Alfa univerzitet BeogradFakultet za obrazovanje diplomiranih pravnika i diplomiranih ekonomista za

rukovodeće kadrove u Novom Sadu

Diplomski radPrava deteta i roditeljsko pravo

Mentor:Prof. dr Dragan Golijan

Student:Resma Purišić

Novi Sad, septembar, 2013.

SADRŽAJ

Uvod_______________________________________________________________________3

1. Prava deteta____________________________________________________________4

2. Roditeljsko pravo________________________________________________________13

1.1. Pojam roditeljskog prava___________________________________________________13

1.2. Sadržina roditeljskog prava__________________________________________________141.2.1. Staranje o ličnosti deteta_________________________________________________________141.2.2. Zastupanje deteta______________________________________________________________181.2.3. Izdržavanje deteta______________________________________________________________201.2.4. Prava i dužnosti roditelja u odnosu na imovinu deteta__________________________________20

1.3. Vršenje roditeljskog prava__________________________________________________201.3.1. Vršenje roditeljskog prava od strane oba roditelja_____________________________________201.3.2. Vršenje roditeljskog prava od strane jednog roditelja__________________________________22

1.4. Nadzor nad vršenjem roditeljskog prava_______________________________________261.4.1. Preventivni nadzor______________________________________________________________271.4.2. Korektivni nadzor_______________________________________________________________27

1.5. Lišenje roditeljskog prava___________________________________________________291.5.1. Potpuno lišenje roditeljskog prava_________________________________________________301.5.2. Delimično lišenje roditeljskog prava________________________________________________321.5.3. Vraćanje roditeljskog prava_______________________________________________________33

1.6. Prestanak roditeljskog prava________________________________________________33

1.7. Produženje roditeljskog prava_______________________________________________35

2. Postupak u sporu za zaštitu prava deteta i u sporu za vršenje odnosno lišenje roditeljskog prava___________________________________________________________37

Zaključak__________________________________________________________________40

Literatura__________________________________________________________________42

2

Uvod

Tema diplomskog rada je “Prava deteta i roditeljsko pravo”. Građu rada čine tri

celine koja zasebno objašnjavaju kompleksne elemente porodičnog prava.

Prvi deo, Pravo deteta, precizira prava deteta utvrđena Porodičnim zakonom

Republike Srbije sa komprativnom analizom zakona drugih evropskih zemalja. Prava deteta

predstavljaju temelj ukupne društvene brige o deci kao i porodičnopravne zaštite. Uređenje

odnosa roditelja i dece vrši se prvenstveno u interesu dece a ne u interesu roditelja ili porodice

kao celine.

Drugi deo rada je Roditeljsko pravo. Karakter roditeljskih prava izražava odnose

između generacija. Istorija roditeljskog prava ukazuje na odnose dominacije, čak i vlasti nad

sudbinom dece, pa su i danas rasprostranjena mišljenja da su roditeljska prava oblik kontrole

nad ponašanjem deteta, a dete objekt „dobre volje" svojih roditelja. Ipak, XX vek obeležava

značajna promena odnosa prema deci. Cilj roditeljskih prava je staranje i zaštita dece i

prihvata se stav da se roditeljska prava vrše u interesu deteta i da deriviraju iz roditeljskih

dužnosti. Dete se sve više individualizuje kao subjekt i određuju njegova prava. Zato je

ispravnije govoriti o odnosima roditelja i dece nego o roditeljskom pravu.

Svi sudski postupci koji se odnose na zaštitu prava deteta odnosno na vršenje ili lišenje

roditeljskog prava sprovode se po opštim pravilima parničnog postupka, ali za njih vrede i

neka posebna pravila koja su opisana u trećem poglavlju, Postupak u sporu za zaštitu prava

deteta i u sporu za vršenje odnosno lišenje roditeljskog prava.

3

1. Prava deteta

U novom Porodičnom zakonu Srbije prvi put su posebno proklamovana i zaštićena neka

od najvažnijih prava deteta. To su: (1) pravo deteta da zna ko su mu roditelji, (2) pravo deteta

da živi sa roditeljima, (3) pravo deteta na lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi, (4)

pravo deteta na pravilan i potpun razvoj, (5) pravo deteta na obrazovanje, (6) pravo deteta da

preduzima pravne poslove (poslovna sposobnost deteta) i (7) pravo deteta na slobodno

izražavanje mišljenja.

(1) Pravo deteta da zna ko su mu roditelji. Dete, bez obzira na uzrast, ima pravo da zna

ko su mu roditelji, a dete koje je navršilo 15. godinu života i koje je sposobno za rasuđivanje

može izvršiti uvid u matičnu knjigu rođenih i u drugu dokumentaciju koja se odnosi na

njegovo poreklo. Pravo deteta da sazna svoje biološko poreklo, međutim, deo je opštijeg

prava na očuvanje sopstvenog identiteta. Naime, identitet jedne osobe predstavlja, u suštini,

potvrdu njene egzistencije, način na koji takva osoba postaje vidljiva i prepoznatljiva u

društvu, a važna komponenta te prepoznatljivosti jeste i to što se može trasirati put prema

sopstvenim biološkim precima. Najnovija medicinska istraživanja nedvosmisleno pokazuju

koliko je važno za ljude da poznaju svoje genetsko nasleđe, ne samo iz psiholoških nego i iz

zdravstvenih razloga, a njima se legitimno mogu pridodati i pravni razlozi (kao što su sticanje

prava na izdržavanje, nasleđivanje, penziju itd.).1

Pravo na saznanje biološkog porekla prvi put je izričito normirano u Konvenciji u

pravima deteta; doduše, sa ograničenjem prema kome dete ima pravo da zna ko su mu

roditelji ,,ako je to moguće". To znači, drugim rečima, da postoje neke situacije u životu kada

dete neće moći da ostvari ovo svoje pravo zbog toga što roditelj objektivno ne može da bude

identifikovan (na primer, dete je nađeno bez ikakvih indikacija o njegovom poreklu, majka se

koristila pravom na anonimni porođaj, majka uopšte ne zna ko je otac deteta itd.), ili zbog

toga što postoji neka prirodna prepreka (na primer, majka ne želi da saopšti ime oca deteta)

odnosno zakonska zabrana utvrđivanja porekla (na primer, zabrana pristupa informacijama o

biološkim roditeljima usvojene dece ili dece koja su rođena uz pomoć biomedicine, zabrana

radi zaštite prirodne majke od ekstremnih formi socijalne osude, postojanje zakonskih rokova

za tužbe o utvrđivanju ili osporavanju materinstva i očinstva itd.).

(2) Pravo deteta da živi sa roditeljima. Pravo je deteta da živi sa roditeljima i da se

roditelji staraju o njemu pre svih drugih lica. Ovakvo pravo deteta može biti ograničeno samo

1 Draškić, Marija, Porodično pravo i prava deteta, Službeni glasnik, Beograd, 2007, str. 258.

4

sudskom odlukom o potpunom ili delimičnom lišenju roditeljskog prava, odnosno odlukom

suda u slučaju nasilja u porodici. U svakom slučaju, odvajanje deteta od roditelja mora biti u

skladu sa najboljim interesom deteta. Najzad, dete koje je navršilo 15. godinu života i

sposobno je za rasuđivanje može samo da odluči sa kojim će roditeljem živeti. Dakle, može

se dogoditi da ovo pravo deteta ne može da se ostvari zbog toga što su roditelji umrli ili su

nepoznati, odnosno zbog toga što su napustili dete, ali se odvajanje koje je protivno volji

roditelja i deteta može sprovesti samo na osnovu sudske odluke, kako bi se zaštitio najbolji

interes deteta. Ovakvo pravo deteta potvrđuje opšte načelo koje prožima ceo Porodični zakon

a to je princip da je deci, u redovnim okolnostima, najbolje sa njihovim roditeljima.

Medutim, situacija u kojoj ovo pravo može postati problematično jeste ona kada dete

samo odluči da ne želi da živi sa roditeljima, iako se roditelji tome protive. Takvi slučajevi

zahtevaju opreznu i fleksibilnu reakciju državnih organa i obezbeđivanje mogućnosti za

alternativni smeštaj, bez obzira na to što roditeljsko pravo traje sve do punoletstva deteta.

Bilo kakav postupak koji bi podrazumevao automatsko i prinudno vraćanje deteta u

roditeljski dom i u kome bi izostalo utvrđivanje stvarnih razloga zbog kojih je dete otišlo od

kuće bio bi, u stvari, takođe suprotan principu najboljeg interesa deteta.2

(3) Pravo deteta na lične odnose sa roditeljem sa kojim ne živi. Jedno od najvažnijih

prava deteta čiji roditelji ne vode zajednički život jeste njegovo pravo da održava lične

odnose sa onim roditeljem sa kojim ne živi zajedno. Isto kao i kada se radi o pravu deteta na

zajednički život sa roditeljima, ovo pravo može ograničiti samo sud kada donese odluku o

potpunom ili delimičnom lišenju roditeljskog prava, odnosno odluku o meri zaštite od nasilja

u porodici, i samo pod uslovom da je takva odluka u skladu sa najboljim interesom deteta.

Dete koje je navršilo 15. godinu života i koje je sposobno za rasuđivanje može samostalno

doneti odluku o načinu na koji će održavati lične odnose sa onim roditeljem sa kojim ne živi.

Najzad, pravo je deteta da održava lične odnose ne samo sa roditeljima, nego i sa srodnicima

i drugim licima sa kojima ga vezuje posebna bliskost ako je to u njegovom najboljem

interesu.

U uporednom pravu i pravnoj literaturi, međutim, raspravljalo se i o nekim spornim

aspektima u vezi sa pravom i dužnošću deteta i roditelja da međusobno održavaju lične

odnose.

2 Dimitrijević, Vojin, Paunović, Milan, Ljudska prava, Beogradski centar za ljudska prava - Dosije, Beograd, 1997.

5

Prvo je pitanje da li je subjekt prava na održavanje ličnih odnosa roditelj sa kojim dete ne

živi u porodičnoj zajednici ili dete. Danas su retki zakoni koji izričito predviđaju da se radi o

pravu roditelja; drugi govore o pravu deteta, a treći, pak, definišu lični kontakt deteta i

roditelja kao pravo deteta i, istovremeno, pravo i obavezu roditelja da održavaju lične odnose

sa svojom decom. U pravnoj teoriji se iznosi da je pravo a ne dužnost roditelja da sa svojim

detetom održavaju lične odnose, te da bi se moglo govoriti samo o moralnoj dužnosti

roditelja, za čije neizvršavanje nije predviđena nikakva direktna ili indirektna sankcija.

Štaviše, prisiljavanje roditelja da održava kontakt sa svojim detetom bilo bi za dete potpuno

bezvredno.3

Drugo je pitanje da li je održavanje ličnih odnosa roditelja i deteta sastavni deo sadržine

roditeljskog prava ili nije. Neki pravni pisci zastupaju stanovište da ovo pravo nema atribut

roditeljskog prava, budući da izvire neposredno iz srodničkog odnosa roditelja i deteta i da se

pravo na održavanje ličnih odnosa sa detetom često proširuje i na druge srodnike. U

uporednom pravu zaista je primetno znatno proširivanje kruga lica kojima se priznaje pravo

na održavanje ličnih odnosa sa detetom, i to ne samo na krvne srodnike deteta (babe, dede,

prababe, pradede, sestre, braća), već i na druge osobe sa kojima dete vezuje posebna bliskost i

koje su imale važnu ulogu u toku života deteta.

Ovo pravo deteta, dakle, proizilazi iz opšteg principa da oba roditelja deteta imaju

zajedničku odgovornost za podizanje i razvoj deteta i da su ravnopravni u vršenju

roditeljskog prava. Ono obuhvata ne samo pravo deteta da viđa svog roditelja već i pravo da

sa njim održava lične odnose na svaki mogući način (telefonom, pismima, putem elektronskih

komunikacija itd.). Ukoliko među roditeljima postoji konflikt u pogledu načina ostvarivanja

ovakvog prava deteta, vreme i trajanje međusobnih susreta deteta sa roditeljem uređuju se

sudskom odlukom (preciziranjem trajanja dnevnih, nedeljnih, mesečnih ili godišnjih susreta),

a ako se radi o nekim posebno osetljivim okolnostima (na primer, u slučaju sumnje na

zlostavljanje deteta), određuje se i mesto susreta (na primer, u nekom neutralnom prostoru) ili

se nalaže da susreti deteta i roditelja budu nadzirani od strane stručnjaka (socijalni radnik,

psiholog, lekar itd.). Moglo bi se slobodno reći da su sporovi o ostvarivanju prava deteta na

kontakt sa drugim roditeljem najčešći sporovi u oblasti prava deteta kako u uporednom pravu,

tako i u praksi Evropskog suda za ljudska prava.4

3 Đurović, Ljiljana, Porodično pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1988, str. 120.4 Kovaček-Stanić, Gordana, Porodično pravo, Pravni fakultet u Novom Sadu, Novi Sad, 2005, str. 78.

6

(4) Pravo deteta na pravilan i potpun razvoj. Pravo je deteta da mu budu obezbeđeni

najbolji mogući životni i zdravstveni uslovi za pravilan i potpun razvoj. Radi se, dakle, o

jednom pravu deteta koje ima karakter najopštijeg principa koji prožima primenu svih drugih

prava deteta. Razvoj se, pri tom, mora sagledavati kao holistički koncept, budući da se i sva

druga prava deteta moraju vršiti tako da imaju za cilj pravilan i potpun razvoj deteta. Otuda,

mnoge obaveze koje su preuzele države članice Konvencije o pravima deteta, a koje se

odnose na zaštitu deteta od nasilja i eksploatacije, na zdravlje, odgovarajući standard života,

obrazovanje, slobodno vreme, igru ili rekreaciju, direktno utiču na mogućnosti pravilnog i

potpunog razvoja. Sa druge strane, razvoj ne sme da podrazumeva samo pripremu deteta za

doba zrelosti, već mora da obuhvati optimalan nivo uslova za život i razvoj deteta u

detinjstvu, uključujući fizički, mentalni, duhovni, moralni, psihološki i socijalni razvoj. Samo

tako razvoj deteta biće u skladu sa ljudskim dostojanstvom i uspešno će pripremiti dete za

samostalni život u budućnosti. Ključnu ulogu u obezbeđivanju optimalnog razvoja za dete

imaju njegovi roditelji, razume se, u okviru svojih sposobnosti i finansijskih mogućnosti, ali i

drugi članovi porodice koji su odgovorni za dete, a država je obavezna da im u tome pruži

svaku moguću pomoć (materijalna podrška, programi potpore u pogledu ishrane, odevanja,

stanovanja itd).

Dete koje je navršilo 15. godinu života i koje je sposobno za rasuđivanje može dati

pristanak za preduzimanje medicinskog zahvata. Na ovaj način dete koje je dostiglo

zadovoljavajući stepen zrelosti dobija priliku da o jednom od najvažnijih aspekata svog

pravilnog i potpunog razvoja donosi odluke samostalno. U savremenom medicinskom pravu,

naime, napušten je paternalizam u odnosu između lekara i pacijenta, koji je značio da lekar

ima samo zadatak da se na najbolji mogući način stara o pacijentu, zanemarujući sasvim

pacijentovu volju i njegove želje u pogledu lečenja. Umesto toga, odnos između lekara i

pacijenta danas se prvenstveno temelji na principu poštovanja autonomije pacijenta i njegovih

ličnih prava. Suština je tog principa da pacijent nije objekt medicine, nego subjekt koji, uz

pomoć lekara, slobodno odlučuje o svim merama koje se tiču njegovog života i zdravlja.

Otuda se u savremenom pravu bez saglasnosti pacijenta ne može, po pravilu, izvršiti nad njim

nikakva dijagnostička i terapijska mera, odnosno takvi postupci protivno volji pacijenta mogu

se preduzimati samo u izuzetnim slučajevima koji su određeni zakonom. Kada je u pitanju

dete, pravila medicinskog prava nalažu da roditelji imaju pravo da se saglase sa

preduzimanjem hirurških ili drugih medicinskih intervencija nad svojim detetom dok je ono

maloletno, ali da dete koje je dostiglo zadovoljavajući stepen zrelosti može i samo doneti

odluku o tome da li pristaje na predloženi medicinski zahvat.

7

(5) Pravo deteta na obrazovanje. Dete ima pravo na obrazovanje u skladu sa svojim

sposobnostima, željama i sklonostima, a ako je navršilo 15. godinu života i sposobno je za

rasuđivanje, dete može odlučiti o tome koju će srednju školu pohađati.

Pravo na obrazovanje jedno je od osnovnih i najvažnijih prava za svako dete, ali je

istovremeno i preduslov opšteg razvoja svakog društva.76S Najpotpunije se ostvaruje kada se

radi o redovnom osnovnom školovanju, pošto je ustavnim i zakonskim normama utvrđeno

obavezno i besplatno osmogodišnje osnovno školovanje. Što se tiče daljeg školovanja deteta,

država je dužna da podstiče razvoj različitih oblika srednjoškolskog obrazovanja i učini ga

dostupnim svoj deci, te da omogući svima sticanje visokog obrazovanja na osnovu

individualnih sposobnosti, ali glavnu ulogu u obezbeđivanju daljeg školovanja za dete imaju

njegovi roditelji prema svojim mogućnostima. To znači da ne postoji pravna obaveza roditelja

da u svakom slučaju, i na štetu svojih osnovnih životnih potreba, osiguraju detetu srednje,

više i visoko stručno obrazovanje. Doduše, isto je tako nesumnjivo i da će se većina roditelja

dobrovoljno odreći mnogih svojih potreba kako bi deci obezbedili što bolje i potpunije

obrazovanje. Roditelji, sa druge stra- ne, moraju dobro poznavati svoje dete, njegove

dispozicije i sklonosti, kako bi njihovo staranje o obrazovanju deteta imalo više karakter

podsticanja deteta da samo izabere struku za koju ima sposobnosti i sklonosti, a ne nametanja

gotovih uzora na osnovu odluke roditelja."5

Posebnu važnost ima i odredba koja zahteva da se disciplina u školama može sprovoditi

samo na način koji je u skladu sa ljudskim dostojanstvom deteta i uz poštovanje ostalih prava

deteta. To znači da su sve forme fizičkog kažnjavanja bez obzira da li su stroge ili blage i bez

obzira da li prouzrokuju fizički bol ili duševnu patnju apsolutno neprihvatljive disciplinske

mere. Umesto njih, škole treba ohrabrivati da uvode pozitivne, nenasilne metode školske

discipline. Sa druge strane, učešće dece u školskom životu uopšte, a posebno u disciplinskim

postupcima koji se vode u školi, treba da bude posebno podsticano, kao deo procesa učenja i

sticanja iskustva u ostvarivanju prava deteta.

(6) Pravo deteta da preduzima pravne poslove (poslovna sposobnost deteta). Pravo

deteta da preduzima pravne poslove zavisi od uzrasta deteta, sa jedne strane, i od vrste

pravnog posla o kome je u konkretnom slučaju reč, sa druge strane. Sa gledišta poslovne

sposobnosti, dakle, deca se u našem pravu mogu podeliti u tri kategorije: (a) mlađi

maloletnici, (b) stariji maloletnici i (c) maloletnici čije su lične izjave volje uslov za

punovažnost pravnog posla.

5 Kovaček-Stanić, Gordana, Isto delo, str. 92.

8

(a) Mlađi maloletnik je dete koje nije navršilo 14. godinu života i koje može preduzimati

pravne poslove kojima pribavlja isključivo prava (poklon, posluga, zajam bez kamate itd.),

pravne poslove kojima ne stiče ni prava ni obaveze (na primer, derelikcija) i pravne poslove

malog značaja. Svi ostali pravni poslovi deteta mlađeg od 14. godina apsolutno su ništavi

(teretni pravni poslovi, poslovi velikog značaja ili velike vrednosti) i ne proizvode nikakva

pravna dejstva, bez obzira na to da li ih je preduzeo maloletnik sam ili uz saglasnost svog

zakonskog zastupnika.

(b) Stariji maloletnik je dete koje je navršilo 14. godinu života i koje može preduzimati,

pored pravnih poslova koji su dopušteni mlađem maloletniku, i sve ostale pravne poslove uz

prethodnu ili naknadnu saglasnost roditelja. Njegova poslovna sposobnost je, pri tom,

ograničena u tri pravca.

Prvo, stariji maloletnik ima pravo da, isto kao i mlađi maloletnik, samostalno sklapa

pravne poslove kojima pribavlja isključivo prava, pravne poslove kojima ne stiče ni prava ni

obaveze i pravne poslove malog značaja, te ga u takvim poslovima ne moraju zastupaju

roditelji kao zakonski zastupnici.

Drugo, stariji maloletnik ima pravo da preduzima sve ostale pravne poslove, ali je za

njihovu punovažnost potrebna prethodna ili naknadna saglasnost roditelja kao zakonskih

zastupnika, a za poslove raspolaganja nepokretnom imovinom i pokretnom imovinom velike

vrednosti i prethodna ili naknadna saglasnost organa starateljstva.

Treće, dete koje je navršilo 15. godinu života može preduzimati pravne poslove kojima

upravlja i raspolaže svojom zaradom ili imovinom koju je steklo sopstvenim radom. Inače,

radni odnos može da zasnuje maloletnik koji ima najmanje 15 godina, ali samo uz pismenu

saglasnost roditelja i ako takav rad ne ugrožava njegovo zdravlje, moral i obrazovanje,

odnosno ako takav rad nije zabranjen zakonom. Poslovna sposobnost deteta je ovde

ograničena u tom smislu što svojom zaradom i imovinom koju je steklo svojim radom može

slobodno da upravlja i raspolaže te da zaključuje sve pravne poslove koji se odnose na ono

što je stekao radom, nezavisno od saglasnosti svojih roditelja kao zakonskih zastupnika i bez

obzira na vrednost tih poslova. Ova maloletnikova sposobnost samostalnog preduzimanja

pravnih poslova nije, međutim, ograničena samo na upravljanje i raspolaganje onim što se

neposredno dobije kao naknada za rad, već se odnosi i na sve ono što vodi poreklo od

samostalnog rada (stvari pribavljene iz zarade, kamate, plodovi, prihodi, naknada štete,

pravična naknada po osnovu eksproprijacije itd.).6

6 Janković, Milka, Komentar Zakona o braku i porodičnim odnosima, Privredna štampa, Beograd, 1981, sttr. 85.

9

Najzad, maloletnik koji nije stekao potpunu poslovnu sposobnost parnično je sposoban u

granicama priznate poslovne sposobnosti, a maloletnik koji je navršio 16 godina može

samostalno pokrenuti krivični postupak podnošenjem predloga ili privatne tužbe.

(c) Maloletnik čije su lične izjave volje uslov za punovažnost pravnog posla jeste dete,

bez obzira na uzrast, koje pravni posao mora da preduzme lično kako bi pravni posao bio

punovažan. Naime, za razliku od pravnih poslova mlađih i starijih maloletnika, koje uvek

mogu preduzimati i njihovi roditelji kao zakonski zastupnici, postoje neke situacije u kojima

nema nikakve mogućnosti da roditelji zastupaju svoje dete, budući da se radi o ličnim

izjavama volje deteta koje se tiču njegovog statusa i koje ono mora da preduzima potpuno

samostalno. To su, drugim rečima, neke posebne poslovne sposobnosti koje ovlašćuju dete da

punovažno preduzima pravne poslove na osnovu samog zakona. Tako, na primer, samo

maloletnik stariji od 16 godina ima pravo da pokrene postupak za izdavanje sudske dozvole

za sklapanje braka, maloletnik koji je navršio 16. godinu života i koji je sposoban za

rasuđivanje mora lično da prizna očinstvo, dete koje je navršilo 16. godinu života i koje je

sposobno za rasuđivanje ima pravo na davanje lične saglasnosti sa priznatim očinstvom,

prekid trudnoće može se izvršiti samo na zahtev trudne žene koja je starija od 16 godina,

maloletnik koji je navršio 15 godina života i sposoban je za rasuđivanje ima pravo da sačini

testament, dete starije od 14 godina ima pravo na davanje saglasnosti za sticanje i prestanak

državljanstva, dete koje je navršilo 10. godinu života i koje je sposobno za rasuđivanje ima

pravo na davanje saglasnosti sa zasnivanjem usvojenja, dete koje je navršilo 10. godinu života

i koje je sposobno za rasuđivanje ima pravo na davanje saglasnosti sa promenom ličnog

imena itd.

(7) Pravo deteta na slobodno izražavanje mišljenja. Dete koje je sposobno da formira

svoje mišljenje ima pravo slobodnog izražavanja tog mišljenja, ali i pravo da blagovremeno

dobije sva obaveštenja koja su mu potrebna kako bi moglo formirati sopstveno mišljenje.

Ono što je još važniji deo ovog prava deteta jeste obaveza državnih organa da mišljenju

deteta posvete dužnu pažnju u svim pitanjima koja ga se tiču i u svim postupcima u kojima se

odlučuje o njegovim pravima, a u skladu sa godinama i zrelošću deteta. Dete koje je navršilo

10. godinu života ima pravo da slobodno i neposredno izrazi svoje mišljenje u svakom

sudskom i upravnom postupku u kome se odlučuje o njegovim pravima, odnosno da se samo,

ili preko nekog drugog lica ili ustanove, obrati sudu ili organu uprave i zatraži pomoć u

ostvarivanju svog prava na slobodno izražavanje mišljenja. Najzad, sud i organ uprave dužni

su da prilikom utvrđivanja mišljenja deteta sarađuju sa školskim psihologom odnosno

10

organom starateljstva, porodičnim savetovalištem ili drugom ustanovom specijalizovanom za

posredovanje u porodičnim odnosima, a u prisustvu lica koje dete samo izabere.

Pravo deteta na slobodno izražavanje mišljenja više puta je u literaturi i praksi Komiteta

za prava deteta bilo označeno kao opšti princip koji ima fundamentalnu važnost u svim

aspektima primene Konvencije o pravima deteta. U suštini, ono afirmiše dete kao osobu koja

je ravnopravna i kompetentna da izražava svoje stavove u svim pitanjima koja se na nju

odnose, ali i obavezuje odrasle da dete saslušaju te da stavovima deteta pridaju dužnu pažnju

u skladu sa njegovim godinama i zrelošću. Ovo je pravo, dakle, deo jednog još opštijeg prava

deteta, a to je pravo na participaciju, koje znači da ne postoji oblast života od tradicionalnog

roditeljskog autoriteta u kući do onog u školi ili zdravstvenoj ustanovi u kojoj nema mesta za

poglede deteta prilikom donošenja svake odluke koja je važna za njegov život. Dete na taj

način postaje aktivni partner koji učestvuje, a ne pasivni prenosnik želja njegovih roditelja.

Participacija je i u psihološkom smislu veoma povoljna za dete, zato što podstiče

samopouzdanje, promoviše raznovrsne mogućnosti deteta, učvršćuje razumevanje za

demokratske procese, doprinosi razvoju osećanja autonomije, nezavisnosti, socijalne

kompetencije i otpornosti.7

Svakako da je posebno važna uloga državnih organa u tome da osiguraju da pogledi i

stavovi deteta budu relevantni faktor prilikom odlučivanja, tako što će detetu uvek biti

ponuđena mogućnost da se i ono čuje, ali i time što će olakšavati prihvatanje i promovisanje

kulture poštovanja za stavove, mišljenja i poglede dece te što će za njihovo aktivno učešće u

odlučivanju pridobijati podršku svih onih koji su u svakodnevnom kontaktu sa decom

(učitelji, nastavnici, lekari, socijalni radnici, policajci, sudije itd.).

Za ostvarivanje ovog prava nije predviđena nikakva donja starosna granica, osim one

koja nalaže da se radi o detetu koje je sposobno daformira svoje mišljenje. Imajući u vidu da i

sasvim mala deca imaju sposobnost da kreiraju i na odgovarajući način saopštavaju svoje

mišljenje, očigledno je da nikakvo pravno propisivanje godina ne bi ni bilo poželjno. Ako je,

pak, dete starije od 10 godina, zakonska je pretpostavka da je ono dostiglo zadovoljavajuću

zrelost da može uvek da iznese svoje mišljenje, i to u svakom postupku u kome se odlučuje o

njegovim pravima, odnosno da može uvek od suda ili organa uprave zatražiti pomoć u

ostvarivanju svog prava na slobodno izražavanje mišljenja. Sa druge strane, detetu je priznato

pravo da slobodno izražava svoje mišljenje, što znači da dete ne bi smelo da trpi nikakav

pritisak ili uticaj koji bi mogao da utiče tako da dete spreči ili, možda, natera da iznosi svoje

7 Alinčić, Mira, Bakarić-Abramović, Ana, Hrabar, Dubravka, Jakovac-Lozić, Dijana, Korać, Aleksandra, Obiteljsko pravo, Narodne novine, Zagreb, 2001, str. 256.

11

mišljenje protiv svoje volje. Mišljenju deteta mora se posvetiti dužna pažnja, iz čega

proizilazi aktivna obaveza da se dete ne samo sasluša nego i da njegovi pogledi budu uzeti

ozbiljno u skladu sa njegovim godinama i zrelošću. To, naravno, ne znači da će odluka

neminovno i uvek biti u skladu sa mišljenjem deteta, ali je važno da dete dobije objašnjenje

zbog čega je morala biti doneta drugačija odluka. Najzad, pravo je deteta da se izjašnjava o

svim pitanjima koja ga se tiču, tako da ne postoji nikakva lista pitanja od interesa za dete niti

su ta pitanja ograničena sadržinom Konvencije o pravima deteta ili tekstom nekog drugog

zakona. Pravo na participaciju treba da bude primenjeno na sva pitanja koja su od interesa ili

važnosti za dete odnosno koja mogu uticati na njegov život (na primer, prilikom zasnivanja

usvojenja ili hraniteljstva, u postupku donošenja odluke o vršenju roditeljskog prava, u

disciplinskom postupku u kome dete treba da bude kažnjeno izbacivanjem iz škole, kada

lokalna vlast donosi odluku o mestu na kome će se izgraditi igralište za decu, prilikom

osmišljavanja mera za smanjenje broja saobraćajnih udesa itd.). Najzad, da bi dete moglo sa

uspehom da ostvari ovo pravo, neophodno je da ima slobodu da traži, prima i daje

informacije i ideje svih vrsta i bez ikakvog ograničavanja. Drugim rečima, pravo na

informacije o svim mogućim aspektima i posledicama odluka koje treba da donese preduslov

je da bi dete uopšte moglo ostvarivati pravo na participaciju.

12

2. Roditeljsko pravo

1.1.Pojam roditeljskog prava

Da bi roditelji mogli vaspitavati svoje dete kao korisnog člana društva, oni imaju izvesna

prava i dužnosti prema njemu. Ukupnost prava i dužnosti roditelja da se brinu o ličnosti,

pravima i interesima svog maloletnog deteta uobičajeno se u našem pravu označava pojmom

roditeljskog prava. Termin „roditeljsko pravo", medutim, nije sasvim odgovarajući, jer

okosnicu ovog pojma i njegov smisao predstavljaju dužnosti roditelja, pa je zato roditeljsko

pravo i zakonski defmisano kao pravo koje je izvedeno iz dužnosti roditelja i koje postoji

samo u meri koja je potrebna za zaštitu ličnosti, prava i interesa deteta. Uprkos tome, termin

„roditeljsko pravo" zadržan je u Porodičnom zakonu, i to iz dva razloga. Sa jedne strane,

namera je bila da se i time afirmiše pravo deteta da se upravo roditelji pre nego iko drugi

imaju starati o detetu, a sa druge strane, termin „roditeljsko pravo'zadržan je i zbog toga što bi

izraz „roditeljska odgovornost" u srpskom jeziku mogao napraviti zabunu u odnosu na pojam

odgovornosti roditelja za štetu koju dete pričini trećim licima.8

Roditeljsko pravo je strogo lično pravo roditelja, koje se po pravilu ne može prenositi na

druga lica, niti se roditelji po pravilu mogu odreći roditeljskog prava (osim davanjem

saglasnosti za zasnivanje usvojenja ili faktičkim napuštanjem deteta). Roditelje koji vrše

roditeljsko pravo u skladu sa zakonom niko ne sme ometati ili neovlašćeno ograničavati, ali

se roditeljsko pravo može ograničiti, pa i oduzeti, pod uslovima i na način propisan zakonom.

Oba roditelja su nosioci roditeljskog prava koje stiču danom rođenja deteta. Izuzetno,

samo jednom roditelju pripada roditeljsko pravo u sledećim slučajevima: (a) ako je drugi

roditelj umro, (b) ako drugi roditelj nije poznat i (c) ako je drugi roditelj lišen roditeljskog

prava. Roditeljsko pravo ne može imati niko drugi osim majke i oca zajedno, odnosno samo

majke ili samo oca u slučajevima kada roditeljsko pravo pripada samo jednom roditelju.

Roditeljsko pravo jedino još može steći usvojitelj nad usvojenikom, pošto usvojenjem nastaju

odnosi koji postoje između deteta i roditelja.

Roditeljsko pravo je sastavljeno od dužnosti i prava roditelja.9

Dužnosti roditelja imaju pretežni značaj u sadržini roditeljskog prava, jer vršeći svoje

dužnosti prema detetu roditelji ostvaruju i štite njegova prava i interese. Otuda su dužnosti

8 Stevanov, Miloš, Pravo na slobodno roditeljstvo, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu, br. 11/1977, str. 42.9 Stanković, Obren, Vodinelić, Vladimir V., Uvod u građansko pravo, Nomos, Beograd, 1995, str.257.

13

roditelja u korelativnom odnosu sa pravima deteta. Dužnosti roditelja, odnosno prava deteta

koja proizlaze iz roditeljskog prava, imaju za cilj da se dete fizički, moralno i intelektualno

osposobi za zdravog, korisnog i uspešnog člana društva. Podizanje deteta i njegovo

osposobljavanje za samostalan život, međutim, u interesu je ne samo deteta i njegovih

roditelja nego i cele društvene zajednice. Roditeljsko pravo, dakle, nije samo subjektivno

pravo roditelja prema detetu koje od njih potiče, nego je ono istovremeno i pravni instrument

pomoću koga roditelji treba da ispune zadatke koje im je društvo namenilo u cilju uspešnog

odgajanja potomstva.

Prava roditelja, kao sastavni deo pojma roditeljskog prava, pripadaju roditeljima kako bi

mogli što bolje i efikasnije da izvršavaju svoje dužnosti prema detetu, kao i da bi mogli

isključiti svako treće lice koje bi neovlašćeno pokušalo da preuzme vršenje roditeljskog prava

(na primer, treće lice neovlašćeno zadržava dete kod sebe). Prava roditelja nisu, međutim, u

korelativnom odnosu sa dužnostima deteta. Naime, roditeljsko pravo pripada kao subjektivno

pravo roditeljima samo u odnosu na njihovo maloletno dete, odnosno izuzetno i u odnosu na

punoletno dete ukoliko je, iz zakonom utvrđenih razloga, došlo do produženja roditeljskog

prava. Razumljivo je, stoga, što iz sadržine roditeljskog prava ne proizlaze nikakve pravne

obaveze deteta prema roditeljima, zbog njegovog maloletstva i nesposobnosti za samostalan

život. Otuda zakonsku odredbu o dužnosti deteta da roditeljima pomaže u skladu sa svojim

godinama i zrelošću, treba shvatiti kao preporuku i jednu od poželjnih vrednosti u odnosima

roditelja i deteta, a ne kao pravnu obavezu. Razumljivo je samo po sebi da će ostvarenje

takve sadržine zavisiti, pre svega, od vaspitnog uticaja roditelja na dete, ali i da će se to

nalaziti izvan normativnog uređenja određenih prava i dužnosti o kojima je ovde reč. Jedina

zakonska obaveza deteta prema njegovim roditeljima sastoji se u obavezi punoletnog deteta,

kao i maloletnika starijeg oa 15 godina koji radom stiče zaradu ili ima prihode od imovine, da

izdržava svoje roditelje pod uslovima određenim zakonom.

1.2.Sadržina roditeljskog prava

Sadržinu roditeljskog prava čine prava i dužnosti roditelja koje se odnose na: (a) staranje

o ličnosti deteta, (b) zastupanje deteta, (c) izdržavanje deteta i (d) imovinu deteta.

1.2.1. Staranje o ličnosti deteta

Roditelji imaju pravo i dužnost da se staraju o detetu, a pojam staranja obuhvata:

određivanje ličnog imena, čuvanje, podizanje, vaspitavanje i obrazovanje deteta. Sastavni deo

14

prava roditelja da se staraju o detetu jeste i njihovo pravo da dobijaju sva obaveštenja o svom

detetu od obrazovnih i zdravstvenih institucija koje imaju odgovarajuća saznanja o detetu.10

(1) Lično ime deteta. Pravo je i dužnost roditelja da svom detetu sporazumno odrede

lično ime, a to znači i ime i prezime. U pogledu imena roditelji su slobodni da svom detetu

izaberu ime koje god žele, pod uslovom da to nije pogrdno ime, ime kojim se vređa moral ili

ime koje je u suprotnosti sa običajima i shvatanjima sredine. Dete dobija prezime prema

prezimenu jednog ili oba roditelja, ali svojoj zajedničkoj deci roditelji ne mogu odrediti

različita prezimena.

Lično ime detetu određuje samo jedan roditelj, ako drugi roditelj nije u životu, ako je u

nemogučnosti da vrši roditeljsko pravo, ili ako je nepoznat. Pod nemogućnošću vršenja

roditeljskog prava treba podrazumevati sve okolnosti koje mogu sprečiti jednog od roditelja

da učestvuje u određivanju ličnog imena svog deteta (lišenje poslovne sposobnosti, teška

bolest, odsutnost itd.). Imajući u vidu uslove koje zakon predviđa za lišenje roditeljskog

prava, međutim, ne može se dogoditi da roditelj ne učestvuje u određivanju imena svog deteta

zbog toga što je lišen roditeljskog prava. Naime, roditelji su dužni da nadležnom matičaru

prijave lično ime deteta najkasnije u roku od 2 meseca od dana rođenja deteta, pa je

nemoguće da roditelj bude lišen roditeljskog prava pre nego što je detetu određeno lično ime.

Umesto roditelja, lično ime detetu odrediće organ starateljstva ako roditelji nisu živi, nisu

poznati ili u zakonskom roku nisu odredili ime detetu. Organ starateljstva nadležan je da

odredi lično ime deteta i ako roditelji ne postignu sporazum, pošto prethodno sasluša oba

roditelja i utvrdi razloge njihovog nesporazuma. Najzad, organ starateljstva odrediće lično

ime deteta i ako su roditelji odredili detetu pogrdno ime, ime kojim se vređa moral, kao i ime

koje je u suprotnosti sa običajima i shvatanjima sredine.

(2) Čuvanje i podizanje deteta. Roditelji imaju pravo i dužnost da čuvaju i podižu svoje

dete tako što će se oni lično starati o njegovom životu i zdravlju.11

Čuvanje deteta pretpostavlja, pre svega, smeštaj deteta, pa se na ovu obavezu roditelja

odnosi i zakonska odredba o pravu deteta da živi zajedno sa svojim roditeljima. Kao što je

već rečeno, dete može da živi odvojeno od svojih roditelja samo kada je to u njegovom

najboljem interesu i samo kada sud donese odluku o odvajanju deteta od roditelja, zbog toga

što postoje razlozi da se roditelj potpuno ili delimično liši roditeljskog prava, odnosno u

slučaju nasilja u porodici. No, i u tim situacijama kada dete ne živi zajedno sa jednim ili sa

oba roditelja, pravo je i dužnost roditelja sa kojim dete ne živi u zajednici da održava lične

10 Duretić, Nada, Usvojenje - teorija i zakonodavna praksa, August Cesarec, Zagreb, 1982, str.31.11 Draškić, Marija, Isto delo, str. 272.

15

odnose sa detetom kako bi svojim osobinama i sposobnostima mogao uticati na formiranje

ličnosti deteta. Čuvanje deteta znači, takođe, i trajni nadzor nad kretanjem deteta, kao i brigu

o tome da se dete ne povredi, da mu se ne dogodi nesreća i da ono samo ne čini nedopuštene

radnje. Tako je, radi dodatne zaštite života i zdravlja deteta, posebno propisana obaveza

roditelja da ne smeju ostavljati bez nadzora dete predškolskog uzrasta te da privremeno mogu

poveriti dete drugom licu samo ako to lice ispunjava uslove za staratelja.

Podizanje deteta sastoji se u obavezi roditelja da obezbeđuju i podmiruju sve fiziološke,

higijenske, zdravstvene, emocionalne i socijalne potrebe maloletnog deteta. Posebnu težinu,

pri tom, ima obaveza roditelja da se staraju o životu i zdravlju deteta i ona obuhvata

negovanje deteta, obezbeđivanje pravilne ishrane, stvaranje uslova za optimalan fizički

razvoj, lečenje u slučaju bolesti, te preduzimanje svih potrebnih preventivnih mera da se dete

ne razboli. Na roditeljima je i posebna obaveza da ne smeju podvrgavati dete ponižavajućim

postupcima i kaznama koje vređaju ljudsko dostojanstvo deteta, a dužni su, takođe, da dete

štite od takvih postupaka drugih lica.

(3) Vaspitavanje deteta. Vaspitavanje deteta jedan je od najsloženijih i najdelikatnijih

zadataka roditelja, koji sa uspehom mogu obaviti samo moralno i mentalno zreli ljudi. Osim

toga, za vaspitavanje i uspešno podizanje deteta roditeljima nije dovoljna samo njihova

intuicija, već su im potrebna i određena znanja iz pedagoško-psiholoških i medicinskih

oblasti. Vaspitavanje, stoga, treba da bude promišljeno i plansko delovanje na oblikovanju

karaktera deteta, a ne stihijni proces koji je rukovođen samo roditeljskom ljubavlju i

roditeljskim instinktom. Međusobni odnos oca i majke, pri tom, pravi je model za učenje i

prihvatanje porodičnog ponašanja i porodičnog odnosa za decu. Što je veći sklad između

međusobnog ponašanja roditelja i njihovih zahteva u vaspitnom procesu, to će vaspitavanje

teći bezbolnije i biti uspešnije, dajući kao rezultat emocionalno stabilne ličnosti. Roditelji su

nesumnjivo najbolji poznavaoci svog deteta i osobe u koje dete ima najviše poverenja, pa je

njihova posrednička uloga između potrebe deteta za sopstvenim individualnim razvojem i

potrebe za socijalizacijom nezamenljiva u pripremaju deteta za ulazak u svet odraslih, u kome

će ono spremno prihvatiti svoje buduće emocionalne i socijalne odnose. Iako najveća,

odgovornost roditelja za vaspitni proces ipak nije isključiva, jer dopunu ili korekciju

roditeljskog vaspitavanja preuzimaju i neke društvene institucije (predškolske ustanove,

škole, kulturne, političke, verske, sportske i druge organizacije).

Pravni izraz prava i dužnosti roditelja da vaspitavaju svoju decu nalazi se u zakonskim

odredbama o obavezi roditelja da sa svojom decom razvijaju odnose ljubavi, poverenja i

uzajamnog poštovanja i da ih usmeravaju na usvajanje onih porodičnih i društvenih vrednosti

16

koje imaju univerzalni karakter. Iz ovako određene sadržine vaspitavanja moguće je,

međutim, razaznati nekoliko osnovnih slojeva u procesu odgajanja deteta.

Društveno vaspitavanje ima za cilj osposobljavanje dece za korisne i aktivne članove

društvene zajednice. Roditelji su, najpre, dužni da decu upoznaju sa značajem i vrednostima

rada, da kod deteta podstiču i razvijaju interesovanje za svaki stvaralački rad i da utiču na

formiranje radnih navika i obaveza. Osim toga, roditelji su dužni da poštuju prava deteta koja

treba da mu omoguće da se na optimalan način pripremi za život i rad u društvu. Konvencija

o pravima deteta predstavlja prvi međunarodni instrument u kome su posebno proklamovana

i zaštićena tzv. prava deteta na participaciju, koja obuhvataju građanska i politička prava i

slobode deteta (sloboda mišljenja, savesti i veroispovesti, sloboda izražavanja, sloboda

udruživanja i mirnog okupljanja, pravo na informisanje i pravo deteta da se čuje njegovo

mišljenje o svim pitanjima koja ga se tiču) i koja treba da omoguće aktivno učešće dece u

društvenom životu u skladu sa njihovim godinama i zrelošću.

Moralno vaspitavanje sastoji se u zahtevu da roditelji odgajaju svoju maloletnu decu u

duhu ideala koji imaju univerzalnu vrednost, kao što su ljubav, poštenje, poštovanje tuđe

ličnosti i jednakih i neotuđivih prava svakog čoveka, mir, dostojanstvo, tolerancija, sloboda,

ravnopravnost, solidarnost, humanost, odgovornost, radna disciplina itd. Prve predstave o

dobru i zlu, o moralnom i nemoralnom, o dozvoljenom i nedozvoljenom, dete stiče upravo od

svojih roditelja i preuzimajući ih, ili odbacujući ih, postepeno razvija i sopstveni stav prema

pravilima ponašanja u društvu.

Fizičko, emocionalno i intelektualno vaspitavanje treba da omogući da se dete formira

kao zdrava, kreativna i samostalna ličnost koja će aktivno i korisno doprinositi razvitku svog

socijalnog okruženja i promovisanju onih vrednosti koje su poželjne u svakom društvu. No,

fizičko vaspitavanje otvara i zanimljivo pitanje prava roditelja da fizički kažnjavaju svoje

dete. Posle početnih dobrih iskustava skandinavskih zemalja, sada je u toku globalna

inicijativa da se zabrani svaki oblik fizičkog kažnjavanja dece, u kojoj učestvuju

mnogobrojne nacionalne i međunarodne vladine i nevladine organizacije. Fizičko

vaspitavanje, međutim, ne bi nikada smelo da zameni brigu roditelja za afektivni život deteta

i njegovo intelektualno vaspitavanje, tako što bi omogućio najbolji materijalni standard života

deteta često i po cenu ograničavanja egzistencijalnih potreba roditelja na štetu ljubavi i

emocionalne sigurnosti. Spremnost roditelja da deci pruže sve u materijalnom smislu, i iznad

sopstvenih mogućnosti, predstavlja nesvesno bekstvo od težeg zadatka i veće odgovornosti za

celokupan psiho-fizički odgoj deteta. Takvo vaspitavanje postaje pogodno tle za razvijanje

„tiranije dece" i za podsticanje nezajažljivih apetita i nerealnih aspiracija, što dovodi do

17

sasvim suprotnih rezultata od onih koji su poželjni u vaspitnom procesu (do disproporcije

između velikih želja dece i nemogućnosti da se te želje zadovoljavaju, do maloletničkog

kriminala, do nezadovoljstva porodicom i društvom itd.).

(4) Obrazovanje deteta. Pravo i dužnost roditelja da se staraju o obrazovanju svoje dece

znači, u stvari, odgovornost roditelja za intelektualno vaspitavanje dece.

Pri tom, roditelji imaju dužnost da obezbede osnovno školovanje detetu, a u pogledu daljeg

obrazovanja roditelji ovu obavezu izvršavaju prema svojim mogućnostima i u skladu sa

sposobnostima, željama i sklonostima deteta. No, iako je pravo na obrazovanje pravo koje

prvenstveno pripada detetu, uloga roditelja u obrazovanju njihove dece takođe ne sme biti

zanemarena. Zbog toga je roditeljima i priznato pravo da svom detetu obezbede obrazovanje

koje je u skladu sa njihovim verskim i etičkim uverenjima. Smisao ove norme, kako to

pokazuju mnogobrojna tumačenja u pravnoj književnosti i sudskoj praksi, nije samo u tome

da zaštiti religijska i filozofska uverenja roditelja, već mnogo više u tome da roditeljima učini

dostupnim mehanizam zaštite deteta od svakog mogućeg rizika indoktrinacije koja bi dolazila

od strane države i državnih škola.

1.2.2. Zastupanje deteta

(1) Pojam. Zastupanje je obavljanje pravnih poslova u tuđe ime, ali tako da prava i

obaveze iz preduzetog pravnog posla nastupaju neposredno za zastupanog. Roditelji su

zakonski zastupnici svog maloletnog deteta, što znači da su i sam zastupnik i obim njegovih

ovlašćenja u zastupanju određeni zakonom. Zakonsko zastupanje maloletnog deteta proizlazi

iz sadržine roditeljskog prava i predstavlja, takode, pravo i dužnost roditelja, čiji je cilj da se

osigura zaštita ličnih i imovinskih interesa deteta. Zastupanje deteta ostvaruje se prilikom

zaključivanja pravnih poslova, ali i u postupcima pred nadležnim državnim organima.

(2)Način zastupanja. Budući da po zakonu roditeljsko pravo pripada oboma roditeljima,

i jedan i drugi roditelj smatraju se zakonskim zastupnicima deteta. Kada je reč o vršenju

prava na zastupanje deteta, roditelji koji zajedno vrše roditeljsko pravo mogu se sporazumeti,

isto kao kada se radi o vršenju drugih prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, da dete

zastupa samo jedan roditelj, odnosno da neke oblike zastupanja obavlja jedan, a druge drugi

roditelj. Sporazum može biti izričit, pri čemu svaki roditelj ima pravo tražiti njegovu izmenu

u svako doba. Ako, pak, nema izričitog sporazuma, smatra se da postoji prećutan pristanak

onog roditelja koji u konkretnom slučaju ne vrši zastupanje. Pod tim uslovima posao preduzet

od samo jednog roditelja punovažan je i drugi roditelj ne može zahtevati njegovo poništenje.

Drugačije rešenje bi vodilo pravnoj nesigurnosti i uzdržavanju trećih lica da stupaju u pravne

18

odnose sa detetom koje zastupa samo jedan roditelj, a to bi, u krajnjoj liniji, dovelo u pitanje

efikasnost i korisnost misije roditelja kao zakonskih zastupnika deteta.

Ukoliko, međutim, dete ima oba roditelja, ali roditeljsko pravo vrši samo jedan roditelj,

pravo i dužnost zastupanja deteta ima onaj roditelj kome je dete povereno na čuvanje i

vaspitavanje sudskom odlukom, odnosno onaj roditelj koji faktički vrši roditeljsko pravo.

Najzad, u slučajevima u kojima po zakonu roditeljsko pravo pripada samo jednom

roditelju (ako je drugi roditelj umro, ako nije poznat, ili ako je lišen roditeljskog prava), dete

zastupa njegov jedini roditelj.

(3)Obim zastupanja. Roditelji zastupaju dete u svim pravnim poslovima i u svim

postupcima izvan granica njegove poslovne i procesne sposobnosti (zakonsko zastupanje), ali

dete može prepustiti roditeljima da ga zastupaju i u poslovima za koje ono samo ima

poslovnu sposobnost ako tako želi (voljno zastupanje). Pravila o zastupanju, međutim, ne

važe ako je drugačije propisano zakonom, tj. u pogledu onih pravnih poslova čija je

punovažnost uslovljena izjavom volje koju maloletnik određenog uzrasta mora da izrazi

samostalno i neposredno (na primer, sastavljanje testamenta, priznanje očinstva, donošenje

odluke o abortusu itd.).

Roditelji ne mogu vršiti pravo i dužnost zastupanja svog maloletnog deteta ni onda kada

postoji sukob interesa između roditelja i deteta, odnosno između više dece čije suprotne

interese treba da zastupaju isti roditelji. U tim situacijama organ starateljstva postaviće detetu

privremenog (tzv. kolizijskog) staratelja koji će ga zastupati u pravnom poslu ili sporu za koji

je postavljen dok takva potreba postoji, a u svemu ostalom roditelji ostaju i dalje zakonski

zastupnici svog deteta.

(4)Prestanak zastupanja. Zakonsko zastupanje deteta od strane njegovih roditelja

prestaje kada dete postane punoletno i stekne potpunu poslovnu sposobnost. Punoletstvo se

stiče sa navršenom 18. godinom života. Potpuna poslovna sposobnost odnosi se na

preduzimanje svih pravnih poslova koje pravni poredak poznaje, a sastoji se u pravu da se svi

ti poslovi zaključuju samostalno, bez saglasnosti zakonskog zastupnika. Izuzetno, pravo da

nastave zakonsko zastupanje svog deteta i posle punoletstva imaju roditelji kojima sudskom

odlukom bude produženo roditeljsko pravo. Sud će tada odlučiti i o tome da li je lice nad

kojim je produženo roditeljsko pravo izjednačeno sa mlađim ili starijim maloletnikom.

Potpuna poslovna sposobnost može se, međutim, steći i pre punoletstva, ali u našem pravu

samo u dva slučaja. Jedan je sklapanje braka, pod uslovom da je prethodno dobijena sudska

dispenzacija od bračne smetnje maloletstva. Tako stečena poslovna sposobnost je trajna, što

znači da se ne može izgubiti i ako brak prestane razvodom ili poništenjem pre nego što

19

maloletnik postane punoletan. Drugi slučaj emancipacije jeste sticanje poslovne sposobnosti

odlukom suda ako je maloletnik navršio 16. godinu života, postao je roditelj i dostigao je

telesnu i duševnu zrelost potrebnu za samostalno staranje o sopstvenoj ličnosti, pravima i

interesima.

1.2.3. Izdržavanje deteta

Izdržavanje maloletnog deteta od strane roditelja, a u određenim slučajevima i punoletnog

deteta, propisano je kao pravo i dužnost roditelja i sastavni je deo roditeljskog prava. Sve

pojedinosti o pravu i dužnosti izdržavanja u porodičnim odnosima, međutim, biće izložene

kasnije, u posebnom delu ovog teksta, pa se to odnosi i na obavezu izdržavanja deteta.12

1.2.4. Prava i dužnosti roditelja u odnosu na imovinu deteta

Pored već navedenih prava i dužnosti, roditeljsko pravo obuhvata i ovlašćenja roditelja u

vezi sa imovinom deteta. O imovinskim odnosima roditelja i deteta biće, takođe, posebno reči

delu koji je posvećen pravnom režimu koji vredi samo za imovinske odnose između članova

porodice.13

1.3.Vršenje roditeljskog prava

1.3.1. Vršenje roditeljskog prava od strane oba roditelja

(1) Zajedničko vršenje roditeljskog prava na osnovu zakona. Roditeljsko pravo,

budući da pripada ocu i majci zajedno, vrše oba roditelja zajednički i sporazumno u pogledu

svih prava i dužnosti koje čine njegovu sadržinu. To je slučaj kada roditelji i dete žive u

bračnoj ili vanbračnoj porodičnoj zajednici, pa oba roditelja čuvaju i vaspitavaju dete,

zastupaju ga, staraju se o njegovom obrazovanju i izdržavanju i upravljaju njegovom

imovinom. Ukoliko, ipak, dođe do neslaganja roditelja u pogledu vršenja roditeljskog prava,

iako je takva mogućnost prilično neverovatna za roditelje koji žive zajedno, intervenisaće

organ starateljstva merama preventivnog ili korektivnog nadzora, a ukoliko se pojavi spor

među roditeljima, predviđeno je da odluku donosi sud.

(2) Zajedničko vršenje roditeljskog prava na osnovu sporazuma roditelja. Roditelji

mogu nastaviti da vrše roditeljsko pravo zajednički i sporazumno i nakon što prestanu da

12 Bakić, Vojislav, Porodično pravo u SFRJ, Savremena administracija, Beograd, 1988.13 Draškić, Marija, Isto delo, str. 301.

20

vode zajednički život ako zaključe pismeni sporazum o zajedničkom vršenju roditeljskog

prava i ako sud proceni da je taj sporazum u najboljem interesu deteta.14

Ovakav sporazum roditelja ima mnogobrojne prednosti. Na prvom mestu, on pokazuje da

su roditelji spremni da nastave da dele zadovoljstvo i odgovornost odgajanja deteta i nakon

što prestanu da žive zajedno u braku ili vanbračnoj zajednici. U odnosu na dete, njihov

sporazum je poruka detetu da je i dalje jednako voljeno od oba roditelja čime se u velikoj

meri sprečava traumatični osećaj gubitka zbog razdvajanja majke i oca te da trajnost i

čvrstina roditeljske privrženosti detetu nisu ugroženi poremećajima u njihovom međusobnom

odnosu. Roditelji su u prilici da nastave da zajednički vrše sva prava i dužnosti iz sadržine

roditeljskog prava, izbegavajući time neprijateljstvo i nezadovoljstvo prema sudskoj odluci

kojom se za vršioca roditeljskog prava određuje samo jedan od njih. Najzad, ovakvo rešenje

ima i praktične prednosti, jer ostavlja roditeljima mogućnost da svoj život planiraju lišeni

svakodnevnog i neprestanog pritiska odgovornosti sa kojom se suočava roditelj koji

samostalno vrši roditeljsko pravo.

Oba roditelja nalaze se u jednakom pravnom položaju prema detetu, ali to ne znači da

nužno oba i faktički vrše roditeljsko pravo i vode svakodnevnu brigu o detetu. Važno je samo

da oni mogu da se i dalje sporazumevaju u pogledu vršenja roditeljskog prava na način na

koji su to činili dok su vodili zajednički život. Stoga je posebno propisano da sastavni deo

sporazuma o zajedničkom vršenju roditeljskog prava mora biti i sporazum o tome šta će se

smatrati zakonskim prebivalištem deteta. To znači da se roditelji mogu sporazumeti da dete

deo vremena faktički živi sa jednim, a potom sa drugim roditeljem (recimo, ako roditelji žive

u blizini, ili je dete suviše malo da bi imalo razvijene socijalne kontakte sa okolinom, ili je

dete odraslo i može samostalno da prevaljuje razdaljinu između stana jednog i drugog

roditelja i komunicira sa vršnjacima na obe lokacije itd.), odnosno da sve vreme živi samo sa

jednim roditeljem (na primer, ako na dete uznemirujuće deluje situacija da ima ,,dve kuće", ili

je stanovanje deteta vezano za zadovoljavanje nekih posebnih zdravstvenih, školskih,

sportskih ili drugih potreba, ili roditelji žive na velikoj udaljenosti itd.).

1.3.2. Vršenje roditeljskog prava od strane jednog roditelja

14 Jakšić, Aleksandar, Evropska konvencija o ljudskim pravima - komentar, Centar za publikacije Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2006, str. 185.

21

(1) Samostalno vršenje roditeljskog prava jedinog roditelja. Vršenje roditeljskog

prava od strane jednog roditelja događa se, po prirodi stvari, kada roditeljsko pravo pripada

samo jednom roditelju. Takva situacija nastupa zbog toga što je drugi roditelj umro, što nije

poznat, ili je potpuno lišen roditeljskog prava, o čemu je već bilo reči. Logično je da u tom

slučaju roditeljsko pravo vrši upravo onaj roditelj kome ono i pripada.

No, isto tako je moguće da, čak i onda kada roditeljsko pravo pripada obama roditeljima,

jedan ili oba roditelja nisu u mogućnosti da izvršavaju svoja roditeljska prava i dužnosti. U

tim situacijama primenjivaće se posebna pravila kojima se reguliše vršenje roditeljskog prava

od strane samo jednog roditelja.

(2) Samostalno vršenje roditeljskog prava zbog faktičke ili pravne nemogućnosti

drugog roditelja da vrši roditeljsko pravo. Roditeljsko pravo vrši samo jedan roditelj

ukoliko drugi roditelj nije u faktičkoj ili pravnoj mogućnosti da vrši prava i dužnosti koje čine

sadržinu roditeljskog prava. Roditelj je faktički sprečen da vrši roditeljsko pravo kada je, na

primer, teško bolestan, odsutan zbog prirode posla ili zbog lečenja, na izdržavanju kazne

zatvora, u zarobljeništvu, faktički razdvojen od deteta zbog ratnih dejstava ili je jednostavno

prepustio staranje o detetu drugom roditelju. Pravno je roditelj u nemogućnosti da vrši

roditeljsko pravo ako je maloletan (a nije stekao potpunu poslovnu sposobnost

emancipacijom), ako je lišen poslovne sposobnosti ili ako se odrekao roditeljskog prava.

Naime, kada zbog maloletstva, odnosno bolesti ili smetnji u psiho-fizičkom razvoju roditelj

nije sposoban da se sam brine o svojim pravima i interesima, tada svakako nije sposoban da

potrebnu pravnu zaštitu pruži ni svom detetu. Ukoliko su oba roditelja u faktičkoj ili pravnoj

nemogućnosti da vrše roditeljsko prava, dete će biti stavljeno pod starateljstvo. Najzad, kada

prestanu razlozi koji su doveli do nemogućnosti vršenja roditeljskog prava, automatski se, po

samom zakonu, uspostavlja ili nastavlja vršenje roditeljskog prava od strane onog roditelja

koji je bio sprečen da ga vrši. U svakom slučaju, roditelj koji sam živi sa detetom i

samostalno vrši roditeljsko pravo može u svakom trenutku zatražiti da sud donese odluku o

vršenju roditeljskog prava.

(3) Samostalno vršenje roditeljskog prava na osnovu sporazuma roditelja. Jedan

roditelj sam vrši roditeljsko pravo ako roditelji koji ne vode zajednički život zaključe

sporazum o samostalnom vršenju roditeljskog prava i ako sud proceni da je taj sporazum u

najboljem interesu deteta. Sporazum o samostalnom vršenju roditeljskog prava obuhvata

sporazum roditelja o poveravanju zajedničkog deteta jednom roditelju (čime se na njega

pravno prenosi vršenje roditeljskog prava), sporazum o visini doprinosa za izdržavanje deteta

od drugog roditelja i sporazum o načinu održavanja ličnih odnosa deteta sa drugim

22

roditeljem. Sporazum roditelja o samostalnom vršenju roditeljskog prava nesumnjivo je

najpoželjniji način za odlučivanje o tome kome će roditelju dete biti povereno nakon

prestanka zajedničkog života iz sličnih razloga o kojima je već bilo reči u izlaganjima o

sporazumu roditelja o zajedničkom vršenju roditeljskog prava. Drugim rečima, ako već

roditelji nisu mogli da se sporazumeju o zajedničkom vršenju roditeljskog prava, bolje je da

odluku o načinu na koji će biti uređeni njihovi budući odnosi sa detetom donesu oni sami, a

ne sud.

(4) Samostalno vršenje roditeljskog prava na osnovu sudske odluke. Najzad, jedan

roditelj sam vrši roditeljsko pravo na osnovu odluke suda kada roditelji ne vode zajednički

život, a nisu zaključili nikakav sporazum o vršenju roditeljskog prava, odnosno zaključili su

sporazum o zajedničkom ili samostalnom vršenju roditeljskog prava, ali sud proceni da taj

sporazum nije u najboljem interesu deteta. To znači da će roditeljsko pravo vršiti roditelj

kome je dete povereno odlukom u bračnom sporu, kada sud donese presudu kojom se brak

razvodi ili se poništava, ili se odbija tužbeni zahtev za utvrđenje da brak postoji, kao i u svim

preostalim situacijama u kojima je za donošenje odluke o poveravanju deteta nekada bio

nadležan organ starateljstva.

(a) Kriterijumi odlučivanja suda u postupku u kojem odlučuje o poveravanju dece su

raznovrsni. Sud je, međutim, dužan da se uvek rukovodi najboljitn interesom deteta kao

osnovnim i najvažnijim kriterijumom. Interes deteta je pravni standard čija se sadržina

različito određuje u teoriji i zakonodavstvu, na njega utiču mnogobrojne i različite objektivne

okolnosti, ali i subjektivni i individualni sistem vrednosti sudije koji donosi odluku o

poveravanju. Ipak, uzimajući u obzir sva različita shvatanja, možda bi se moglo najopštije

reći kako je najveći interes deteta da živi u porodici u kojoj će moći neprekidno da se razvija,

od bića u potpunoj inicijalnoj zavisnosti od svojih roditelja do individue koja je samostalna,

zrela i odgovorna u ličnom, ekonomskom i socijalnom smislu. Sve što doprinosi takvom

razvoju u interesu je deteta, a sve ono što takav razvoj ometa ili onemogućava suprotno je

najboljem interesu deteta. Drugim rečima, najviši interes deteta jeste u tome da živi u

porodičnoj atmosferi koja je optimalna za njegov sveukupni razvoj, ali takva idealna porodica

nije ona u kojoj nema nikakvih problema i sukoba jer takva porodica ne postoji već ona u

kojoj su odnosi deteta sa članovima porodice zasnovani na uzajamnoj privrženosti, poverenju

i saradnji, što omogućava da se problemi rešavaju i sukobi prevazilaze.

Predmet ocene suda treba da budu sve okolnosti koje mogu biti značajne za donošenje

odluke o poveravanju deteta. To su, na primer: želje roditelja i želja deteta u vezi sa vršenjem

roditeljskog prava, stambene, zdravstvene i imovinske prilike obaju roditelja, njihove

23

mogućnosti da neposredno odgajaju dete, ponašanje i karakterne osobine roditelja, uzrast

deteta itd. Sud je, nadalje, obavezan da zatraži nalaz i stručno mišljenje od organa

starateljstva, porodičnog savetovališta ili druge ustanove specijalizovane za posredovanje u

porodičnim odnosima kako bi od odgovarajućih stručnjaka pre svega od psihologa, a po

potrebi i od psihijatra dobio stručno mišljenje o tome kakve su ličnosti jedan i drugi roditelj i

koliko su spremni da odgovorno preuzmu brigu o svom detetu. Najzad, pre donošenja odluke

sud je dužan da sasluša i mišljenje deteta i da njegovom mišljenju posveti dužnu pažnju u

skladu sa godinama i zrelošću deteta, vodeći pri tom računa da dete bude ispitano na

adekvatan način, sa svom obazrivošću koju takav razgovor nalaže i uz stručno poznavanje

dečje psihe, ponašanja i reakcija.

Na osnovu ocene svih navedenih relevantnih okolnosti, sud može doneti odluku: (a) da

sva deca ostanu na čuvanju i vaspitavanju kod jednog roditelja, (b) da neka deca ostanu kod

majke a neka kod oca, (c) da sva deca budu poverena nekom trećem licu, ili, najzad, (d) da

sva deca budu poverena na čuvanje i vaspitavanje nekoj ustanovi za decu. Poveravanje deteta

trećim osobama ili organizaciji za smeštaj dece dolazi u obzir kada to zahteva interes deteta,

odnosno kada prema oceni suda nijedan od roditelja nema uslova ili ne pruža garancije da će

uspešno vršiti roditeljsko pravo. Najzad, razdvajanje dece koja su prethodno živela u istoj

porodičnoj zajednici nekada može biti vrlo poželjno sa stanovišta interesa roditelja, ali

ugrožava interes deteta, imajući u vidu da se u tom slučaju dete razdvaja ne samo od jednog

roditelja, nego i od brata odnosno sestre.

(b) Pravni položaj roditelja koji ne vrši roditeljsko pravo takođe je uređen zakonom.

Izričito je predviđeno, kako je napred već rečeno, da roditeljsko pravo vrši samo jedan

roditelj deteta u slučaju da je drugi roditelj u faktičkoj ili pravnoj nemogućnosti da ga vrši, u

slučaju kada su roditelji deteta zaključili sporazum o samostalnom vršenju roditeljskog prava

odnosno u slučaju kada roditelji deteta žive odvojeno, a nisu postigli sporazum ili njihov

sporazum nije u interesu deteta, pa odluku donosi sud. Roditeljsko pravo tada vrši roditelj

koji je pravno faktički u mogućnosti da ga vrši, roditelj kod koga na osnovu njihovog

sporazuma dete živi, odnosno roditelj kome je dete odlukom suda povereno na čuvanje i

vaspitavanje. Međutim, drugi roditelj, onaj kome dete nije povereno i sa kojim on ne živi u

porodičnoj zajednici, takođe je titular roditeljskog prava. Da roditelju koji ne vrši roditeljsko

pravo i dalje pripada roditeljsko pravo vidi se po tome što on nastavlja da vrši neka prava i

dužnosti iz sadržine roditeljskog prava.

24

(a) Roditelj koji ne vrši roditeljsko pravo dužan je da izdržava svoje dete. Visina

doprinosa za izdržavanje određuje se sporazumom roditelja o vršenju roditeljskog prava

odnosno, u odsustvu takvog sporazuma, odlukom suda.

(b) Kako je za pravilan razvoj deteta i njegovo formiranje u zrelu i stabilnu ličnost

neophodno prisustvo oba roditelja, zakonom je utvrđeno da dete ima pravo da održava lične

odnose sa roditeljem sa kojim ne živi u porodičnoj zajednici, a time i roditelj sa kojim dete ne

živi ostvaruje jedan važan deo sadržine svog roditeljskog prava. Kao i kada je reč o vršenju

roditeljskog prava uopšte, sporazum roditelja o načinu vršenja ovog prava i dužnosti je

dobrodošao, kako dete nikada ne bi imalo utisak da je prestankom zajedničkog života

izgubilo jednog roditelja. U nedostatku roditeljskog sporazuma, o načinu održavanja ličnih

odnosa deteta i roditelja s kojim dete ne živi odlučuje sud. Sporazumom odnosno odlukom o

održavanju ličnih odnosa deteta sa roditeljem sa kojim ne živi u porodičnoj zajednici najčešće

se fiksiraju vreme, mesto i trajanje zajedničkih susreta te nedeljnih i godišnjih odmora

roditelja i deteta. Kako je održavanje ličnih odnosa sa roditeljem pravo deteta, ono se može

ograničiti samo sudskom odlukom kada je to u najboljem interesu deteta, a to znači kada

postoje razlozi da se roditelj potpuno ili delimično liši roditeljskog prava ili u slučaju nasilja u

porodici.

(c) O pitanjima koja bitno utiču na život deteta odlučuje i roditelj koji ne vrši roditeljsko

pravo zajednički i sporazumno sa roditeljem koji vrši roditeljsko pravo. Pitanjima koja bitno

utiču na život deteta smatraju se naročito: obrazovanje deteta, preduzimanje većih

medicinskih zahvata nad detetom, promena prebivališta deteta i raspolaganje imovinom

deteta velike vrednosti. Iz stilizacije zakonskog teksta, međutim, nedvosmisleno proizilazi da

je ovo nabrajanje samo exempli causa te da sud njime nije vezan, odnosno da uvek može da

ocenjuje kao faktičko pitanje šta su to pitanja od bitnog značaja za život deteta u svakom

konkretnom slučaju.15

(d) Roditelj kod koga dete ne živi i koji, u skladu s tim, ne vrši roditeljsko pravo može

tražiti izmenu odluke o poveravanju deteta na čuvanje i vaspitavanje drugom roditelju, ako su

se promenile prilike zbog kojih je dete povereno drugom roditelju (na primer, ako je roditelj

kome dete nije bilo povereno stekao zaposlenje, obezbedio stan, vratio se iz inostranstva itd.),

odnosno kada više nije u interesu deteta da ostane kod roditelja koji je do tada vršio

roditeljsko pravo (na primer, zbog teške bolesti tog roditelja, neurednog života, lišenja

poslovne sposobnosti itd.). Razume se, zahtev za donošenje nove odluke može postaviti i

roditelj koji vrši roditeljsko pravo.

15 Jakšić, Aleksandar, Isto delo, str. 193.

25

(e) U slučaju smrti roditelja koji je sam vršio roditeljsko pravo, roditeljsko pravo počinje

da vrši drugi roditelj. Otuda drugi roditelj ima zakonsko pravo da zahteva da mu osoba kod

koje se dete nalazi preda dete na čuvanje i vaspitavanje. U slučaju spora između preživelog

roditelja i trećeg lica odluku donosi sud. Ukoliko sud, ipak, povodom spora roditelja i osobe

kod koje se dete nalazi, odluči da dete poveri nekom drugom licu ili instituciji, takva odluka

neminovno ima i karakter odluke o lišenju roditeljskog prava. Budući, dakle, da dete ima

pravo da živi sa roditeljima i pravo da se roditelji o njemu staraju pre svih drugih, odluka o

odvajanju deteta od roditelja može se doneti samo ako postoje razlozi da se roditelj potpuno

ili delimično liši roditeljskog prava ili u slučaju nasilja u porodici i tek nakon pribavljenog

mišljenja organa starateljstva, porodičnog savetovališta ili druge ustanove specijalizovane za

posredovanje u porodičnim odnosima. U svakom slučaju, kada sud jednom donese odluku o

vršenju roditeljskog prava, a dete se ne nalazi kod roditelja koji treba da ga vrši, sud će

narediti da se dete odmah preda roditelju koji treba da vrši roditeljsko pravo.

(f) Najzad, roditelj koji ne vrši roditeljsko pravo zbog toga što je dete na osnovu

sporazuma roditelja ili na osnovu odluke suda povereno drugom roditelju, ima pravo na

davanje saglasnosti sa usvojenjem svog deteta.

1.4.Nadzor nad vršenjem roditeljskog prava

Roditelji vrše roditeljsko pravo prvenstveno radi zaštite ličnih i imovinskih prava i

interesa svog maloletnog deteta. Većina roditelja, štaviše, vrši svoja prava i obaveze sa

mnogo ljubavi i pažnje, iako ne poznaju sadržinu pravnih propisa. Međutim, kada roditelji, iz

bilo kog razloga, ne postižu zadovoljavajuće rezultate u čuvanju, podizanju, vaspitavanju i

obrazovanju deteta, odnosno kada svojim postupcima ugrožavaju imovinske interese ili

izdržavanje deteta, prema njima se mogu primeniti određene porodičnopravne mere, koje

imaju za cilj zaštitu interesa maloletnog deteta. Sve takve mere ograničavaju, u manjem ili

većem stepenu, ovlašćenja roditelja koja im pripadaju na osnovu roditeljskog prava, ali su

one neophodne kako bi se deci osigurali najpovoljniji oblici zaštite.

Prema rešenju prihvaćenom u našem pravu, organ starateljstva je onaj državni organ

kome pripada pravo da preduzima mere kojima nadzire, a time nekada i ograničava, vršenje

roditeljskog prava.

1.4.1. Preventivni nadzor

Organ starateljstva obavlja preventivni nadzor nad vršenjem roditeljskog prava kada

donosi odluke kojima omogućava roditeljima da vrše roditeljsko pravo. U okvir ove

26

nadležnosti, dakle, spada donošenje svih odluka kojima se rešavaju nesporazumi, neslaganja,

nedoumice ili nedostatak iskustva roditelja u vršenju roditeljskog prava (na primer, roditelji

se ne slažu oko izbora škole ili slobodnih aktivnosti deteta, jedan roditelj prigovara

zabranama ili zahtevima koje detetu postavlja drugi roditelj, roditelji imaju različite poglede

na predloženu hiruršku intervenciju nad detetom itd.), odnosno donošenje odluka bez kojih

pravno roditelji ne bi ni mogli da obavljaju neka prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog

prava (na primer, davanje saglasnosti roditeljima za raspolaganje nepokretnom ili pokretnom

imovinom deteta velike vrednosti, određivanje ličnog imena deteta u slučaju kada roditelji ne

mogu da postignu sporazum o imenu, postavljanje kolizijskog staratelja detetu čiji su interesi

u suprotnosti sa interesima roditelja itd.). U svakom slučaju, važno je razumeti da se mere

preventivnog nadzora uvek odnose na situaciju u kojoj roditelji još uvek zajednički i

sporazumno vrše roditeljsko pravo, odnosno roditeljsko pravo vrši samo jedan roditelj, ali

nema veće disfunkcionalnosti u pogledu vršenja prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog

prava. Naprotiv, ako se roditelji obrate organu starateljstva sa zahtevom da obavi preventivni

nadzor i posle njegove intervencije se ustanovi da među roditeljima postoji u stvari spor o

vršenju roditeljskog prava, odluku će doneti sud. Razume se, organ starateljstva uvek je

dužan da sve postupke roditelja procenjuje sa stanovišta najboljeg interesa deteta.

1.4.2. Korektivni nadzor

Korektivni nadzor nad vršenjem roditeljskog prava obavlja organ starateljstva kada

donosi odluke kojima koriguje roditelje u vršenju roditeljskog prava. Zakonom je predviđeno

nekoliko takvih mera.

(1) Upozoravanje roditelja na nedostatke u vršenju roditeljskog prava.

Upozoravanje roditelja na nedostatke u podizanju i vaspitavanju deteta jeste prva i najblaža

mera intervencije organa starateljstva u odnosima roditelja i deteta.

Ona se sastoji u ovlašćenju organa starateljstva da skrene pažnju roditeljima na propuste koje

čine u odgajanju deteta (na primer, dete neuredno posećuje školu, apatično je, fizički i

higijenski zapušteno, pokazuje znake agresivnosti, roditelji propuštaju da pribave prihod od

imovine deteta, jedan roditelj neuredno izvršava obavezu izdržavanja deteta itd.), ali i da

pomogne roditeljima da počnu pravilno podizati svoje dete. Način na koji će se izvršavati ova

mera, takođe, bira organ starateljstva, određujući da se kontrola nad postupcima roditelja

obavlja obavezivanjem roditelja da redovno dolaze u centar za socijalni rad u kome će dobiti

odgovarajuće savete, a može im se predložiti i da redovno posećuju predavanja namenjena

osposobljavanju roditelja za vaspitni proces, da se dodatno obrazuju, da potraže savet

27

stručnjaka u pogledu nekog specifičnog pitanja koje je važno za njihov odnos sa detetom i od

koga mogu dobiti profesionalni savet i neposrednu pomoć, kao i obilaskom roditelja u stanu

ili na radnom mestu, određivanjem osobe koja će nadzirati vršenje roditeljskog prava ili na

neki drugi odgovarajući način.

(2) Upućivanje roditelja na razgovor u porodično savetovalište ili ustanovu

specijalizovanu za posredovanje u porodičnim odnosima. Organ starateljstva može i

jednom intenzivnijom merom uticati na ponašanje roditelja ukoliko upozorenje na nedostatke

u vršenju roditeljskog prava ne bude dovoljno, tako što će roditelje uputiti na razgovor u

porodično savetovalište ili ustanovu specijalizovanu za posredovanje u porodičnim odnosima.

Za razliku od prethodne mere upozoravanja roditelja na nedostatke u vršenju roditeljskog

prava, koja se može sastojati i u savetovanju roditelja da se konsultuju sa nekim izvan centra

za socijalni rad, ovom merom roditelji se obavezuju da se obrate institucijama koje raspolažu

nekim specifičnim znanjima kojima ne raspolaže centar za socijalni rad, kako bi njihov

problem u vezi sa vršenjem roditeljskog prava bio rešen na zadovoljavajući način. Ova mera

služi takođe korektivnoj zaštiti ličnih ili imovinskih prava i interesa deteta, što znači da,

ukoliko roditelji ne sarađuju ili odbijaju da se povinuju odluci organa starateljstva odnosno

institucije u koju su bili upućeni, ova mera nadzora nad vršenjem roditeljskog prava može biti

zamenjena i nekom još težom merom.

(3) Polaganje računa o upravljanju imovinom deteta. Polaganje računa o

upravljanju imovinom deteta jeste mera korektivnog nadzora roditeljskog prava koja se tiče

specifične zaštite imovinskih prava i interesa deteta. Pravo je roditelja, naime, da samostalno

upravljaju imovinom deteta, što znači da roditelji nisu dužni za razliku od staratelja da polažu

račune i podnose izveštaje organu starateljstva. Međutim, kada postoji opravdana sumnja da

roditelji nesavesno i neodgovorno upravljaju imovinom deteta, organ starateljstva ima pravo

da zahteva da roditelji polože račun o upravljanju imovinom deteta. Polaganje računa se

može zahtevati ako je štetno ili neefikasno upravljanje imovinom deteta prouzrokovano

krivicom roditelja (gruba nemarnost, zloupotreba poverenja, diskriminacija jednog deteta

prema drugoj deci itd.), ali i onda kada nema nikakve krivice na strani roditelja (neiskustvo,

neznanje, lakomislenost itd.). Polaganje računa podrazumeva obavezu roditelja da iskažu

prihode, rashode i konačno stanje imovine deteta. Polaganje računa o upravljanju dečjom

imovinom može biti propisano kao redovna ili povremena mera, što zavisi od okolnosti

svakog pojedinog slučaja.

Bez obzira na to o kojoj od ovih mera je reč, organ starateljstva je dužan da stalno

nadzire vršenje roditeljskog prava, da prati postupke roditelja, da procenjuje opravdanost

28

mera koje su preduzete i da predlaže nove mere ili prestanak mera koje su donele dobre

rezultate. Sve mere se preduzimaju u pogledu svakog pojedinog deteta, ali i u pogledu sve

dece ako roditelji iste propuste prave u odnosu na svu decu. Nadzire se vršenje samo jednog

prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava ili roditeljskog prava u celini, što znači i ličnih

i imovinskih prava iz sadržine roditeljskog prava. Trajanje mera korektivnog nadzora nije

propisano, ali je uobičajeno da se ovakve mere izriču najpre za ograničeno vreme, a da se po

potrebi produžavaju. Najzad, potpuno je irelevantno zbog kojih je okolnosti na strani roditelja

došlo do ugrožavanja detetovih interesa, odnosno da li su roditelji za to krivi (alkoholizam,

narkomanija, neuredan život, neodgovornost itd.), ili je do toga došlo zbog nekog razloga

objektivne prirode (teška bolest, nesreća, gubitak posla, neiskustvo itd.).

(4) Pokretanje sudskih postupaka. Organ starateljstva, najzad, ima na raspolaganju još

jednu meru nadzora nad vršenjem roditeljskog prava, koja ga ovlašćuje da pred sudom

pokreće postupke na koje je ovlašćen zakonom. To znači da je organ starateljstva iscrpeo sve

prethodno pomenute mere korektivnog nadzora, da one nisu dale zadovoljavajuće rezultate te

da mora da interveniše sud u pravcu većeg i rigoroznijeg ograničavanja roditelja u vršenju

roditeljskog prava (na primer, organ starateljstva pokreće postupak za izmenu odluke o

vršenju roditeljskog prava, za lišenje roditeljskog prava, za zaštitu od nasilja u porodici, za

lišenje poslovne sposobnosti, za izdržavanje deteta itd.).

1.5.Lišenje roditeljskog prava

Lišenje roditeljskog prava jeste najteža porodičnopravna sankcija, koja se izriče

roditeljima radi zaštite ličnosti, prava i interesa maloletnog deteta. Za razliku od mera

korektivnog nadzora organa starateljstva, koje samo u određenoj meri ograničavaju

roditeljsko pravo, u slučaju potpunog lišenja roditeljskog prava roditeljima se u celini

oduzima roditeljsko pravo i nadomešćuje nekim drugim oblikom porodičnopravne zaštite, a u

slučaju delimičnog lišenja roditeljskog prava oduzimaju se pojedina prava i dužnosti iz

sadržine roditeljskog prava. Može izgledati neverovatno da roditelji koji imaju makar

prosečnu moralnu i mentalnu zrelost mogu svesno nanositi štetu svom detetu. Nažalost, u

životu nisu nepoznati ni najteži oblici zanemarivanja i maltretiranja dece. Zbog toga se takvi

roditelji, iako oni zbog istih postupaka prema svom detetu mogu biti i krivično-pravno

odgovorni, moraju onemogućiti u daljem vršenju roditeljskog prava, a detetu se mora

obezbediti drugi odgovarajući oblik porodične zaštite.16

16 Stojanović, Dragoljub, Uvod u građansko pravo, Savremena administracija, Beograd, 1981, str.117

29

1.5.1. Potpuno lišenje roditeljskog prava

(1) Osnov potpunog lišenja roditeljskog prava. U našem pravu predviđena su dva

osnovna razloga za potpuno lišenje roditeljskog prava. Dakle, roditelj koji (a) zloupotrebljava

prava ili (b) grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti potpuno lišen

roditeljskog prava.

(a) Zloupotreba roditeljskog prava znači takvo štetno ponašanje roditelja, kada

postupci roditelja protivreče interesima deteta u toj meri da je ozbiljno ugrožen njegov

fizički, moralni i intelektualni razvoj. Zakonskim odredbama je, opet samo exempli causa,

navedeno da roditelj zloupotrebljava prava iz sadržine roditeljskog prava ako fizički,

seksualno ili emocionalno zlostavlja dete, ako izrabljuje dete sileći ga na preteran rad ili na

rad koji ugrožava moral, zdravlje ili obrazovanje deteta, odnosno na rad koji je zabranjen

zakonom, ako podstiče dete na vršenje krivičnih dela, ako navikava dete na odavanje rđavim

sklonostima ili na neki drugi način zloupotrebljava prava iz sadržine roditeljskog prava (na

primer, pokazuje okrutnost, surovost, potpuno ograničava slobodu kretanja deteta, svesno

upropašćava imovinu deteta itd.). Zloupotreba roditeljskog prava podrazumeva svesno i

voljno ponašanje roditelja i, po pravilu, znači da se zlonamerni postupci roditelja ponavljaju.

Ipak, moglo bi se govoriti o zloupotrebi roditeljskog prava i u slučaju samo jednog postupka

roditelja, koji je toliko opasan za dete da se, zapravo, i ne sme čekati ponavljanje (na primer,

pokušaj ubistva deteta, nanošenje teške telesne povrede, seksualna zloupotreba itd.).

(b) Grubo zanemarivanje roditeljskih dužnosti postoji kada roditelj uopšte ne brine o

detetu niti podmiruje neke njegove osnovne životne potrebe (ne vodi računa o ishrani deteta,

higijenski ga zapušta, ne leči ga, uskraćuje mu izdržavanje itd.). Zakonodavac je međutim i

ovde, opet samo primera radi, naveo neke konkretne postupke roditelja koji su jasan osnov za

potpuno lišenje roditeljskog prava zbog grubog zanemarivanja dužnosti iz sadržine

roditeljskog prava: ako je roditelj napustio dete, ako se uopšte ne stara o detetu sa kojim živi,

ako izbegava da izdržava dete ili da održava lične odnose sa detetom sa kojim ne živi,

odnosno ako sprečava održavanje ličnih odnosa deteta i roditelja sa kojim dete ne živi, ako s

namerom i neopravdano izbegava da stvori uslove za zajednički život sa detetom koje se

nalazi u ustanovi socijalne zaštite ili na drugi način grubo zanemaruje dužnosti iz sadržine

roditeljskog prava. Dok roditelj koji zloupotrebljava svoje roditeljsko pravo obično deluje

aktivno, preduzimajući nešto čime šteti interesima deteta, roditelj koji grubo zanemaruje

dužnosti obično propušta, delimično ili potpuno, one radnje koje su obavezni sastavni deo

roditeljskih dužnosti. I ovde dolazi u obzir samo skrivljeno ponašanje roditelja.

30

Opšti protokol za zaštitu dece od zlostavljanja i zanemarivanja. Vlada Republike

Srbije usvojila je na svojoj sednici od 31. avgusta 2005. godine Opšti protokol za zaštitu dece

od zlostavljanja i zanemarivanja, u kome su sadržane definicije zlostavljanja i zanemarivanja

dece usklađene sa definicijama koje koristi Svetska zdravstvena organizacija. Prema tom

Protokolu:

Zloupotreba ili zlostavljanje deteta obuhvata sve oblike fizičkog ili emocionalnog

zlostavljanja, seksualnu zloupotrebu, zanemarivanje ili nemaran postupak, kao i komercijalnu

ili drugu eksploataciju, što dovodi do stvarnog ili potencijalnog narušavanja detetovog

zdravlja, ugrožavanja detetovog razvoja ili dostojanstva u okviru odnosa koji uključuje

odgovornost, poverenje ili moč.

Fizičko zlostavljanje deteta je ono koje dovodi do stvarnog ili potencijalnog fizičkog

povređivanja deteta usled činjenja ili nečinjenja, za koje se razumno može smatrati da spada u

domen kontrole od strane roditelja ili osobe koja je u položaju da ima odgovornost, moć ili

poverenje u odnosu na dete (na primer, udaranje, šutiranje, trešenje, davljenje, bacanje,

trovanje, paljenje, posipanje vrućom vodom, izlaganje deteta delovanju vrele pare, namerno

izazivanje simptoma bolesti kod deteta tzv. Munchausen syndrome by proxy itd.).

Seksualna zloupotreba deteta je uključivanje deteta u seksualnu aktivnost koju ono ne

shvata u potpunosti, sa kojom nije saglasno ili za koju nije razvojno doraslo i nije

Ukoliko su, pak, oba roditelja lišena roditeljskog prava, odnosno ako je roditeljskog prava

lišen jedini roditelj kome je ono pripadalo, dete se smatra maloletnikom bez roditeljskog

staranja, obavezno se stavlja pod starateljstvo i smešta se u drugu porodicu ili ustanovu.

Država je, naime, dužna da detetu bez roditeljskog staranja obezbedi zaštitu u porodičnoj

sredini uvek kada je to moguće, što znači u hraniteljskoj odnosno usvojiteljskoj porodici, a

tek potom dolazi u obzir institucionalni smeštaj. Sud koji roditelja potpuno lišava roditeljskog

prava može istovremeno odrediti i jednu ili više mera zaštite deteta od nasilja u porodici.

Sudska odluka o potpunom lišenju roditeljskog prava lišava roditelja svih prava i

dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, što znači da roditelj više nema pravo i dužnost da dete

čuva, podiže, vaspitava, zastupa, stara se o njegovom obrazovanju ili upravlja imovinom

deteta. Od takvog roditelja ne traži se ni pristanak za usvajanje deteta. Izričito je, međutim,

propisano da se roditelj koji je potpuno lišen roditeljskog prava ne oslobađa dužnost da

izdržava dete. Najzad, odluka o potpunom lišenju roditeljskog prava mora se zabeležiti u

matičnu knjigu rođenih, a ako dete ima prava na nepokretnostima, i u odgovarajući javni

registar prava na nepokretnostima. Ovakvi upisi potrebni su radi obezbeđenja pravne

sigurnosti, kako bi svaka zainteresovana osoba bila obaveštena da roditelj nema roditeljsko

31

pravo prema svom detetu, te da ga ne može ni vršiti (na primer, roditelj nema pravo da

zastupa dete, nije potreban njegov pristanak za usvojenje deteta, ne može upravljati

imovinom deteta itd.), odnosno da nema sposobnosti za zasnivanje pravnih odnosa ni sa

tuđom decom (na primer, nema aktivnu adoptivnu sposobnost, ne može biti staratelj itd.).

1.5.2. Delimično lišenje roditeljskog prava

(1) Osnov delimičnog lišenja roditeljskog prava. Roditelj koji nesavesno vrši prava i

dužnosti iz sadržine roditeljskog prava može biti deiimično lišen roditeljskog prava. Pri tom,

roditelj može biti lišen jednog ili više prava, u zavisnosti od toga da li on u tom trenutku vrši

ili ne vrši roditeljsko pravo, ali nikada ne može biti lišen dužnosti da izdržava dete.

(a) Delimično lišenje roditeljskog prava roditelja koji vrši roditeljsko pravo znači da

roditelj može biti lišen prava i dužnosti na čuvanje, podizanje, vaspitavanje, obrazovanje i

zastupanje deteta, te na upravljanje i raspolaganje imovinom deteta. Drugim rečima, odluka

če zavisiti od toga da li je roditelj postupao nesavesno u pogledu više prava i dužnosti iz

sadržine roditeljskog prava ili u pogledu samo nekih od njih (na primer, roditelj pokazuje

propuste samo u načinu na koji zastupa dete prilikom davanja saglasnosti za preduzimanje

neophodne medicinske intervencije nad detetom), ali roditelj nikada neće moći biti delimično

lišen roditeljskog prava u pogledu svih prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava.

Nesavesnost roditelja u vršenju roditeljskog prava predstavlja drugi diferencijalni kriterijum u

odnosu na potpuno lišenje roditeljskog prava, budući da podrazumeva manji stepen

odgovornosti od zloupotrebe prava odnosno grubog zanemarivanja roditeljskih dužnosti.

(b)Delimično lišenje roditeljskog prava roditelja koji ne vrši roditeljsko pravo

odnosi se na mogućnost da roditelj bude lišen prava na održavanje ličnih odnosa sa detetom

ili prava da odlučuje o pitanjima koja bitno utiču na život deteta. Opet, dakle, dolazi u obzir

oduzimanje jednog ili drugog prava roditelja, kao sankcija za njegove postupke koji nisu

rezultat zloupotrebe prava odnosno grubog zanemarivanja dužnosti, već su posledica veće ili

manje nesavesnosti u vršenju roditeljskog prava.

(2) Dejstva delimičnog lišenja roditeljskog prava. Roditelj se delimično lišava

roditeljskog prava takođe na neodređeno vreme, u odnosu na svu decu ili u odnosu na samo

jedno dete. Delimično lišenje roditeljskog prava pogađa jednog ili oba roditelja, ali na različit

način u zavisnosti od toga da li taj roditelj vrši ili ne vrši roditeljsko pravo. Ako je jedan

roditelj delimično lišen roditeljskog prava, on nastavlja da vrši roditeljsko pravo u onom delu

koga nije lišen zajedno sa drugim roditeljem. Ukoliko su, pak, oba roditelja lišena

roditeljskog prava u pogledu istih prava i dužnosti, odnosno ako je roditeljskog prava

32

delimično lišen jedini roditelj kome ono pripada, detetu se mora postaviti privremeni staratelj

koji će preuzeti vršenje onih prava i dužnosti kojih je roditelj lišen, a po potrebi dete se može

zbrinuti i u drugoj, tj. hraniteljskoj porodici odnosno, u najgorem slučaju, u socijalnoj

ustanovi. I prilikom delimičnog lišenja roditeljskog prava, sud može istovremeno odrediti i

jednu ili više mera zaštite deteta od nasilja u porodici.

Sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava lišava roditelja jednog ili više

prava i dužnosti iz sadržine roditeljskog prava, a obim lišenja zavisiće od sudske procene

okolnosti svakog pojedinog slučaja. Od roditelja koji je lišen prava da odlučuje o pitanjima

koja bitno utiču na život deteta ne traži se ni pristanak za usvajanje deteta. Izričito je,

međutim, isto kao i u slučaju potpunog lišenja roditeljskog prava, propisano da se roditelj koji

je delimično lišen roditeljskog prava ne oslobađa dužnost da izdržava dete. Pravnosnažna

sudska odluka o delimičnom lišenju roditeljskog prava upisuje se u matičnu knjigu rođenih i

u javni registar prava na nepokretnostima iz istih razloga koji vrede i za potpuno lišenje

roditeljskog prava.

1.5.3. Vraćanje roditeljskog prava

Roditeljsko pravo može se, takođe odlukom suda u posebnom parničnom postupku,

vratiti roditelju kada prestanu razlozi zbog kojih je bio potpuno ili delimično lišen

roditeljskog prava. Pravnosnažna sudska odluka o vraćanju roditeljskog prava zabeležiće se u

matičnu knjigu rođenih, a ako dete ima nepokretnosti, i u javni registar prava na

nepokretnostima, kako bi se javnost obavestila da roditelj ponovo ima roditeljsko pravo nad

svojim detetom.

1.6.Prestanak roditeljskog prava

Sadržinu roditeljskog prava čine prava i dužnosti roditelja da se brinu o ličnosti, pravima

i interesima svog maloletnog deteta. Prema tome, kada dete postane sposobno za samostalan

život, porodičnopravna i društvena zaštita postaje nepotrebna, a roditeljsko pravo prestaje. Sa

druge strane, budući da je roditeljsko pravo strogo ličnog karaktera i da pripada samo licima

koja imaju svojstvo roditelja, ono prirodno prestaje kada nestanu subjekti roditeljskopravnog

odnosa. Najzad, postoji još nekoliko činjenica koje dovode do prestanka roditeljskog prava,

što je posledica odgovarajućih zakonskih normi.

(1) Punoletstvo deteta. Kada dete postane punoletno, a u našem pravu se punoletstvo

stiče sa navršenih 18 godina života, ono se pravno osamostaljuje i postaje potpuno poslovno

33

sposobno. U tom trenutku automatski, po samom zakonu, prestaje i roditeljsko pravo.

Prestankom roditeljskog prava prestaju sva prava i dužnosti koje čine njegovu sadržinu.

Izuzetak je predviđen samo u pogledu obaveze roditelja da nastave da izdržavaju svoje

punoletno dete koje se nalazi na redovnom školovanju, odnosno dete koje je nesposobno za

rad, a nema dovoljno sredstava za izdržavanje.

(2) Emancipacija deteta. Pre punoletstva, potpuna poslovna sposobnost može se

steći u našem pravu u dva slučaja: sklapanjem braka maloletnika koji je dobio sudsku

dispenzaciju od bračne smetnje maloletstva i na osnovu sudske odluke ako je maloletnik

navršio 16. godinu života, postao roditelj i dostigao telesnu i duševnu zrelost potrebnu za

samostalno staranje o sopstvenoj ličnosti, pravima i interesima. Na taj način roditeljsko pravo

prestaje, kao i u prethodnom slučaju, ex lege.

(3) Usvojenje deteta. Zasnivanjem usvojenja, kada dete ima živog roditelja koji se

saglasio sa usvojenjem, prestaje roditeljsko pravo biološkog roditelja, a sva prava i dužnosti

iz sadržine roditeljskog prava prelaze na usvojitelja. Izuzetak predstavlja samo slučaj

usvajanja deteta od strane očuha ili maćehe, kada se konstituiše roditeljsko pravo usvojitelja i

on ga vrši zajednički i sporazumno sa prirodnim roditeljem deteta.

(4) Smrt roditelja ili deteta. Smrću jednog roditelja prestaje samo roditeljsko pravo

tog roditelja, te roditeljsko pravo od tada pripada isključivo drugom roditelju, pod uslovom da

je on živ, da je poznat, odnosno da nije lišen roditeljskog prava. Prema tome, roditeljsko

pravo prestaje samo istovremenom smrću oba roditelja, odnosno smrću jedinog roditelja

kome je pripadalo roditeljsko pravo. Sa druge strane, ako umre maloletno dete, radi koga

roditeljsko pravo i postoji, prirodno je da roditeljsko pravo nad tim detetom prestaje. Isto

značenje kao smrt ima i proglašenje nestalog lica za umrlo.

(5) Lišenje roditeljskog prava. Roditeljsko pravo prestaje i pravnosnažnošću sudske

odluke o potpunom lišenju roditeljskog prava. Razume se, i ovde vredi sve što je rečeno u

pogledu smrti roditelja kao načina prestanka roditeljskog prava u hipotezi da je samo jednom

roditelju oduzeto roditeljsko pravo. No, za razliku od svih prethodno pomenutih slučajeva

prestanka, roditeljsko pravo u ovom slučaju ne mora definitivno prestati, odnosno može se

odlukom suda i vratiti, o čemu je bilo govora u vezi sa lišenjem roditeljskog prava.

(6) Prestanakproduženjaroditeljskogprava. Roditeljsko pravo, najzad, prestaje ako

prestanu postojati razlozi koji su doveli do sudske odluke o produženju roditeljskog prava. To

će se dogoditi onda kada je bolest ili smetnja u psiho-fizičkom razvoju, koja je izazvala

34

produženje roditeljskog prava, prestala tokom života deteta, pa je pravnosnažnom odlukom

suda izrečen prestanak produženja roditeljskog prava.17

1.7.Produženje roditeljskog prava

Prava i dužnosti roditelja koje čine roditeljsko pravo postoje radi zaštite ličnih i

imovinskih prava i interesa maloletnog deteta. Kada dete postane punoletno i stekne potpunu

poslovnu sposobnost, roditeljsko pravo prestaje. Međutim, može se dogoditi da dete zbog

svoje bolesti ili smetnji u psiho-fizičkom razvoju ne dostigne zrelost koja je potrebna za

sticanje potpune poslovne sposobnosti, te nije u stanju da se samo stara o sebi, svojim

pravima i interesima. Nad takvim detetom roditeljsko pravo može se produžiti, kako bi se

osiguralo da njegovi roditelji i dalje štite njegovu ličnost, prava i interese.

(1) Osnov produženja roditeljskog prava. Zakonske pretpostavke za produženje

roditeljskog prava u našem pravu jesu bolest ili smetnje u psiho-fizičkom razvoju, zbog kojih

je dete nesposobno da samo stara o sebi i o zaštiti svojih prava i interesa ili usled njih dete

svojim postupcima ugrožava sopstvena prava i interese. Budući da su zakonski razlozi za

produženje roditeljskog prava isti oni koji vrede i za lišenje poslovne sposobnosti, o njima će

biti više reči u narednim izlaganjima na odgovarajućem mestu.

(2)Postupak produženja roditeljskog prava. Odluku o produženju roditeljskog prava

donosi sud u vanparničnom postupku. Sud može ovaj postupak pokrenuti po službenoj

dužnosti ili po predlogu ovlašćenih lica. Predlog za produženje roditeljskog prava mogu

podneti roditelji ili organ starateljstva, sama osoba nad kojom treba produžiti roditeljsko

pravo, ako može da shvati značenje i pravne posledice svog predloga, kao i srodnici sa

kojima ta osoba živi u porodičnoj zajednici. Predlog bi trebalo podneti pre nastupanja

punoletstva deteta, s obzirom na to da roditeljsko pravo prestaje automatski, po samom

zakonu, kada dete postane punoletno. Izuzetno, sud može produžiti roditeljsko pravo i u

slučaju kada predlog nije blagovremeno podnet, ako su u vreme nastupanja punoletstva

postojali razlozi za produženje roditeljskog prava. Najzad, sud je obavezan da u odluci o

produženju roditeljskog prava odredi da li je poslovna sposobnost osobe nad kojom je

produženo roditeljsko pravo izjednačena sa poslovnom sposobnošću starijeg odnosno mlađeg

maloletnika.

17 Begović, Mehmed, Porodično pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1957, str. 281.

35

(3) Dejstva produženja roditeljskog prava. Pravnosnažnošću sudske odluke o

produženju roditeljskog prava roditelji stiču pravni osnov da nastave sa vršenjem svih prava i

dužnosti iz sadržine roditeljskog prava. S obzirom na to da roditeljsko pravo pripada i jednom

i drugom roditelju, roditeljsko pravo biće produženo obama roditeljima. No, isto je tako

moguće, da po sporazumu roditelja samo jedan od njih zatraži produženje roditeljskog prava i

da sud takav predlog usvoji. Ako, pak, roditeljsko pravo za vreme maloletstva deteta pripada

samo jednom roditelju ili samo jedan roditelj vrši roditeljsko pravo, odlukom suda produžava

se roditeljsko pravo samo tog roditelja. Pravnosnažna sudska odluka o produženju

roditeljskog prava upisuje se u matičnu knjigu rođenih, a ako dete ima nepokretnosti, i u javni

registar prava na nepokretnostima. Ovakav upis ima za cilj da upozori javnost da roditelji i

dalje imaju roditeljsko pravo nad svojim punoletnim detetom.

Prestankom razloga zbog kojih je produženo roditeljsko pravo nad punoletnom osobom,

nastaje mogućnost da sud u vanparničnom postupku donese odluku o prestanku produženja

roditeljskog prava. Pravo na pokretanje postupka radi prestanka produženja roditeljskog prava

ima isti krug osoba koje mogu pokrenuti i postupak za produženje roditeljskog prava.

Prestanak produženja roditeljskog prava razume se, nastaće i usled smrti osobe nad kojom je

bilo produženo roditeljsko pravo ili smrti odnosno nesposobnosti za vršenje roditeljskog

prava roditelja čije je roditeljsko pravo produženo. U ovom slučaju lice nad kojim je bilo

produženo roditeljsko pravo treba lišiti poslovne sposobnosti i staviti ga pod starateljstvo.18

2. Postupak u sporu za zaštitu prava deteta i u sporu za vršenje odnosno lišenje roditeljskog prava

Svi sudski postupci koji se odnose na zaštitu prava deteta odnosno na vršenje ili lišenje

roditeljskog prava sprovode se po opštim pravilima parničnog postupka, ali za njih vrede i 18 Stevanov, Miloš, Prestanak brakova, skripta, Novi Sad, 1976, str. 54.

36

neka posebna pravila o kojima će biti reči na ovom mestu.

(1) Pokretanje postupka. Postupci u sporu za zaštitu prava deteta i sporu za vršenje

odnosno lišenje roditeljskog prava pokreću se isključivo tužbom (tužba za zaštitu prava

deteta, tužba za vršenje roditeljskog prava i tužba za lišenje roditeljskog prava).

Pri tom, tužbu za zaštitu prava deteta mogu podneti dete, roditelji deteta, javni tužilac i

organ starateljstva, ali pravo i dužnost da obaveste javnog tužioca ili organ starateljstva o

razlozima za zaštitu prava deteta imaju sve dečje, zdravstvene i obrazovne ustanove ili

ustanove socijalne zaštite, pravosudni i drugi državni organi, udruženja i građani. Tužba se

može podneti u pogledu svih prava koja su detetu priznata Porodičnim zakonom, a nisu

zaštićena nekim drugim postupkom. Aktivna legitimacija je, dakle, ograničena na subjekte

koji su najpozvaniji da brinu o zaštiti prava deteta, ali je zato inicijativa da se skrene pažnja

nadležnim državnim organima prepuštena najširem mogućem krugu osoba i institucija koje

mogu biti u kontaktu sa decom i time u prilici da saznaju za sumnju da su prava deteta

povređena ili ugrožena. Organ starateljstva, međutim, zahvaljujući svojoj nadležnosti nadzora

nad vršenjem roditeljskog prava, ne samo da ima pravo da pokrene postupak nego je i dužan

da to učini čim sazna da su ispunjeni zakonski uslovi za zaštitu prava deteta, vršenje odnosno

lišenje roditeljskog prava, kao što ima i obavezu da hitno preduzme mere za zaštitu ličnosti,

prava i interesa deteta pošto sazna za mogućnost nastupanja razloga za lišenje roditeljskog

prava.

Tužbu za vršenje roditeljskog prava mogu podneti dete, roditelji deteta i organ

starateljstva, tužbu za lišenje roditeljskog prava podižu dete, drugi roditelj, javni tužilac i

organ starateljstva, a tužbu za vraćanje roditeljskog prava može podneti i roditelj koji je bio

lišen roditeljskog prava. Isti široki krug osoba i institucija ima pravo i dužnost da obavesti

javnog tužioca ili organ starateljstva o razlozima za lišenje roditeljskog prava.

(2)Nadležnost. Za sve sporove u vezi sa pravima deteta i roditeljskim pravom uvek su

stvarno nadležni sudovi opšte nadležnosti. U prvom stepenu sude opštinski sudovi, a u

drugom stepenu okružni sud.

Mesno nadležan sud u sporovima povodom prava deteta ili roditeljskog prava jeste sud

na čijem području tuženi ima prebivalište ili boravište (sud opšte mesne nadležnosti), ali dete

može podići tužbu bilo pred sudom opšte mesne nadležnosti bilo pred sudom na čijem

području ono ima prebivalište odnosno boravište.

Funkcionalna nadležnost u sporovima u vezi sa pravima deteta i roditeljskim pravom

rezervisana je u prvom stepenu za sudsko veće sastavljeno od jednog sudije i dvojice sudija

porotnika, a u drugom stepenu za veće od trojice sudija.

37

(3)Osobenosti postupka. Postupak u sporovima koji se tiču prava deteta ili vršenja

odnosno lišenja roditeljskog prava razlikuje se po nekim svojim osobenostima od pravila

opšteg parničnog postupka.

To se odnosi, najpre, na pravila koja su zajednička za sve postupke u vezi sa porodičnim

odnosima. Tako, sudije u postupcima u vezi sa porodičnim odnosima uopšte moraju biti lica

koja su stekla posebna znanja iz oblasti prava deteta, a sudije porotnici treba da budu birani

iz redova stručnih lica koja imaju iskustva u radu sa decom i mladima. Takođe, svaki

postupak u vezi sa porodičnim odnosima hitan je ako se odnosi na dete ili roditelja koji vrši

roditeljsko pravo, ali postupak u sporu za zaštitu prava deteta i za lišenje roditeljskog prava

naročitoje hitan. Naročita hitnost definisana je pravilom da se prvo ročište zakazuje u roku od

8 dana od dana kada je tužba primljena u sudu, a drugostepeni sud dužan je da odluku donese

u roku od 15 dana od dana kada mu je dostavljena žalba. U sporu za zaštitu prava deteta

odnosno za vršenje ili lišenje roditeljskog prava, nadalje, kao i u svim drugim postupcima u

vezi sa porodičnim odnosima, javnost je zakonski isključena, a znatno je proširena primena

istražnog načela i ograničena primena načela dispozicije. To znači da u postupku u vezi sa

porodičnim odnosima sud može utvrđivati činjenice i kada one nisu među strankama sporne,

a može i samostalno istraživati činjenice koje nijedna stranka nije iznela. Najzad, o naknadi

troškova postupka u vezi sa porodičnim odnosima sud odlučuje po slobodnoj oceni, vodeći

računa o razlozima pravičnosti.

U sporovima koji se pokreću radi zaštite prava deteta, vršenja ili lišenja roditeljskog

prava, nadalje, važe i neka pravila koja su zajednička samo ovoj vrsti sporova. Njihov je

smisao da osiguraju da se prava deteta mogu efikasno ostvarivati u svakom postupku u kome

učestvuje i dete. Tako, ako između deteta i njegovog zakonskog zastupnika postoje suprotni

interesi, dete zastupa privremeni (kolizijski) staratelj. Štaviše, dete koje je navršilo 10. godinu

života i koje je sposobno za rasuđivanje može samo, odnosno preko nekog drugog lica ili

ustanove, zatražiti od organa starateljstva da mu postavi kolizijskog staratelja, a od suda da

mu postavi privremenog zastupnika, kako bi se razrešio konflikt interesa između deteta i

njegovog zakonskog zastupnika.

Predviđen je, takođe, poseban skup pravila koja važe za sud odnosno za kolizijskog

staratelja ili privremenog zastupnika deteta. Tako je sud u sporu za zaštitu prava deteta i u

sporu za vršenje odnosno lišenje roditeljskog prava uvek dužan da se rukovodi najboljim

interesom deteta te da detetu postavi privremenog zastupnika ako utvrdi da dete kao stranka

nije zastupano na odgovarajući način. Ako sud utvrdi da je dete sposobno da formira svoje

mišljenje, dužan je da se stara da dete dobije sve informacije koje su mu potrebne za

38

formiranje mišljenja, kao i da dozvoli detetu da neposredno izrazi svoje mišljenje, da

mišljenju deteta posveti dužnu pažnju u skladu sa godinama i zrelošću deteta te da, konačno,

mišljenje deteta utvrđuje na način i na mestu prikladnom za njegove godine i zrelost. Sud se

može osloboditi dužnosti da primenjuje ovakva pravila samo ako bi to očigledno bilo u

suprotnosti sa najboljim interesom deteta. Smisao ovih odredbi, dakle, leži u tome da se sud

učini pripravnim da neprekidno i aktivno posmatra položaj deteta tokom sudskog postupka,

kako bi u svakom trenutku mogao da reaguje najpovoljnijom merom u pravcu zaštite prava

deteta.19

Kolizijski staratelj, odnosno privremeni zastupnik, sa druge strane, takođe ima posebne

dužnosti prema detetu koje zastupa. To znači da je dužan da se stara da dete blagovremeno

dobije sva obaveštenja koja su mu potrebna, da detetu pruži objašnjenje koje se tiče mogućih

posledica akata koje on preduzima te da sudu prenese mišljenje deteta ako dete nije izrazilo

mišljenje neposredno pred sudom. Ovih obaveza može se osloboditi kolizijski staratelj,

odnosno privremeni zastupnik deteta, opet samo ako bi njihovo preduzimanje očigledno bilo

u suprotnosti sa najboljim interesom deteta.

U sporovima za zaštitu prava deteta i u sporovima za vršenje odnosno lišenje roditeljskog

prava nije dozvoljeno izricanje presude zbog propuštanja niti presude na osnovu priznanja ili

odricanja, a stranke ne mogu da zaključe ni sudsko poravnanje. Takođe, sud može presudom

u sporu za zaštitu prava deteta odlučiti i o vršenju odnosno lišenju roditeljskog prava, a

presudom u sporu za vršenje roditeljskog prava odlučiti i o potpunom ili delimičnom lišenju

roditeljskog prava, dok u oba spora sud uvek može odrediti jednu ili više mera zaštite od

nasilja u porodici. Najzad, odluku o potpunom ili delimičnom lišenju roditeljskog prava može

doneti i sud koji postupa u bračnom sporu ili sporu o materinstvu i očinstvu, ako utvrdi da

postoje razlozi predviđeni zakonom.

Zaključak

Deca su jedna od osetljivih grupa u našem društvu i odgovornost je države da

obezbedi zaštitu i ostvarivanje njihovih prava, kao i dodatnu podršku kako bi se razvijali,

napredovali i postali aktivni učesnici u životu zajednice.

19 Kovaček-Stanić, Gordana, Isto delo, str. 111-112.

39

Sve civilizovane zemlje sveta teže danas osiguranju pravne zaštite ljudskih prava. Tom

težnjom obuhvaćena su i prava deteta, jer je pozicija deteta posebno osetljiva i u porodici i u

društvu. Stoga se, počev od polovine prošlog veka, o pravima deteta govori i piše sa

naročitom pažnjom. Vrhunac te pozornosti bila je ideja o potrebi da se prava deteta

eksplicitno utvrde i kodifikuju. Kao što smo videli, to se i dogodilo: prvi dokumenti koji

proklamuju prava deteta potiču iz 20. veka, ali je na konstituisanje posebnog korpusa prava

deteta u okviru međunarodnog prava ljudskih prava bez sumnje najviše uticalo usvajanje i

gotovo univerzalna ratifikacija Konvencije o pravima deteta. Ovaj međunarodni dokument

pokazuje široku saglasnost o tome šta su to opšta, univerzalna prava deteta, koja postoje sama

po sebi, dok izvori prava služe samo da bi se ta prava opisala i sistematizovala. Drugim

rečima, izvori prava samo su dokazi spremnosti da se ovaj stav o ljudskim pravima deteta

prihvati, odnosno predstavljaju potvrde da u njima navedena prava deteta stvarno spadaju u

tu kategoriju. Iako prava deteta nisu to što jesu zahvaljujući tome što su navedena u izvorima

prava, već ona autonomno postoje i nezavisno od njih, u novije vreme sve više zakona iz

oblasti porodičnog prava sadrži poglavlja o osnovnim pravima deteta, kao i mehanizme

njihove zaštite i vršenja.

Opšta karakteristika uporednopravnih rešenja roditeljskog prava jeste da su bračni

roditelji apsolutno ravnopravni u sticanju i vršenju roditeljskog prava. I u pogledu ostalih

pitanja rešenja su gotovo uniformna. Tako, prilikom razvoda braka roditelji se mogu

sporazumeti o tome kome od njih će biti povereno zajedničko dete. U nedostatku sporazuma

roditeljsko pravo vrši onaj roditelj kod koga se dete svakodnevno nalazi, ali svaki roditelj ima

pravo da zahteva od suda donošenje odluke u vezi sa roditeljskim pravom. Odluka suda

zasniva se na najboljem interesu deteta (the best interest ofthe child) odnosno na dobrobiti

deteta (welfare ofthe child), što znači da sud nije vezan sporazumom roditelja ako nađe da on

nije u interesu deteta, a sudska presuda u tom slučaju obuhvata odluke o poveravanju deteta,

o zastupanju deteta, o izdržavanju deteta i održavanju ličnih kontakata roditelja sa detetom.

Najzad, široko je poznata i praktikovana ustanova zajedničkog vršenja roditeljskog prava

roditelja koji ne žive zajedno (joint custody). Takva odluka najčešče je rezultat sporazuma

roditelja za koji sud nađe da je u interesu deteta, što znači da sud, po pravilu, neće doneti

odluku o zajedničkom vršenju roditeljskog prava ako se jedan od roditelja deteta tome

protivi. U novije vreme, međutim, pojavila su se i zakonska rešenja prema kojima sud može

nametnuti roditeljima obavezu zajedničkog vršenja roditeljskog prava čak i kada se oni tome

protive, odnosno kada se zajedničkom vršenju roditeljskog prava protivi samo jedan od njih .

40

Kada su u pitanju vanbračni roditelji, prema rešenju koje je, takođe, opšte prihvaćeno,

roditeljsko pravo rođenjem vanbračnog deteta automatski pripada samo majci i ona ga vrši od

trenutka rođenja deteta (belgijsko, dansko, englesko, francusko, nemačko, grčko italijansko,

norveško, portugalsko, švedsko pravo itd.). Vanbračni otac može steći roditeljsko pravo na

jedan od sledećih načina: (1) ukoliko prođe postupak priznanja očinstva, odnosno pod

uslovom da je priznao očinstvo pre nego što je dete navršilo prvu godinu života i da je živeo

u zajednici sa majkom deteta u vreme priznanja ; (2) na osnovu sporazuma sa majkom deteta,

na osnovu sporazuma roditelja koji žive u vanbračnoj zajednici, odnosno ako sud nađe da je

takav sporazum u interesu deteta; (3) na osnovu registracije kod državnog registracionog

organa, a nakon priznanja očinstva; (4) na osnovu sudske odluke ukoliko se majka ne saglasi

da vanbračni otac stekne roditeljsko pravo; (5) na osnovu sudske odluke o utvrđivanju

vanbračnog očinstva; (6) zasnivanjem usvojenja ili legitimacijom, što znači da vanbračni otac

ne može steći roditeljsko pravo u punom kapacitetu čak i ako je priznao očinstvo ili je ono

utvrđeno u sudskom postupku, i nezavisno od toga što ima obavezu da izdržava dete.

Literatura

Alinčić, Mira, Bakarić-Abramović, Ana, Hrabar, Dubravka, Jakovac-Lozić, Dijana,

Korać, Aleksandra, Obiteljsko pravo, Narodne novine, Zagreb, 2001.

41

Antić, Oliver, Balinovac, Zoran, Komentar Zakona o nasleđivanju, Nomos, Beograd,

1996.

Bakić, Vojislav, Porodično pravo u SFRJ, Savremena administracija, Beograd, 1988.

Begović, Mehmed, Porodično pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1957.

David, Rene, Uvod u privatno pravo Engleske, Institut za uporedno pravo, Beograd,

1960.

Dimitrijević, Vojin, Paunović, Milan, Ljudska prava, Beogradski centar za ljudska

prava - Dosije, Beograd, 1997.

Draškić, Marija, Dobrovoljno ili obavezno podvrgavanje medicinskom veštačenju u

maternitetskim i paternitetskim parnicama?, Pravo - teorija i praksa, br. 2/2000.

Draškić, Marija, Porodično pravo i prava deteta, Službeni glasnik, Beograd, 2007.

Draškić, Marija, Prava deteta: Jugoslavija i Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima

deteta, Prava deteta u svetu i Jugoslaviji, Beogradski centar za ljudska prava, Beograd,

1997.

Duretić, Nada, Usvojenje - teorija i zakonodavna praksa, August Cesarec, Zagreb,

1982.

Đurović, Ljiljana, Porodično pravo, Naučna knjiga, Beograd, 1988.

Family Law in Europe (Edited by Carolyn Hamilton & Kate Standley), Butterworths,

London, Dublin, Edinburgh, 1995.

Jakovac-Lozić, Dijana, Posvojenje, Sveučilište u Splitu, Split, 2000.

Jakšić, Aleksandar, Evropska konvencija o ljudskim pravima - komentar, Centar za

publikacije Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2006.

Janjić-Komar, Marina, Korać, Radoje, Ponjavić, Zoran, Porodično pravo, Dečje

novine, Gornji Milanovac, 1994.

Janjić-Komar, Marina, Obretković, Mirjana, Prava deteta, prava čoveka, Dosije,

Beograd, 1996.

Janković, Milka, Komentar Zakona o braku i porodičnim odnosima, Privredna štampa,

Beograd, 1981.

Konstantinović, Mihailo, Razvod braka zbog dugotrajnog odvojenog života i pravo

razvedenog bračnog druga na izdržavanje, Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, br.

4/1956.

Kovaček-Stanić, Gordana, Porodično pravo, Pravni fakultet u Novom Sadu, Novi Sad,

2005.

42

Kovaček-Stanić, Gordana, Pravo deteta da zna svoje poreklo, Pravni fakultet u Novom

Sadu, Novi Sad, 1997.

Kovaček-Stanić, Gordana, Uporedno porodično pravo, Univerzitet u Novom sadu,

Novi Sad, 2002.

Stanković, Obren, Vodinelić, Vladimir V., Uvod u građansko pravo, Nomos, Beograd,

1995.

Stanojević, Obrad, Rimsko pravo, Službeni list SRJ, Beograd, 1994.

Stevanov, Miloš, Pravo na slobodno roditeljstvo, Zbornik radova Pravnog fakulteta u

Novom Sadu, br. 11/1977.

Stevanov, Miloš, Prestanak brakova, skripta, Novi Sad, 1976.

Stevanov, Miloš, Vanbračna zajednica, Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu, br. 1-

2/1978.

Stojanović, Dragoljub, Uvod u građansko pravo, Savremena administracija, Beograd,

1981.

Stupar, Mihailo, Socijalna politika, Rad, Beograd, 1963.

Sudžum, Rajko, Imovinski odnosi bračnih drugova, Institut za socijalnu politiku,

Beograd, 1982.

43