler şeker hastalığının sebebi olarak
pankreasin insülini salgılamadaki eksikliğini kabul etmişler, Bağdâdî ise hastalığın asıl
sebebi olarak karaciğerin aslî fonksiyonunu yerine getirememesi durumunu ifâde
etmiştir732. Bağdâdî’nin tıb bilimine çok önemli bir katkısı da Mısır’da iken 2000 adet
iskelet üzerinde yaptığı araştırmada, Galen’in Osteoloji’ye ait verdiği yanlış bilgileri
düzeltmesidir. Abdüllatîf Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene
kemiğinin iki kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik
olduğunu tesbît etmişir733.
Salâhaddîn döneminde yaşamış diğer mühim tabîpler arasında Fahruddîn el-
Mardînî, İbn Matrân, İbn Baytâr, Mühezzibüddîn ed-Dahvâr ve İbnü’s-Sâ‘âtî’nin
isimleri zikredilebilir.
1. Fahruddîn el-Mardînî(594/1198)
‘Ulûmü’l-Hikme’de ‘allâme olan Fahruddîn Mardînî, 512/1118 yılında
Mardîn’de doğdu, 594/1198 senesinde Amed’te vefât ettii734. Esâsında Artukoğulları
sınırlari dâhilinde yaşayan Fahruddîn el-Mardînî, tıp ve felsefe alanlarında iyi bir eğitim
görmüş, zamanının mühim şahsiyetleinden biridir. Mardînî, İbn Sînâ’nın tıbba dâir
732 Ağırakça, İslâm Tıp Tarihi, s. 247-248. 733 Köker, , “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf Bağdâdî,s. 3. 734 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 402-403.
161
eserlerini okumuş, 587 yılında Dımaşk’a gitmiştir. Dımaşk’ta kısa sürede tanınan
Fahrüddîn, burada kurduğu meclislerde tıbba dâir dersler vermiştir. Salâhaddîn
döneminin mühim doktorlarından biri olan ed-Dahvâr, Dımaşk’ta ona mülâzemet etmiş
ve ondan İbn Sînâ’nın el-Kânûn adlı eserini okumuştur. Fahrüddîn el-Mardînî Kânûn
kitâbına hâkimiyeti ve bu kitabı yorumlamasıyla önemli bir konuma sâhip idi735.
Mardînî, Dımaşk’tan döndükten sonra yolu üzerinde bulunan Haleb’e uğradı. Burada
Melik Zâhir’in iltifatlarına mazhar oldu736.
Şeyhü’l-İşrâk Sühreverdî el-Maktûl genç yaşlarda Mardînî ile görüşmüş, onun
öğrencileri arasına girmiş ve gerek zekâsı gerekse fikirlerini dile getirmedeki cesâretiyle
Mardînî’yi etkilemiştir. Mardînî, ondan daha zeki ve daha fasîh bir genci zamanında
bulamadığını söylemiştir. Sühreverdî’nin cesâretinin başına iş açacağını ifâde eden
Mardînî, katledildiği haberini alınca korktuğunun başına geldiğini söylemiştir737.
Vefâtından önce çok değerli eserlerden müteşekkil kütüphânesini kendisi de bir
filozof olarak tanınan Artukoğlu Hüsâmeddîn’in inşâ ettirdiği medreseye vakfetti. İbn
Sînâ’nın el-Kâsîdetü’l-‘Ayniyye’sine yazdığı şerh bilinen en önemli eserlerindendir738.
2. İbn Matrân(587/1191)
Salâhaddîn’in özel doktoru ve zamanında Şam’daki tabîplerin reîsi olan
(Reîsü’l-Etibbâ, Şeyhü’l-Etibbâ) İbn Matrân, tıp biliminde teorik ve uygulamalı dersler
aldı. Daha çok tıp metodu ile ilgili dersler alan İbn Matrân, felsefe, edebî sanatlar, sarf
ve nahiv ilimlerinde de iyi bir eğitim görmüştür739.
İbn Matrân, Salâhaddîn’in tabîbi olduğu gibi ordu baştabîbi olarak da seferlere
katılmıştır. Cömert, iyi huylu, yardım sever, lükse düşkün bir doktor olan İbn Matrân,
735 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 728. 736 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 403. 737 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 642. 738 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 642. 739 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 651.
162
fakir hastaları dolaşır, onları bedava tedâvî eder ve yardımda bulunurdu. Hattâ ilaçlarını
ve hamam paralarını da kendisi verirdi740.
Dımaşk’ta hristiyan bir aileden dünyaya gelen İbn Matrân, Salâhaddîn’le
tanıştıktan sonra müslüman oldu. Kitap toplamaya çok düşkün olduğu, 10.000 ciltten
mürekkep bir kütüphânesi olduğu rivâyet edilmektedir. Bu kitapların çoğu tıp sanatı ile
ilgili eserlerdi741.
Kendisi de yazmaya çok hevesli olan İbn Matrân’ın en meşhûr eseri tıpla ilgili
edebî hikâyeleri fıkraları ve nevâdiri topladığı Bustânü’l-Etibbâ ve Ravdetü’l-Elbâ’ adlı
eseridir. Bu kitabı tamalayamadan öldüğü rivâyet edilmektedir. Da‘vetü’l-Etibbâ
tarzında kaleme aldığı bu eserin iki cüzünü en meşhûr talebesi ed-Dahvâr temize çekip
neşretti742. Bu eserin dışında Sultân Salâhaddîn için kaleme aldığı el-Makâletü’n-
Nâsıriyye fî Hıfzi’l-Umûri’s-Sıhhiyye adlı eser sıhhati korumaya dâir vecîz ifâdelerden
meydana gelen diğer önemli bir eseridir. İbn Matrân, Salâhaddîn’in babası Necmeddîn
için de el-Makâletü’l-Necmiyye fi’t-Tedâbîri’s-Sıhhiyye adlı bir eser yazmıştır. Yine
bütün hastalıklardan ve ilaçlarından bahseden Kitâbü’l-Edviyetü’l-Müfrede adlı
tamamlayamadığı bir eseri daha vardır743. İbn Matrân’ın yazdığı kitapların isimlerine
baktığımız zaman koruyucu hekimliğe önem verdiğini görebiliriz. Daha çok sıhhati
korumaya yönelik eserler yazmıştır. Sultanın özel doktoru olması, yazdığı eserlerde
sağlığı korumaya yönelik tedbirlerden bahsetmesine sebep olmuştur.
3. Mühezzibüddîn ed-Dahvâr(628/1230)
Sultân Salâhaddîn vo oğlu el-Melikü’l-‘Âdil döneminin en aktif doktorlarından
olan Mühezzibüddîn ed-Dahvâr, 1170 tarihinde Dımaşk’ta doğdu, 15 Safer 628/23
Aralık 1230 Pazartesi günü aynı şehirde vefât etti744.
740 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 654. 741 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 655. 742 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 658. 743 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 659. 744 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733-734.
163
Tâcüddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî’den dil ve edebiyat dersleri aldı. Tıpla ilgili ilk
tahsîlini Radiyüddîn er-Rahbî’nin yanında yaptıktan sonra, 589 yılında Dımaşk’a gelen
Fahrüddîn el-Mardînî’den İbn Sînâ’nın Kânûn kitabından bazı bölümler okudu.
Önceleri babası ve kardeşi gibi göz doktorluğuyla uğraşsa da daha sonra tıbbın diğer
alanlarına da eğildi. Bu münasebetle dönemin ünlü doktoru İbn Matran’a mülâzemet
ederek ondan uygulamalı tıp dersleri aldı. Sultân Nûreddîn’in Dımaşk’ta inşâ ettiği
büyük hastanede doktorluk yapmaya başlayan ed-Dahvâr, kısa sürede tıp sanatında
üstün bir mertebeye ulaştı745.
Hükümdarlar tarafından büyük himâye gören ed-Dahvâr, Şevvâl 604 yılında el-
Âdil tarafından 30 nâsırî dînârı aylıkla ordu tabîbi tâyin edildi746. Bir ara şiddetli bir
hastalığa yakalana el-Âdil’i tedavi edince onun tarafından 7.000 dînârla ödüllendirildi.
Bu münasebetle Şam ve Mısır baştabîbi ilan edildi ve aylığı 100 dînâra çıkartıldı. 612
yılında Mısır’da meydana gelen veba salgınında hastalanan el-Âdil’in oğlu Melik el-
Kâmil’i tedavi edince el-Kâmil tarafından 12.000 dînâr ve çok sayıda değerli eşya ile
ödüllendirildi747.
Dımaşk’a döndükten sonra tıp dersleri vermeye başladı. Bu arada Reşîdüddîn
es-Sûrî ve İbn Ebî Usaybi‘a’nın babası gibi tabîpleri himâye etti. Dımaşk’ta ikâmet
ettiği sırada İbn Ebî Usaybi‘a da kendisinden tıp dersleri aldı. Galinos’un kitaplarından
haberdar olan ed-Dahvâr, onun hastalıklar ve tedâvi yöntemleri hakkındaki
düşüncelerini çok beğenirdi748.
Dönemin tıp eğitimine ışık tutması açısından hocası Mühezzebüddîn ed-
Dahvâr’ın günlük hayatını ve derslerini aktaran İbn Ebî Usaybi‘a bu meyânda önemli
bilgiler vermektdir. Buna göre “Mühezzebüddîn sabahleyin erkenden Nûriyye
hastanesine gider ve hastalarını tedavi ederdi. Hastanedeki işlerini bitirdikten sonra,
devletin ileri gelenlerinden hasta olanları ziyâret eder, onları muayene ettikten sonra
evine gelirdi. Kitapları mütalaa etmeye ve ders vermeye başlardı. Tabipler ve talebeler
gruplar hâlinde gelir ve ondan ders alırlardı. Hoca gerekli îzahatları yapar, çözülmesi
745 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 728. 746 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 729. 747 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 730-731. 748 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 731.
164
gereken müşkül meseleleri hallederdi. Dersin sıhhati için her zaman okuttuğu kitabın
nüshasını elinde bulundururdu. Ders okuttuğu nüshalar çok sağlam olup çoğu kendi
hattındandı. Derslerde ihtiyaç duyacağı önemli kaynakları elinde bulundururdu.
Cevherî’nin Sıhâh’ını, İbn Fârıs’ın el-Mücmel’ini ve Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin
Kitâbü’n-Nebât’ını yanından ayırmazdı. Ders okutmayı bitirince kendi özel işlerine
döner, bir miktar yemek yerdi. Günün geri kalan kısmını ise kitap mütalaâ etmek ve
derslerini hazırlamakla geçirirdi. Boş zamanlarında Seyfüddîn el-Âmidî ile sohbet
ederdi. Eskiden beri tanıdığı Âmidî’den felsefe dersleri okumuştu. Âmidi’nin
Dekâikü’l-Hakâik, Rümûzu’l-Kunûz, Ebkârü’l-Efkâr adlı eserlerini de okumuştu. Yine
astronomi ve astroloji ile de uğraşır, Ebü’l-Fazl el-İsrâîlî’den astronomi derslerini
okurdu. Bu ilimde ihtiyaç duyulan âlet ve kitaplardan kimsenin yanında bulunmayan
kitaplar ve âletleri edinmişti. Ondan işittiğime göre usturlâb hakkında muhtelif âlimlere
âit on altı değerli risâlesi vardı”749.
628 senesinde vefât eden Mühezzebüddîn ed-Dahvâr, vefâtından sonra evini tıp
medresesi olarak vakfetmiş, Şerefüddin Alî b. er-Rahbî’yi de medresenin müderrisi
olarak vasiyet etmişti750.
Tıbba dâir kitapları arasında Râzî’nin el-Hâvî’sine yaptığı İhtisâr, Makâle fi’l-
İstifrâğ, İhtisâru Kitâbü’l-Eğânî ve Kitâbü’l-Cenîne adlı eserleri bulunmaktadır751.
4. İbnü’l-Baytâr(646/1248)
Ebû Muhammed Ziyâüddîn Abdullâh b. Ahmed el-‘Aşşâb en-Nebâtî el-Mâlekî,
Endülüs’ün Mâleka (Malaga) şehrinde tanınmış bir âilenin çocuğu olarak doğdu, babası
veteriner olduğu için İbnü’l-Baytâr lakabını alan Ebû Muhammed’in doğum tarihi
olarak 575/1179, 585/1189 ve 593/1197 gibi farklı târihler gösterilmektedir752.
749 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 732-733. 750İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 733. 751 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 735. 752 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, nşr. İbrâhim b. Merâd, Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 18.
165
İlk tahsîlini babasının yanında yapan İbnü’l-Baytâr, ondan naklî ve aklî ilimleri
okuduktan sonra İbnü’r-Rûmiyye en-Nebâtî el-İşbîlî’den ilmü’n-nebâta (botanik) dâir
dersler aldı. Botanikçi olmasında en büyük payın yirmi yaşına kadar birlikte çalıştığı bu
zâta âit olduğu zikredilmektedir. İbnü’r-Rûmiyye’ye öğrencilik yaptığı sırada Endülüs
bölgesinde yetişen tıbbî bitkileri ve bunların özelliklerini, yetiştikleri yerleri, ilmî ve
mahallî isimlerini öğrendi.753 Hocasının ilmî araştırmalar yapmak üzere Doğu’ya
gitmesi üzerine Muvahhidler’in başşehri İşbiliyye’de devrinin ünlü eczacılarından İbn
Haccâc el-İşbilî ve Abdullah b. Sâlih el-Kütâmî’nin yanında çalışmalarına devam etti.
Bu arada bir taraftan Dioskorides ve Galinos’un basit ilaçlar hakkındaki eserlerini
okuyur, diğer yandan Endülüs’ün mühtelif bölgelerindeki araştırmalarını sürdürerek
malzeme topluyordu754.
617/1220 yılında tıbbî bitkilerle ilgili araştırma ve gözlemlerde bulunmak
maksadıyla uzun bir seyahate çıktı. 620 yılının sonlarına doğru Anadolu’ya ulaşıp
Selçuklu ve Bizans hâkimiyetindeki bölgeleri gezerek tıp, eczacılık ve botanik
‘âlimleriyle karşılaştı755.
Seyahat dönüşü döneminin en büyük botanikçisi kabul edilen İbnü’l-Baytâr,
tıopladığı zengin bitki kolleksiyonuyla birlikte İskenderiye’ye gitti. Mısır Eyyûbî
Hanedanı’ndan el-Melikü’l-Kâmil, basit ilaçların hazırlanışında ona çok güvendi ve
Mısır’daki botanikçilerin başkanlığına (Reîsü’l-‘Aşşâbîn) getirdi756. el-Melikü’l-
Kâmil’in vefâtından sonra yerine geçen oğlu el-Melikü’s-Sâlih döneminde de Eyyûbî
sarayındaki yerini koruyan İbnü’l-Baytâr, bu dönemde tekrâr Doğu İslâm coğrafyasına
seyahate çıktı. Bu seyahati esnâsında Diyarbekir, Urfa, Musul, Lübnan ve Kudüs’ü
gezerek malzeme toplayan İbnü’l-Baytâr’ın Kahire ve Dımaşk’taki ikâmeti sırasında
ders verdiği önemli öğrencileri olmuştur. Bu öğrencilerin başında da Dımaşk’ta 633
yılında kendisinden Dioskorides, Galinos ve el-Ğâfıkî’nin basit ilaçlar hakkındaki
eserlerini okuyan İbn Ebî Usaybi‘a gelmektedir. İbn Ebî Usaybi‘a Dımaşk’ın girişinde
753 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 20-21. 754 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 526. 755 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 756 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601.
166
kendisiyle birlikte bitkileri incelediğini ve kendisinden Dioskorides’in ilaçların
isimlerine dâir yazdığı kitabı okuduğunu belirtmektedir757.
İbnü’l-Baytâr devrinin en büyük botanik âlimi olarak kabul edilmektedir.
Tabâbette kullanmak üzere bitki türlerinden ve besin maddelerinden oluşan malzemeyi
bütün özellikleriyle tanıtmış, adlarını Arapça, Berberîce, Latince, Grekçe, ve Farsça
olarak yazmış karışılığa yer vermemek için harekelemiştir. İbn Ebû Usaybi‘a, İbnü’l-
Baytâr’ın tıbbî bitkileri tanıma ve kullanmada çağının en mühim şahsiyeti olduğunu
belirtmektedir758.
İbnü’l-Baytâr Dımaşk’ta 646 yılında ansızın vefât etmiştir759. İbnü’l-Baytâr’ı
dünya ölçeğinde tanıtan eseri el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye adlı eseridir.
el-Müfredât olarak da bilinen bu eser basit ilaçlar konusundaki Arapça yazılmış
kitapların en önemlisi ve güvenilir olanı olarak kabul edilmektedir. Müellifin hayatının
sonuna doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Dioskorides ve Galen’in
gözlemleriyle birlikte müellifin kendi müşâhedâtına da dayanan eserde İbn Sînâ, Râzî
Dînaverî ve Gâfıkî’nin isimleri sık sık zikredilmiştir. el-Müfredât İslâm hekimlerince
geniş bir şekilde incelenmiş ve kendisinden yararlanılarak birçok tedavi kitabı
hazırlanmıştır760. Biri XIV. yüzyılda Aydınoğlu Umur Bey adına (İÜ Ktp., TY, nr.
1204), diğeri 1681’de hekim Mehmed Rindânî tarafından (İstanbul Tıp Fak. Deontoloji
Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) olmak üzere iki kez Türkçe’ye çevrilen eser, İspanyolca,
Almanca ve Fransızca’ya da tercüme edilmiş. Eser İslâm dünyasında ilk kez Bulak’ta
basılmış (I-IV, 1291; Bağdat 1384/1964; Beyrut 1992) ve üzerinde mühtelif çalışmalar
yapılmıştır761.
Müellifin Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs adlı eseri Arapça literatürde Kitâbü’l-
Haşâ’iş ve Kitâbü Hams Makâlât adlarıyla da bilinir. Bu kitap Dioskorides’in beş
bölümlü Materia Medica’sına yapılmış bir tefsîrdir. Katalog mâhiyetindeki eserde 550
ilaç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıtılmış, bu arada önceki kaynaklarda
757 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 758 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 601. 759 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 602. 760 Turhan Baytop, Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985, s. 44. 761 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527.
167
yanlış tesbît edilen Grekçe bitki ve ilaç adları da düzeltilmiştir762. Kitabın ilmî neşrini
Hilmi Abdülvâhid Hadra (Kahire 1986) ve İbrâhim b. Merâd (Beyrut 1989)
gerçekleştirmiştir. İbn Baytar’ın diğer mühim bir eseri de el-Müğnî fi’l-Edviyeti’l-
Müfrede adlı kitabıdır. Baş, göz, kulak, ağız, göğüs, mide, bağırsak, üreme organları,
hamilelik ve eklem hastalıkları ile yara, tümör ve zehirlenmeler için kullanılan ilaçları
ve tıbbın âciz kaldığı durumlarda halkın bşvurduğu kocakarı ilaçlarını içeren yirmi
bölümden ibâret bir basit ilaçlar kataloğudur763. el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn’e ithâf
edilen kitabın Süleymâniye kütüphânesindeki nüshası (Fâtih, nr. 3633) müellifin
vefâtından sekiz yıl önce istinsâh edilmiştir. Mehmed b. İbrâhim el-Edirnevî eseri
Levâmi‘u’l-Hikme adıyla Türkçe’ye çevirmiş ve şerhini yapmıştır764. Bunların dışında
el-İbâne ve’l-İ‘lâm, Mîzânü’t-Tabîb ve el-Ef‘âlü’l-Garîbe ve’l-Havâssü’l-‘Acîbe adlı
eserleri de tıbba dâir yazdığı diğer eserleridir765.
İbnü’l-Baytâr öğrencileriyle birlikte kırlarda ve dağlarda dolaşarak bitki ve
ağaçların anatomik yapısı üzerinde incelemeler yaparak eserlerini oluşturmuştur. Bu
eserlerden en önemlisi şüphesiz tıp ilminde büyük bir inâyete nâil olmuş el-Müfredât
adlı eseridir. Bu eser müfred (basit) ilaçlarla ilgili olarak yazılan ve en çok kullanılan,
en fazla güvenilen farmakoloji (ilâç bilimi) çalışmasıdır. Eseri yüzyıllar boyu değerli
tutan özelliği ise İbnü’l-Baytâr’ın botaniğe dâir sağlam gözlem ve tecrübelerine
dayanmasıdır.
762 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 56-58. 763 İbnü’l-Baytâr, Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, s. 37-38. 764 Kaya, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, XX, 527. 765 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 602.
168
5. İbnü’s-Sâ‘âtî(618/1221)
Fahrüddîn Rıdvân b. Muhammed Alî b. Rüstem el-Horasânî es-Sâ‘âtî
Dımaşk’ta doğdu. Babası Muhammed Horasanlı olup Dımaşk’a hicret etmiş ve vefâtına
kadar burada ikâmet etmiştir. Bir muvakkit olan babası aynı zamanda saat yapım ve
onarımıyla uğraştığı için İbnü’s-Sâ‘âtî nisbesiyle tanınmıştır766.
İbnü’s-Sâ‘âtî’nin babası Muhammed, zamanında astronomi ve saat ilminde
güçlü bir otorite idi. Muhammed, Sultân Nûreddîn’in hâkimiyeti döneminde yaptığı
saati Dımaşk’ta Bâbü’l-Câmi‘ bölgesine yerleştirmişti767. Vefâtından sonra geriye iki
çocuk bırakan Muhammed’in çocuklarından biri olan Bahâüddîn, büyük bir şâir olarak
tanınmaktadır. Kâhire’de vefât eden Bahâüddîn’in şiir divânı meşhûr idi. Diğer oğlu
Fahrüddîn ise babasının yolundan ilerleyerek saat ilmini ve astronomiyi öğrendi. Aynı
zaman iyi bir tabîp olan Fahrüddîn, mantık ve felsefede de âlim bir şahsiyet idi768.
Tıp tahsîline Radiyüddîn er-Rahbî’nin yanında başlayan İbnü’s-Sâ‘âtî uzun bir
müddet ona mülâzemet ederek teorik ve pratik tıp dersleri aldı. Daha sonraları Dımaşk’a
gelen Fahrüddîn el-Mardînî’den de tıp dersleri aldı. Zamanının ünlü dilbilimcisi
Tâceddîn Ebü’l-Yümn el-Kindî’den edebiyat okudu. Yâkût defalarca meclisinde
bulunduğu İbnü’s-Sâ‘âtî’nin şiire ve mûsıkîye düşkün olduğunu ve udu çok iyi çaldığını
rivâyet etmektedir769.
Eyyûbî hânedânından el-Melikü’l-Âdil’in oğlu el-Melîkü’l-Fâiz’in vezîrliğini,
diğer oğlu el-Melikü’l-Muazzam Îsâ’nın ise hem vezîrliğini hem de özel hekîmliğini
yapan İbnü’s-Sâ‘âtî, çok zeki ve ihtiras derecesinde ilme düşkün idi770. Babası gibi saat
yapım ve onarımını iyi bildiği anlaşılan İbnü’s-Sâ‘âtî’nin babası tarafından yapılarak
Dımaşk’a konulan saatin bakım ve onarımı için yazdığı ‘İlmü’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ
adlı eseri günümüze ulaşmış ve Muhammed Ahmed Dehman tarafından saatlerden
766 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 661. 767 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 661. 768 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 141. 769 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142. 770 İbn Ebî Usaybi‘a, ‘Uyûnu’l-Enbâ, s. 662.
169
bahseden başka risâlelerle bir arada yayımlanmıştır (Dımaşk 1981). Babasının vefâtı
üzerine yaptığı âletlerin ve saatlerin bozulması üzerine bu kitabı yazdığını söyleyen
İbnü’s-Sâ‘âtî böylece babasının eserlerini unutulmaktan kurtardığını da ifâde ediyor771.
Bu eserinde saat ilminin târihi hakkında da bilgi veren İbnü’s-Sâ‘âtî, saatin parçaları ve
adları bu parçaların şekil, sûret, ölçü ve çalışma sistemleri, saatin bakımı ve onarımı
hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Aynı zamanda iyi bir hekîm olan İbnü’s-Sâ‘âtî, İbn Sînâ’nın el-Kânûn fi’t-
Tıbb’ına bir hâşiye ve Kitâbü’l-Külenc’ine de bir tekmile yazmıştır. Ayrıca Kitâbü’l-
Muhtârât adı altında Arap şiirinden seçmeler yaptığı bir eserinden daha
bahsedilmektedir772.
Yâkût el-Hamevî’nin bildirdiğine göre 618/1221 yılında Dımaşk’ta vefât
etmiştir773.
Salâhaddîn döneminde tıp botanik ve eczacılık alanlarında gerçekten parlak bir
devir yaşanmıştır. Devlet adamlarının tabiplerin himâyesine büyük önem vermeleri
müslüman ve gayri müslim tabiplerin çok müreffeh bir hayat yaşamalarını sağlamıştır.
Tıbbî araştrmalar için her türlü imkânı bulan tabipler de teorik bilgilerin yanısıra
gözlem ve deneye dayalı araştırmalarda bulunmuşlar ve böylece tıp alanında önemli
gelişmeler yaşanmıştır. Abdüllatîf el-Bağdâdî, şeker hastalığının karaciğerden
kaynaklandığını tesbît eden ilk doktor olduğu gibi, Galinos’un altçene kemiğinin iki
kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik olduğunu tesbît
etmişir. İbn Meymûn eserlerinde Galinos’un eserlerini tenkid edebilecek salâhiyette bir
doktor idi. İbn Meymûn’un eserleri diyet, hijyen, ilkyardım, zehirlenmeler ve genel
tıbbî problemler üzerine çok önemli pratik bilgiler içeriyordu. İbnü’l-Baytâr’ın
talebeleriyle birlikte kırlarda, bahçelerde, dağlarda dolaşarak yaptığı incelemeler
neticesinde kaleme aldığı el-Müfredât adlı eseri botaniğe dâir yazılmış en önemli
eserlerden addedilmektedir. İbnü’l-Baytâr bu eserinde ele aldığı 1400 tıbbî ilacın
300’den fazlasından ilk defa kendisi bahsetmiştir ki bunların 200’den fazlası bitkisel
771 İbnü’s-Sâ‘âtî, ‘İlmü’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ, thk. Ahmed Dehman, Dımaşk 1981, s. 3. 772 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142. 773 Yâkût, Mu‘cemu’l-Üdebâ, XI, 142.
170
ürünlerdir. Daha sonraları İbnü’n-Nefîs’in (ö.687/1288) küçük kan dolaşımını
keşfetmesi dünya tıp tarihinde büyük bir başarı olarak kaydedilmiştir.
Müsümanlar arasında tıp ve bilimin bir hayli geliştiği bu dönemde acaba
müslümanların başına müsallat olmuş Frenkler’in tıbbî seviyesi ne idi? Bu soruya
verilecek en güzel cevâbı, Salâhaddîn’in danışmanı İbn Münkız’ın İbretler Kitabı’nda
dile getirdiği şu ibretli olayda buluyoruz.
“Bir gün Munaytıra’nın Frenk valisi, Şeyzer emîri olan amcama mektup yazıp
bazı acil hastaları tedavi etmesi için hekim göndermesini istemiş, amcam da onlara
bizim Hristiyan hekimlerimizden Sâbit adlı birini göndermişti. Sâbit gitikten birkaç gün
sonra döndü. “Ne çabuk tedavi edip döndün?” diye sorunca anlattı. “Önüme ayağında
abse (çıban) olan bir şövalye ile bedeni kuruluktan tükenmiş halde bir kadın getirdiler.
Şövalye’ye bir sargı tatbîk ettim, şişkinliğe tıbbî müdâhalede bulunup iyileştirdim.
Kadın için de mîzacını rutubetlendirecek bir perhiz hazırladım. Fakat bir Frenk hekîm
gelip “bu adam onları nasıl tedavi edeceğini bilmiyor” diyerek itiraz etti. Frenk hekîm
hasta şövalyeye dönerek: “Hangisini tercih edersin? Tek ayakla yaşamak mı, iki ayakla
ölmek mi?” Şövalye: “Tek ayakla yaşamak” dedi. Bunun üzerine “Bana iri yarı bir
şövalye ve keskin bir balta getirin” dedi. Getirdiler. Frenk hekîm adamın ayağını bir
kütüğün üstüne yerleştirdi. Ben oradayım. İri kıyım şövalyeye de “Baltayla bacağını bir
vuruşta kes!” dedi. Adam baltayı vurdu; ama bir vuruşta kesemedi, gözümün önünde
oluyor hâdise; ikinci kez vurdu, bacağın damarları fışkırdı ve adam çok geçmeden öldü.
Sonra kadını muâyene eden Frenk hekîm: “Bu kadının beynine ona aşık olan bir şeytan
girmiş, saçlarını kazıyın” dedi. Kazıdılar. Sonra kadın onların hardal ve sarımsaktan
ibâret olan perhizlerini yemeye koyuldu. Bu onun hastalığını arttırdı. Frenk hekîm:
“Şeytan girmiş beynine bunun” diye söylendi. Sonra bir ustura alıp kafasını haç
şeklinde kafatası kemiği görününceye kadar, yardı; içine de tuz bastı. Kadın oracıkta
öldü. Onlara “Bana ihtiyacınız kaldı mı? dedim. “Hayır” dediler, ben de eve döndüm,
tıp seviyeleri hakkında bilmediğim şeyleri öğrenmiş olarak”774.
Bu misal Frenkler’in tıbbî seviyelerini bâriz bir biçimde ortaya koyması
açısından yeterlidir. Şunu da belirtmek gerekir ki Frenkler’i bu ibtidâî yöntemlerinden 774 Kutluer, Erdemli Toplum ve Düşmanları, s. 200-201.
171
kurtaran yine islâm tıbbı olmuştur. Avrupalılar tıp alanında ancak müslüman tabîpler
tarafından kaleme alınan eserlerin Latince’ye ve diğer dillere tercümeleriyle gelişme
gösterebilmişlerdir. Maks Meyerhof müslüman ilim adamları tarafından vücûda
getirilen tıbbî çalışmaların Lâtince tercemelerle Avrupa’ya geçtiğini dile getirirken o
sırada Avrupa’daki tıbbî faaliyetlere dâir şunları kaydetmektedir:
“Bu sırada Avrupa’da tıbbın geçirdiği devir Şarl Singer tarafından Tıbbın
Tarihçesi adlı eserinde anlatılır ve tıbbın ancak manastırlarda yaşayan bir takım rahipler
elinde kaldığı, teşrih ve fizyolojinin büsbütün ortadan kalktığı, teşhîsin pek ibtidâî
mâhiyette bulunduğu, yalnız nebatattan ilaçlar yapıldığı, bütün tıbbî işlerde hurafelerin
hüküm sürdüğü ve bu ilmi yaşatan bütün hayatiyetin kuruyup gittiği izah edilir.
Avrupa’nın yalnız bir köşesinde, yani Napoli’ye yakın Salerno’da bir tıb medresesi
Yunan tıbbının artıklarını muhafaza ediyor ve Tunuslu maceracı Konstantin, Mont
Kasino’daki meşhur manastıra girmeden evvel birçok senelerini burada geçirmiş
bulunuyordu. Konstantin İslâm eserlerini tercüme işine burada başlamış ve ölümüne
kadar bu işe devam etmiştir. Konstantin’in Latince tercümeleri yanlış, müşevveş,
anlaşılmayan tabirlerle dolu ve birçok yerleri tamamıyla anlaşılmayacak bir haldedir.
Fakat bu tercümeler kurûn-u vustâ (ortaçağ) Avrupası’nın çorak ve kısır topraklarına ilk
ilim tohumlarını atmıştır”775.
Görüldüğü gibi müslümanlar tıb biliminde son derece modern teknik ve tedavi
yöntemlerini kullanırken; Avrupa kilisenin baskısı altında şekillenmiş ilkel yöntem ve
hurafelere dayalı bir tıb anlayışı benimsemiştir. Ortaçağ Avrupası’nın bu anlayışı,
hemen her alanda kendini hissettiren skolastik düşüncenin bir sonucudur. Buna karşın
İslâm dünyasında yetişen entellektüeller, İslâm dininin ilim ve fenni teşvik etmesinden
de cesaret alarak tıb biliminde önemli başarılar elde etmiş, bu başarılar Avrupa’nın
rönesans ve aydınlanma hareketlerini önemli ölçüde etkilemiştir776.
775 Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 50. 776 İslâm tabâbetinin Avrupa’ya etkileri konusunda tafsîlatlı bilgi için bkz; Meyerhof, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, s. 49-61.
172
SONUÇ
Salâhaddîn-i Eyyûbî, dost ve düşmanlarının ittifâkıyla, yüksek meziyetleri
şahsında birleştirmiş, kâmil bir şahsiyete sâhip, büyük bir komutan ve devlet adamıdır.
Sultânı, emsallerinden ayıran meziyetlerinin başında adâleti, merhameti, cesâreti ve
siyâsî basîreti gelmektedir. 493/1099 yılında Kudüs’ü işgâl eden haçlılar, zincirden
boşanmış deliler gibi, Mescîd-i Aksâ meydanlarında toplanmış, korunmasız 70.000
sivili katlederken, 583/1187 yılında Kudüs’ü yeniden fetheden Sultân Salâhaddîn, 88
yıl önce yapılan katliama taban tabana zıt bir şekilde Frenkleri affetmiştir. Düşmanını
affetmekle yetinmeyen Sultân, şehri terk etmek isteyen haçlıların dul ve yetimlerine
bizzat kendi malından yol harçlıkları vermiştir. Böylece Sultân Salâhaddîn, İslâm
Dîni’nin azâmetini, şahsında temsîl ettiği mürüvvet ile bütün dünyaya ilan etmiştir.
Sultân Salâhaddîn dönemi, askerî, siyasî ve ictimaî bakımdan önemli olaylara
sahne olduğu gibi, ilmî hayattaki canlılık ve faâliyetler bakımından da son derece parlak
bir dönemi teşkîl etmektedir. Zengî ve Fâtımî Devletleri’nin ilmî mîrasını devralan
Salâhaddîn, bu mîrası iyi değerlendirmiştir. Zengî hükümdarı Nûreddîn’in siyasi birliği
sağlaması ve Frenkler’e karşı büyük başarılar kazanması Şam bölgesindeki ilmî hayatı
doğrudan etkilemiş, önemli sayıda medrese ve diğer hizmet müesseseleri inşâ edilmiştir.
Zengîler döneminden Sultân Salâhaddîn’e mîras kalan bu müesseselerden en önemlisi
Sultân Nûreddîn tarafından inşâ edilen el-Bîmâristân en-Nûrî’dir. Teorik ve uygulamalı
tıp derslerinin verildiği bu hastane Mühezzibüddîn ed-Dahvâr, İbn Ebî Usaybia ve
İbnü’n-Nefîs gibi ünlü hekimlerin yetişmesinde önemli bir konuma sâhiptir. Fâtımîler
döneminden Salâhaddîn’e mîras kalan en büyük servet ise zengin kütüphâneleri
olmuştur. Tam bir dünya harikası olarak adlandırılan Fâtımî kütüphânelerindeki
kitaplar, Salâhaddîn’in idâreyi ele geçirmesinden sonra satışa çıkarılmış ve haftanın iki
günü yapılan bu satışlar yıllarca sürmüştür. İlimle uğraşanlar tarafından satın alınan bu
kitaplar, Eyyûbî devletinin hemen her bölgesine götürülmüş, dönemin ilmî hayatını
doğrudan etkilemiştir.
Sultân Salâhaddîn, siyasî birliği sağlama ve haçlılara karşı mücadelede geniş
kitlelerin desteğini arkasına alma amacıyla Ehli Sünnet ve’l-Cemâat ruhunu ve
ideallerini canlandırmaya büyük önem vermiş, bunu da önemli ölçüde medrese inşâ
173
ederek sağlamıştır. Salâhaddîn döneminde cemiyet, İslâm hukuku prensipleriyle idâre
edildiği, devlet ricâli Batınîliğ’e ve Frenkler’e karşı fakîhlerden büyük destek
sağladıkları için medreselerde hadîs ve fıkıh en fazla rağbet gören ilimlerdi. İslâm
dininin temel kaynağı olan Kur’ân’ı okumaya ve anlamaya yönelik ilimler de
medreselerde okutulan başlıca derslerdendi. Dînî ilimlerin doğru anlaşılması ve
yorumlanması fa‘âliyetleri de sağlıklı bir dil bilgisi zarûretini ortaya koymuştur. Bu
bağlamda lügat ilimlerinin, özellikle sarf ve nahiv ilimlerinin tedrisatına yönelik
derslerin bu devir medreselerde okutulan önemli dersler arasında olduğunu görüyoruz.
Eyyûbî devletinin, İslâm Âlemi’nin doğusuyla batısının birleştiği bir noktada
kurulması, Endülüs ve Kuzey Afrika’yla birlikte Horasan ve İran’dan Mısır ve Şam
bölgelerine ilmî seyahatlerin gerçekleşmesini netice vermiş, böylece kültür birliğini
oluşturan imkânların hazırlanmasıyla birlikte ilmî çalışmalar da hız kazanmıştır. Bu
dönemde din, düşünce ve siyaset alanında önemli etkiler bırakan değerli ilim adamları
yetişmiştir. Kırââtta eş-Şâtıbî, hadîste es-Silefî ve İbn Asâkir, fıkıhta Bahâüddîn İbn
Şeddâd, İbn Kudame’ler ve Şehrezûrî’ler, tasavvufta Hayât el-Harrânî, dil ve edebiyatta
İbn Münkız, Kâdiyü’l-Fâzıl ve İmâdüddîn el-İsfahânî gibi çağını aşan şahsiyetler ile
felsefe ve tıpta Sühreverdî, İbn Meymûn, Seyfeddîn el-Âmidî, Abdüllatîf el-Bağdâdî,
İbnü’l-Baytâr ve Mühezzibüddîn ed-Dahvâr gibi büyük filozof ve tabîpler yetişmiştir.
Salâhaddîn döneminde yetişmiş ve daha sonraki nesiller üzerinde ciddî etkileri
olan filozofların başında Sühreverdî el-Maktûl gelmektedir. İslâm âleminde İşrâkî
hikmetin kurucusu olarak kabul edilen Sühreverdî’nin fikirleri, sonraki dönemlerde ilgi
odağı olmuş, işrâkî okulun kaynağını oluşturmuş, sonradan gelen pek çok bilge bu
fikirlere yorumlar ve açıklamalar ekleyerek geleneği sürdürmüştür. Hâlâ canlı bir
düşünce akımı olarak varlığını sürdüren İşrâkî hikmet, günümüz İran düşüncesinde ise
İrfâniyye olarak bilinmekte ve etkisini sürdürmektedir. İşrâkî hikmetin, günümüze kadar
süregelen gücünü orijinal sisteminde aramak gerekir. Buna göre Sühreverdî kendi
şahsında sûfînin tecrübî idrâkî ile filozofun teorik dilini birleştirmiş, temsilcisi olduğu
İşrâkî hikmet geleneği de salt keşif ve ilhâma dayanan tasavvufî gelenekten farklılık arz
ettiği gibi gerçekliğin asıl tecrübesinden mahrum felsefî anlayışlardan da öte bir anlam
taşımaktadır. Aynı zamanda Sühreverdî’nin temel eseri olan Hikmetü’l-İşrâk terîmi,
174
hâlidî hikmet tasavvuruna dayanmaktadır. Bu tasavvura göre varlığın nûrânî gerçekliği
hakkında gözlem yoluyla bilgi edinebilmek ancak “zevkî hikmetin” irfânî yöntemleriyle
mümkündür.
Ortaçağ’da yaşamış en büyük Yahudi filozofu olarak kabul edilen İbn Meymûn
da bu dönemde yaşamış ve Salâhaddîn’in özel tabipliğini yapmıştır. Fikirleri ve
eserleriyle yahudi felsefe ve teolojisine büyük katkılar sunan İbn Meymûn, Farabi, İbni
Sina, Gazzalî, İbn Rüşd ve İbn Bacce gibi müslüman filozof ve tabiplerin eserlerini
okuyarak düşüncesini geliştirmiştir. Nitekim İbn Meymûn, Delâletü’l-Hâirin ve diğer
eserlerinde İslâm felsefesinden etkilendiğini hiç çekinmeden göstermiştir. Bu bağlamda
İbn Meymûn’un düşüncelerini, İslâm felsefî geleneğini bilmeden anlamlandırmak
mümkün değildir.
Salâhaddîn döneminde tıp ve eczâcılığa dâir faâliyetler önemli mesafe kat
etmiştir. Sultân Salâhaddîn, selefi Nûreddîn gibi tıp ilmine ve tıbbî kurumlara çok
ehemmiyet vermiş, Mısır, Şam ve el-Cezîre gibi önemli bölgelerde hastaneler inşâ
etmiş, bu hastaneler zamanla teorik ve uygulamalı derslerin işlendiği birer tıp merkezi
hâline gelmiştir. Bu hastanelerden Dımaşk’ta Nûreddîn’in inşâ ettiği el-Bîmâristân en-
Nûri (Büyük Hastane) ile Kahire’de Salâhaddîn’in inşâ ettiği el-Bîmâristân en-Nâsırî
(Salâhiyye Hastanesi) Salâhaddîn dönemindeki önemli tıp merkezleri olarak
faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu iki tıp merkezine İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden
müslüman, hristiyan ve yahudi tabipler gelmiş, teoriye ve pratiğe dayanan kuvvetli bir
tıp ekolü doğmuştur. Bu hastanelerde yapılan tıbbî araştırmalar ile verilen tıp eğitimi
sayesinde klinik tıp ortaya çıkmıştır. Bu devirdeki önemli yeniliklerden biri de İslâm
tarihinde sadece tıp öğretimi yapan bir medresenin bu dönemde Reisü’l-Etibbâ
Mühezzebüddîn ed-Dahvâr tarafından kurulmasıdır.
Salâhaddîn devrinde yetişmiş önemli tabipler bulunmaktadır. Eserlerinde
Galen’in fikirlerini tenkîd etme kudretini gösterebilen İbn Meymûn, bir saray hekîmi
olması hasebiyle koruyucu tıbba dâir risaleler yazmış ve bu risaleler daha sonraki tıbbî
neşriyata örnek olmuştur. Yine devrin önde gelen tabîp ve filozoflarından biri olan
Abdüllatîf el-Bağdâdî’nin tıp bilimine en büyük hizmeti şeker hastalığının karaciğerle
ilgisinin olduğunu ilk defa tesbit eden tabip olmasıdır. Bu bağlamda şeker hastalığı
175
üzerine yazdığı Makâle fi’d-Diyabetes ve’l-Edviyyetü Nafi‘atü Minhu adlı eserinin
dünya tıp tarihinde önemli bir çalışma olduğu kanaati yaygındır. Bağdâdî’nin tıb
bilimine çok önemli bir katkısı da Mısır’da iken 2000 adet iskelet üzerinde yaptığı
araştırmada, Galen’in Osteoloji’ye (kemik bilimi) ait verdiği yanlış bilgileri
düzeltmesidir. Abdüllatîf el-Bağdâdî, yaptığı iskelet araştırmaları ile Galen’in altçene
kemiğinin iki kemikten ibâret olduğu bulgusunu çürütmüş ve onun tek bir kemik
olduğunu tesbît etmişir. Devrinin en büyük botanik âlimi olarak kabul edilen İbnü’l-
Baytâr’ın dünya ölçeğinde bilinen eseri el-Câmi‘ li-Müfredâti’l-Edviye ve’l-Ağziye adlı
eseri müfred (basit) ilaçlarla ilgili olarak yazılan ve en çok kullanılan, en fazla
güvenilen farmakoloji (ilâç bilimi) çalışmasıdır. Eseri yüzyıllar boyu değerli tutan
özelliği ise İbnü’l-Baytâr’ın botaniğe dâir sağlam gözlem ve tecrübelerine
dayanmasıdır.
Sultân Salâhaddîn, askerî ve siyasî zaferlerini ilme ve ilim adamına verdiği
değerle taçlandırmıştır. Salâhaddîn’in ilim ve irfâna verdiği değer, her türlü aklî ve naklî
ilimde yetişmiş önemli sayıda âlim ve entellektüel ile somut bir temsiliyet kazanmıştır.
176
BİBLİYOGRAFYA
KAYNAK ESERLER
ÂMİDÎ, Seyfeddîn(ö.631/1233), Ğâyetü’l-Merâm, nşr. H. Mahmûd Abdüllatîf,
Vezâretü’l-Evkâf, Kâhire 1971.
-----------, Ebkârü’l-Efkâr fî Usûli’d-Dîn, nşr. Ahmed Muhammed el-Mehdî, Dârü’l-
Kütüb, Kâhire 2002.
el-BAĞDÂDÎ, Abdüllatîf (ö. 629/1231), el-İfâde ve’l-İ‘tibâr, thk. Ahmed Gassân, Dâru
Kuteybe, Dımaşk 1983.
----------------, el-Mücerred li-Lügati’l-Hadîs, thk. Fatıma Hamza er-Râzî, Dâru Ammar,
Amman 2004.
el-BÜNDÂRÎ (ö.643/1245), Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Dârü’l-Kitâbi’l-
Cedîd, Beyrut 1970.
-------------, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Fethiye Nebrâvî, Kahire 1979.
CÂMÎ, Abdurrahman (ö.898/1492), Nefehâtü’l-Üns, trc. ve şerh: Lami‘î Çelebî,
İstanbul 1980.
EBÜ’L-FİDÂ, İsmail b. Ali, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut
1970.
EBÛ ŞÂME, el-Makdîsî (ö.665/1268), Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-
Nûriyye ve’s-Salâhiyye, Dârü’l-Cîl, Beyrut 1288/1871.
----------------, ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn, tsh. Muhammed Zâhid b. Hasan, 2. bs. Dârü’l-
Cîl, Beyrut 1974.
177
el-BÜNDÂRÎ (ö.643/1245), Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Ramazan Şeşen, Dârü’l-Kitâbi’l-
Cedîd, Beyrut 1970.
-----------------, Senâ’l-Berku’ş-Şâmî, thk. Fethiye Nebrâvî, Kahire 1979.
el-ESNEVÎ (ö.772/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, thk. ‘Abdullâh el-Cubûrî, Dârü’l-
‘Ulûm, Riyad 1981.
el-ĞÂSÂNÎ, el-‘Ascedü’l-Mesbûk, thk. Şâkir Mahmûd, Dârü’t-Türâsi’l-İslâmî, Beyrut
1975.
HARÎRÎ, Ebû Muhammed (ö.516/1122), Makâmât, çev. Sabri Sevsevil, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul 1952.
İBNÜ’L-‘ADÎM (ö.660/1262), Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb, thk. Süheyl Zekkâr,
Dârü’l-Fikir, Beyrut ts.
İBN ‘ASÂKİR, Hibetillâh (ö.571/1176), Târîhu Medîneti Dımaşk, thk. Muhibuddîn Ebî
Saîd el-Amrevî, Dârü’l-Fikir, Dımaşk 1982.
İBNÜ’L-BAYTÂR (ö.646/1248), Tefsîru Kitâbi Diyâskûridûs, nşr. İbrâhim b. Merâd,
Beyrut 1989.
İBN BERRÎ (ö.582/1187), Cevâbü’l-Mesâili’l-‘Aşr, nşr. M. Ahmed ed-Dâlî, Dârü’l-
Beşâir, Dımaşk 1997.
---------------, Erba‘atü Kütub fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân içinde) thk. Hatim Sâlih, Beyrut 1998.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Sıbt (ö.654/1256), Mirâtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, Dâiretü
Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1952.
İBNÜ’L-CEZERÎ (ö.833/1429), Gâyetü’n-Nihâye fî Tabakâti’l-Kurrâ, nşr. Gotthelf
Bergstrasser, 3. bs. Dârü’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1982.
İBN CÜBEYR (ö.614/1217), Tezkire bi’l-Ahbâr ‘an İttifâkât el-Esfâr (er-Rihle), thk.
Hüseyin Nassâr, Kahire 1955.
178
----------------, Rihletü İbnn Cübeyr, thk. Abdülhamîd Ahmed Hanefî, Kahire ts.
İBN EBÎ USAYBİ‘A (ö.668/1269), ‘Uyûnu’l-Enbâ’ fî Tabakâti’l-Etibbâ, thk. Nizâr
Rızâ, Beyrut ts.
İBNÜ’L-ESÎR, İzzeddîn (ö.630/1233), el-Kâmil fi’t-Târih, Dâru Sadr, Beyrut
1399/1979.
İBNÜ’L- ESÎR, Mecdüddîn (ö.606/1210), en-Nihâye fî Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, thk.
Tahir Ahmed ez-Zâvî, Dârü’l-İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, Kahire 1963.
İBNİ FERHÛN (ö.799/1397), ed-Dîbâcü’l-Müzheb, thk. Muhammed Ebu’n-Nûr,
Dârü’t-Türâs, Kahire 1972.
İBNÜ’L-FURÂT (ö.807/1405), Târîhu İbnü’l-Furât, thk. Necla İzzedîn-Kostantin
Züreyk, Matbaatu Haddâd, Basra 1969.
İBN HACER, el-Askalânî (ö.852/1449), Lisânü’l-Mîzân, thk. Abdülfettah Ebû Gudde,
Mektebetü’l-Matbû‘âtü’l-İslâmiyye, Beyrut 1423/2002.
İBN HALLİKÂN (ö.681/1282), Vefeyâtü’l-A‘yân, thk. İhsân Abbas, Dârı Sadr, Beyrut
1398/1978.
İBNÜ’L-‘İMÂD (ö. 1089/1679), Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, Dâru İhyâi’t-
Turâsi’l-Arabî, Beyrut ts.
İBN KÂDÎ ŞÜHBE (ö.851/1447), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han,
‘Âlemü’l-Kütûb, Beyrut 1987.
İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ (ö.774/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye, thk. Abdullah b.
Abdülmuhsin, Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, Cîze 1418/1998.
İBNİ KUDÂME (ö.620/1223), el-Kâfî fi’l-Fıkh, thk. Züheyr Şâvîş, 3. Baskı, el-
Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut 1982.
İBNİ KUTLUBOĞA (ö.879/1474), Tâcü’t-Terâcim, thk. İbrahim Sâlih, Dârü’l-Me’mûn
li’t-Turâs, Dımaşk 1992.
179
İBN MEYMÛN (ö.601/1204), Delâletü’l-Hâirîn, nşr. Hüseyin Atay, Ankara 1974.
İBNİ MÜFLÎH (ö.884/1479), el-Maksadü’l-Erşed fî Zikri Ashâbi İmâm Ahmed, thk.
Abdurrahman b. Süleyman, Mektebetü’r- Rüşd, Riyad 1990.
İBN MÜNKIZ (ö.584/1188), Kitâbü’l-İ‘tibâr, çev. Y. Ziya Cömert, Ses Yayınları,
İstanbul 1992.
---------------, , el-Bedi‘u fi’l-Bedi‘ , thk. Abd A. Alî Mihennâ, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye,
Beyrut 1987.
---------------, Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevî-Hâmid Abdülmecîd, 2. bs. Beyrut
1983.
İBNÜ’N-NUKTA (ö.629/1232), et-Takyîd, thk. Kemal Yusuf, Dârü’l-Kütubu’l-
İlmiyye, Beyrut 1988.
İBNÜ’S-S‘ÂTÎ (ö.618/1221) ‘İlmüs’s-Sâ‘ât ve’l-‘Amelü bihâ, thk. Muhammed
Ahmed Dehman, Dımaşk 1981.
İBNU’S-SÂBÛNÎ (ö.680/1281), Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl, ‘Alemü’l-Kütüb, Beyrut
1986.
İBNİ’S-SALÂH (ö.643/1245), Tabakâtü’l-Fukahâi’ş-Şâfi‘iyye, thk. Muhyiddîn Ali
Necib, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1992.
İBNİ ŞEDDÂD, Bahâeddîn Yûsuf (ö.632/1234), en-Nevâdiru’s-Sultâniyye ve’l-
Mehâsinu’l-Yûsufiyye, thk. Cemâleddîn Şeyyâl, 2. bs. Mektebetü’l-Hanci, Kahire 1994.
İBN ŞEDDÂD, İzzeddîn (öl.684/1285), el-A‘lâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-
Cezîre, thk. Yahya Zekeriyyâ, Vezâretü’s-Sekâfe, Dımaşk 1991.
İBN TAĞRÎBERDÎ (ö.874/1469), en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kâhire,
Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, Kahire 1929.
İBNİ TÛLÛN (ö.953/1546), el-Kalâidü’l-Cevheriyye fi’t-Târîhi’s-Sâlihiyye, thk.
Muhammed Ahmed Dehman, Matbuâtu Mecmâi’l-Lügâti’l- Arabiyye, Dımaşk 1980.
180
İBN VÂSIL, Cemâleddîn Muhammed (ö. 697/1298), Müferricü’l-Kurûb fî Ahbâri Beni
Eyyûb, thk. Cemâleddîn Şeyyâl-H. Muhammed Rebi‘, Kahire 1977.
el-İSBEHÂNÎ, İmâdeddîn el-Kâtib (ö. 597/1201), Harîdetü’l-Kasr ve Cerîdetü’l-‘Asr,
Irak kısmını (kısmü’l-‘Irakî) thk. ve şerh: Muhammed Behçet Eserî, Bağdat
1955,1964,1973,1976,1978 1981. Şam şairleri kısmını (Şu‘arâi’ş-Şâm) thk. ve şerh:
Şükri Faysal, Dımaşk 1955, 1959,1964,1968. Mısır şairleri kısmını( kısmı şu‘arâi Mısır)
thk. ve şerh: Ahmed Emîn, Şevki Dayf, İhsân ‘Abbâs, Kahire 1951, 1952.
---------------, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsi, thk. Muhammed Mahmud Subh, ed-
Dârü’l- Kavmiyye, ts.
---------------, el-Bustânu’l-Câmi‘, thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, el-Mektebetü’l-
‘Asriyye, Beyrut 2002.
KÂDİYÜ’L-FÂZIL (ö.596/1200), Dîvân, thk. Ahmed Ahmed Bedevi, Kâhire 1961.
---------------, Resâil, thk. Alî Necm Îsa, Beyrut 1426/2005.
el-KARAŞÎ (ö.775/1373), el-Cevâhirü’l-Mudiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed Hulv.,
Kahire 1978.
KÂTİB ÇELEBİ (ö.1067/1657), Keşfi’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütûb ve’l-Fünûn, el-
Matba‘atü’l-İslâmiyye, Tahran 1387/1967.
el-KIFTÎ, Ebü’l-Hasan Cemâleddîn (ö.646/1248), İhbârü’l-‘Ulemâ bi-Ehbâri’l-
Hukemâ, thk. Abdülmecîd Diyâb, Mektebetü İbni Kuteybe, Kuveyt ts.
--------------, İnbâhu’r-Ruvât ‘alâ Enbâhi’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrahim,
Dârü’l-Fikri’l-‘Arabi, Kahire 1986.
KÜTÜBÎ, Salâhüddîn Muhammed (ö.764/1363), Fevâtü’l-Vefeyât, nşr. İhsan Abbas,
Beyrut 1974.
el-MÜNZİRÎ, Zekiyüddîn (ö.656/1258), et-Tekmile li-Vefeyâti’n-Nakale, thk. Beşşâr
‘Avvâd Ma‘rûf, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1401/1981.
181
el-MAKRÎZÎ (ö.845/1442), El-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, Dâru
Sadr, Beyrut ts.
NU‘AYMÎ (ö.927/1521), ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris, thk. Cafer el-Hasanî,
Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dînîyye, Dımaşk 1988.
es-SAFEDÎ (ö.764/1363), Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, 22. c. thk. Remzi Baalbekî, Franz
Steiner Verlag, Wiesbaden 1993; 24. c. thk. Muhammed Ahmed Bahît, Beyrut 1993;
11. c. thk. Şükrü Faysal, Wiesbaden 1981.
es-SİLEFÎ (ö.576/1180), Suâlâtü’l-Hâfız es-Silefî, thk. Mata‘ et-Tarabîşî, Matbuatu
Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, Dımaşk 1976.
es-SUBKÎ (ö.771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, thk. Mahmud Muhammed
Tanahî-Abdülfettah Muhammed Hulv. Kahire 1964.
SUYÛTÎ (ö.911/1505), Hüsnü’l-Muhadara fî Târîhi Mısır ve’l-Kahire, thk. Muhammed
Ebü’l-Fazl İbrahim, Dârü’l-İhyâi’l-Kütübü’l-‘Arabiyye, Kahire 1967.
-------------, Buğyetü’l-Vü‘ât fî Tabakâti’l-Lüğaviyyîn ve’n-Nuhât, 2. bs. thk.
Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Dârü’l-Fikr, Beyrut 1979.
SÜHREVERDÎ, Şihâbüddîn (ö. 587/1191), Nûr Heykelleri, çev. Saffet Yetkin, İstanbul
1986.
ŞA‘RÂNÎ (973/1565), Tabakâtü’l-Kübrâ, çev. Abdülkâdir Akçiçek, Toker Yayınları,
İstanbul 1970.
eş-ŞEHREZÛRÎ, Şemseddîn (ö.687/1288), Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravdetü’l-Efrâh, thk.
Abdülkerîm Ebû Şüveyrib, 1988.
et-TEMÎMÎ (ö.1010/1601), et-Tabakâtü’s-Seniyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, thk.
Abdülfettâh Muhammed Hulv., Dârü’r-Rifâ‘î, Riyad 1983.
el-‘ULEYMÎ, Abdurrahman (ö.928/1522), el-Menhecü’l-Ahmed fî Terâcimi’l-Ashâbi’l-
İmâm Ahmed, thk. ‘Abdülkâdir Arnâût, Dâru Sadır, Beyrut 1997.
182
---------------, el-Ünsü’l-Celîl bi-Târihi’l-Kudüs ve’l-Halîl, thk. Adnan Yunus
Abdülmecîd, Mektebetü Dendîs, Amman 1999.
el-YÂFİ‘Î (ö.768/1366), Mir’âtu’l-Cinân ve ‘İbretü’l-Yakzân, 2. bs. Müessesetü’l-
A‘lemi li’l-Matbu‘ât, Beyrut 1390/1970.
YÂKÛT, el-Hamevî (ö.626/1229), Mu‘cemü’l-Üdebâ’, 2.bs. Dâru İhyâ-i Türâsü’l-
Arabî, Beyrut ts.
ez-ZEHEBÎ (ö.748/1348), Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, thk. Şuayb Arnaut, Müessesetü’r-
Risâle, Beyrut 1405/1985.
---------------, Târîhü’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A‘lâm, thk. Ömer Abdusselam
Tedmurî, Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut 1988–2000.
----------------, Tezkiretü’l-Huffâz, 3. bs. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1956.
----------------, Ma‘rifetü’l-Kurrâi’l-Kibâr, thk. Tayyar Altıkulaç, İSAM, İstanbul 1995.
----------------, el-Muhtasaru’l-Muhtâcu İleyhi min Târihi İbni’d-Dübeysî, thk. Mustafa
Cevvâd, Irak 1977.
---------------, el-İber fî Haberi men Ğaber, thk. Ebû Hacer Muhammed Zağlûl, Dârü’l-
Kütübü’l-‘İlmiyye, Beyrut 1985.
ARAŞTIRMALAR ve İNCELEMELER
ABDÜLMEHDİ, Abdülcelîl Hasan, El-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-Asreyn; El-Eyyûbî
ve’l-Memlûkî, Mektebetü’l-Aksâ, Ürdün 1981.
----------------, el-Hareketü’l-Fikriyye fî Zılli’l-Mescidi’l-Aksâ fi’l-‘Asreyn: el-Eyyûbî
ve’l-Memlûkî, Mektebetü’l-Aksâ, Ürdün 1400/1980.
AĞIRAKÇA, Ahmed, Salâhaddîn Eyyûbî ve Kudüs’ün Yeniden Fethi, Beyan Yayınları,
İstanbul 1997.
183
--------------, İslâm Tıp Tarihi, İstanbul 2004.
ALİ, Said İsmail, Me‘âhidü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, Dârü’l-Fikri’l-‘Arabî, Kahire 1986.
ALTIKULAÇ, Tayyar, “Ebü’l-Yümn el-Kindî”, DİA, İstanbul 1994, X, 351–352.
ARÛÇİ, Muhammed, Nûreddîn es-Sâbûnî ve Ârâuhü’l-Kelâmiyye min Kitâbihi’l-Kifâye
fi’l-Hidâye, I-II, Câmi‘atü’l-Kahire (Doktora Tezi), Kahire 1986.
ATTAR, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, 4. bs. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,
İstanbul 1998.
BABANZÂDE, İsmail Paşa, Îzâhü’l-Meknûn fi’z-Zeyl ‘alâ Keşfi’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-
Kütûb, tsh. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara
1947.
BAYTOP, Turhan, Eczacılık Tarihi, İstanbul 1985.
BEYYÛMÎ, Ali, Kuruluş Devrinde Eyyûbîler, çev. Abdülhadi Timurtaş, Kent
Yayınları, İstanbul 2005.
BOZKURT, Nebi, “Medrese”, DİA, Ankara 2003, XXVIII, 323–340,
BROCKELMANN, Carl, Târîhü’l-Edebi’l-‘Arabî, çev. Ya‘kûb Bekr-Ramazan
Abdüttevâb, Dârü’l-Ma‘ârif, Kahire 1993.
CANAN, İbrahim, Hadîs Usûlü ve Hadîs Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 1998.
ÇAĞRICI, Mustafa, “İbn Meymûn”, DİA, İstanbul 1999, XX, 194-197.
ÇAKAN, İsmail L., Anahatlarıyla Hadîs, 5. bs. Ensar Neşriyat, İstanbul 1999.
ÇUHADUR, Mustafa, “İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ”, DİA, İstanbul 1999, XX, 4445–446.
DERVİŞ, Mustafa, İbn Berrî ve Cühûdühû fi’n-Nahv ve’l-Lüğa ve’t-Tasrîf, Kahire
1985.
DURMUŞ, İsmail, “İbn Berî”, DİA, İstanbul 1999, XIX, 372–374.
184
ERÜNSAL, İsmail E. “Dârülilim”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 539–541.
GÜNALTAY, Şemseddîn, İslâm’da Târih ve Müverrihler, haz. Yüksel Kanar, İstanbul
1991.
HÂFIZ, Fehim, Salâhaddin’in Mîrası, çev. Serdar Şengül-Bilal Öztunç, Avesta
Yayınları, İstanbul 2001.
HAMZA, Abdüllatif, El-Hareketü’l-Fikriyye fî Mısır fi’l-Asreyn El-Eyyûbî ve’l-
Memlûkî, Dârü’l-Fikri’l-Arabî, Kahire ts.
EL-HATÎB, Abdüllatîf Muhammed, İbn Ya‘îş v Şerhü’l-Mufassal, Câmi‘atü’l-Kuveyt,
Kuveyt 1999.
HODGSON, M.G. İslâm’ın Serüveni, çev. Tercüme Kurulu, İz Yayıncılık, İstanbul
1993.
İBNÜ ‘ABDÜLHÂDÎ, Dımaşkî, Tabakâtü ‘Ulemâi’l-Hadîs, thk. Ekrem Bûşî,
Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1989.
İLMÎ HEYET, Mevsû‘atu Tabakâti’l-Fukahâ, Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, Kum
1418–1419/1997–1998.
ÎSÂ BEG, Ahmed, Târîhü’l-Bîmâristânât fi’l-İslâm, Beyrut 1981.
İZMİRLİ, İsmail Hakkı, “Âmidî”, İTA, İstanbul 1941.
KANDEMİR, M. Yaşar “Cemmâ‘îlî”, DİA, İstanbul 1993, VII, 338–340.
KARACABEY, Salih “İbn Mufaddal”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 129.
KAYA, Mahmut “İşrâkiyye”, DİA, İstanbul 2001, XXIII, 435–438.
---------, “Abdüllatif Bağdâdî”, DİA, İstanbul 1988, I, 254–255.
---------, “İbnü’l-Baytâr”, DİA, İstanbul 1999, XX, 526–527.
185
KEHHÂLE, Ömer Rıza, Mu‘cemü’l-Müellifîn: Terâcimü Musannafi’l-Kutubi’l-
‘Arabiyye, Mektebetü’l-Müsennâ, Beyrut 1957.
KELEŞTİMUR, Fahrettin-KUZGUN Şaban, “Diabetes Risalesi”, Abdüllatîf Bağdâdî
Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1992.
KEMÂL, Nâmık, Evrâk-ı Perîşân, Matba‘a-i Osmâniye, İstanbul 1301/1883.
KETTÂNÎ, İdris, er-Risâletü’l-Müstetrefe, 3. bs. Dârü’l-Fikir, Dımaşk 1946.
KILIÇ, Mustafa, Melik Nâsır Salâhaddîn Yusuf II Devrinde Eyyûbîler Devleti, MÜ
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2001.
KOCA, Ferhat “Kâsânî”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 531–532.
KOÇKUZU, Ali Osman, “İbnü’l-Esîr Mecdüddîn”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 28–29.
KÖKER, A. Hulûsi, “Abdüllatîf Bağdâdî’nin Hayatı ve Tıbbî Eserleri”, Abdüllatîf
Bağdâdî Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1992.
KÜÇÜKAŞCI, Mustafa S.- TOMAR, Cengiz, “İbn Asâkir”, DİA, XIX, 321–324.
KÜRD ALİ, MUHAMMED, Hıtatu’ş-Şâm, Matbaatü’l-Müfîd, Dımaşk 1928.
KUTLUER, İlhan, Erdemli Toplum ve Düşmanları, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
-------------, Bilimsellik Üzerine, Beyan Yayınları, İstanbul 1983.
-------------,İslamın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
------------, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İz Yayıncılık, İstanbul 2001.
LYONS, Albert S.-PETRUCELLİ, R. Joseph, Çağlar Boyu Tıp, çev. Nilgün Güdücü,
İstanbul ts.
MAHLÛF, Muhammed b. Muhammed, Şeceretü’n-Nûri’z-Zekiyye, Dârü'l-Kitâbi'l-
‘Arabî, Beyrut ts.
186
MENSÛR, Muhammed Halid, el-Müzhir fî Şerhi’ş-Şâtıbiyye ve’d-Dürre, Dâru
‘Ammâr, Amman 2001.
MEYERHOF, Maks, İslâm Medeniyeti Tarihinde Fen ve Tıp, çev. Ömer Rıza, İstanbul
1935.
MITTWOCH, E., “İbn Meymûn”, İA, İstanbul 1988, V, 272-274.
MÜNECCİD, Salâhaddîn, Mu'cemü'l-Müerrihîne'd-Dımaşkiyyîn ve Âsâruhumu’l-
Mahtûta ve’l-Matbûa, Darü'l-Kitâbi'l-Cedîd, Beyrut 1978.
NASR, Seyyid Hüseyin, Üç Müslüman Bilge, çev. Ali Ünal, İstanbul 1985.
------------, “Şihâbeddîn Sühreverdî Maktûl”, (İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M. Şerîf
içinde), İstanbul 1990.
en-NEBHÂNÎ, Yusuf, Câmi‘u Kerâmâti’l-Evliyâ, thk. İbrahim ‘Atve, Dârü’l-Fikir,
Beyrut 1989.
RAMAZAN, Abdülazîm, Târîhu’l-Medâris fî Mısri’l-İslâmî, el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-
‘Amme li’l-Kitab, Kahire 1992.
RÛHÂNÎ, Bâbâ Merdûh, Târîh-i Meşâhîr-i Kurd, be-kûşiş: Muhammed Mâcid Merdûh
Rûhânî, Tahran 1383/1962.
SAÎD, Abdülazîz b. Abdurrahman, İbnu Kudâme ve Âsâruhü’l-Usûliyye, Câmi‘atü’l-
İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Riyad 1987.
SÂMÎ, Şemseddîn, Kâmûsü’l-A‘lâm, Mihrân Matba‘ası, İstanbul 1308/1890.
SEVİM, Ali, “İbn Münkız”, DİA, İstanbul 1999, XX, 221–222.
SEVİM, Seyfullah, “İslâm Dünyasında Kimya (Simya) Biliminin Gelişimi ve
Bağdâdî’nin Görüşleri”, Abdüllatif Bağdâdî Kongresi, EÜ, Gevher Nesibe Tıp Tarihi
Enstitüsü, Kayseri 1992.
187
SEYYİD, Eymen Fuâd - BEKSAÇ, A. Engin, “Fâtımîler”, DİA, İstanbul 1995, XII,
228–240.
ŞERİFOĞLU, İsmail, Hayat el-Harrânî, İzmir 2005.
ŞEŞEN, Ramazan, Selahaddîn Eyyubi ve Devri, İSAR Vakfı, İstanbul 2000.
------------, Salâhaddî Devrinde Eyyûbîler Devleti, İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları,
İstanbul 1983.
------------, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, Çağ Yayınları, İstanbul 1987.
------------, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, İsar Vakfı, İstanbul 1998.
-------------, Nevâdirü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye fî Mektebâti’t-Türkiyâ, Dârü’l-Kitâbi’l-
Cedîd, Beyrut 1982.
------------, Harran Tarihi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
-------------,“Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve XV. Yüzyılda Türkçe’ye Tercüme
Edilen Tıp Kitapları”, Tıp Tarihi Araştırmaları, İstanbul 1993.
-----------, “Eyyûbîler Devrinde Tıp Eğitimi”, İTED, İstanbul 1995.
-----------,“Cezîre”, DİA, İstanbul 1993, VII, 509–511.
-----------, “Eyyûbîler”, DİA, İstanbul 1995, XII, 20–33.
----------, “Eyyûbilerde Dîvan”, DİA, İstabul 1994, IX, 377–387.
----------, “İmâdüddîn el-İsfehânî”, DİA, İstanbul 2000, XXII, 174-176.
----------, “Kâdî el-Fâzıl”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, 114-115.
ŞÜMEYSÂNİ, Hasan, Medârisu Dımaşk fi’l-Asri’l-Eyyûbi, Dârü’l-Âfâkü’l-Cedîde,
Beyrut 1983.
et-TARÎKÎ, Abdullâh b. Muhammed, Mu‘cemü Musannefâti’l-Hanâbile, Riyad 2001.
188
TUNCEL, Metin-ÖZAYDIN, Abdülkerim “Cizre”, DİA, İstanbul 1993, VIII, 37–39.
ULVÂN, Abdullah Nasıh, Kudüs Fatihi Selahaddîn-i Eyyûbî, çev. Mustafa Salih
Çakmaklı, Seçkin Yayıncılık, İstanbul 1992.
WİLFİNSON, İsrail, Mûsâ b. Meymûn, Beyrut 2006.
YALAR, Mehmet “Eyyûbîlerde İlim ve Ulemâ”, Uluslararası Selahaddîn-i Eyyûbî
Sempozyumu, Diyarbakır 1996.
YALTKAYA, Şerafeddîn, İbn Esîrler ve Meşâhîr-i ‘Ulemâ, Zafer Kütüphânesi,
İstanbul 1904.
---------------, “Âmidî”, İA, İstanbul ts. I, 400–401.
YILDIRIM, Suat, Tefsire Giriş, İstanbul 2001.
YILMAZ, H. Kâmil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensâr Neşriyat, İstanbul
2000.
YÜKSEL, Emrullah, “Âmidî”, DİA, İstanbul 1991, III, 57–58.
ZAĞLÛL Selâm, Muhammed, El-Edeb fi’l-‘Asri’l-Eyyûbî, Münşeâtü’l-Ma‘ârif,
İskenderiye 1990.
ZEKİ, Osman, el-Edebü’l-‘Arabî, Yunus Emre Yayınevi, İstanbul 1993.
ZERRİNKUB, Hüseyin, Ferar ez Medrese, çev: Hikmet Soylu, Anka Yayınları,
İstanbul 2001.
ZİRİKLÎ, Hayreddîn, el-A‘lâm: Kâmûsu terâcimi li-eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ, Matba‘âtu
Kustasus, Kahire 1954, 55, 56, 59.
ZÜRKANİ, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-‘İrfan fi Ulûmi’l-Kur’an, 3. bs. Dâru
İhyâi'l-Kütübi'l-‘Arabiyye, Mısır 1362/1943.
189