UNIVERZITET U ISTOČNOM SARAJEVUSAOBRAĆAJNI FAKULTET

DOBOJ

EKOLOGIJA U SAOBRAĆAJU

Tema: Zagađenje vazduha

Profesor: Student: Doc. dr Petko Stanojević Mrkanović Damir Broj indeksa: 58/09

SADRŽAJ

1.Uvod 3

1.1.Osnove ekologije 32.Zagađenje vazduha 4

2.1. Zagađenje vazduha 6

2.2. Smog i smeđa magla 6

2.3. Ozon i ozonske rupe 7

2.4. Efekat staklenika 8

2.5. Kisele kiše 9

2.6. Načini smanjivanja zagađenja 9

2.7. Posljedice globalnog zagrijavanja 9

2.8. Uticaj šume na globalno zagrijavanje 10

3.Zagađivači 10

3.1. Važni zagađivači-plinovi 10

3.2. Važne čestice zagađivači 11

4.Izvori zagađenja 11

5.Zaključak 14

6.Literatura 15

2

1.UVOD1.1. Osnove ekologije

Ekologija je nauka o životnoj sredini. Ime nauke potiče od grčkih riječi oikos - dom, i

logia - nauka, izučavanje. Termin ekologija prvi put je upotrijebio njemački biolog Ernst

Hekel 1866. godine. U laičkoj javnosti se ovaj termin često koristi kao sinonim za pojam

zaštite životne sredine.

U suštini, ekologija je naučna disciplina koja proučava raspored i rasprostranjenost

živih organizama i biološke interakcije između organizama i njihovog okruženja. Okruženje

organizma uključuje fizičke osobine, koje sumarno mogu da se opišu abiotičkim faktorima

kao što su klima i geologija, ali takođe uključuje i druge organizme koji dijele njegov

ekosistem odnosno stanište.

Ekologija je prirodna i interdisciplinarna nauka, koja gradi svoje temelje u biologiji,

geografiji, geologiji, fizici, hemiji i matematici. U zadnje vrijeme, informatika igra veliku

ulogu u sintezi i sabiranju ekoloških podataka.

Ekologija pokušava da pronađe odgovor i rešenje brojnim problemima okoline koji nas sve

više okružuju. Nažalost, mnogi problemi današnjice su ljudskog porekla. Prevoz,

termoelektrane i sagorijevanje fosilnog goriva za razne svrhe su odgovorni za više od 50%

zagađenja vazduha. Vode i zemljišta sadrže sve veće količine raznih teških metala i pesticida.

Nuklearne elektrane proizvode velike količine radioaktivnog otpada, čija manipulacija i

odlaganje zahtjeva vrlo precizne mjere i standarde. Ovakvi problemi su samo par primjera.

Dakle, ekologija se suočava sa problemima u okolini. Odgovori nisu uvijek evidentni ni

jednostavni.1

2. ZAGAĐENJE VAZDUHA

3

Čist vazduh je osnova za zdravlje i život ljudi i čitavog ekosistema. Vazduh je smjesa

gasova koja čini atmosferu, a sastoji se približno od 4/5 azota, 1/5 kiseonika i vrlo malih

količina plemenitih gasova, ugljen dioksida, vodonika, ozona, vodene pare i raznih nečistoća.

Nevolje nastaju kada se ovaj odnos poremeti.

Zagađeni vazduh utiče na različite načine na zdravlje ljudi i čitav ekosistem.

Atmosfera služi i kao sredstvo transporta zagađujućih materija do udaljenih lokacija i kao

sredstvo zagađenja kopna i vode. Zagađenje vazduha zavisi prvenstveno od tipa zagađivača.

Glavni izvori zagađenja vazduha su zagrijavanje stanova, industrijske aktivnosti i

saobraćaj. Najčešće zagađujuće materije su ugljenmonoksid (CO), sumpordioksid (SO2),

azotdioksid (NO2), mikročestice čađi. Specifične zagađujuće materije vazduha su i olovo,

kadmijum, mangan, arsen, nikl, hrom, cink i drugi teški metali i organski spojevi koji nastaju

kao rezultat različitih aktivnosti.

Ugljen monoksid (CO) je veoma otrovan gas, bez boje mirisa i ukusa. Ovaj gas nastaje

prilikom nepotpunog sagorijevanja fosilnih goriva. Koncetracija od 1% CO u vazduhu je

smrtonosna. Ugljen monoksid je toksičan u visokim koncentracijama i indirektno doprinosi

globalnom zagrijavanju kao prekursor ozona. Emisije potiču uglavnom od saobraćaja. U

Evropi se emituje oko 125 M tona, ili 11% od ukupne svijetske emisije ovog gasa. Procjenjuje

se da emisija sumpornog dioksida (SO2) u Evropi iznosi 39 M-tona godišnje. Emisija SO2

jedinjenja drastično je veća u zimskom nego u ljetnjem periodu, zbog sagorijevanja fosilnih

goriva.

Zimski smog pojavljuje se najčešće i najviše u centralnoj, južnoj i jugoistočnoj Evropi.

Zato su vlasti u državama ovih regiona krenule u kampanju za redukciju upotrebe vozila u

centralnim gradskim dijelovima. Koncentracija SO2 u atmosferi zapadno-evropskih gradova

primjetno je opala u odnosu na 1970. godinu. Pad koncentracije SO2 u atmosferi rezultat je

redukcije korišćenja fosilnih goriva u zagrijavanju domaćinstava.

Emitovane kisele supstance kao što su SO2 i azot dioksid (NO2) u atmosferi se mogu

zadržati i do nekoliko dana i za to vrijeme prijeći razdaljinu od preko nekoliko hiljada

kilometara, gdje se preobrazuju u sulfurnu i azotnu kiselinu. Primarni polutanti SO2 i NO2 i

njihovi reakcioni proizvodi nakon njihove depozicije i promjene padaju na površinu zemlje i

površinskih voda (kisele kiše) gdje uzrokuju zakiseljavanje sredine.

4

Efekti acidifikacije odražavaju se na: vodene organizme koji su osjetljivi na povećanje

pH i povećanje toksičnih metala u vodi, biljke su osjetljive na povećanje koncentracije

hidrogenovih jona u zemljištu, ljudi takođe trpe posljedice acidifikacije zbog konzumiranja

površinske ili podzemne vode koje često imaju neprimjeren pH i povećanu koncentraciju

metala.

Svojom djelatnošću čovjek je izmjenio prvobitni sastav atmosfere, zemljišta i vode.

Zagađujuće materije iz mnogih izvora zagađenja, neizbježnih pratilaca urbanog života, u

obliku gasa, dima, prašine, pepela, čvrstog otpada i otpadnih voda ubacuju se u vazduh,

zemljište i vodu mijenjajući ih.

Ugroženi su čovjekovo zdravlje i njegova životna sredina jer nisu uspjeli da se

prilagode promjenama. Javlja se niz oboljenja koja u osnovi nisu nova, ali su postala

dominantna i u vrhu liste uzorka smrti.U 10 vodećih zemalja Evrope oko 20% svih uzroka

smrti pripada malignim bolestima, od čega 1/3 respiratornom sistemu. 10% smrtnosti nastaje

usljed akutnih respiratornih infekcija. Povećan je broj oboljelih od anemija, alergija,

imunoloskih, genetskih i neurotskih poremećaja, poremećaja metabolizma. Put unošenja

zagađujućih materija u organizam je inhalacijom, ingestijom i transkutano. Zna se da

izloženost putem inhalacije zavisi od koncentracije zagađujućih materija, dužine izloženosti,

fizičke aktivnosti, uzrasta i pola. Izloženost putem ingestije je manje razrađena jer bi se za

svaku vrstu hrane morao računati unos za životni vijek, ali je sigurno da se konzumiranjem

zagađenih žitarica, voća i povrća kao i zagađene hrane životinjskog porijekla unose različite

toksične materije. Za kancerogene materije nema bezbjedne granice vrijednosti, dok za

nekancerogene postoje definisane vrijednosti zahvaljujući kompenzatornim procesima u

izloženom organizmu.

Ekonomske štete su velike. Povećana je toplota zemljišta i smanjena količina

padavina. Padaju kisele kiše. Zagađuje se zemljište i plići vodonosni slojevi. Oštećuje se biljni

svijet a time ometa proces samoprečišćavanja vazduha. Poremećen je lanac ishrane. Brzo

nastaje erozija građevinskog materijala, propadaju spomenici kulture, veće je prljanje stanova,

nameštaja, rublja. Svaku promjenu u sastavu i stanju vazduha, koja prelazi granicu

prilagodljivosti ljudskog organizma i dovodi do njegovog oboljenja, nazivamo

aerozagađenjem.2

5

2.1. Zagađenje vazduha 

Zagađenje vazduha javlja se kada različite hemikalije bivaju ispuštene u atmosferu u

obliku plina ili malih čestica. Do zagađenja najčešće dolazi zbog sagorijevanja fosilnih goriva

(uglja, nafte i plina), ili sagorijevanja drva i drugih naftnih goriva. Najveći zagađivači zraka

su automobili i kamioni, fabrike, tvornice, elektroenergetska postrojenja, te kuće koje se griju

na drva, ugalj i naftu.

Slika br.1: Zakrčenje saobraćaja

Izvor: http://www.blic.rs/data/images/2010-09-26/

U velikim gradovima, automobili, autobusi i kamioni, su glavni zagađivači vazduha.

Oni u vazduh ispuštaju dim koji može sadržavati ugljenmonoksid, azone okside,

ugljovodonike, olovo i razne čestice. Ovi dimovi mogu biti vrlo opasni, jer mogu

prouzrokovati nadraženje očiju, nosa, grla i pluća3.

2.2. Smog i smeđa magla

Smog nastaje zagađenjem vazduha usljed sagorijevanja gasova iz auspuha motornih

vozila, sporogorećih peći, otvorenih vatri i sl. Smog se češće javlja tokom toplijih mjeseci.

Sunce sija duže i jače, čime prouzrokuje više hemijskih reakcija u atmosferi. Jasno vidljiva

smeđa mrlja, koja se nadvija nad neboderima tokom dana bez vjetra, naziva se smeđa magla.

Ona je mješavina čestica prašine, vodene pare, smoga, te izduvnih plinova automobila i

tvornica. Smeđa magla zagađuje naš prirodni okoliš, a kod nekih ljudi može prouzrokovati

probleme s disanjem.

6

Slika br. 2: Ispuštanje otrovnog dima

Izvor: http://www.diseaseproof.com/art.smog.tower.jpg

Mnoge fabrike izrađuju svoje proizvode pomoću mašina koje pokreće snaga uglja,

mazuta ili nekog sličnog goriva koje stvara mnogo otrovnog dima. Ugalj i mazut sagorijevaju

u ogromnim pećima i ispuštaju velike količine dima, pa zbog toga postoji obaveza svih

fabrika da izgrade visoke dimnjake, da bi se vazduh oko nje što manje zagađivao. Pored

visine, dimnjaci treba da imaju i filtere za prečišćavanje, koji upijaju otrovne plinove3.

2.3. Ozon i ozonske rupe

 

Slika br. 3: Ozon

Izvor: http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=78

Ozon je važan plin u gornjim dijelovima atmosfere koji nas štiti od štetnog zračenja

Sunca. Ali, ako ovaj plin počne nastajati blizu Zemljine površine, postaje opasan zagađivač

koji može nadraživati nos, pa čak i stvoriti probleme sa srcem i plućima.

7

Sloj ozona okružuje Zemlju na visini od 15 do 50 kilometara. Ozon je jedini plin u

atmosferi, koji zaustavlja Sunčeve ultraljubičaste zrake. Bez takvog zaštitnog sloja, sav život

na Zemlji bi izumro.

Slika br.4: Ozonske rupe

Izvor: http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=78

Rupe u ozonskom omotaču se pojavljuju svugdje, a najveće su one iznad polova.

Glavni uzrok stvaranja rupa jest ispuštanje hemikalija u atmosferu koje razaraju ozonski sloj.

To je na primjer, hlorofluorougljenik. Stanjivanjem ozonskog sloja, više ultraljubičastih zraka

stiže na Zemlju, što povećava i broj oboljelih od raka kože3.

2.4. Efekat staklenika

Ugljendioksid i neki drugi plinovi u atmosferi djeluju kao staklo u stakleniku.

Dopuštaju prolaz Sunčevim zrakama, ali zaustavljaju dio topline koja bi se reflektirala u

svemir. Spaljivanjem fosilnih goriva, raste količina ugljendioksida u atmosferi, što zadržava

višak topline.

Neki naučnici su zabrinuti, jer bi zagrijavanje moglo poremetiti ekosistem, zbog čega

bi neke biljne i životinjske vrste mogle nestati. Isto tako, zatopljenje bi moglo uticati na

ljude,zbog, promjene uslova života3.

8

2.5. Kisele kiše

Neki od plinova koji nastaju sagorijevanjem fosilnih goriva, u reakciji s vodenom

parom u atmosferi, stvaraju slabe kiseline. Ove kiseline se vraćaju na Zemlju s kišom.

Te kisele kiše mogu uništiti šume i ostale biljke. Ukoliko ovakva kiša padne u jezera i rijeke,

može ubiti biljke i životinje koje žive u njima, a vodu učiniti nepitkom3.

2.6. Načini smanjivanja zagađenja

Najlakši način kojim možemo smanjiti zagađenje vazduha je smanjenje upotrebe naših

automobila, struje i plina. Moramo pažljivo razmisliti kako i kada trebamo koristiti

automobile.

Za kraća putovanja radije koristimo bicikla, rolere, a možemo i prošetati. Za duža

putovanja koristimo sredstva javnog prijevoza. Pokušajmo vožnju automobilom učiniti što

ekonomičnijom, tako da jedan automobil na jednoj relaciji koristi što više ljudi. Odrasli bi

trebali automobile redovno servisirati, jer ispravan automobil stvara manje zagađenja. Odrasli

mogu u svoje automobile ugraditi plinski pogon koji stvara manje zagađenja. Sve dok ne

uspijemo razviti automobile koji će koristiti gorivo koje ne zagađuje okoliš, moramo

smanjivati zagađenje manjim korištenjem automobila3.

2.7. Posljedice globalnog zagrijavanja

Naučnici još uvijek ne mogu zasigurno reći koje će biti posljedice globalnog zagrijavanja,

ali su zabrinuti da bi moglo doći do:

promijene kvaliteta vazduha.

povećanja broja orkanskih oluja.

promijene kvaliteta vode.

povećanja nivoa vode u okeanima.

povećanja broja poplava i suša na cijeloj planeti, gdje će mnogi ljudi i životinje ostati

bez svojih domova i mjesta prihvatljivog za njihov život.

smanjenja broja biljaka i životinja.

2.8. Uticaj šume na globalno zagrijavanje

9

Slika br. 5: Šume

Izvor: http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=78

Ugljendioksid nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva, te spaljivanjem ostataka

iskrčenih šuma. Taj plin zadržava toplotu u Zemljinoj atmosferi, pri čemu nastaje efekat

staklenika, što predstavlja veliki ekološki problem. Šume su, na neki način, ogromni

prečišćivači vazduha. Uzimaju ugljendioksid, te ga pretvaraju u hranu i kisik koji ostale

životinje i ljudi koriste za disanje. Prilikom pretjeranog krčenja šuma, povećava se količina

ugljendioksida u atmosferi, jer nema drveća da ga aprorbira. Takođe, prilikom velikih kiša,

može doći i do pojave klizišta3.

3. ZAGAĐIVAČI

3.1. Važni zagađivači-plinovi su:

• Ugljikov monoksid (CO),

• Klorofluor karboni

• Hidrokarboni kao: metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8) i butan (C4H10)

• Nitrogen oksidi (NOx).

• Sumporni oksidi (SOx),

• Troposferni ozon (O3) –sekundarni zagađivač

• Organski spojevi: nafta, razrjeđivači, sredstva za čiščenje

Veličina čestica mjeri se od PM10 do PM2.5.Što je manja čestica, to je opasnija za zdravlje.

3.2. Važne čestice zagađivači su:

• čvrsti hidrokarboni

10

• raspršene čestice ulja

• elementarni ugljik

• elementarni sumpor

• mineralne soli

• otrovni teški metali

• kombinacija amonijaka (NH3) sa sumpornom kiselinom (H2SO4) ili dušičnom kiselinom

(HNO3) i vodom (H2O)

• vlakna azbesta 4

4. IZVORI ZAGAĐENJA

To su prije svega procesi sagorijevanja uglja i nafte u elektranama, toplanama i

individualnim kućnim ložištima , procesi u industrijskim postrojenjima (naftna, hemijska,

metalurska, prehrambena), izduvni gasovi saobraćajnih vozila i teških mašina, procesi na

deponijama otpada i smeća itd.

Najčešće zagađujuće materije su CO2, CO, SO2, azotni oksidi, razna organska

jedinjenja (ugljovodonici, benzoli, freoni), olovo i dr. Do sada je identifikovano više stotina

različitih zagađujućih materija, a treba istaći mogućnosti stvaranja novih, do sada nepoznatih

jedinjenja, pod uticajem sunčevog zračenja i električnog pražnjenja. Na kvalitet vazduha na

jednom području, pored koncentracije zagađujućih materija iz izvora zagađenja i udaljenosti

izvora, veliki uticaj imaju meteorološki elementi: stanje vazdušnog pritiska, pravac i brzina

vjetra, vrtložna strujanja, odsustvo vjetra, vlažnost vazduha, prisustvo magle, količina

padavina, temperatura vazduha i temperaturne inverzije.

Najveća koncentracija zagađujućih materija rasprostire se vodoravno u pravcu vjetra.

U periodima "tišine" - odsustva kretanja vazduha sve zagađujuće materije ostaju u naselju. U

donjim slojevima atmosfere vazduh je topliji i kreće se ka gornjim hladnijim slojevima što

omogućava normalnu disperziju. Međutim, u uslovima naglog rashlađivanja zemlje dolazi do

temperaturne inverzije. Prizemni vazduh je hladniji od onog u višim slojevima pa je disperzija

onemogućena. Nizak vazdušni pritisak, odsustvo vjetra, velika vlažnost vazduha, magla i

temperaturna inverzija smanjuju rasprostiranje zagađujućih materija u visinu i daljinu,

zadržavaju ih u prizemnim slojevima i koncentrišu u blizini izvora zagađenja. Može doći do

stvaranja "smoga" sa jedinjenjima koja su izuzetno otrovna i opasna po zdravlje ljudi.

Nivo koncentracije zagađujućih materija utvrđuje se mjerenjem. Koncentracija

zagađujućih materija u vazduhu, na određenom mjestu, kojom se izražava kvalitet vazduha,

11

zove se imisija. Nadležno ministarstvo propisuje granične vrijednosti imisije, obezbeđuje

propisno praćenje kvaliteta vazduha u naselju i evidenciju podataka, obezbeđuje praćenje

osnovnih meteoroloških elemenata i prati uticaj zagađenog vazduha na zdravlje ljudi.

Cilj kontrole kvaliteta vazduha je zaštita zdravlja ljudi, odnosno, utvrđivanje izvora

zagađenja, utvrđivanje stepena zagađenja, utvrđivanje kretanja zagađenosti vazduha u toku

godine, procjena opterećenosti pojedinih lokacija, utvrđivanje kritičnih situacija u cilju

upozorenja javnosti, utvrđivanje mjera zaštite.

Podaci dobijeni praćenjem aerozagađenja su osnova za donošenje programa sanacije

određenog područja. U slučaju prekoračenja graničnih vrijednosti imisije, zagađivač je dužan

da na zahtjev određenog inspekcijskog organa preduzme potrebne mjere da bi se

koncentracije štetnih i opasnih materija svele na propisane granične vrijednosti imisije.

Najčešće se kontrolišu imisija SO2 iz grupe nekancerogena i čađ iz grupe kancerogena i

ukupne taložne materije. Oni se mogu smatrati indikatorima aerozagađenja. Sumpordioksid,

nastaje kao proizvod sagorijevanja sumpora u fosilnim gorivima. To je gas oštrog mirisa, teži

od vazduha. Toksičnost mu se pojačava u uslovima povećane vlažnosti zbog stvaranja

sumporne kiseline. Iritira disajne puteve i konjuktive, a pri većim koncentracijama oštećuje

plućni parenhim i čulo mirisa. Dugo udisanje manjih koncentracija u stanju je da izazove

hronično oštećenje disajnih puteva, konjuktiva i gleđi zuba, a neki mu pripisuju kataralne

promjene sluzokože želuca, menstrualne poremećaje i različite promene u krvnoj slici.

Prema najnovijim saznanjima proizvodi oksidacije SO2 u vazduhu još su toksičniji od samog

SO2. Čađ nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva. To su fine, male čestice veličine oko 5

mikrona. Lebde u vazduhu i ponašaju se kao gas. Sadrže toksične i kancerogene materije.

Mogu nakupljati i bakterije. Lahko prodiru u disajne puteve i oštećuju ih. Taložne materije su

djelići čvrstog goriva, pepela, ulične prašine koji usljed svoje težine padaju na zemlju.

Dejstvo na organizam im zavisi od porijekla i hemijskog sastava, veličine i oblika čestice,

zagađenosti mikroorganizmima. Padavine sa pH vrijednošću ispod 5,6 su kisele padavine

("kisele kiše").

Analitičari navode da su čestice u vazduhu često opasniji zagađivač od štetnih gasova,

kao i da najveće zagađenje trenutno potiče iz Azije.

Postoje mnoge vrste zagađenja vazduha, ali štetni gasovi koji su ugrozili ozonski

omotač Zemlje proteklih godina privlače najviše pažnje, bar kada je riječ o medijima.

12

Stručnjak za zagađenje vazduha, Alan Krupnik iz organizacije Resursi za budućnost, kaže da

je taj pristup pogrešan.

«Epidemiološka literatura pokazuje da su čestice u vazduhu zapravo mnogo veći

problem za ljudsko zdravlje nego ozon. Te čestice mogu da uključe sve od fine prašine do

čađi, i mogu da budu vidljive golim okom, ili samo pod mikroskopom. Proizvode ih

elektrane, automobili, građevinske kompanije i mnogi drugi izvori. Ako dospiju u pluća,

mogu da budu smrtonosne. Te čestice doprinose smrtnim slučajevima ili ozbiljnim bolestima.

Čestice zagađenja mogu da ostanu na jednom mjestu ili da plove vazduhom

nedjeljama... Zagađivači vazduha ne poštuju granice, i često prelaze velike razdaljine.

Stručnjake sve više brine zagađenje koje potiče iz Azije, gdje je u kratkom

vremenskom periodu došlo do ogromnog ekonomskog rasta.

Uprkos svemu, situacija nije sasvim mračna. Meksiko Siti, poznat po jednom od

najgorih kvaliteta vazduha na svijetu, postigao je značajan napredak. Emisija sumpor

dioksida, koja je veliki problem za zdravlje ljudi, smanjena je otprilike 70% od 1980. tako što

je smanjen nivo sumpora u gorivima, ili se prešlo na proizvodnju električne energije

prirodnim gasom, a ne sagorijevanjem uglja i drugih fosilnih goriva. Eksperti kažu da se može

učiniti mnogo toga da se smanji zagađenje vazduha i u drugim oblastima, ukoliko vlade i

kompanije širom svijeta ozbiljno pristupe pronalasku rješenja2.

5. ZAKLJUČAK

13

Najlakši način kojim možemo smanjiti zagađenje vazduha je smanjenje

upotrebe naših automobila, struje i plina.

Zagađenje vazduha čije potiče iz automobila u budućnosti se može smanjiti

promjenom stila življenja i načina putovanja.

Moramo pažljivo razmisliti kako i kada trebamo koristiti automobile. Za duža

putovanja koristimo sredstva javnog prijevoza.

Pokušajmo vožnju automobilom učiniti što ekonomičnijom, tako da jedan

automobil na jednoj relaciji koristi što više ljudi.

Zamjena automobila drugim sredstvima prijevoza npr.biciklom dovela bi ne

samo do smanjenja zagađenja vazduha već i do poboljšanja zdravstvenog

stanja gradskog stanovništva koje je danas usljed smanjene fizičke aktivnosti

ozbiljno ugroženo.

6. LITERATURA

1. http://sr.wikipedia.org/wiki

14

2. http://www.maturskiradovi.net/forum/Thread-zagadjenje-vazduha

3. http://ekologija.ba/index.php?w=c&id=78

4. http://bizarre.3.forumer.com/a/raziel-esej33_post105.html

15