Upload
ngodat
View
226
Download
3
Embed Size (px)
Citation preview
İBN SEYYiDÜNNAS
Şalat"ın yarısına kadar şerhedilmiştir. İbn Seyyidünnas·ın. el-01mi'in üçte birinden azını on cilt halinde şerhettiği yönündeki iddianın (Keş{ü'?-?Unün, ı. 559) bir dayanağı bulunmadığı belirtilmektedir (enNef/!.u'ş-şe?T, n eş redenin giriş i , l, 70). Zeynüddin el-lraki. Tekmiletü Şerl;i't-Tirmi?;i adıyla bu esere dokuz ci lt daha ilave etmişse de şerhi tamamlayamamıştır. enNefl;u'ş-şe?;i üzerinde Abdurrahman b. Salih Muhyiddin doktora çalışması yapmış ( 1406/ 1986. el-Camiatü'l-islamiyye IMedineJ. Kısmü'd-dirasati'l-ulya, I-lll). Ahmed Ma'bed Abdülkerim de eseri tahkikederekyayımlamıştır(l-ll , Riyad 1409).
4. Minal;u'l-midal; (Şu'ara'ü'ş-şai)abe, eş-Şu'ara' mine'ş-şaf:ıabe). Ashabın Resul-i Ekrem'in methine dair şiirlerini. ayrıca mersiyelerini ihtiva etmekte olup İbn Seyyidünnas'ın 116 beyitlik bir kasidesiyle başlayan eserde şiirlerine yer verilen sahabiler alfabetik olarak sıralanmış . hayatlarına dair kısa bilgilerden sonra şiirlerinin bazı beyitleri veya bir bölümü zikredilmiştir_ Min al) u '1-mida]J İffet Visal Hamza tarafından neşredilmiştir(Dımaşk 1407/ 1987) . S. Büşra'l-lebib bi-?;ikra'lJ;abib. Hz. Peygamber için yazılan kasidelerle bunların şerhlerinden ibaret olan eserdeki ilk kaside Ka'b b. Züheyr'in Kaşidetü'l-bürde's i olup müellifin bu kasideye yaptığı şerh 'Uddetü'l-me'ad ii 'aruzi Banet Sü'ad diye adlandırılmış (Brockelmann. GAL Suppl., ll, 77). diğer kasideler alfabetik olarak sıralanmıştır. Süleymaniye ( Karaçelebizade Hüsameddin, nr. 361 ). Bursa Hüseyin Çelebi(nr. 34)
ve Du b lin C hester Beatty ( nr. 5163) kütüphanelerinde bulunan eserin bazı kısımları H. G. L. Kosegarten tarafından Carminum Orientali um Triga ile birlikte yayımianmış (Stralsund ı 815). eserin bu neşrinde Türkçe ve Farsça birer kasideye de yer verilmiştir (Serkls, 1, 126; diğer nüshalan için b k. Selahaddin el-Müneccid, s. 315-3 ı 6).
6. el-Ma~t.imdtü'l-'aliyye ii keramati'şşa]Jabeti'l-celiyye (nşr. iffet Visal Hamza, Kahire 1406/1986). 7. Divanü İbn Seyyidinnas (n ş r. Garlb Muhammed Ali Ahmed, 1-11, Kahire 1991-1992) . 8. el-Kaşidetü'l
'ayniyye. Bir nüshası Rampur'da bulunmaktadır (Brockelmann , GAL Suppl., ll,
77). g_ el-Kaşidetü'l-ldmiyye . Bu eserin de bir nüshası RampOr'dadır (a.g.e., a.y.).
İl;ın Seyyidünnas'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: ed-Dürrü'n-neşir 'ala ecvibeti'ş-şeyl] Ebi'IIfasan eş-Şatjir (fıkha dairdir; İZaf:ıu'lmeknün, 1, 453). Ecvibetü İbn Seyyidin-
318
n as 'an mesa'ili İbn Ay be k lehu 'an al;fqi men le~ıyehu mine'ş-şüyul], Esma'ii men nu~ıle 'anhü mine'ş-şa]Jabe şey' min şi'r müte'alla~ bi'n-nebi şal
Iallt.ihü 'aleyhi ve sellem, Kaşa'id şi'riyye ii agraz mul]telife mine'I-medl;
ve'l-vaşt ve'l-a]]ld~ı'l-fazıla, Kitdb ii 11-mi'l-'aruz, Tal;şilü'I-işabe ii tatçlili'şşal;Qbe. Müellifin dedesi Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed İbn Seyyidünnas'ın ümmüveledlerin satılamayacağına dair eseri bazı kaynaklarda (i b n Kadi Şühbe, ı ı . 296) ona nisbet edilmiştir. Abdülkerim Emin Münevfili'nin İbn Seyyidünnas ve edebühu adıyla bir yüksek lisans çalışması yaptığı belirtilmektedir (Camiatü'I-Ezher kü lliyyetü'l-lugati'I-Arabiyye ).
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Seyyidünnas, 'Uyünü'l-eşer[n şr. Muhammed el-id el-Hatravl- Muhyiddin MestO). Medine-Dımaşk 1413/1992, neşredenin girişi, I, 5-34; ll, 455-460; a.mlf .. en-Nefl:ıu'ş-ş e?i f1 şer/:ıi Cami'i't-Tirm~i (nşr. Ahmed Ma'bed Abdülkerlm). Riyad 1409, neşredenin girişi, I, 15-151; Zehebi, Tqkiretü'l-/:ıuf{fi4, IV, 1503; a.mlf .. elMu'cemü 'l-mul]taş bi'l-muf:ıaddişin (nşr. M. Hablb el-Hile). Ta if 1408/1988, s. 260-26 I; ibnü'l-Verdi, Tetimmetü'l-Mul]taşar f1 al]bilri 'l-beşer(nşr. Ahmed Rif' at el-Bedravl), Beyrut 1389/ ı 970, ll , 343; YOsufi, Nüzhetü 'n-na;w {i sireti'lMeliki'n-Naşır(nşr. Ahmed Hutayt). Beyrut 1406/ ı 986, s. 216-229; Kütübi, Fevatü'l-Ve{eyfı.t, lll, 287-292; Safedl, el-Vafi, I, 289-31 I; Ebü'l-Mehasin el-Hüseyni, Zeylü Te?kireti'l-/:ıu{{a? li'?-Zehebi(nşr. M. Zahid el-Kevserl), Dımaşk 1347, s. ı 6- 18;Yafil. Mir'atü'l-cenan, IV, 29 1; Sübki. Taba~at, IX, 268-272; isnevi, Tabak!J.tü'ş-Şa/i.'iyye, ll , 510-51 I; ibn Keslr. el-Bidaye, XIV, 169; ibn Hacer, ed-Dürerü'l-kamine, IV, 208-213; ibn Kadi Şühbe, Taba~atü'ş-Şafı'iyye, ll, 295-297; ibn Nasırüddin, er-Reddü'l-vafır (nşr. Züheyr Şavlş). Beyrut 1400/1980, s. 57 -59; Takıyyüddin ibn Fehd, La/:ı?ü '1-el/:ıiJ.? [leylü Te?kireti'l-J:ıuf{a? li'?-lehebi içinde, nşr. M. Za hid elKevserl). Dımaşk 1347, s. 350-351; Keş{ü'?-?Unün, 1, 246, 559; ll , I 183, I 786, I 859, I 860; ibnü'J-imad, Şe?erat, VI, 108-1 09; Şevkani, el-Bedrü Hali', ll, 249-25 I; Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 150-154; Rene Basset. "Une elegie amoureuse d'lbn Said en N as". Melanges a{ricains et orientaux, Paris 1915, s. 180-190; Serkis, Mu 'cem, 1, I 25- I 26; Brockelmann, GAL, ll, 85; Suppl., ll, 77; itaf:ıu '1-meknün, ı . 453; Yusuf el-Iş, Fihrisü mal]tutati Dari'l-kütübi'?-:?ahiriyye: Tari/] ve mülf:ıa~a.tüh, Dımaşk I 366/194 7, s. I 7, 18, 22; Kehhale, Mu'cemü'l-mü'ellifın, Xl, 269-270; Selahaddin ei-Müneccid, Mu'cem ma üllife 'an Resülillah, Beyrut 1402/1982, s. 315-316; Abdülvehhab ibrahim Ebu Süleyman, Kitabetü '1-ba/:ışi'l-'ilmi, Cidde 1403/1983, s. 569-570; Cezzar. Medal]ilü '1-mü'ellifin. ll , 738; Salihiyye, el-Mu 'cemü 'ş-şamil, lll, 24 ı -242; N atık Salih lviati u b, "Dirase fi's-Sireti'n.nebeviyye li'bn Seyyidinnas", Adabü'r-ra{ideyn, XV, Musul 1982, s. 175-202; F. Rosenthal, "lbn Sayyid al-Na.s". Ef2 ( Fr.). lll, 957; Ali Reffi, "İbn Seyyidinnas". DMBİ, lll, 730-732. fAl
M M. YAŞAR KANDEMİR
L
İBN SiDE (ö~l,)!f)
Ebü'l-Hasen Ali b. İsmail ed-Darir el-Mürsi (ö . 458/1066)
Lugatçı, edebiyat ve dil alimi.
_j
398 (1008) yılında Mürsiye'de (Murcia)
doğdu. Dedelerinden Side'ye nisbetle İbn Side olarak tanınır. Babası gibi ama olduğundan Darir la kabı ile de anılan İbn Slde öğrenimine babasının yanında başladı.
Altı yaşında Kur'an-ı Kerim'i ezberledi. Daha sonra Ebü'I-Aia Said b. Hasan eiBağdadi, Ebu ömer Ahmed b_ Muhammed et-Talemenki. Ebu Osman Said b. Muhammed ve Ebu Bekir ez-Zübeydi gibi alimlerden Arap dili, lugat. kıraat. tefsir, fıkıh, hadis. felsefe ve mantık dersleri aldı. Güçlü hatızası sayesinde birçok lugat ve gramer kitabını ezberledi. Muhtemelen Mürsiye'de meydana gelen siyasi olaylar sebebiyle buradan ayrılarak Dan iye'ye (Denia) gitti. Daniye Emlri Ebü'JCeyş Mücahid b. Abdullah el-Amiri ile tanışarak yakın ilgi ve himayesine mazhar oldu. Ancak Mücahid ei-Amirl'nin vefatından sonra ( 436/ 1 045) yerine geçen oğlu İkbalüddevle Ali b. Mücahid el-Muvaffak ile arası açılınca Daniye'den ayrılmak zorunda kaldı. Bir müddet sonra bir kaside sunarak emirden af diledi ve tekrar Daniye'ye döndü (Yaküt, V, 86). 25 Rebiülahir 458 (26 Mart 1 066) tarihinde burada vefatetti(ibn Hallikan, lll , 330-331).
Arap dili. edebiyatı ve tarihi alanlarında geniş bilgi sahibi olan İbn Side'nin asıl şöhreti lugat sahasındadır. Bazı beyit ve kıtaları kaynaklarda yer almakla birlikte şiirlerinin çoğu zamanımıza intikal etmemiş. sadece Urcuzetü tjamis adlı manzumesiyle İkbalüddevle için yazdığı bir kasidesi günümüze ulaşmıştır. İbn Side aralarında Ebu Abdullah Muhammed b. Halesa eş-Şezuni. EbÇı Bekir Muhammed b. Ali b. Halef, Ebu Ca'fer Ahmed b. Ali ei-Mürsi ve Ebu ömer Ahmed b. Muham" med et-Temlmi gibi sirnaların bulunduğu öğrenciler yetiştirmiştir.
Eserleri. 1. ei-Mul;ıkem* ve'l-mul;itü'l-a'?am. Mücahid b. Abdullah ei-Ami, rl'nin isteği üzerine Halil b. Ahmed'in Ki" tabü 'I" 'Ayn'ı tarzında yazılmış on iki ci.ltlik bir h,ıgat olup ı. cildi Mustafa es-SeJQ<il ve Hüseyin Nassar (Kahire 1377/ 1958).11.
cildi Abdüssettar Ahmed Ferrac (Kahire 1377/ 1958). lll. cildi Aişe Abdurrahman
(Kah i re I 377/1958). IV. cildi Abdüssettik Ahmed Ferrac (Kahire ı 388/1 968). V. cildi İbrahim ei-Ebyarl (Kah i re ı 39 1/ 197 ı). VI. cildi Murad Kamil (Kahire ı 392/1 972) ve VII. cildi Muhammed Ali en-Neccar (Kahire 1393/1 973) tarafından yayımlanmış
tır. 2. el-Mu!Jaşşaş* . Yine Mücahid b. Abdullah 'ın isteğiyle hazırlanan eser. Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam'ın el-Garibü'l-muşannef'i gibi konulara göre tertip edilmiş bir lugat olup Taha b. Mahmud'un tashihiyle beş cilt halinde basılmış(Bulak 13 16-1321). Muhammedetralibi (Tunus 1375/1 956) ve Abdüsselam Muhammed Harun (bs yeri yok, ı 389/
ı 969) tarafından değişik indeksleri yapılmıştır. 3. Şer]J_u müşkili şi'ri (ebyati)'lMütenebbi. İbn Side bu eserinde Mütenebbl'nin şiirlerindeki lugat. gramer, anlam ve şiir tekniği bakımlarından açıklanması gereken hususlar üzerinde durmuş. ayrıca bazı şiirlerindeki felsefe ve mantıkla ilgili meseleleri incelemiştir. Kitabı ilk defa Mütenebbi, İbn Side ve eserleri hakkında bir mukaddime ve çeşitli indekslerle birlikte Muhammed Rıdvan edDaye neşretmiş ( Dımaşk ı 395/1975). daha sonra da Mustafa es-Sekka ve Hami d Abdülmecld ile (Kah i re I 396/1 976) Muhammed Al-i Yasin tarafından yayımlanmıştır (Bağdad ı 977). 4 . Urcuzetü gamis. Müellifin hayatını, hocalarını ve onlardan okuduğu kitapları anlattığı didaktik bir şiiri olup Habib Zeyyat'ın özel kütüphanesinde otuz üç varaklık bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (Muhammed Reşa d ei-Hamzavi, ei-Mu'cemü '1-'Arabi, s. 44; DMBİ, lll. 733)
Müellifin kaynaklarda ayrıca el-Eni]f ii
şer]J_i'l-lfamase, el- Vfıii ii 'ilmi'l-]favfıii, et-Te~kir ve't-te'ni§, Şer]J_u ebyati Cümeli'z-Zeccfıci, Şa~~ü (Şeua,;,;ü)'l
luga, el-'Alem fi'l-luga, Kitabü'l-'Aviş fi şer]J_i IşlaJ:ıi'l-mantı]f, el - Ma]fşur
ve'l-memdud ve diğer bazı eserleri zikredilmektedir (Hediyyetü '1-'arifin, I. 69 ı;
Muhammed Reşad ei-Hamzavi. ei-Mu'cemü'I-'Arabi, s. 44; a.mlf., Hauliyyatü 'I
Cami'ati't-Tünisiyye, sy 5 1 ı 9691. s. 39-
44). İbn Side hakkında yapılan müstakil çalışmalar şunlardır: D. Cabanelas. İbn Si de J:ıayatühu ve Ô§aruh (Tunus ı 980); Abdülkerlm en-Nuayml, İbn Side Ô§a
ruhu ve cühudüh (Bağdad ı 984): Vefa b int Abbas Hasan ei-Havlt, en-Nal]lü 'inde '1-'Aşma'i ve İbn S ide ]fadimen ve 'nnal]lü ]J_adi§en (yüksek lisans tezi, I 404/
ı 983, Camiatü ümmi'l-kura [MekkeJ) .
BİBLİYOGRAFYA :
ibn Slde, ei-Mu/:ıkem ue'l-muf:ıftu'l-a'?am (nşr. Mustafa es-Sekka- Hüseyin Nassar), Kahire 1377/1958, neşreden lerin girişi, 1, 5-27; a.mlf., Şerf:ıu müşkili şi'ri'l-Mütenebbf (nşr. Muhammed Rıdvan ed-Daye). Dımaşk 1395/ 1975, neşeedenin girişi, s. 5-15; Said ei-Endelüsl, Tabakiitü'l-ümem (nşr. L. Şeyho). Beyrut 1912, s. 77; Humeydl. Ce?uetü'l-muktebis(nşr. Muhammed Tavlt et-Tand). Kahire 1386/1966, s. 293; ibn Beşküval. eş-Ş ıla, ll, 41 O; Da bb!, Bugyetü'l-mültemis, s. 405; Yakut. Mu 'cemü '1-üdeba', V, 84, 86; XII, 231-235; ibn Hallikan. Vefeyat, ı, 342; lll, 330-331; Abdülbakl b. Abdülmecld ei-Yemanl. işaretü't-ta'yfn {f teracimi'n-nüf:ıat ue'l-lugauiyyfn ( n şr. Abdülmec!d Di ya b), Ri ya d 1406/1986, s. 21 0-211; Safedl, Nektü'l-himyan (nşr. Ahmed Zeki Bek), Kahire 1329/1911, s. 204; Süyutı. Bugyetü '1-uu 'at, ll, 143; Brockelmann. GAL, 1, 376; ll, 697; Suppl., 1, 542; Hediyyetü '1-'ari{ln, 1, 691; Albir Hablb Mutlak. el-Hareketü '1-lugauiyye {i'lEndelüs, Beyrut 1967, s. 351-382; Muhammed Rıdvan ed-Daye, TarU;u 'n-nakdi '1-edebf fi'l-Endelüs, Dımaşk 1401/1981 , s. 163-178; Abdülkerlm en-Nuayml, ibn Sfde, Bağdad 1984; Muhammed Reşad ei-Hamzavl. el-Mu 'cemü'l-'Arabf: işkalat ue mukarebat, Tunus 1991, s. 19-53; a.mlf., "Tekmile fı tercemeti İbn S!de", Jjauliyyatü '/-Cami 'ati 't-Tanisiyye, sy. 5, Tunus 1969, s. 17-48; Abdülallel-Vedglrl, "F!Zabtı İbn S!de", el-Menah il, sy. 35, Rabat 1986, s. 81-86; Mo h. Ben Cheneb, "İbn S! de", iA, V /2, s. 807; M. Talbi. "lbn Sida", Ef2 (ing.). lll, 940; inayetullah Fatih! Nejad. "İbn S!de", DMBi, lll, 732-734. Iii ZüLFiKAR TüCCAR
L
İBN SINA (~..:r.1)
EbCı All ei-Hüseyn b. Abdiilah b. Alı b. Sina
(ö. 428/1037)
İslam Meşşai okulunun en büyük sisternci filozofu,
Ortaçağ tıbbının
önde gelen temsilcisi. _j
Yaklaşık 370 (980-81) yılında Buhara yakınındaki Efşene köyünde doğdu. Talebesi Ebu Ubeyd ei-Cuzcanl'ye yazdırdığı hayat hikayesiyle Cuzcani'nin verdiği ilave bilgilerin İbnü'I-Kıftl ve İbn Ebu Usaybia tarafından nakledilmesi sayesinde diğer İslam filozoflarına nisbetle hakkında daha fazla bilgi bulunmaktadır. İslam dünyasında İbn Sina künyesiyle meşhur olup bilim ve felsefe alanındaki eşsiz konumunu ifade etmek amacıyla Ortaçağ alim ve düşünürleri tarafından kendisine verilen "eş-şeyhü'r-rels'' unvanı ile de bilinir. Ayrıca "hüccetü'l-hak, şerefü'l-mülk, ed-düstur" gibi vasıflarla da anılmıştır. Batı'da genellikle Avicenna olarak bilinmekte ve "filozofların prensi" diye nitelenmektedir. Aslen Belhli olan babası Ab-
iBN S!NA
dullah, Samani Hükümdan Nuh b. Mansur döneminde başşehir Buhara'ya yerleşmişti. İyi bir öğrenim gördüğü ve İsmaill görüşleri benimsediği anlaşılan Abdullah, İsmaill dallerle sürekli irtibat halindeydi. Bu irtibat neticesinde evi felsefe, geometri ve Hint matematiğiyle ilgili konuların tartışıldığı bir merkeze dönüşm üştü . Kendisini bu tartışmaların içinde bulan İbn Sina erken denilebilecek bir çağda felsefi konulara aşinalık kazandı.
İbn Sina olağan üstü bir zekaya sahip olduğu için küçükyaşta dikkatleri üzerinde topladı. Önce Kur'an'ı ezberledi; dil. edebiyat. akaid ve fıkıhöğrenimi gördü . Hayat hikayesinde bu dönemdeki hocaları arasında sadece Hanefi fakihi Ebu Muhammed İsmfül b. Hüseyin ez-Zahid'i zikrederse de onun bilhassa dil ve edebiyat alanında Ebu Bekir ei-Berki'den ders aldığı sanılmaktadır (DMİ, 1, 203). Dini ilimler sahasında çok yoğun bir okuma faaliyeti sürdüren ve yüksek bir düzeye ulaştığı anlaşılan İbn Sina ayrıca babasından geometri, aritmetik ve felsefe konusunda ilk bilgilerini aldıktan sonra babasının isteği üzerine Mahmud ei-Messah'tan ( Messahi 1 Misahi [?]) Hint aritmetiği okudu. Ebu Abdullah en-Natill Buhara'ya gelince babası onu oğluna ders vermesi için evinde misafir etti. İbn Sina. Natill'den Porphyrius'un lsagilci (Eisagoge) adlı mantık kitabını okumaya ve bu çerçevede tartışmalar yapmaya başladı. Gösterdiği üstün başarıdan memnun olan hocası. onun ilimden başka bir işle meşgul edilmemesi yönünde babasına tavsiyede bulundu. Bir süre sonra mantık alanında hocasının yetersiz kaldığını düşü" nen İbn Sina. konuyla ilgili eserleri kendi kendine okumaya ve şerhleri incelemeye başladı. Bu arada Öklid'in Elementler'i
nin baştan beş altı bölümünü yine Natill'den okudu, kitabın geri kalan kısmını ise kendi kendine çözmeye çalıştı. Ardından Batlamyus'un el-Mecisti'sine (AI
magest) geçti; eserin başlangıç kısımlarını bitirip geometrik şekiller le ilgili bölümüne ulaşınca hacası kitabın diğer kısımlarını kendi kendine okuyabileceğini söyledi. Sonuçta İbn Sina astronomide de oldukça ileri bir seviyeye ulaştı. N atili Gürgenç'e gitmek üzere Buhara'oan ayrılın" ca İbn Sina fizik, metafizik ve diğer felsefi konularla ilgili metinlereve bı,ınların şerhlerine yöneldi. Bu çalışmalar neticesinde felsefenin bütün disiplinlı;!rindı;! iyi bir donanıma sahip olduktan sonra tıp tahsiline başladı. Kaynaklarda İbn Sina'nın tıp alanındaki hocaları arasınqa Ebu
319