महाराष्ट्राचे शिल्पकार िंकरराव चव्हाण

डॉ. सुरेि सावतं

महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळ, म ंबई

प्रथमावृत्ती : ज लै २००६ महाराष्ट्राचे हिल्पकार : क्र. २८ प्रकािक : सहचव, महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळ, म ंबई मराठी गं्रथसगं्रहालय इमारत, १७२, म बंई मराठी गं्रथसगं्रहालय मार्ग, दादर, म ंबई ४०० ०१४ © प्रकािकाधीन म द्रक : प्रमोद भोर्टे, स्नेहेि प्रप्रटसग, ३२० - ए, िाह अडँ नाहर इडं. इस्टेट अ-१, धनराज हमल आवार, सीताराम जाधव मार्ग, लोअर परळ, म ंबई-१३. (दूरध्वनी : २४९४ ५६१५) म खपषृ्ठ : राजा बडसल, प िे प्रकमत : रू. ४५/-प्रकमत : रू. ४५/- या प स्तकात व्यक्त केलेली मते स्वत लेखकाची असून या मतािंी साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळ व महाराष्ट्र िासन सहमत असेलच असे नाही.

शिवेदि कै. िंकररावजी चव्हाि याचें महाराष्ट्राच्या जडिघडिीमध्ये फार मोठे

योर्दान होते. खरेतर त्याचंा कायगकाल महाराष्ट्र राज्य स्थापन होण्यापूवीच स रू झालेला होता. मराठवाड्याच्या हनझामी राजवटीतून म क्त होण्यासाठी त्यानंी स्वामी रामानंद तीथग याचं्या नेतृत्वाखाली मोठा सघंर्ग केला. नंतर हनझामाचे राज्य सपं ष्टात आल्यावर आहि मराठवाडा महाराष्ट्रात सामील झाल्यानंतर महाराष्ट्राची त्यानंी हवहवधपरीने सेवा केली. १९६० साली महाराष्ट्र राज्याची हनर्ममती झाली आहि त्याचें राजकारभारामध्ये प्रत्यक्ष कायग स रू झाले. त्यानंतर महाराष्ट्राचे दोन वेळा म ख्यमंत्री, भारताचे हिक्षिमंत्री, अथगमंत्री, हनयोजनमंत्री, हनयोजन आयोर्ाचे उपाध्यक्ष, सरंक्षिमंत्री, र्ृहमंत्री आहद अत्य च्च पदावरून त्यानंी जे महात्त्वाचे कायग पार पाडले त्याला त लना नाही. या सवग पदावंर काम करीत असताना त्यानंी आपली जन्मभमूी मराठवाडा व कमगभमूी महाराष्ट्र यानंा कधीही नजरे आड केले नाही. महाराष्ट्राच्या राजकारिावर आहि प्रिासनावर त्याचंी बळकट पकड होती. ते कठोर प्रिासक होते आहि त्यानंा अिी एक थोर दृष्टी उपजतच लाभली होती की त्याम ळे ते समग्र महाराष्ट्राच्या हवकासाच्या दृष्टीने हवचार करू िकत होते. त्याचवेळी राष्ट्र उभारिीच्या कायाचेही त्यानंा सयकयक भान होते. त्याम ळे महाराष्ट्रात हवहवध पदावर काम करताना त्यानंी जसे महाराष्ट्राचे हहतसबंंध जोपासले तसेच राष्ट्रीय पातळीवर हवहवध पदे साभंाळताना एकूिच प्रहद स्तानच्या जडिघडिीचा व हवकासाचा हवचार केला.

िंकररावजींनी जी हवहवध खाती साभंाळली त्यामध्ये त्याचं्या हविेर् आवडीचे खाते होते ते जल व्यवस्थापनाचे. पािी व त्याचे हनयोजन या हवर्यी त्यानंा हविेर् आस्था होती व त्याबाबतीत त्याचंा सखोल अभ्यास होता. या प स्तकामध्ये डॉ. स रेि सावंत हलहहतात त्याप्रमािे िंकररावजी चव्हाि हे महाराष्ट्राच्या जलससं्कृतीचे जनक होते. मराठवाड्यातील त्याचं्या सकंल्पनेतून हनमाि झालेले जायकवाडी आहि हवष्ट्ि प री हे जलप्रकल्प केवळ भारतातीलच नव्हे तर अहिया खंडातील भव्य व हजारो हेक्टसगनी हपण्यासाठी व हपकासाठी पािी प रहविारे जलप्रकल्प आहेत. मराठवाड्याच्या एरवी स पीक परंत पाण्याहवना नापीक राहहलेल्या प्रचडं भभूार्ाचे नंदनवन कसे होईल याचे स दंर स्वप्न िंकररावजींच्या प्रहतभेने पाहहले आहि जायकवाडी आहि हवष्ट्ि प री या दोन महान जलप्रकल्पाचंी हनर्ममती त्यानंी अहतिय पद्धतिीरपिे केली. परंत या दोन प्रकल्पापं रतेच त्याचें कतृगत्व मयाहदत नव्हते.

महाराष्ट्राच्या एकूिच जलसपंदेचा हवहनयोर् राज्याला कसा उपय क्त होऊ िकेल, याबद्दलच्या त्याचं्या व्यापक सकंल्पना होत्या व त्यान सार त्यानंी प्रिासनामध्ये यथोहचत पहरवतगन घडवनू आिण्याचा प्रािाहिक प्रयत्न केला. एकाचवेळी प्रर्ल्भ राजकारिी, द्रष्टा समाजकारिी, अथक काम करिारा कायगकता, पाटबधंारे व जलनीती तज्ञ व लोकनेता अिा हवहवध पातळयावंर िंकररावजींच्या कायाचे मोजमाप करता येते. त्याचं्या रूपाने महाराष्ट्राला व देिाला एक थोर द्रष्टा लोक नेता (visionary) लाभला होता.

‘महाराष्ट्राचे हिल्पकार’ या गं्रथमालेमध्ये अिा थोर लोकनेत्याच्या चहरत्राचा अंतगभाव व्हावा असे महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळाचे तत्कालीन अध्यक्ष प्रा. रा. रं. बोराडे यानंा वाटले आहि त्यानंी त्याप्रमािे योजनाही केली. त्यान सार डॉ. स रेि सावंत याचंी सकंल्ल्पत चहरत्राचे लेखक यकहिनू हनय क्ती झाली. डॉ. स रेि सावंत यानंा िंकररावजींचा जवळचा सहवास लाभला होता व त्याचें व्यहक्तत्व व कतृगव जवळून पाहण्याचा अन भव त्यानंा आलेला होता. त्याम ळेच त्याचं्यासारखा द सरा लेखक िंकररावजींचे चहरत्र हलहहण्यासाठी हमळिार नाही हे मंडळाचे मत सवाथाने खरे ठरले. डॉ. स रेि सावंत यानंी पहरश्रमपूवगक िंकररावजींचे चहरत्र अल्पावधीत हलहून मंडळाला हदले. हे चहरत्र प्रकाहित करताना मंडळाला हविेर् आनंद होत आहे.

(मधु मंगेि कर्णणक)

अध्यक्ष, महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळ

म ंबई हदनाकं : १४ ज लै, २००६

लेखकाचे मिोगत मा. ना. श्री. िंकरराव चव्हाि हे महाराष्ट्राच्या जलससं्कृतीचे जनक होते,

महाराष्ट्राचे हिल्पकार होते. महाराष्ट्राचे दोन वेळा म ख्यमंत्री, भारताचे हिक्षिमंत्री, अथगमंत्री, हनयोजनमंत्री, हनयोजन आयोर्ाचे उपाध्यक्ष, सरंक्षिमंत्री, भारताचे र्ृहमंत्री इ. पदावंरून त्यानंी जे लोकहभम ख रचनात्मक कायग केले, ते इहतहासात अहवस्मरिीय आहे. १९७८ साली जेव्हा उमरी येथे ना. चव्हाि साहेबािंी आमची पहहली भेट झाली, त्यावेळी आयकही त्याचं्या व्यहक्तमत्त्वाने अहतिय प्रभाहवत झालो. प ढे २००४ पयंत अधूनमधून ना. चव्हाि साहेबाचं्या भेटीचा योर् येत रे्ला आहि त्याचं्या व्यहक्तमत्त्वाच्या एकेका उज्ज्वल पैलूचे दिगन होत रे्ले. या आध हनक भहर्रथाचा आयकहाला काही काळ सहवास लाभला, हे आयकही आमचे परमभाग्य समजतो. िंकरराव चव्हाि हा केवळ दिगनाचा हवर्य नसून तो सखोल अभ्यासाचा व सिंोधनाचा हवर्य आहे, हे सारखे जािवत असे.

हद. २६ फेब्र वारी २००४ रोजी ना. िंकररावजी चव्हाि याचें हनधन झाले. महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळाचे तत्कालीन अध्यक्ष प्राचायग रा. रं. बोराडे यानंी ‘महाराष्ट्रचे हिल्पकार’ या माहलकेसाठी ना. िंकरराव चव्हाि याचें चहरत्र हलहहण्याची सूचना केली. असे असले तरी या चहरत्रलेखनामार्ची खरी पे्ररिा कहववयग प्रा. फ. म ं. प्रिदे याचंी आहे. त्याचं्या पे्रमळ पाठप राव्याम ळेच हे चहरत्रलेखन हसद्धीस रे्ले. प्रा. फ. म ं. प्रिदे यानंी या चहरत्रलेखनाची पाठराखि केली. त्याचें ऋि िब्दातीत आहे.

प्रस्तृत चहरत्रलेखनात ज्या गं्रथाचंा, हविेर्ाकंाचंा व हनयतकाहलकाचंा आधार घेण्यात आला, त्या सवांची कृतञतापूवगक नोंद सदंभगसूचीमध्ये घेतली आहे. चहरत्राची म द्रिप्रत तयार करण्यासाठी अक्षर म द्रिालयाचे मालक आमचे स्नेही श्री आनंद कल्यािकर आहि सरं्िकचालक श्री परि राम वेिीकर यानंी जी तत्परता दाखहवली, त्याबद्दल ‘अक्षर’ पहरवाराचे ऋि व्यक्त करतो.

चहरत्रलेखनात काही त्र टी राहू नयेत, ते अहधकाहधक हनदोर् व अद्ययावत व्हाव,े यासाठी चहरत्राच्या पाच प्रती तयार करून मा. िंकररावजी चव्हाि याचं्यािी सबंंहधत मान्यवरानंा देण्यात आल्या. त्यापैकी डॉ. जे. जी. वाडेकर, डॉ. सौ. तेजल्स्वनी वाडेकर, प्रा. भ . द. वाडीकर, प्राचायग दत्ताते्रय धनपलवार, प्राचायग र्ोप्रवदराव थेटे आहि माझी पत्नी प्रा. डॉ. सौ. मथ यानंी अहतिय आस्थेने व काळजीपूवगक चहरत्राचे वाचन करून काही मौहलक सूचना केल्या. िारदा भवन

हिक्षि ससं्थेचे सहचव श्री डी. पी. सावंत, जलतज्ञ श्री द. मा. रेड्डी आिइ प्रा. उत्तमराव सूयगवंिी याचं्यािी वेळोवेळी झालेल्या चचा अहतिय उपय क्त ठरल्या. त्याम ळे हे चहरत्र अहधक हनदोर्, वस्त हनष्ठ, सवगस्पिी आहि वाचनीय होऊ िकले, याबद्दल या मान्यवराचें मन पूवगक आभार.

महाराष्ट्र राज्य साहहत्य आहि ससं्कृती मंडळाचे अध्यक्ष आदरिीय श्री मध मंरे्ि कर्मिक आहि प्रभारी सहचव श्री उ. बा. सूयगवंिी यानंी अत्यातं कमी वेळात तरीही आकर्गक स्वरूपात हे चहरत्र प्रकाहित केले, त्याबद्दल या उभयताचें तसेच मंडळाच्या सवग सन्माननीय सदस्याचें ऋि व्यक्त करून या मनोर्ताला पूिगहवराम देतो.

डॉ. सुरेख सावतं ‘मथ रेि’, िाहूनर्र, नादेंड.

१

महाराष्ट्राचे शिल्पकार : िंकरराव चव्हाण १९६३ चा नोव्हेंबर महहना श्री. एस. व्ही. लकडे हे औरंर्ाबाद हजल्यातील

अप्पर द धना या प्रकल्पाच्या बाधंकामावर उपअहभयंता यकहिून काम पाहात होते. त्या हदविी त्या प्रकल्पाचे काम पाहण्यासाठी मंत्री महोदय येिार होते. त्यादृष्टीने प्रकल्पाचे कायगकारी अहभयतंा व उपअहभयतंा हे एक आठवडा आधीपासून तयारी करीत होते. उपअहभयंता आपिच तयार केलेल्या हटपिीचे हदवसातून तीन-चार वळेा वाचन करीत होते. जिूत्यानंा त्या हवर्यावर एखादी परीक्षाच द्यायची होती आहि ते काही अंिी खरेही होते. कारि प्रकल्पाला भेट देिारे मंत्री महोदय हे महाराष्ट्राचे पाटबधंारेमंत्री होते. ते कोित्या वेळी कोिता प्रश्न हवचारतील याचा काही नेम नव्हता. प्रकल्पाच्या पािलोट के्षत्रापासून ते धरिाच्या हवहवध पातळया, त्याचें वेर्वेर्ळे हडझाईन्स, धरिाची सचंयक्षमता, धरिाम ळे हनमाि होिारी प्रसचनक्षमता या सदंभात केव्हा कोिता प्रश्न कसा हवचारला जाईल हे सारं्ता येत नव्हते. त्याम ळे त्यानंी तिी तयारी करिे स्वाभाहवकच होते.

त्याकाळी सबधं मराठवाड्यासाठी पाटबंधारे हवभार्ाची फक्त दोनच मंडल कायालये होती. एका कायालयाकडे पूिा आहि मन्याड या मोठ्या धरिाचें बाधंकाम होते तर द सऱ्या मंडल कायालयाकडे सवग मध्यम व लघू पाटबंधारे प्रकल्पाचंी कामे होती. या मंडळाचे अधीक्षक अहभयंता हे एक अत्यतं कडक स्वभावाचे आहि हिस्तहप्रय असे इंहजनीअर होते. त्याचं्या सहकाऱ्याच्या हातून जर काही चूक झाली तर ते त्याची म ळीच र्य करीत नसत. सहकाऱ्याला पाठीिी घालून त्याला सरंक्षि देिे त्याचं्या स्वभावातच नव्हते. त्याचं्या सहकाऱ्यानंा साहेबाचं्या या स्वभावाची सारखी भीती वाटत असे. अनेकानंा त्याचं्या समोर जायचे यकहिजे धमगसकंट वाटत असे. हे अधीक्षक अहभयंता महािय मंत्री महोदयाबंरोबर दौऱ्यात होते. ते आपल्यािी एखाद्या परीक्षकासारखेच वार्िार याची खात्री असल्याम ळे उपअहभयंता अक्षरि परीके्षला हनघालेल्या एखाद्या हवद्यार्थ्यासारखे सर्ळी तयारी करीत होते. त्याम ळे धरिावर काम करिाऱ्या अहभयतं्याचंी िब्दि झोप उडाली होती.

अखेर मंत्री महोदयाचं्या भेटीचा हदवस उजाडला. मंत्री महोदयाचें धरिस्थळावर आर्मन झाले.

धरिाचे मातीकाम एका मोठ्या ठेकेदाराकडे होते. त्याचं्याकडे स्के्रपसग, हटप्पसग, रॅक्सकॅव्हेटसग इ. सर्ळी आध हनक यंत्रसाम ग्री होती. अन् हतच्या सहाय्याने धरिाचे काम वरे्ाने चालले होते. मंत्री महोदय धरिाची पाहिी करिार यकहिून

२

जार्ोजार्ी धरिाची हवहिष्ट हठकािी व पातळया आहि हदिा दिगहविारे रंर्ीबेरंर्ी झेंडे लावले होते. प्रत्येकजि नीटनेटका पोिखा करून, आपापल्या कामाचंी माहहती सोबत घेऊन, धरिावर ठरवनू हदलेल्या जार्ी हिस्तीत उभा होता. एकदाचे मंत्री महोदयाचें आर्मन झाले. मंत्री महोदयाकंडून धरिची पाहिी स रू झाली. मंत्री महोदयासंोबतचा र्ाड्याचंा ताफा धरिाच्या खालच्या बाजूस थाबंहवण्यात आला. मंत्री महोदय चालू लार्ले. त्याम ळे सवग जि पायीच हनघाले. धरण्याच्या एका टोकापासून द सऱ्या टोकापयंत हफरून झाले. मंत्री महोदय आहि अहधकारी याचं्यात काही प्रश्नोत्तरे झाली आहि मंत्री महोदयाचंा परतीचा प्रवास स रू झाला.

धरिावर काम करिाऱ्या उपअहभयंत्याचा जीव भाडं्यात पडला. त्यानंी स टकेचा हन श्वास टाकला. परंत त्याचंा तो आनंद फार काळ हटकला नाही. मंत्री महोदय एकदम एका हठकािी थाबंले. त्यानंी इकडे-हतकडे पाहहले आहि अहधक्षक अहभयतं्यानंा जवळ बोलावनू प्रश्न हवचारला,

“या हठकािी धरिाच्या पाळूच्या सपूंिग रंहदमध्ये म रमच हदसतो. काळी माती हदसत नाही. हे कसे काय?”

अहधक्षक अहभयंत्यानंी स्वत उत्तर देण्याऐवजी उत्तरीच्या अपके्षने उपअहभयंत्याकडे पाहहले. त्या प्रश्नाच्या अचानक आक्रमिाने उपअहभयंता फारच र्डबडून रे्ले. कारि त्यानंी त्या प्रश्नाचा मनािी सराव केलेला नव्हता त्याचं्यासाठी तो त्या परीके्षत आलेला अनपेहक्षत प्रश्न होता. उत्तरासाठी चाललेली त्याचंी धडपड, तिात अधीक्षक अहभयंत्याचंी रोखलेली करडी व कोरडी नजर त्याम ळे उपअहभयंत्याला अक्षरि घामच फ टला.

“अहो महािय, सारं्ा हे कसे काय ते?” अधीक्षक अहभयतं्याचंा उपअहभयंत्याला खडा सवाल.

उपअहभयंता आिखी र्ोंधळून रे्ले. वास्तहवक अिा कसोटीच्यावेळी वहरष्ठ अहधकऱ्यानंी आवश्यक ते स्पष्टीकरि देऊन खालच्या अहधकाऱ्याला साभंाळून घ्यायचे असते व आलेला प्रसरं् मारून न्यायचा असतो. िासकीय दौऱ्यात हे असे नेहमी चालतच असते. परंत अधीक्षक अहभयंता तिा स्वभावाचे नव्हते. त्यानंी नेमक्या उत्तरासाठी उपहभयंत्यानंाच धारेवर धरले. अखेर उपअहभयंत्यानंी र्ोंधळून जाऊन कसेबसे उत्तर हदले, “याहठकािी र्ाभ्याची पातळी (Hearting) सपंलेली असून त्यावर पूिग रंूदीमध्ये म रूम टाकण्याचे काम चालू आहे.”

हे उत्तर ऐकूि अधीक्षक अहभयतंा र्प्प राहहले. परंत त्या उत्तराने मंत्री महोदयाचें समाधान झालेले हदसले नाही. धरिाची बारकाईने पाहिी करत त्यानंी

३

अधीक्षक अहभयंत्यानंा स चहवले, “त यकही स्वत धरिाच्या लेवेहल्स घ्या आहि मी येथून हनघण्यापूवी उपअहभयतं्यानंी हदलेले उत्तर बरोबर आहे का, ते मला सारं्ा.”

धरिाची पाहिी पूिग झाली. मंत्री महोदय हवश्रामर्हृावर हनघून रे्ले. परंत इकडे सर्ळयाचंीच अस्वस्थता वाढली होती. मंत्री महोदयानंा हवश्रामर्हृावर सोडून अधीक्षक अहभयंता प न्हा धरिावर आले स्वत लेव्हल्स घेतल्या आहि मंत्री महोदयाचंी िंका खरी ठरली; कारि उपअहभयंत्यानंी दाखहवलेल्या हठकािी अजनू धरिाच्या र्ाभ्याची पातळी आलेली नव्हती आहि मध्यभार्ी काळया मातीचा थर अजून दोन मीटर उंचीपयंत असिे आवश्यक होते. परंत काळया मातीचा भार् हनसरडा होता व र्ाड्या घसरण्याची भीती असते यकहिून तात्प रते यंत्रसाम ग्री व वाहनाचं्या येण्या-जाण्यासाठी तेथे म रमाचे आच्छादन केले होते. ते काही नवीन नव्हते. तसे नेहमीच केले जाते आहि प न्हा त्या हठकािी वरचे मातीकाम करावयाचे असते तेव्हा तो म रूनीचा थर काढून टाकून आवश्यक तेवढ्या भार्ात काळया मातीचा थर हदला जातो. त्यात वावरे् काहीच नव्हते आहि तसे स्पष्टीकरि उपअहभयंत्याने हदले असते तर कदाहचत मंत्री महोदयाचें समाधानही झाले असते. परंत र्ोंधळून जाऊन वेळ मारून नेण्यासाठी उपअहभयंत्यानंी च कीचे उत्तर हदले होते. क िी ऐरारै्रा मंत्री असता तर कदाहचत ते खपूनही रे्ले असते. परंत आजच्या मंत्री महोदयाचं्या चािाक्ष नजरेतून ती ताहंत्रक चूक स टू िकली नाही. कारि ते क िी साधेस धे मंत्री नाव्हते. तर ते अत्यतं अभ्यासू व भल्या-भल्या इहंजनीअरसगना लाजवील अिी ताहंत्रक माहहती असलेले महाराष्ट्राचे पाटबंधारे मंत्री होते, ना. िंकरराव भाऊराव चव्हाि! त्याचं्या अंर्भतू हचहकत्सक अभ्यासूपिाम ळे आहि पहरश्रमपूवगक प्रा्त केलेल्या चौकस स्वभावाम ळे त्यानंा असा स्वच्छ दृहष्टकोन लाभला होता. सामान्यत क िी मंत्री धरिस्थळाला भेट फक्त दोनच वेळा देतात. एक तर प्रकल्पाच्या भहूमपूजनाला प्रकवा उद घाटन समारंभाला. धरिाचे भहूमपूजन नसताना प्रकवा उद्घाटन समारंभही नसताना धरिस्थळाला आवजूगन भेट देिारे, अन भवी इंहजनीअरची दृष्टी लाभलेले, धरिाच्या बाधंकामाची र्ती आहि र् िवत्ता याचें साधकबाधक परीक्षि करिारे, अहभयंत्याचें अहभयतंा िोभिारे ना. िंकरराव चव्हािासंारखे अभ्यासू मंत्री हवरळाच !

नादेंडच्या नर्राध्यक्षपदापासून दोन वेळा महाराष्ट्राच्या म ख्यमंहत्रपदापयंत आहि भारताच्या र्ृहमंहत्रपदापयंत हवहवध पदावंर आपल्या कायगकतृगत्वाचा व अभ्यासू िैलीचा अमीट ठसा उमटहविाऱ्या िंकरराव चव्हािाचें चहरत्र समकालीन आहि भावी हपढीला उद्बोधक आहि पे्ररिादायी ठरेल असेच आहे .....

४

जन्म, बालपण व शिक्षण

िंकरराव चव्हाि याचंा जन्म प्रत्येक प्राहिमात्रात ईश्वराचा अिं पाहिाऱ्या

सतं एकनाथाचं्या पैठिनर्रीत हद. १४ ज लै १९२० रोजी झाला. त्याचं्या आईचे नाव लक्ष्मीबाई असे होते आहि वहडलाचें नाव भाऊराव चव्हाि. भाऊराव चव्हाि हे पैठिच्या जहाहर्रीत हिक्षि होते. परंत सपूंिग क ट ंबाची जबाबदारी एकट्याने साभंाळत असताना होिारे आर्मथक ओढाताि स सय करण्यासाठी त्यानंी हिक्षकी पेिाबरोबरच पैठिमध्ये कापडाचा व्यवसाय स रू केला होता.

भाऊराव चव्हाि आहि लक्ष्मीबाई या दायकपत्याला एकूि सात अपत्ये झाली. र्ोपाळराव हे ज्येष्ट प त्र . त्यानंतर नारायिराव आहि हहरभाऊ. िंकरराव हे चव्हाि दायकपत्याचे चौर्थ्या क्रमाकंाचे अपत्य. केिवराव हे िंकररावाचें धाकटे बंधू िंकररावानंा स दंराबाई आहि िातंाबाई या दोन बहहिी होत्या .

िंकररावाचं्या मातोश्री लक्ष्मीबाई या लौहकक अथाने अहिहक्षत असल्या तरी त्याचंी जीवनाहवर्यीची जाि अहतिय प्रर्ल्भ होती. पे्रमळ स्वभावाच्या, सयंमी वृत्तीच्या आहि कष्टाळू लक्ष्मीबाईंनी बालपिीच िंकररावावंर स ससं्कार केले.

र्ोरठा येथील सतं दासर्िू महाराज याचंा सहवास भाऊराव चव्हािानंा काही काळ लाभला. दासर्िू महाराजाचं्या अध्याल्त्मक हवचाराचंा खोल प्रभाव भाऊराव चव्हािाचं्या व्यहक्तमत्त्वावर उमटला होता. त्याम ळे ते एक सरळमार्ी, प्रयत्नावंर अढळ हवश्वास ठेविारे आहि देवावर हनतातं श्रद्धा असिारे असे सत्त्विील र्ृहस्थ होते. श्रद्धाळू असले तरी त्याचंी श्रद्धा डोळस होती. अंर्मेहनतीवर हन कष्टावर त्याचंा हवश्वास होता. कतगव्यकठोर आहि हिस्तहप्रय व्यहक्तमत्त्व असा त्याचंा लौहकक होता. त्यानंी नेहमीच पैिापेक्षा मािसाला आहि माि सकीला आहधक महत्त्व हदले. हनजाम राजवटीत उदूग भारे्चा प्रभाव असतानास द्धा आहि घरची आर्मथक ल्स्थती बेताची असतानास द्धा भाऊरावानंी सातवीची परीक्षा प्रथमश्रेिीत उत्तीिग केली होती.

भाऊराव चव्हाि हिक्षिाचे महत्त्व ओळखून होते. पहरल्स्थतीम ळे आपि जरी फारसे हिक्षि घेऊ िकलो नाही तरी आपली म ले उच्च हवद्याहवभहूर्त झाली झाली पाहहजेत, असा त्याचंा कटाक्ष होता. त्यासाठी त्यानंी जािीवपूवगक प्रयत्न केले. पैसा येतो तसा जातो, त्याची फारिी काळजी करायची नसते. आपला स्वाहभमान महत्त्वाचा क िाचेही पाच पैसे घेऊन िरप्रमदे होऊ नका, ही भाऊरावाचंी आपल्या म लानंा हिकवि होती. भाऊरावानंी आहि लक्ष्मीबाईंनी आपल्या म लावंर

५

बालपिापासूनच साधेपिाचे, सचोटीचे आहि हिस्तीचे ससं्कार प्रबबहवले. भाऊराव चव्हाि यानंी हजद्दीने, मेहनतीने, कठोर पहरश्रमाने, प्रामाहिकपिाने आहि हिस्तीने नेटका प्रपंच करून र्ावात आपले स्वतंत्र स्थान हनमाि केले होते. त्याचं्याहवर्यी समाजात आदरय क्त भीती होती.

‘बालपिीचा काळ स खाचा’ या उक्तीप्रमािे िंकररावस द्धा बालपिी अहतिय खोडकरवृत्तीचे होते. सवंर्ड्यानंा हचडहविे, म लासंोबत मारामाऱ्या करिे यात ते आघाडीवर होते. अथात अभ्यासातस द्धा त्यानंी आपला पहहला क्रमाकं कधी सोडला नाही. बालपिी एक चारं्ला र्ायक अिी त्याचंी कीती होती. पैठिमध्ये र्िपतीउत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा होत असे. र्िपतीउत्सवात िंकररावाचें हमत्र भर्वंतराव देिम ख हे व्याख्याने देत असत; तर िंकरराव राष्ट्रभक्तीपर स्फूर्मतर्ीते र्ाऊन समाजात राष्ट्रीय हवचाराचें वातावरि हनमाि करीत. या दोन हमत्राचं्या कायगक्रमानंा पहरसरात चारं्ली दाद हमळत असे.

स खाने जाऊ स्वर्ाला सारं्तो कोि त यकहाला बोलिे वाटते छोटे मर् हृदय का थरथरा कापे स खाने जाऊ स्वर्ाला स खाने जाऊ स्वर्ाला हे िंकररावाचें बालपिीचे अत्यतं आवडते र्ािे होते. त्याचं्या या र्ाण्याला

प्रत्येकवेळी सावगजहनक कायगक्रमात उत्स्फूतग दाद हमळत असे. बालस लभवृत्तीन सार आपल्या बालहमत्रासंोबत र्ोट्या खेळिे, पतंर् उडहविे, हवटीदाडूं खेळिे तसेच सधं्याकाळी र्ोदावरीच्या पात्रात पसरलेल्या वाळूत ह तूतू आहि स रपाट्या असे देिी खेळ खेळण्यात याचें व्यहक्तमत्त्व आकाराला येत होते.

प्राथहमक हिक्षिाच्या स्तरावर हवद्यार्थ्यांच्या कोवळया मनावर कोरले रे्लेले ससं्कार त्याच्या व्यहक्तमत्त्वात दीघगकाळ हटकून असतात. स दैवाने िंकररावानंा पैठिच्या िाळेत हिक्षि घेत असताना फार चारं्ले हिक्षक लाभले. श्री. त ळजापूरकर नावाचे त्याचें एक हिक्षक होते. ते राष्ट्रीय वृत्तीचे आहि प रोर्ामी हवचाराचें होते. त्याचं्या राष्ट्रीय हवचारांचा र्डद ठसा िंकररावाचं्या ससं्कारक्षम बालमनावर उमटला. वास्तहवक त ळजापूरकर यानंा त्याचं्या राष्ट्रीय हवचारामं ळे आहि हवचारान रूप चळवळीम ळे हनजाम सरकारने ससं्थानातून हद्दपार केले होते. पैठिपासून जवळच असलेल्या टाकळी या र्ावी येऊन ते हनजाम ससं्थानहवरोधी

६

जनजार्तृी करत आहि म लामािसाचं्या मनात स्वातंत्र्याची बीजे पेरत होते. त ळजापूरकर र् रजी टाकळी या र्ावी आल्याचे समजताच िंकरराव आपल्या बालहमत्रानंा घेऊन तेथे जात. त्याचें हवचार ऐकत. त्याचं्यािी चचा करत. एकदा ही बातमी हनजामाच्या पोहलसानंा समजली. पोहलसानंी भाऊराव चव्हािाकंडे त्याबाबत चौकिी केली. िंकररावानंा प न्हा त ळजापूरकरािंी सपंकग न ठेवण्याची तंबी हदली. तरीस द्धा िंकररावानंी पोहलसाचं्या धमकीला भीक घातली नाही. उलट त ळजापूरकर र् रजींच्या सहवासात आपल्या राष्ट्रीय हवचाराचंी बठैक अहधकच पक्की केली.

िालेय स्तरावर हिक्षि घेत असताना िंकररावानंी आपल्या उपजत अभ्यासूपिाम ळे पैठि र्ावातील एक ह िार हवद्याथी यकहिून आपली ओळख हनमाि केली. त्यानंा इंग्रजी हवर्याखाठी श्री लहलतदास रॉय नावाचे एक उत्तम हिक्षक लाभले. िंकररावाचं्या मनात इगं्रजी हवर्याची र्ोडी हनमाि करण्याचे बरेचसे श्रेय श्री लहलतदास रॉय याचं्याकडे जाते. प ढे िंकररावानंी इंग्रजी भारे्वर जे लक्षिीय प्रभ त्व सपंादन केले त्याची पायाभरिी श्री लहललदास रॉय यानंी अिाप्रकारे केली.

िंकररावाचें आिखी एक आवडते हिक्षक होते. कमाल द्दीन अहमद हे त्याचें नाव. आचाराने आहि हवचाराने ते एक आदिग हिक्षक होते. अिा ध्येयवडे्या आहि हनष्ट्िात हिक्षकाचं्या साहिध्यात िंकररावाचं्या व्यहक्तमत्त्वाचे कोवळे रोपटे हवकहसत होत होते.

ग्रामीि हवद्यार्थ्यांच्या मनात इंग्रजीप्रमािेच र्हित या हवर्याबद्दलस द्धा एक अनाहमक भीती हनमाि झालेली असते. परंत िंकररावानंी या दोन्ही हवर्याचंा कधी बाऊ केला नाही. उलट ते पाचवीपासून दहावीपयंत र्हिताच्या परीके्षत १०० पैकी ९७/९८ र् ि हमळवनू आपला त्या हवर्यातील पहहला क्रमाकं हमखास कायम ठेवत असत.

बालपिीचा खोडकरपिा हा त्या वयाचाच एक अहवभाज्य भार्ा असतो. त्यावेळी केलेल्या खोड्याचें कौत कही होत असते. इतराचं्या नकला करिे हा िंकररावाचंा एक आवडता छंद होता. त्याचं्या िाळेतील एक हिक्षक सदैव तपकीर ओढत असत. त्याचं्या तपकीर ओढण्याच्या िैलीची, त्याचं्या चालण्याबोलण्याच्या िैलीची िंकरराव अर्दी ह बेह ब नक्कल करीत असत. िंकररावाचं्या अिा नक्कलखोर स्वभावाला त्याचें बालहमत्र भर्वतं देिम ख, अच्य तराव जोिी, बाजीराव दहीहंडे, कचरू रे्ि जी पर्ारे, देवीदास र् रव, हवश्वनाथ पोहेकर या समवयस्कर हमत्राकंडून उदंड दाद हमळत असे. परंत िंकररावानंी अिा थटे्टखोरपिाचा कधी

७

अहतरेक होऊ हदला नाही. एखाद्या हिक्षकाची ते नक्कल करीत याचा अथग असा नव्हे की त्याचं्या मनात हिक्षकाबंद्दल आदराची भावना नव्हती. उलट हिक्षकाहंवर्यी आदराची भावना बाळर्ूनच त्याचें हवद्याध्ययन हनष्ठेने चालले होते. िंकररावाचंी सरं्ीताची व नाटकाची आवड सवगश्र त आहे. या आवडीचे बीजारोपिस द्धा बालपिीच झाल्याचे हदसते. त्यानंी बालपिीच र्ायन व तबलावादनाची कला आत्मसात केली. र्िपती उत्सवाच्या कायगक्रमात र्ायन व तबला वादन करून जनसघंटन व राष्ट्रीय जार्तृी करण्याचे काम त्यानंी फारसा र्ाजावाजा न करता केले.

िंकररावानंी १९३५ मध्ये पैठि येथून इयत्ता सातवीची परीक्षा प्रथम श्रेिीत उत्तीिग केली. त्याबरोबर त्याचें र्ावतील हिक्षिही पूिग झाले. कारि प ढील हिक्षिाची सोय र्ावात नव्हती. सातवीपयंतच्या हिक्षिाने त्याचें समाधान होिार नव्हती. त्याप ढील हिक्षि घेण्याची त्याचंी उत्कट इच्छा होती. आपल्या म लाने भरप र हिकाव,े असे भाऊराव चव्हाि यानंाही वाटत असे. परंत प ढील हिक्षिासाठी आवश्यक असिारा खचग करण्याची सोय त्याचं्याकडे नव्हती. प ढील हिक्षि घेण्यासाठी िंकररावाचें मन हैदराबादकडे धाव घेत होते, परंत आर्मथक प्रश्न ‘आ’ वासून समोर उभा होता. त्याच्यावर मात करिे हजतके आवश्यक होते, हततकेच ते अवघडही होते. त्यातल्यात्यात जमेची बाजू अिी की, िंकररावाचें थोरले बधूं नारायिराव हिकवण्या घेऊन हैदराबाद येथे आपले हिक्षि पूिग करत होते. िंकररावानंा आहि भाऊरावानंा तेवढा एक आिेचा हकरि हदसत होता. त्याच आिेवर िंकररावानंी हैदराबाद र्ाठले हैदराबादच्या हसटी कॉलेजमध्ये प्रविे घेतला. सतत तीन वर्े हिकवण्या घेऊन प्रहतकूल पहरल्स्थतीवर मात करत त्यानंी आपले माध्यहमक हिक्षि पूिग केले. या काळात त्याचंी प्रचडं आबाळ झाली. तरीस द्धा हिक्षिावरच्या पे्रमापोटी त्यानंी तो त्रासही र्ोड मानून घेतला. यकहितात ना, ध्येयाचा ध्यास लार्ल्यावर कष्टाचा त्रास वाटत नाही. १९३९ मध्ये हैदराबादच्या हसटी कॉलेजातून ते मॅहरकची परीक्षा प्रथम श्रेिीत उत्तीिग झाले. त्यावेळी त्यानंा सोसलेल्या कष्टाचें आहि केलेल्या पहरश्रमाचें साथगक झाल्यासारखे वाटले.

एवढ्या हिक्षिावर समाधान मानतील ते िंकरराव कसले ! उच्च हवद्याहवभहूर्त होण्याचा त्याचंा मनोदय आहि वहडलाचंी इच्छा त्यानंा स्वस्थ बसू देत नव्हती. पदवीच्या हिक्षिासाठी हैदराबादच्या हनजाम कॉलेजमध्ये प्रवेि घेण्याची िंकररावाचंी उत्कट इच्छा होती. परंत हतथे त्यानंा प्रवेि हमळिे द रापास्त होते. कारि त्या कॉलेजचे िैक्षहिक ि ल्क जास्त होते. ते ि ल्क भरण्याची िंकररावाचंी

८

आर्मथक क्षमता नव्हती. घराकडून काही पैसे हमळण्याची स तराम िक्यता नव्हती. परंत यकहितात ना, जो धडपडतो त्याच्या मदतीला दैव धावनू येते. तसाच काहीसा प्रकार िंकररावाचं्या बाबतीत घडला.

त्याकाळी हनजाम कॉलेजचे हप्रल्न्सपॉल होते, टनगर स्कॉहटि, ञानलालसेपोटी िंकररावानंी जाऊन स्कॉहटि साहेबाचंी भेट घेतली. टनगर स्कॉहटि हा मोठा उमदा मािूस ! ते िंकररावानंा यकहिाले,"आमच्या कॉलेजची एक चाचिी

परीक्षा असते. त्या परीके्षत तू चारं्ल्या माकांनी पास झालास तर त ला आमच्या कॉलेजमध्ये प्रवेि तर हमळेलच हिवाय फी माफीची सवलतही हमळेल. आिखी वरून आयकही त ला स्कॉलरहिपही देऊ."

िंकरराबानंी आव्हाि समजून स्कॉहटि खाहेबाचें आवाहन स्वीकारले सवग तयारीहनिी प्रवेिासाठीची चाचिी परीक्षा हदली. परीके्षच्या हनकालात िंकररावानंा ‘अपवादात्मक ब हद्धमान हवद्याथी’ असा िेरा हमळाला. त्याचबरोबर िंकररावाचंा हनजाम कॉलेजात प्रविे हनश्चत झाला. हिवाय र् िवत्ता हिष्ट्यवृत्तीही! अिा प्रकारे अंर्भतू र् िवते्तने िंकररावानंा हनजाम कॉलेजात बी.ए.साठी प्रवेि हमळवनू हदला. प्रवेिाचा प्रश्न स टला खरा, पि हनवाहाचा खरा प्रश्न प ढेच होता. दोनवेळच्या जेविाची सोय करिे आवश्यक होते.

या काळात िंकररावानंा त्याचें ज्येष्ठ बंधू नारायिराव याचंा खूप आधार झाला. त्याकाळी नारायिराव हैदराबाद येथे वास्तव्याला होते. ‘वंदेमातरम्’ चळवळीत आहि अन्य हवधायक सावगजहनक कायात ते व्यस्त होते. ते ज्या स दंरबारे्त राहत होते, तेथे नवाबाचंी वसती होती. नारायिरावानंी िंकररावानंा नवाबाच्या म लाचं्या खाजार्ी हिकवण्या घेण्याचे काम हमळवनू हदले. खाजर्ी हिकविीच्या त टप ंज्या कमाईवर िंकरराव आपल्या हिक्षिाचा र्ाडा नेटाने प ढे रेटत होते. एका हिकविीसाठी िंकररावानंा महहन्याकाठी स मारे पंधरा रपये हमळत असत. अिा तीन हिकवण्यातूंन महहत्याकाठी ४५ ते ५० रपयाचंी कमाई होत असे. अहतिय काटकसर करून हनर् तीने िंकरराव आपला हिक्षिाचा खचग भार्ावीत. अलीकडे महाहवद्यालयीन हवद्यार्थ्यांमध्ये पालकाकंडून दरमहा िेपाचिे पॉकेटमनी मार्ण्याचे फॅड हनघाले आहे. अिा हवद्यार्थ्यांना हिकविीच्या माध्यमातून हमळालेल्या पिास रपयावंर र् जराि करिाऱ्या आहि आपला हवद्याव्यासरं् हनषे्ठने चालहविाऱ्या िंकररावाचं्या चहरत्रातून खूप काही हिकण्यासारखे आहे. ञानातूनच मानवाच्या हवकासाचा महामार्ग जात असतो, या हवचारवचनावर त्याचंी हनतांत श्रद्धा होती,

९

यकहिून घराकडून पाच पैिाचीही आर्मथक मदत न मार्ता प्रकवा र्हरबीचे भाडंवल करून हिक्षिाकडे पाठ न हफरहवता िंकररावानंी आपले पदवीचे हिक्षि पूिग केले. १९४३ मध्ये िंकररावानंी बी.ए. ची परीक्षा हविेर् प्राहवण्यासह उत्तीिग केली.

बी. ए. ची पदवी हातात पडल्यावर आपि पदवीधर झाल्याच्या आनंदात धन्यता न मानता कायद्याचे हिक्षि घेण्याचा ध्यास िंकररावानंी घेतला. प ढील हिक्षि अिाच हनष्ठने पूिग करण्याचा िंकररावानंी सकंल्प सोडला. हैदराबादच्या उस्माहनया हवद्यापीठात एल.एल.बी. साठी प्रवेि घेतला. िंकररावानंी बी.ए.ची परीक्षा हविेर् प्राहवण्यासह उत्तीिग केली असल्याम ळे हनजाम सरकारने त्यानंा हविेर् र् िवत्ता हिष्ट्यवृत्ती जाहीर केली. त्याम ळे िंकररावाचं्या िैक्षहिक प्रपंचाला थोडासा हातभार लार्ला.

१०

िुभमंगल !

दरयकयानच्या काळात ज्येष्ठ बधूं नारायिराव हे आपले हैदराबाद येथील

कायद्याचे हिक्षि पूिग करून व वहकलीचा अन भव र्ाठीिी घेऊन नादेंड येथे हसव्हील जज्ज यकहिून नोकरीस लार्ले होते. आखाडा बाळापूरचे माधवराव पाटील याचं्यािी याचें मैत्रीच्या माध्यमातून घहनष्ठ सबंंध प्रस्थाहपत झाले होते. एकेहदविी र्प्पाचं्या ओघात माधवराव पाटलानंी आपली कन्या क स मताईच्या हववाहाचा हवर्य नारायिरावाकंडे काढला. आपली कन्या क स मताईचा हववाह िंकररावािंी करण्याचा प्रस्ताव त्यानंी नारायिरावानंा बोलून दाखवला.

त्यावर नारायिराव यकहिाले,"उन्हाळयाच्या स ट्टीमध्ये िंकरराव नादेंडला येतील. त्यावेळी पाहू."

झाले. उन्हाळयाच्या स ट्ट्ट्या लार्ल्या. भावाच्या भेटीसाठी िंकरराव नादेंडला आले होते. त्यावेळी आखाडा बाळापूरचे माधवराव पाटील यानंी िंकररावानंा आहि नारायिरावानंा म लर्ी पाहायला येण्याचे हनमंत्रि हदले. भाऊराव चव्हाि हे नारायिराव आहि िंकरराव या आपल्या म लासंह आखाडा बाळापूरला रे्ले. क स मताईंना पाहण्याचा कायगक्रम झाला. नावाप्रमािेच क स मकोमल असिाऱ्या क स मताई पाहताक्षिी पाह ण्याचं्या पसतंीस उतरल्या. माधवराव पाटलानंी भाऊराव चव्हािाकंडे हळूच ह ंड्याचा हवर्य काढला.

ह ंडाचा हवर्य उधळून लावत भाऊराव चव्हाि बोलले, "ह ंडा देिे आहि घेिे आयकहाला म ळीच पसतं नाही. ह ंड्याच्या बदल्यात आयकही म लाची प्रकवा म लीची प्रकमत करू इल्च्छत नाही. त मची म लर्ी क स म हीच आमच्यासाठी अनमोल असा ह ंडा आहे. लाग्नात येिाऱ्या पाह ण्याचंी जेविाची व राहण्याची उत्तम व्यवस्था व्हावी, एवढीच अपेक्षा आहे."

वरहपत्यानेच ह ंड्याच्या प्रथेला अिा वाटाण्याच्या अक्षता लावल्यावर वध हपत्याने प ढे बोलण्याचा प्रश्नच नव्हता. लग्नाची हतथी ठरहवण्यासाठी प रोहहताला बोलहवण्यात आले.

"लग्नाच्या हतथी सपंल्या आहेत." प रोहहताने हनर्मवकार चेहऱ्याने साहंर्तले. "कसली हतथी आहि कसल काय? त मच्या आमच्यासाठी जो सोईचा हदवस

असेल तीच ि भ हतथी." भाऊराव चव्हाि बोलले.

११

वध हपता माधवराव पाटील प रोर्ामी हवचाराचं्या भाऊराव चव्हािाकंडे पाहतच राहहले. ज्येष्ठ ि द्ध नवमीचा सार्ळयानंा सोईचा असा हववाह म हूतग हनश्चत करण्यात आला लग्न आंध्रप्रदेिातील बासर येथे करावयाचे ठरले.

अिाप्रकारे लग्नाची प्राथहमक बोलिी पार पडली. भाऊराव चव्हािाचं्या प रोर्ामी हवचारसरिीने आहि कृतीने जमलेली पाह िे मंडळी भलतीच प्रभाहवत झाली. क स मताई आहि िंकरराव याचंा वाङ हनश्चय सपंि झाला. या नवीन सोयरसबंधाच्या आंनदाप्रीत्यथग साखर फ टािे, बतािे, पेढे वाटण्यात आले.

लग्नसमारंभ बासर येथे करायचे ठरले खरे; परंत काही अडचिीम ळे हा हववाह नादेंडमध्येच अत्यंत साधेपिाने सपंि झाला. िंकरराव आहि क स मताई हववाहाच्या पहवत्र बंधनात बद्ध झाले.

१२

हैदराबादचे शदवस

१९४३ मध्ये लग्नानंतर लरे्च नवहववाहहत िंकरराव आहि क स मताई यांनी

हैदराबाद येथे राहायचे हनहश्चत केले. कारि िंकररावानंा कायद्याचे प ढील हिक्षि चालू ठेवायचे होते. हैदराबादेत स दंरवन जामबारे्तील स प्रहसद्ध वकील श्री वसतंराव म खेडकर याचं्या वाड्यात एका खोलीमध्ये चव्हाि दायकपत्याने आपले हबऱ्हाड थाटले. िंकररावानंी आपला हदनक्रम ठरवनू घेतला. दररोज सकाळी सहा वाजता ते घराबाहेर पडत असत. दोन-तीन हठकािच्या खाजर्ी हिकवण्या घेत असत. कारि त्याहिवाय पयायही नव्हता. ‘कमवा आहि हिका हा मूलमंत्र त्यानंी हवद्यार्मथदिेपासूनच आपल्या जीवनात उतरहवला होता. हिकवण्या झाल्यानंतर परस्पर कॉलेजला जायचे हदवसभर कॉलेज करायचे. मन लावनू अभ्यास करायचा. कॉलेज सपंल्यानंतर घरी यायचे. सायंकाळी सहा ते रात्री अकरा वाजेपयंत प न्हा अभ्यास करायचा अिी कठोर हदनचया कायद्याची पदवी पदरात पडेपयंत िंकररावानंी व्रतस्थपिे चालहवली. आर्मथक आवक जेमतेम असल्याम ळे घरची सर्ळी कामे क स मताई स्वत करत असत. घरकामाला त्यानंी मोलकरीि ठेवण्याचा कधी च कूनही आग्रह धरला नाही. क स मताई स खवस्तू क ट ंबातून आल्या असल्या तरी त्यानंी कधी श्रमाची लाज बाळर्ली नाही. सावगजहनक नळावरून पािी भरिे, च लीवर स्वयंपाक करिे, भाडंी घासिे यासंारख्या कामात त्यानंा कधी कमीपिा वाटला नाही.

१९४३ पासून १९४७ पयंत चव्हाि दायकपयाचें वास्तव्य हैदराबाद येथे होते. या काळात िंकररावानंी मोठ्या कष्टाने कायद्याची पदवी सपंादन केली. हैदराबाद ससं्थानातील तो काळ मोठा कठीि होता. हैदराबाद ससं्थानात प्रहदंूना जीवन जर्िे अवघड झाले होते. रजाकाराचं्या जाच, ज लूम, छळ, अन्यायअत्याचाराचंी परमावधी झाली होती. प्रहदंूचे जीहवत स रहक्षत नव्हते, हवत्त स रहक्षत नव्हते, प्रहदू ल्स्त्रयाचंी अब्र ूस रहक्षत नव्हती. इतके अराजक माजले होते.

हैदराबाद ससं्थानात तेलंर्ि प्रातंातील आठ हजल्हे, आजच्या मराठवाडा प्रातंातील पाच हजल्हे आहि कनाटक राज्यातील तीन हजल्याचंा समावेि होता. या ससं्थानात म ल्स्लमाचें वचगस्व होते. १५ ऑर्स्ट १९४७ रोजी देिाला स्वातंत्र्य हमळाले तरी हैदराबाद ससं्थानातील प्रजा पारतंत्र्यात हखतपत पडली होती. ही जनता १९२० ते १९३७ या काळात हैदराबाद ससं्थानातून स्वतंत्र होण्यासाठी सतत प्रयत्न करत होती. सामाहजक पहरर्दा, राजकीय पहरर्दा आहि धार्ममक पहरर्दाचं्या

१३

माध्यमातून ससं्थानी प्रजेत जनजार्तृी करण्याचे प्रयत्न हैदराबाद म हक्तसगं्रामाचे नेते आहि कायगकते करत होते.

हनजामाच्या राजवटीत प्रहदू जनतेवरील अन्याय आहि अत्याचाराची पहरसीमा झाली होती. स्वातंत्र्यपूवग काळात मराठवाड्याची अवस्था अत्यतं िोचनीय झाली होती. प्रजेला क िी वाली उरला नव्हता. ‘म की हबचारी क िी हाका’ अिी रयतेच ल्स्थती झाली होती. हैदराबाद ससं्थानातील जनतेला कोितेच नार्री हक्क हमळत नव्हते. त्यानंा तोंड दाबून सवग प्रकारचे अन्याय अत्याचार सहन कराव ेलार्त होते. खरे तर सवगच ससं्थानातील प्रजेची पहरल्स्थती थोड्याबह त फरकाने अिीच हलाखीची होती. परंत हैदराबाद ससं्थानातील प्रहदू जनतेची अवस्था त्या सवांपेक्षा आिखी वाईट होती. हैदराबाद ससं्थानची सरंजामिाही सत्ता धमांध हनजामाच्या कराल राजवटीत अहधकच असहहष्ट्िू बनली होती. आध हनकतेचा प्रकाि या जनतेपासून िेकडो मलै दूर होता. ससं्थानातील प्रजेला बाह्मजर्तातील हवकासाचा प्रकाि हदसू नये आहि अन्यायग्रस्त ससं्थानातील प्रजेचे ह ंदके आहि उसासे बाह्मजर्ताला ऐकू जाऊ नयेत, यासाठी ससं्थानी राजवट वर्ीन वर्े खटाटोप करत होती. वतगमानपत्रावंर कठोर हनबंध लादले होते. सघंटना स्थापन करण्यावर बंदी होती. स्वच्छ सावगजहनक जीवनाला सामोरे जाण्याचे सवग सन्माननीय मार्ग ससं्थानी राजवटीने बंद करून टाकले होते. अिा या अन्यायग्रस्त मराठवाड्याची अवस्था एखाद्या बहंदस्त बेटासारखी झाली होती. अिी हनमगम, हनदगय, असहहष्ट्िू राजवट िक्य तेवढ्या लवकर र्ाडून टाकिे ही काळाची र्रज होती. त्यादृष्टीने नेत्याचें आहि जनतेचे प्रयत्य चालले होते. मि त्या प्रयत्नानंा यि येत नव्हते. १९३७-३८ च्या स मारास स्वामी रामानंद तीथग याचं्या नेतृत्वाखाली तरि सघंहटत होत होते. सहवनय कायदेभारं्ाची चळवळ, हवद्याथी आंदोलन आहि ‘वंदेमातरम्’ चळवळीने अत्याचारी हनजामाच्या अन्यायाहधहष्ठत प्रसहासनाला पहहला जबर धक्का हदला. परंत हैदराबाद ससं्थानची ती प्रहतर्ामी, धमगवडेी आहि अहतरेकी सत्ता नष्ट होण्यासाठी आिखी हकती हदवस वाट पहावी लार्िार या प्रश्नाच्या उत्तरासाठी जनता तडफडत होती, तर्मर्त होती.

हैदराबादच्या हनजामाच्या हवरोधात सारखे वातावरि तापत होते. १९३८ हे वर्ग खऱ्या अथाने प्रहतकाराचे वर्ग ठरले. या चळवळीचे पडसाद हवद्याथी वर्ात उमटत होते. तरि हवद्यार्थ्यांयानी हैदराबाद स्टेट कागेँ्रसच्या सत्याग्रहाला आहि स्वातंत्र्य-सगं्रामाला जोरदार पाप्रठबा हदला. १९३८ साली िंकरराव हैदराबादेत हिक्षि घेत होते. या काळात वंदेमातरम् चळवळ धारदार बनली होती. उस्माहनया

१४

हवद्यापीठात हिक्षि घेिाऱ्या हवद्यार्थ्यांची जी वरे्वरे्ळी वसहतर्ृहे होती त्या वसहतर्ृहानंा लार्ूनच प्रहदू आहि म ल्स्लम हवद्यार्थ्यांसाठी स्वतंत्र अिी प्राथगनार्हेृ होती. प्रहदू हवद्याथी आपल्या प्राथगनार्हृात सामूहहक व उच्च स्वरात ‘वंदेमातरम्’ हे र्ीत यकहित असत. हे र्ीत धार्ममक नसून राजकीय स्वरूपाचे आहे. हे र्ीत म सलमानाचं्या हवरोधी असल्याम ळे म सलमानाचं्या धार्ममक भावना द खावल्या जातात, अिी सवब प ढे करून ससं्थानी सते्तने ‘वदेमातरम्’ या र्ीतावर बंदी घातली. तरीस द्धा देिभक्त हवद्याथी आपल्या हवचारापासून तस भरही ढळले नाहीत. तेव्हा हचडलेल्या सरंजामिाही हनजामी सते्तने प्रहदू हवद्यार्थ्यांचे वसहतर्ृह बंद करून टाकले. तरीस द्धा स्वातंत्र्याची ज्योत उरात सतत प्रकािमान ठेविेऱ्या स्वातंत्र्यपे्रमी हवद्यार्थ्यांनी उघड्या मदैानावरही हे र्ीत र्ाहयले. हनजाम सरकारने हद. २९ नोव्हेंबर १९३८ रोजी एक फतवा काढून ‘वंदेमातरम्’ हे र्ीत र्ाण्यावर ससं्थानात बंदी घातली. या अन्यायकारक फतव्याचा हनरे्ध करण्यासाठी हवद्याथी सपंावर रे्ले अिा हवद्यार्थ्यांची नाव े िाळा-कॉलेजातून तात्प रती काढण्यात आली. त्यात िंकरराव चव्हािाचंाही समावेि होता. ‘वंदेमातरम्’ चळवळीच्या माघ्यमातून िंकररावानंी हवद्याथीवर्ाचे जे क िल सघंटन केले, त्यातून त्याचं्या भावी नेतृत्वर् िाची प्रसादहचन्हेच हदसतात. प्रत्यक्ष सक्रीय राजकारिात उतरण्यापूवी िंकरराव स्वामी रामानंद तीथग यानंी स्थापन केलेल्या महाराष्ट्र पहरर्देच्या प्रत्येक अहधवेिनाला आवजूगन उपल्स्थत राहात आहि स्वयंसेवक यकहिून आपली भहूमका बजाबत असत. अिा प्रकारे स्वामीजींच्या तालमीत िंकररावाचं्या समाजिील व्यहक्तमत्त्वाची जडिघडि होत होती.

हैदराबाद म हक्तसगं्रामाचे आद्य प्रिेते स्वामी रामानंद तीथग याचं्या नेतृत्वाखाली स्वातंत्र्यपे्रमी तरिाचंा ध्येयहनष्ठ वर्ग सघंहटत होत होता. स्वामीजी हे एक योद्धा सनं्यािी होते. त्यानंी हैदराबादच्या ज लमी राजवटीहवरद्ध रान पेटहवले

होते. स्वामीजींनी उभ्या केलेल्या आंदोलनाला मराठवाड्यातील लाखो िेतकऱ्यानंी सिस्त्र आहि सक्रीय पाप्रठबा हदला. र्वताला भाले फ टण्याचा जो प्रकार यकहितात, त्याचा अन भव या काळात मराठवाड्यातील जनतेने घेतला.

हैदराबादच्या हनजाम ससं्थानाहवरद्ध जनमानसात असतंोर् ध मसत होता. हठकहठकािी हनजामहवरोधी आंदोलने होत होती. बळाचा वापर करून ती आंदोलने हचरडून टाकण्याचा हनजाम प्रयत्न करीत होता. अिा पहरल्स्थतीत िंकररावानंा स्वस्थ बसवेना. हैदराबाद ससं्थानातील म लकी व्यवस्था कोलमडून पडावी, या हेतूने स्वामी रामानंद तीथग यानंी वहकलानंा न्यायालयावर बहहष्ट्कार टाकण्याचा

१५

आदेि हदला. िंकररावाचें न कतेच लग्न झालेले होते. नवीन ससंाराची जवाबदारी त्याचं्यावर येऊन पडली होती तरीस द्धा राष्ट्राच्या ससंाराप ढे वैयहक्तक ससंार त च्छ समजून िंकररावानंी राष्ट्रकायासाठी वहकलीचा व्यवसाय सोडून हदला. काही काळ अञातवास पत्करला आहि अखेर स्वामीजींच्याच आदेिाने त्यानंी हैदराबाद सोडायचे ठरहवले. १९४७ साली त्यानंी आपला म क्काम उमरखेड कॅयकपला हलहवला. त्याकाळी उमरखेड कॅयकप हे हनजामहवरोधी आंदोलनाचे प्रम ख कें द्र बनले होते. हैदराबाद म हक्तसगं्रामाचे नेते स्वामी रामानंद तीथग आहि महात्मा र्ाधंी त्याच्या पे्ररिने हैदराबाद ससं्थानातील जनतेने हनजामाहवरद्ध असहकार आंदोलन प कारले. उमरखेड कॉयकपवरील िंकरराव चव्हािाचं्या आय ष्ट्यातील हदवस हे अक्षरि मंतरलेले हदवस होते.

१६

उमरखेड कॉम्पवर

क्राहंतकारकानंा हैदराबाद ससं्थानात राहून क्राहंतकायग करिे अवघड जात

होते. यकहिून ससं्थानाच्या लर्त असलेल्या हबहटििाहसत हवदभातील उमरखेड येथे एक कॅयकप स्थापन करण्यात आला होता. भर्वानराव र्ाजंव,े र्ोपाळिास्त्री देव आहि अन्य ज्येष्ठ कायगकते या कॅयकपचे सूत्रसचंालन करत होते. या कॅयकपच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी िंकरराव चव्हाि याचं्यावर सोपहवण्यात आली. िंकररावानंी हतथेही आपल्या क िल सघंटनकौिल्याचा पहरचय हदला. उमरखेड कॅयकपवर राहून प्रसरं्ी वेर्ातंर करून िंकरराव चव्हाि रात्रीअपरात्री र् ्त पिे ससं्थानातील खेड्यापाड्यात पायी सचंार करत असत. हनजामहवरोधी पत्रके छापिे व ती वाटिे, कायगकयांच्या र् ्त बैठका घेिे, लहान लहान सभा घेिे आहि त्या माध्यमातून स्वातंत्र्यलढ्याचे महत्त्व जनतेला पटवनू देिे, ही कामे िंकररावानंी अत्यंत जबाबदारीने व चोखपिा केली. हे करत असताना िंकररावानंा अनेकदा हजवावर उदार व्हाव े लार्ले. परंत त्यानंी त्याचंी कधीच तमा बाळर्ली नाही. िंकररावाचं्या या झपाटलेपिाम ळे तरिवगर् मोठ्या सखं्येने सघंहटत झाला आहि या लोकलढ्यात समर्मपत भावनेने सहभार्ी झाला.

हैदराबाद ससं्थानच्या हद्दीत जाऊन रात्रीच्यावेळी जनतेत राजकीय जार्तृी करिेरे उमरखेड कॉयकपसारखे इतरही अनेक कॅयकप कायगरत होते. या सवग कॉयकपिी पत्रव्यवहार करिे, सातत्याने त्या कायगकत्यांच्या सपंकात राहिे, प्रत्येक कॅयकपची माहहती घेिे व देिे, कायगकत्यांच्या परस्पर समन्वयासाठी बेमालूम सपंकग प्रस्थाहपत करिे, रझाकाराच्या हालचालींची र् ्त माहहती हमळहविे व ती माहहती योग्य कायगकयापयंत पोचहविे, लोकलढ्याचे स्वरूप व त्याचे हनयोजन हनहश्चत करिे इत्यादी कामे िंकररावानंी अहतिय दक्षपिे व चािाक्षपिे केली. याहिवाय म ंबईच्या मध्यवती कायालयािी सपंकग राखिे, कॅयकपवरील घटना घडामोडींची माहहती वेळोवेळी म ख्य कायालयाला देिे, ज्येष्ठ कायगकत्यांचे आदेि के्षत्रावर काम करिऱ्या सैहनकानंी समजावनू देिे, त्या आदेिाचंी अंमलबजाविी करिे, भावी लढ्याच्या आखिीत सहभार्ी होिे अिा प्रकारची सवगस्पिी आहि हततकीच महत्त्वप िग कामहर्री िंकरराव चव्हािानंी अहतिय जबाबदारीने व हबनच क पार पाडली.

उमरखेड कॅयकपवर कायगरत असताना घडलेला एक प्रसरं् तर अरं्वार िहारे आििारा आहे. त्याच ं अस ं झालं, एकदा उमरखेड कॉयकपवरून एक हजार कायगकत्यांनी हनजामाच्या सते्तच्या सरहद्दीत हिरून त्याच्या महत्त्वपूिग लष्ट्करी

१७

ठाण्यावंर हल्ले करायचे अिी ती धाटसी योजना होती अिा प्रकारचे पूिग हनयोजन आधीच झाले होते. कॅयकपवरून एक हजार कायगकते हनघिार होते आहि एका हविेर् हठकािावरून आिखी जादा कायगकत्यांची फौज ठराहवक वेळी त्यानंा घेऊन हमळिार होती. हनजामाच्या लष्ट्करी ठाण्यावर हल्ला करण्याची तारीख, वेळ अिी सारी योजना हनहश्चत होती. झाले. ठरल्याप्रमािे हनयोहजत हदविी एक हजार कायगकत्यांच्या त कडीने हनजामाच्या हद्दीकडे मार्गक्रमि केले. दरयकयानच्या काळात उमरखेड कॅयकपवर बातमी येऊन धडकली की, ‘आधी ठरल्याप्रमािे अहतहरक्त कायगकत्यांची जादा क मक हमळिार नाही. तूतग हनयोहजत हल्ला स्थाहर्त करावा.'

ही र् ्त वाता समजल्यावर कॅयकपवरील सूत्रधार िंकरराव चव्हाि अस्वस्थ झाले. कारि कॅयकपवरून एक हजार क्राहंतकारक तर हनयोहजत आक्रमिासाठी रवाना झाले होते. धन ष्ट्याला लावलेला बाि हनघाल्यासारखीच ल्स्थती झाली होती. तो बाि परत हफराहविे महाकठीि काम होते. अहतहरक्त क्राहंतकारकाचें हनयोहजत सहकायग हमळाल्याहिवाय हल्ला यिस्वी होिा िक्य नव्हते. पहरल्स्थतीचे र्ाभंीयग िंकररावाचं्या लक्षात आले.

एव्हाना क्राहंतकारक हनजामाच्या हद्दीपयंत पोचले असण्याची िक्यता होती. क्षिाचाही हवलंब झाला तरी एक हजार क्राहंतकारकाचं्या प्रािावर बेतण्याची वेळ होती. कसलाही मार्चा प ढचा हवचार न करता िंकररावजी बदं कीतून स टलेल्या र्ोळीसारखे स साट वरे्ाने हनजाम सरहद्दीच्या हदिेने हनघाले. आपले क्राहंतकारक हनजामाच्या हद्दीत हिरण्यापूवी आहि हनयोहजत हल्ल्याला स रवात होण्यापूवी ही र् ्त बातमी त्यानंा देिे आवश्यक होते. अन्यथा एक हजार क्राहंतकारकाचें प्राि सकंटात होते . िंकररावजींनी हवचार केला, माझ्या एका हजवापेक्षा हजार क्राहंतकारकाचें प्राि लाख मोलाचे आहेत. असा हवचार करून िंकररावजी रातोरात हकरग जंर्लातून रस्ता कापत सरहद्दीच्या हदिेने हनघाले. वाटेत पैनर्ंर्ा नदी आडवी आली. नदीच पािी वेर्ाने वाहत होतं. भीतीनं सामान्य मािसाच्या अरं्ाच ं पािी व्हाव,ं अिी पहरल्स्थती, परंत िंकररावानंा आता थाबंून चालिार नव्हतं. हवचार करायलास द्धा वेळ नव्हता. कारि आमली हजार क्राहंतकारकाचंी त कडी साक्षात मृत्यचू्या हदिेनं वाटचाल करीत होती. त्यानंा वेळीच सावध करि ंअर्त्याच ंहोतं. ‘एकच तारा समोर आहिक पायातळी अंर्ार’ अिी अवस्था!

िंकररावानंी पैनर्ंरे्च्या हवस्तीिग पात्रात, र्हतमान प्रवाहात स्वत ला झोकून हदलं. नदीच्या पात्रात लाकूड समजून आधारासाठी एक वस्तू हातात धरली, तर तो साप हनघाला. तो साप हाताने दूर हभरकावनू िंकररावाचं ंपािी कापि ंचालूच होतं.

१८

अिा ध्येयध ंद अवस्थेत िंकररावानंी पैनर्रें्च ं पात्र पोहत जाऊन ओलाडंलं. एक हजार क्राहंतकारकाचें पथक हनजाम सरहद्दीत हिरून हनजामाच्या लष्ट्करी छाविीवर हल्ला करण्याच्या तयारीत होते. अिा प्रसरं्ी हनयोहजत मदत आहि जादा क्राहंतकारकाचंी क मक हमळिार नसल्याची बातमी सारं्नू िंकररावानंी क्राहंतकारकानंा सावध केले. जर िंकररावानंी रात्रीच्या अंधाराची भीती बाळर्ली असती, र् ्त बातमीकडे र्ाफील पिे द लगक्ष केले असते आहि पैनर्ंरे्चे पात्र ओलाडंल्यास हवलंब लावला असता तर कदाहचत एक हजार क्राहंतकारकानंा हकनाक हौतात्यकय पत्करावे लार्ले असते. िंकररावाचंी ही अहितीय कामहर्री इहतहासाला कधीही न हवसरता येिारी आहे.

उमरखेडच्या वास्तव्यात क स मताई-िंकरराव याचं्या दायकपत्यजीवनात हद. १३-८-१९४९ रोनी द सरे कन्यारत्न झाले. म लर्ी अहतिय र्ोड आहि फ लासारखी लाघवी होती, यकहिून हतच ंनाव ठेवलं ‘प ष्ट्पा !

हनजामाचे सैहनक भहूमर्त राहून कायग करिाऱ्या िंकररावावंर सारखी पाळत ठेवनू असायचे. त्याम ळे िंकररावानंा क ट्रंबासाठी फारसा वेळ देता आला नाही. त्यानंा दहा-दहा हदवस घरापासून दूर क्राहंतकायात व्यस्त रहाव ेलार्त असे अिा अवघड अवस्थेत उमेरखेड कॅयकप येथील िंकररावाचं्या स्नेह्मानंी व सहकारी हमत्रानंी त्यानंा मौहलक मदत हदली.

क्राहंतकारकाचं्या नार्प र कायालयाकडून उमेरखेड कॅयकपसाठी हत्यारे पाठहवण्यात येत. नार्प र कायालयाकडून आलेली िस्त्रास्ते्र आहि क्राहंतकारकाचंी व्यवस्था लावण्याचे काम िंकररावजी मन पूवगक करीत असत. जरं्लचा सत्याप्रह,करोडहर्री नाका हल्ला प्रकरि, उमरी बँक लूट प्रकरि, इस्लापूर हल्ला प्रकरि इ.चळवळींमध्ये िंकरराव चव्हािाचंा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष सबंधं होता.

रयतेिी सपंकग ठेवनू रजाकारी व हनजामी र्ोटातील र् ्त बातयकया चात याने हमळहविे, हनजामाच्या सैन्याच्या हालचालींवर बारीक लक्ष ठेविे, ही सवग माहहती देवसरी कॅयकप आहि इतर कॅयकपना प रहविे ही अहतिय महत्वाची आहि हततकीच अवघड कामे िंकररावानंी प्राि तळहातावर घेऊन केली. सिस्र लढ्यासाठी जे कायगकते ससं्थानात जात असत त्यानंा आवश्यक तो दारूर्ोळा प रहविे, बंद का देिे, त्याचंी अचकू नोंद ठेविे, लढ्यावरून परत आलेला िस्त्रसाठा कॅयकपवर जमा करून घेिे व त्याचं्या हबनचूक नोंदी ठेविे, कॅयकपच्या दैनंहदन जमा खचाचा चोख हहिोब ठेविे, यासारखी जबाबदारीची कामे िंकररावानंी एखाद्या सैहनकाला िोभेल अिा लष्ट्करी हिस्तीत पार पाडली. त्याचें हे कायग पाहून हैदराबाद म हक्तसगं्रामाचे

१९

सरसेनापती स्वामी रामानंद तीथग यानंी िंकररावाचंा “एक हनष्ठावतं सैहनक” अिा नेमक्या िब्दातं र्ौरव केला. स्वामीजींनी हदलेली ही प्रिस्ती िंकररावासंाठी कोित्याही हवद्याहपठाच्या पदवीपेक्षा लाख मोलाची होती.

२०

िांदेडशिवासी उमरखेड कॅयकपच्या माध्यमातून िंकररावानंी जे कायग केले ते कायग पाहून या

लोकलढ्याचे नेते स्वामी रामानंद तीथग अहतिय प्रभाहवत झाले. त्यानंी िंकरराव चव्हािाचंी हैदराबाद स्टेट कागेँ्रसच्या नादेंड हवभार्च्या सहचवपदी हनय क्ती केली. आहि नादेंड येथे राहून क्राहंतकायग करावे असा आदेि हदला. स्वामीजींनी िंकररावानंा साहंर्तले, “त ला जर खरच लोकासंाठी, समाजासाठी काही करायच ंअसेल तर कागेँ्रसमध्ये जा. सते्तत राहून समाजाची सेवा कर.” स्वामी रामानंद तीथग यानंा िंकरराव चव्हाि याचं्या जीवनात अत्यतं आदराचे स्थान असल्याम ळे स्वामीजींची आञा हिरसावंद्य मानून िंकररावानंी आपला म क्काम नादेंडला हलहवला.

हैदराबाद म हक्तसगं्रामात नादेंड िहर आहि पहरसराला हविेर् महत्त्व होते. िामरावजी बोधनकर, भर्वानराव र्ाजंव,े र्ोपाळिास्त्री देव याचं्यासारखे लढवय्ये सेनानी ज लमी रजाकारािी हनकराने झ जं देत होते नार्नाथराव पराजंपे, साहेबराव बारडकर याचं्यासारखे क्राहंतकारी तरि आपल्या सेनानींच्या मार्गदिगनाखाली ज लमी रजाकाराचा नायनाट करण्यासाठी प्रािपिाने लढत होते. अिा क्राहंतकारकाचं्या फळीत िंकरराव चव्हाि दाखल झाले.

नादेंडच्या म क्कामात िंकररावजींनी प्रथम क ं भारटेकडीवर माहूरकराचं्या वाड्यात आपले हबऱ्हाड थाटले. त्यानंतर ज्येष्ठ स्वातंत्र्यसेनानी िामराव बोधनकर याचं्या वाड्यात एक खोली भाड्याने घेऊन राहत होते. नादेंडच्या वास्तव्यात िंकररावानंी वहकलीच्या व्यवसायाला स रवात केली. परंत ते या व्यवसायात नवीनच असल्याने आर्मथक आवक फारिी चारं्ली नव्हती. ससंाराचा खचग भार्हवण्यासाठी िंकररावजी या काळातही सायंकाळी सहा ते आठ या वेळात खाजर्ी हिकवण्या घेत असत. हैदराबाद म हक्तसगं्रामाच्या आंदोलनाने आता चारं्लाच वेर् घेतला होता. त्याम ळे िंकररावही या आंदोलनात सक्रीय सहभार्ी झाले. नादेंडच्या वास्तव्यात िंकरराव चव्हाि यानंा आिा आहि िीला या दोन म ली झाल्या. चार म लींच्या नंतर त्यानंा प त्ररत्न झाले. म लाचे नाव हिवाजी असे ठेवले.

िंकरराव चव्हािाचंी जीवनदृष्टी आपला व्यवसाय भला आहि आपला ससंार भला, असे मानिाऱ्यासंारखी सकं हचत नव्हती. वहकली व्यवसायाबरोबरच िंकररावानंी आता हळूहळू सावगजहनक हहताच्या र्ोष्टींकडे लक्ष द्यायला स रवात

२१

केली. हैदराबाद म हक्तसगं्रामातील एक क िल सघंटक कायगकता अिी त्याचंी प्रहतमा आधीच तयार झाली होती. आता समाजहहताची तळमळ बाळर्िारा एक तरि कायगकया अिी त्याचंी प्रहतमा तयार होऊ लार्ली. एखादे काम हाती घेतले की त्यात स्वत ला पूिगत झोकून द्यायचे अिी समर्मपतवृत्ती असल्याम ळे िंकररावानंी कागेँ्रस पक्षाचे सघंटनकायग जोमाने स रू केले. कागेँ्रसच्या ध्येयधोरिाचा जनसामान्यात प्रचार व प्रसार करिे, जनतेच्या अडीअडचिी समजावनू घेऊन त्या सोडहवण्यासाठी सदैव प्रयत्निील राहिे ही तरि िंकररावाचंी कायगपद्धती होती. पक्षकायासाठी िंकरराव खेड्यापाड्यातून पायपीट करत असत. िक्य असेल तर सायकलवरून ते वाड्यावस्तीतून हफरत असत. कागेँ्रसचा सच्चा कायगकता अिी िंकररावाची जनमानसात प्रहतमा हनमाि झाली.

हैदराबाद स्टेट कागेँ्रस ही केवळ वाण्या-ब्राह्मिाचंी सघंटना आहे, असा अपप्रचार परभिी हजल्यात केला जाऊ लार्ला. त्याम ळे बाह्मिेतर बह जन समाज कागेँ्रसपासून द रावण्याची िक्यता हनमाि झाली. स्टेट कागेँ्रसमध्ये द फळी हनमाि होण्याखारखी पहरल्स्थती उदभवली. अिा सकं्रमिावस्थेत िंकररावानंी पंहडत जवाहरलाल नेहरंूना पत्र हलहून कागेँ्रस सघंटना एकसघं राखण्यासाठी तातडीचे प्रयत्न करण्याची आग्राहाची हवनंती केली एका जार्रूक पक्ष सघंटकाने देिाच्या नेत्याला केलेली ही हवनंती खूपच भावली. िंकररावानंी सवगसामान्य जनतेला स्टेट कागेँ्रसची उहद्दषे्ट आहि सवगसमावेिक ध्येयधोरिे पटवनू हदली जनतेला स्टेट कागेँ्रसच्या बाजूने उभे केले. िंकररावाचं्या प्रयत्नामं ळे स्टेट कागेँ्रसमधील सभंाव्य फूट टळली. स्टेट कागेँ्रसचे सघंटक यकहिून िंकरराव चव्हािानंची केलेले कायग क िालाही नजरेआड करता येिार नाही. िंकरराव चव्हािाचंी राष्ट्रहनष्ठा, त्याचें सघंटनकौिल्य, क िाग्र ब हद्धमत्ता आहि पक्षासाठी प्रामाहिकपिे काम करण्याची तयारी तत्कालीन ज्येष्ठ नेत्याचं्या अत करिात ठसली. िामरावजी बोधनकर, र्ोपाळिास्त्री देव इ. ज्येष्ठ नेत्यानंीच िंकरराव आहि क स मताई यानंा आग्रहाने नादेंडला आिले या नेत्यानंीच िंकररावानंा आ्त स्वकीयासंारखी आप लकीची वार्िकू देऊन आपलेसे केले.

मनहमळाऊ स्वभावाम ळे नांदेडच्या वास्तव्यात िंकररावानंी अनेक मािसे जोडली सवगसामान्याचं्या हहतासाठी झटण्याची कला उपजतच अवर्त असल्याम ळे जसे लोखंडाचे कि लोहच बंकाकडे आकर्मर्त होतात, तसे लोक िंकररावाचं्या उदयोन्म ख नेतृत्वाकडे आकर्मर्त होऊ लार्ले. िंकररावाचं्या या डोळस

२२

पक्षपे्रमाम ळे हे उदयोन्म ख व कतगबर्ार नेतृत्व ज्येष्ठ नेत्याचं्या नजरेत भरल्यावाचनू राहहले नाही.

२३

अपिय : यिाची पशहली पायरी १९५२ साल उजाडले. हवधानसभेची पहहली सावगहत्रक हनवडिकू लार्ली.

पक्षश्रेष्ठींनी िंकररावानंा हदर्ाव हवधानसभा मतदारसघंातून हनवडिूक लढहवण्याचे आदेि हदले. स रवातीला िंकररावानंी पक्षादेिाला नम्रपिे नकार हदला. परंत अखेर पक्षश्रेष्ठींचा आदेि आहि ज्येष्ठ नेत्याचंा आग्रह याम ळे िंकररावाचंी हदर्ाव हवधानसभा मतदारसघंातून उमेदवारी जाहीर झाली. वास्तहवक एक स्थाहनक र्ट पक्षाकडे उमेदवारीची मार्िी करीत होता. िंकररावानंा उमेदवारी हदल्याम ळे तो स्थाहनक र्ट नाराज झाला. िंकररावाचं्या हवरोधात माधवराव पाटील वायफनेकर हे स्थाहनक उमेदवार हनवडिूक प्ररर्िात उतरले. हनवडिूक अटीतटीची झाली. या हनवडि कीत िंकररावाचंा हनसटता पराभव झाला. या पराभवाची मीमासंा करताना िंकरराव यकहिाले, की पक्षातंर्गत बंडखोरीम ळे आहि स्वकीयानंीच र् ्त पिे आपल्या हवरोधात अपप्रचार केल्याम ळे आपल्याला पराभव पत्करावा लार्ला. या हनवडि कीत पक्षातंर्गत बडंखोरीही होतीच. हिवाय माधवराव पाटील वायफनेकर हे स्थाहनक उमेदवार होते. त्याम ळे त्याचंा स्थाहनक मतदारािंी स्नेह होता, दीघग पहरचय होता. त्याम ळे ते मतदारानंा अहधक जवळचे वाटत होते. हिवाय िंकरराव चव्हाि हे बाहेरर्ावचे. ‘पक्षश्रेष्ठींनी लादलेला बाहेरचा उमेदवार’ असा त्याचं्याहवर्यी कटूप्रचार करण्यात आला. अथात हनवडिकू यकहटल्यावर असा प्रचार होतच असतो. वास्तहवक िंकरराव त्याअथाने ‘बाहेरचे नव्हते. त्यानंी हजल्याच्या सामाहजक व राजकीय के्षत्रात समर्मपत भावनेने काम केले होते. या हनवडिकूीच्या हनकालावर प्रभाव टाकिारी आिखी एक घटना घटली होती. माधवराव पाटलाचें धाकटे बंधू जयवंतराव पाटील हे हैदराबाद म हक्तसगं्रामात ह तात्मा झाले होते. स्वातंत्र्यासाठी रक्त साडंिाऱ्या क्राहंतकारकाचे अग्रज अिी माधवराव पाटलाचं्याहवर्यी जनमानसात आदराची भावना होती. त्याम ळे साहहजकच जनमत त्याचं्या बाजूने झ किे क्रमप्रा्त होते. कारिे काहीही असोत, पहरिाम व्हायचा तोच झाला होता. िंकरराव चव्हाि पराभतू झाले होते. त्याचं्या आय ष्ट्यातील हा पहहलाच पराभव असल्याने ते बरेचसे खचलेही होते. हनवडि कीतील पराभवापेक्षाही जहरी प्रचार आहि सहकाऱ्याचंा घरभेदीपिा िंकररावाचं्या हजव्हारी लार्ला होता.उमेदीच्या काळात अिा द दै्रवी पराभवाचे तोंड पहावे लार्िे, हे अनेकदा हनरािेला

२४

जन्म देिारे असते. तिी राजकारिाहवर्यीची हनरािा िंकररावासंमोर उभी राहहली असल्यास नवल नाही.

ज्याचं्यासाठी आहि ज्याचं्या सोबत आपि रातं्रहदवस काम करतो, त्यानंीच आपले- परके असा भेद करायला स रवात केली; अिा मािसासोबत काम करण्यात काय अथग आहे ? असा प्रश्न िंकररावानंा सताव ूलार्ला. नादेंड सोडून हैदराबादेस वास्तव्यास जायचे हवचार त्याचं्या मनात घर करू लार्ले. परंत ज्येष्ठ कागेँ्रस नेत्यानंी आहि समवयस्क कायगकत्यांनी िंकररावाचंी समजूत घातली. त्यानंा धीर हदला.

अपयि ही यिाची पहहली पायरी असते. जो ती पायरी धीराने ओलाडंतो तोच खऱ्या अथाने भावी यिाचा मानकरी ठरतो. हे ज्येष्ठाचें अन भवाचे बोल िंकररावानंा पटले. िामरावजी बोधनकर, रंर्नाथराव जालनेकर इत्याप्रदच्या

सारं्ण्यावरून िंकररावानंी नाडेंड सोडण्याचा आपला हवचार मनातून काढ न टाकला.पराजयाने खचून न जाता प न्हा नव्या जोमाने त्यानंी स्वत ला सावगजहनक कायात झोकून हदले.

२५

िांदेडचे पशहले िगराध्यक्ष

१९५ २ मध्ये नादेंड नर्रपाहलकेची पहहली हनवडि क लार्ली. सवग पक्ष आहि

कायगकते आपापल्या परीने कामाला लार्ले. काही हहतप्रचतकानंी िंकररावानंा नर्रपाहलकेची हनवडि क लढहवण्याचा आग्रह धरला ; तर काही सकं हचत वृत्तीच्या लोकानंी िंकररावाचं्या उमेदवारीला हवरोधही केला. जो हवरोध होता तो िंकरराव नावाच्या व्यक्तीला होता. त्या व्यक्तीचे उज्वल कायग हवरोधकानंास द्धा नाकारता येण्यासारखे नव्हते. पक्षासाठी त्यानंी केलेले प्रामाहिक कायग, कागेँ्रस पक्षाच्या हवचारसरिीवर असलेली त्याचंी अव्यहभचारी हनष्ठा, पक्षबाधंिीत हदलेले अजोड योर्दान आहि पक्षकायासाठी त्यानंी उपसलेले ढोरकष्ट कोिीच नाकारू िकत नव्हते. यकहिून िंकररावानंा नारसेवक पदासाठी कागेँ्रस पक्षातफे उमेदवारी देण्यात आली. याचें प्रहतस्पधी यकहिून वाडग क्र. नऊ मधून िेर्प्पा राखेवार हे उमेदवार होते. हनवडिकू खूप अटीतटीची झाली. यावेळीस द्धा ‘स्थाहनक’ आहि ‘बाहेरचा’ असा अपप्रचार करण्यात आला. त्यावेळी र् िहनकर्ावर प्रबळ उमेदवाराहवर्यी काहीच वाईट बोलिे िक्य नसते. त्यावेळी प्रचारात असा म द्दा म द्दाम उकरून काढला जातो. परंत यावेळी मतदारानंी अिा हहिकस प्रचाराला म ळीच दाद हदली नाही. उलट ३, १८६ मते हमळवनू िंकरराव चव्हाि चौफाळा वॉडातून हवजयी झाले. या हनवडि कीत एकोिीसपैकी कागेँ्रसचे नऊ नर्रसेवक हनवडून आले. अन्य पक्षाचें सहा तर अपक्ष चार उमेदवार हनवडून आले कोित्याच पक्षाला स्पष्ट बह मल न हमळाल्याम ळे नर्राध्यक्षपदासाठी प न्हा च रस हनमाि झाली. कागेँ्रस पक्षातफे नर्राध्यक्षपदासाठी िंकरराव चव्हािाचंी उमेदवारी जाहीर करण्यात आली; तर हवरोधकातंफे नार्नाथराव पराजंपे याचें नाव अध्यक्षपदासाठी हनहश्चत करण्यात आले. अपक्ष नर्रसेवकाचंा पाप्रठबा हमळवनू िंकरराव चव्हाि हे नर्राध्यक्ष पदासाठी हवजयी झाले. नादेंड नर्रपाहलकेचे पहहले लोकहनय क्त अघ्यक्ष बनण्याचा मान अिा प्रकारे त्याचं्याकडे चालून आला.

स्वातंत्र्याच्या सकाळी झालेली नादेंड नर्रपाहलकेची ही पहहलीच हनवडिकू होती. स्वातंत्र्याकडून आहि लोकहनय क्त पदाहधकाऱ्याकंडून जनतेच्या अनेक अपेक्षा होत्या. नर्राध्यक्षपद स्वीकारल्यानंतर िंकररावानंी पहहल्याच भार्िात जाहीर केले, "सत्ता हा िोभेचा अलंकार नसून ते जनसेवेचे प्रभावी साधन आहे. जनसेवेसाठीच जनतेने मला ही अध्यक्षपदाची ख ची हदली आहे. या सते्तमारे् जिा जनतेच्या ि भेच्छा आहेत तिाच यापाठीमारे् काही अपेक्षाही आहेत, याची मला

२६

रास्त जािीव आहे. हमळालेल्या सते्तचा उपयोर् जनकल्यािासाठीच करीन असा मी आपल्याला हवश्वास देतो. मी जो नर्राध्यक्ष बनलो तो पहहल्यादंा आहि िेवटचाच. यानंतर द सऱ्यादंा नर्रपाहलकेचा अघ्यक्ष होण्याची अपेक्षा मी बाळर्त नाही. नर्राध्यक्ष पदाची ही ख ची मी िहराच्या सवांर्ीि हवकासासाठी राबवीन. जोपयंत या ख चीत आहे तोपयंत िहरातील सामान्यातील सामान्य मािसाच्या स ख द खािी मी बाधंलेला आहे."

िंकररावाचें हे भार्ि केवळ टाळया हमळहवण्यासाठी नव्हते, तर त्यात अंत करिापासूनची तळमळ होती आहि हततकाच प्रामाहिकपिा होता, याचा प्रत्यय नादेंडच्या जनतेला लवकरच आला. िंकररावानंी उच्चारलेला आपला प्रत्येक िब्द खरा करून दाखहवला त्याचंी नर्राध्यक्षपदाची ती कारकीदग पहहली आहि िोवटची ठरली. द सऱ्यादा नर्राध्यक्ष होण्याचा मोह त्यानंी बाळर्ला नाही. नर्राध्यक्ष हा नर्राच्या हवकासासाठी हकती झपाटलेपिाने काम करू िकतो, याचा आदिग िंकररावानंीं आपल्या कृतीतून घालून हदला.

नर्राध्यक्ष या नात्याने िंकररावानंा िासकीय कामकाजासाठी अनेकवेळा हैदराबादला जाव ेलार्त असे परंत त्यासाठी त्यानंी कधी जनतेच्या पैिाचा रै्रवापर केला नाही. नादेंड ते हैदराबाद हा रेल्वचा प्रवास ते अन्य सवगसामान्य प्रवािाचं्यासोबत हतसऱ्या वर्ाच्या डब्यातून करत असत. हैदराबादला उतरल्यावर तेथे आपल्या हमत्राच्या घरी जात. तेथून भाड्याची सायकल घेऊन ते ऑहफसला जात. अिी ही अघ्यक्षपदाची कारकीदग िंकररावानंी अहतिय साधेपिाने तीन वर् ेचालहवली. अलीकडे सामान्यत सावगजहनक सते्तचे एखादे पद हाती आले की हजवाचे चोचले प रहवण्याकडेच आध हनक जनसेवकाचंा कल असतो. मतदार जनतेसाठी आपि आहोत, याचे या तथाकहथत जनसेवकानंा म ळी भानही उरत नाही. उलट िंकररावानंा ज्या जनतेने ज्या कामासाठी हनवडून हदले आहि नर्राध्यक्ष पदावर बसहवले त्या जनतेचे क्षिभरही हवस्मरि झाले नाही. लोकप्रहतहनधी हा क िी आर्ळा-वेर्ळा मािसू नसून तो जनतेच्या हक्काचंा व त्याचं्या पैिाचा हवश्वस्त असतो ही कृतञतेची व बाहंधलकीची भावना त्यानंी सावगजहनक जीवनात वावरत असताना भीष्ट्मप्रहतञेसारखी आजन्म मनीमानसी बाळर्ली आहि या भावनेला अन सरूनच कृती केली. त्याम ळेच ते जनतेच्या अढळ हवश्वासाला आहि आदराला आजन्म पात्र ठरले.

नर्राध्यक्ष असताना िंकरराव चव्हाि पहाटे लवकर उठून पाच वाजता सायकलवरून नादेंड िहराचा फेरफटका मारून येत. िहराच्या ल्स्थतीची पाहिी

२७

करत आहि मर् बरोबर दहा वाजता कायालयात हजर होत असत. हजथे पर्ारी िासकीय कमगचारीस द्धा नेमानं दहा वाजता कायगलयात हजर होत नाहीत, त्या आजज्या हवहचत्र काळात िंकररावाचंी ही तत्परता आश्चयग वाटण्यासारखी असली तरी ती खरी आहे. केवळ कायगलयात बसून िहरातील समस्याचंी जािीव होिार नाही, त्यासाठी िहरातून स्वत फेरफटका मारला पाहहजे, अिी जािीव बाळर्िारा िंकररावासंारखा लोकाहभम ख नर्राध्यक्ष सापडिे हवरळा !

आपल्या नर्राध्यक्षपदाच्या कारकीदीत, यकहिजे १९५२ ते ५६ या काळात िंकररावानंी नादेंड िहराच्या स्वच्छतेसाठी आहि सावगजहनक आरोग्याच्यादृष्टीने भहूमर्त र्टाराचंी योजना पहहल्यादंा आखली व राबहवली. नादेंड िहर स्वच्छ आहि स दंर करण्याच्या दृष्टीने सातत्याने प्रयल केले.

सासरे माधवराव पाटील यानंी भेट हदलेली एक सायकल हीच िंकररावाचंी एकमेव जंर्म मालमत्ता होती. याच सायकलवरून नर्रपाहलका कायालयात जात असत. याच सायकल वरून ते िहराची पाहिी करत असत. एकदा ते असेच सायंकाळच्यावेळी सायकलवरून घरी परत येत असताना त्यानंा एका पोलीस हवालदाराने अडवले, कारि काय तर त्याचं्या या सायकलला हदवा नव्हता. वास्तहवक िंकरराव आपल्या अध्यक्षपदाचा दबाव टाकून त्या पोलीसापासून स्वत ची स टका करून घेऊ िकले असते. परंत त्यानंी तसे न करता आपली चकू कबूल केली. अलीकडच्या काळात अनेक छोटे-मोठे पदाहधकारी आपल्या पदाचा रै्रवापर करून िासकीय यंत्रिेला हनयम मोडण्यासाठी वठेीस धरतात. अिा या काळात िंकररावाचं्या आय ष्ट्यातील हा लहानस प्रसरं्देखील लक्षात घेण्यासारखा आहे. त्या हवालदाराने िंकररावावंर हनयमान सार र् न्हा दाखल केला. न्यायालयाने ठोठावलेला दंड भरून िंकररावानंी ती सायकल सोडवनू घेतली. असा हा प्रमाहिकपिा अलीकडच्या काळात दूर्ममळ झाला आहे. आपि जो र् न्हा केला आहे, प्रकवा जी चूक आपल्या हातून घडली आहे त्याबद्दल प्राजंळ कब ली द्यायची आहि त्यासाठी हमळेल ती हिक्षा भोर्ायची हा र्ाधंीवादी हवचार िंकररावानंी आत्मसात केला होता, नव्हे जीवनात उतरहवला होता, हेच या घटनेवरून आपल्या प्रत्ययास येते.

२८

भ्रष्ट्टाचारावर हल्लाबोल !

भ्रष्टाचाराबद्दल िंकररावानंा भयंकर हतटकारा होता. एकेहदविी सकाळी

िंकरराव चव्हाि घरात जेवि करत असताना एक ठेकेदार त्याचं्या घरी आला. िंकरराव घरात असल्याची सधंी साधून त्या ठेकेदाराने बाहेरच्या हिपायाला िंकररावाकंडे देण्यासाठी एक हजार रूपयाचें एक पाहकट देऊ केले आहि तो ठेकेदार काहीही न बोलता हनघून रे्ला. त्या ठेकेदाराचे काही च कीचे काम िंकररावाकंडे अडकले होते. च कीच्या कामाला साथ देण्याची प्रकवा त्याला पाहठिी घालण्याची िंकररावाचंी प्रकृती नाही हे तो ठेकेदार ओळखून होता. यकहिून त्याने आपले च कीचे काम करून घेण्यासाठी िंकररावानंा एक प्रकारे एक हजार रूपयाचंी लाच देण्याचा प्रयत्न केला होता.

जेवि आटोपले. िंकरराव बाहेर आले. हिपायाने ते पाकीट िंकररावाचं्या हाती हदले. िंकररावानंी त्याबद्दल हिपायाकडे चौकिी केली असता सर्ळा प्रकार त्याचं्या लक्षात आला. क्षिाचाही हवलंब न लावता ते तसेच घराबाहेर पडले. आपल्या अंर्ावर केवळ पायजामा आहि बहनयन आहे हे सतंापाम ळे त्याच्या लक्षातही आले नाही. अरं्ात कमीजही न घालता ते तसेच घराबाहेर पडले होते.सायकलवरून त्यानंी कलेक्टर ऑहफस र्ाठले. त्यावेळी भ जंर्राव क लकिी हे नादेंडला कलेक्टर होते. त्याचं्याकडे त्या ठेकेदाराहवरद्ध तक्रार केली. लरे्च डी. एस.पी. त्र्यंबकराव पात रकर याचं्याकडे जाऊन त्या ठेकेदाराहवरद्ध रीतसर र् न्हा नोंदहवला. प्रश्न पैिाचा नव्हता तर तत्वाचा होता. एकदा का तत्व यकहिून स्वीकारले की िंकररावानंी ते जन्मभर व्रत यकहि न चालहवले. भ्रष्टाचाराहवरोधात लढिारी अिी व्रतस्थ मािसे आज द र्ममळ होत चालली आहेत, याची खंत वाटते. भ्रष्टाचाराबद्दल आहि भ्रष्टाचारी व्यक्तींबद्दल िंकररावाचं्या मनात हकती तीव्र हतटकारा होता, हेच या प्रसगं्रावरून आपल्या लक्षात येते.

आपल्या देिात आजवर भ्रष्टाचाराच्या आरोपावरून आहि बेहहिोबी मालमत्ता जमहवल्यावरून अनेक सत्ताधारी मािसे वादाच्या भोवऱ्यात सापडली आहेत. बदनाम झाली आहेत. प्रसरं्ी पदभ्रष्टही झाली आहेत. परंत िंकररावाकंडे या बाबतीत कधी कोिी हवरोधकही बोट दाखव ू िकले नाहीत. पिास वर्े सते्तत राहूनही िंकररावजी हनष्ट्कलंक राहहले. या बाबतीत िंकररावानंा कमलपत्राचीच उपमा देता येईल.

२९

“भ्रष्टाचारािी म काबला करण्याचे बळ मला परमेश्वरानेच हदले. त्यानेच माझी लाज राखली,” अिा िब्दात िंकररावजी ईश्वराहवर्यी कृतञता व्यक्त करत.

नादेंड नर्रीचे पहहले लोकहनय क्त अघ्यक्ष यकहिूनन िंकररावानंी िहराच्या िैक्षहिक हवकासाला प्राधान्य हदले. िहराचे आरोग्य, हिक्षि, सावगजहनक स्वच्छता इत्यादी उपक्रम राबवायचे तर नर्रपाहलकेच्या हतजोरीत प रेसा पैसा असावा लार्तो. तो नसेल तर सर्ळयाच कल्यािकारी योजना बासनात र् डंाळून ठेवाव्या लार्तात. आजच्याप्रमािे त्या काळी नर्रपाहलकानंा कोितेही िासकीय अन दान हमळत नसे. जो खचग करावयाचा तो जनतेकडून कराच्या रूपात हमळालेल्या उत्पनातूनच करावा लार्त असे. नादेंड नर्रपाहलकेचे असे उत्पनही त टप ंजे होते. त्यातून हवकासकामानंा

र्ती देिे अवघड होते. यकहिून िंकररावानंी नर्रपाहलकेतफे घरानंा घरपट्टी लावावी असा प्रस्ताव माडंला. या कल्पनेला प्रचडं हवरोध झाला. तरीपि कर बसवण्याहिवाय पयाय नव्हता. कराहिवाय नर्रपाहलकेला उत्पनाचे द सरे साधनही नव्हते. सर्ळयाचंा हवरोध पत्करून िहराच्या हवकासासाठी िंकररावानंी कर आकारिीचा कटू हनिगय घेतला. त्याचा पहरिाम असा झाला की िंकररावावंर अहवश्वास ठराव दाखल करण्यापयंत हवरोधकाचंी मजल रे्ली. अथात तो ठराव प ढे बारर्ळला हा भार् वरे्ळा! लोकहहताच्या दृष्टीने आवश्यक असिारा हनिगय कटू वाटला, तरी आहि हवरोधाचंी तमा न बाळर्ता करण्याची त्याचंी हीच वृत्ती अखेरपयंत कायम रहहली.

िंकरराव चव्हाि हे त्यावेळी उस्मानिाही मीलमध्ये काम करिाऱ्या कामर्ाराचें एक प्रभावी नेते होते. िंकररावानंी कागेँ्रसप्रिीत इटंक ही कामर्ार सघंटना स्थापन केली एवढेच नव्हे तर कामर्ाराचें नेते यकहिून त्याचं्या हवकासाची जबाबदारी आपल्या हिरावर घेतली. त्या कामर्ारासंमोर हनवाससं्थानाचंी समस्या होती. ही समस्या सोडहवण्यासाठी त्यानंी लेबर कॉलनी ही कामर्ाराचंी वसाहत उभी केली. ग्रामीि भार्ात अिी कामर्ार वसाहत उभी करिारे िंकरराव हे पहहलेच लोकनेते आहि त्यानंी वसहवलेली ही वसाहतही पहहलीच. केवळ वसाहत उभी करून प्रश्न हमटत नाही, तर त्या कामर्ाराचें जीवनमान उंचवावे लार्ते . त्या वसाहतीत आरोग्याच्या स हवधा उपलब्ध करून द्याव्या लार्तात. अिा सवग स हवधा उपलब्ध करून देण्यासाठी िंकररावानंी आटोकाट प्रयत्न केले’ आज हह लेबर कॉलनी नादेंड िहराच्या हृदयस्थानी आली असून िंकररावाचं्या कामार्ाहभम ख कतगबर्ारीची साक्ष देत उभी आहे. िंकरराव हे कामर्ाराचें केवळ प ढारी नव्हते तर

३०

त्याचं्या हहताची काळजी वाहिारे नेते होते, याची यावरून साक्ष पटते. िंकरराव कामर्ाराचं्या स खद खात आल्त्मयतेने सहभार्ी होत असत, यकहिूनच त्या कामर्ारानंा िकंरराव हे आपला त्राता वाटत असत.

िंकररावाचं्या प्रयत्नामं ळे नादेंडला िाखकीय तंत्रहनकेतनची मान्यता हमळाली आज या जारे्त हवकहसत झालेले िासकीय तंत्रहनकेतन हे िंकररावाचं्या दूरदृष्टीचे उत्तम उदाहरि होय.

केवळ भौहतक हवकास यकहिजे सवगस्व नव्हे तर िहराचा िैक्षहिक, बौहद्धक व सासं्कृहतक हवकास व्हावा असा ध्यास िंकररावानंी घेतला होता. िहराचा औद्योहर्क हवकास होत असतानाच िहरातील नार्हरक स ससं्कृत व्हावेत, त्याचंा बौहद्धक स्तर उंचवावा, स हिहक्षतानंा वाचनाची आवड लार्ावी यासाठी िंकररावानंी हैदराबादच्या लोकल र्व्हनगमेंटकडे वारंवार अजग हवनंत्या करून आहि अथक प्रयत्न करून नादेंड नर्रपाहलकेतफे एक अभ्याहसका स रू केली. िंकररावानंी नादेंड नर्रपाहलकेच्या माध्यमातून स रू केलेले वाचनालयाचे हे मराठवाड्यातील अिाप्रकारचे पहहले वाचनालय समजले जाते. या वाचनालयाचे उद्घाटन १५ ऑर्स्ट १९५३ रोजी तत्कालीन हजल्हाहधकारी श्री हवद्यालंकार याचं्याहस्ते झाले. िंकररावाचें आिखी एक स्वप्न साकार झाले.

िंकररावानंी पूढाकार घेऊन हद . २ ज लै १९५३ रोजी नादेंड येथे मराठवाड्यातील सवग नार्राध्यक्षाचें अहधवेिन भरहवले. या अहधवेिनाला औरंर्ाबाद, जालना, बीड, उस्मानाबाद, परभिी, प्रहर्ोली येथील नर्राध्यक्ष उपल्स्थत होते. या अहधवेिनात नर्रपाहलकानंा जािविाऱ्या समस्या, नर्रपाहलकेने हाती घ्यावयाची हवकासकामे, हमळिारा अप रा हनधी यावर सारं्ोपारं् चचा घडवनू आिली आपल्या अध्यक्षपदाच्या कारकीदीत िंकररावानंी भहूमर्त र्टार व्यवस्था, हपण्याच्या पाण्याची व्यवस्था, सावगजहनक बार्, सावगजहनक वाचनालय, दवाखाने, कचराक ं ड्या इत्यादी स हवधा उपलब्ध करून हदल्या. हे करत असताना एका पैिाचा अपहार केला नाही प्रकवा क िाला अपहार करू हदला नाही. प्रकबह ना ‘मी भ्रष्टाचार करिार नाही आहि क िालाही करू देिार नाही’ हे अहसधाराव्रत िंकररावानंी आजन्म साभंाळले. यकहिूनच या चाहरत्र्यसपंि जनसेवकाच्या कतृगत्वाची कमान हनरंतर चढतीवाढती राहहली.

३१

महसूल खात्याचे उपमंत्री महाराष्ट्राचे पहहले म ख्यमंत्री आहि आध हनक महाराष्ट्राचे हिल्पकार

यिवंतराव चव्हाि याचं्या रत्नपारखी नजरेतून िंकरराव चव्हािाचें लक्षिीय कायग स टले नाही. १९५६ साली यिवंतरावानंी िंकररावानंा म ंबईला बोलहवले आहि आपल्या मंहत्रमंडळात महसूल खात्याचे उपमंत्री यकहिून िंकररावाचंी हनय क्ती केली. ज्यावेळी िंकरराव महाराष्ट्राच्या मंहत्रमंडळात महसूल खात्याचे उपमंत्री झाले त्यावेळी ते महाराष्ट्र हवहधमंडळाच्या कोित्याही सभार्ृहाचे सभासद नव्हते. १९५६ ते १९६० या काळात िंकरराव चव्हाि महारार मंहत्रमंडळात महसूल खात्याचे उपमंत्री यकहिून कायगरत होते. या काळात त्यानंी महसूल खात्याच्या कायगपद्धतीचा म ळातून अभ्यास केला. आपल्या अंर्भतू अभ्यासू वृत्तीम ळे, अथक काम करण्याच्या हजद्दीम ळे, जनताहभम ख प रोर्ामी हवचारसरिीम ळे आहि खंबीर प्रिासकीय कायगिैलीम ळे त्यानंी महसूल खात्यामध्ये आपला दबदबा हनमाि केला. महसूल खात्यामध्ये हिस्त आिली.

िंकररावाचं्या कायगपद्धतीबद्दलचा एक हकस्सा इथे सारं्ण्यासारखा आहे: म ंबईचे प्रहसद्ध उद्योर्पती श्री रावसाहेव र्ोर्टे यानंी न कताच उद्योर् व्यवसाय

स रू केला होता. अनवधानाने यकहिा, त्याचं्या त्या व्यवसायात काही बारीकिी चकू झाली होती. उद्योर्के्षत्रातील र् ंतार् तंीच्या कायद्याकडे व हनयमाकंडे

द लगक्ष झाल्याम ळे एका िासकीय अहधकाऱ्याने रावसाहेब र्ोर्टे यानंा एक लाख रपये दंडाची हिक्षा ठोठावली होती. आपि आपला नव्यानेच उभारलेला उद्योर् व्यवसाय सपूंिग हवकला तरी ही दंडाची रक्कम भरू िकिार नाही, अिी हवनंती रावसाहेव र्ोर्टे यानंी त्या अहधकाऱ्याला केली. परंत हनयमावर बोट ठेविाऱ्या त्या हछद्रान्वेर्ी अहधकाऱ्याने श्री र्ोर्टे याचंी ती हवनंती धूडकावनू लावली. अखेर नव्यानेच महसूल खात्याचे उपमंत्री झालेल्या िंकरराव चव्हािासमोर हे प्रकरि आले. िंकररावानंी आपल्या मूळ प्रकृतीन सार त्या सबंध प्रकरिाचा बारकाईने अभ्यास केला. त्याचं्या असे लक्षात आले, की तो अहधकारी सारं्तो इतके ते प्रकरि र्ंभीर नाही. रावसाहेव र्ोर्टे यानंा एक लाख रपये दंड लावावा अिी काही पहरल्स्थती नाही. हे िंकररावाचं्या चािाक्ष नजरेने हेरले. द सऱ्या हदविी िंकररावानंी त्या हनयमावर बोट ठेविाऱ्या अहधकाऱ्याला बोलावनू घेतले.

िंकररावानंी हवचारले, “आपल्या खात्याकडे सरकारने कोिते काम सोपहवले आहे? महाराष्ट्राच्या औद्योहर्क हवकासाला हवधायकदृष्टीने मदत करायची की

३२

ताहंत्रक कारिे दाखवनू नव्यानेच उद्योर्ाच्या के्षत्रात पदापगि करिाऱ्या लोकानंा उद्योर् उभारण्यापासून परावृत्त करायचे ?”

िंकररावजींच्या या थेट प्रश्नाने तो अहधकारी अंतम गख बनला. त्याची चूक त्याच्या लक्षात आली. िंकररावजींचा नवीन उद्योर्धंद्याहवर्यीचा स्वार्तिील व प रोर्ामी दृहष्टकोन त्या अहधकाऱ्याच्या लक्षात यायला वेळ लार्ला नाही. रावसाहेब र्ोर्टे यानंा ठोठावलेली एक लाख रपये दंडाची हिक्षा रद्द करण्यात आली.

प्रसरं् तसा साधाच आहे, परंत एखाद्या बारीकिा र्ोष्टीचा बाऊ करून अहधकारी मंडळी लोकाचंी किी पदोपदी अडविूक करते हे िंकररावानंी हेरले होते. अिा साध्या प्रसरं्ातूनही िंकरराव चव्हािाचंी महाराष्ट्राच्या औद्योहर्क हवकासाच्या सदंभातली तळमळ आहि आस्था लक्षात येते.

३३

थेट पंतप्रधािांची भेट

महसूल उपमंत्री असताना िंकरराव चव्हािानंी महाराष्ट्रातील तथाकहथत

बड्या मंडळींनी घेतलेले पक्षपाती हनिगय आहि जनहहतहवरोधी धोरिे याला उघड आव्हान हदले होते. याच काळात महाराष्ट्रात कूळ कायद्याची अमंलबजाविी स रू झाली होती. या कायद्याची काटेकोर अमंलबजाविी व्हावी, अपवाद यकहिून या कायद्यातून क िालाही सूट हमळता कामा नये असा िंकरराव चव्हािांचा आग्रह होता. म ंबईतील जॅक कंपनीकडे मोठी जमीन होती. या कंपनीला कूळ कायद्यात सूट देऊन महाराष्ट्र सरकारने त्याचं्याकडची जमीन काढून न घेता ती त्याचं्याकडेच ठेवली होती. ही घटना तिी पक्षपाती आहि सामान्य िेतकऱ्याच्या दृष्टीने ती अन्यायकारक होती. या कायद्यान सार साठ एकरपेक्षा जादा जमीन असलेल्या िेतकऱ्याकंडून ती जमीन काढून घेतली जात होती आहि त्याचवेळी पाच हजार एकरापेक्षा अहधक जमीन असलेल्या जकॅ कंपनीला कायद्यातून सूट हदली होती.

एकीकडे सामान्य िेतकऱ्यासाठी कमाल जमीन धारिेचा आग्रह धरायचा आहि द सरीकडे पाच हजार एकरपेक्षा अहधक जमीन असिाऱ्या कंपनीला कायद्यातून सूट द्यायची, हा सरळसरळ पक्षपात होता. महाराष्ट्र िासनाची भेदाभेद करिारी ही भहूमका समानतावादी हवचारसरिीच्या िंकरराव चव्हािानंा पटिे िक्यच नव्हते. मंहत्रमंडळाच्या बठैकीत त्यानंी आपली भहूमका स्पष्ट केली आहि िासनाच्या पक्षपाती धोरिाला कडाडून हवरोध केला. म ख्यमंत्री यिवंतराव चव्हाि आहि वसतंराव नाईक यानंा भेटून त्यानंी आपला या पक्षपाताला असलेला हवरोध नोंदवला. परंत उभयतानंी िकंररावाचंा हा हवरोध फारसा र्भंीरपिा घेतला नाही.

िंकरराव चव्हाि म ख्यमंत्र्यानंा यकहिाले, “आपली परवानर्ी असेल तर मी या सदंभात पक्षश्रषे्ठींिी बोलेन.”

यिवंतराव चव्हाि आहि वसतंराव नाईक यानंा वाटले की, िंकरराव चव्हाि हे मंहत्रमंडळात अर्दीच नवखे आहेत. ते काय हाय कमाडंला भेटिार आहि त्याचं्यािी बोलिार ?

त्यानंी साहंर्तले, “त मची इच्छा असेल तर त यकही पक्षश्रेष्टींिी या हवर्यावर बोलू िकता. त यकहाला आमची पूिग परवानार्ी आहे.”

या उभयनेत्यानंा िंकररावजींच्या हजद्दीची त्यावेळी कल्पना नसावी कदाहचत. िंकररावजींनी हदल्लीला जाऊन भारतीय हनयोजन आयोर्ाचे उपाघ्यक्ष श्री र् लजारीलाल नंदा याचंी भेट घेतली. कमाल जमीनधारिा कायद्यावर त्याचं्यािी

३४

चचा केली. महाराष्ट्र िासनाने जॅक या कंपनीला कायद्यात सूट देऊन पाच हजार एकर जमीन बाळर्ण्याचा अहधकार हदला आहे. सरकारचे हे धोरि पक्षपाती असून या र्ोष्टीला आपला हवरोध आहे, असे ठासून सारं्ीतले.

“जॅक कंपनीला हतची सवग जमीन कायम ठेवण्याचा हनिगय आयकही घेतला आहे. त्यात काहीही बदल होिार नाही.” नंदा यानंी स्पष्टपिे सारं्ीतले.

वास्तहवक पक्षश्रषे्ठी असा काही हनिगय देतील असे िंकररावजींना वाटले नव्हते त्यानंा श्रषे्ठींकडून अन कूल अहभप्रायाची अपेक्षा होती. आपली बाज ू समतेची व न्यायाची असून ती उचलून धरली जाईल, आपली पाठराखि केली जाईल,आपल्या हजद्दीचे व अभ्यासूपिाचे कौत क होईल अिी आिा होती. परंत घडले ते नेमके उलटे आहि अपेक्षाभरं् करिारे परंत िंकररावजी नाराज झाले नाहीत. त्याचें मनोधैयग जरास द्धा खचले नाही. उलट त्यानंी या हवर्यावर पंतप्रधान पंहडत जवाहरलाल नेहरू याचं्यािी चचा करण्याची इच्छा व्यक्त केली.

ठरल्याप्रमािे नेहरूजींची भेट घेतली. महाराष्टातील पहरल्स्थती नेहरूजींना कथन केली. िंकररावाचं्या अभ्यासू, हजद्दी आहि हचकाटीच्या स्यभावाम ळे तसेच हवर्याच्या पद्धतिीर माडंिीम ळे पंहडत नेहरू अहतिय प्रभाहवत झाले. िंकररावाचंी भहूमका न्याय्य असल्याचे नेहरूजींच्या लक्षाल आले. त्याम ळे प ढच्या सवग र्ोष्टी िंकरराव चव्हािाचं्या बाजूने घडल्या. जॅक कंपनीच्या बाबतीत महाराष्ट्र सरकारने घेतलेला हनिगय अखेर सरकारला बदलावा लार्ला. म ख्यमंत्री यिवंतराव चव्हाि आहि मंहत्रमंडळतील अन्य सहकारी मंत्री िंकारावजींच्या हजद्दीने कमालीचे प्रभाहवत झाले. सहकाऱ्यानंा िंकररावाचं्या व्यहक्तमत्त्वातील या पैलूचा प्रथमच पहरचय झाला होता. आपल्या म ख्यमंत्र्याचंा, ज्येष्ठ मंत्र्याचंा आहि हनयोजन आयोर्ाच्या उपाध्यक्षाचंा हवरोध पत्करून एका उपमंत्र्याने थेट पतंप्रधानािंी सवंाद साधून आपली

भहूमका त्याचं्या र्ळी उतरहविे ही साधी सोपी र्ोष्ट नव्हती.

३५

एका डोळ्यात हासू . . . . .

१९५७ मध्ये महाराष्ट्रात हवहधमंडळाची द सरी सावगहत्रक हनवडिकू झाली. या

हनवडिकूीत नादेंड हजल्यातील धमाबाद मतदारसघंातून िंकरराव चव्हाि यानंी हनवडिकू लढहवली आहि हनवडि कीत स मारे २५० रूपये खचग करून ते प्रचडं मतानंी हवजयी झाले. ऐन हनवडि कीच्या धामध मीच्या काळात िंकररावजींचा म लर्ा हिवाजी हा आजारी पडला. त्यावेळी तो जेमतेम दीड वर्ाचा असावा. एकीकडे हनवडि कीतील ताि वाढत होता आहि द सरीकडे हिवाजीची प्रकृती वरचेवर खालाव ूलार्ल्याम ळे िंकररावजींच्या घरातील वातावरि आिखी र्ंभीर बनत चालले होते. एके हदविी रात्री हिवाजीवर काळाने झडप घातली. एकीकडे हनवडि कीतील लखलखीत यि तर द सरीकडे पहहल्या प त्राच्या हवयोर्ाचे काळीज करपून टाकिारे द ख अिा स ख-द खाच्या प्रहदाळयावर िंकररावजींचे आय ष्ट्य झोके घेत होते.

दरयकयान सयं क्त महाराष्ट्राची चळवळ झाली. १ मे १९६० रोजी सयं क्त महाराष्ट्राची हनर्ममती झाली यिवतंराव चव्हाि याचं्या नेवृत्वाखाली स्थापन झालेल्या सयं क्त महाराष्ट्राच्या पहहल्या मंहत्रमंडळात िंकरराव चव्हाि द सऱ्यादंा दाखल झाले. आता त्याचं्याकडे पाटबंधारे व ऊजा या खात्याचंा कायगभार सोपहवण्यात आला. िंकररावजींनी आपले क ट ंब म ंबईला हलहवले. म ंबईतील वास्तव्यात सौ. क स मताईंनी हद. २८-१०-१९५८ रोजी अिोक या प त्ररत्नाला जन्म हदला. अिाप्रकारे सौ. क स मताई आहि िकंरराव याचंा स खाचा ससंार फ लत रे्ला.

३६

पाटबंधारेमंत्री म्हणूि कायय िंकरराव चव्हािाचें चहरत्र यकहिजे महाराष्ट्राच्या पाटबधंारे के्षत्राचा हवकास

आहि महाराष्ट्राच्या प्रसचन योजनाचंा इहतहास यकहिजे िंकरराव चव्हािाचें चहरत्र होय, असे यकहटले तर ते फारसे वावरे् प्रकवा अहतियोक्तीचे होिार नाही. कारि िंकरराव चव्हाि यानंी महाराष्ट्राचे पाटबधंारेमंत्री यकहिून बारा वर् े काम पाहहले. द सऱ्यादंा जेव्हा िंकररावजी म ख्यमंत्री झाले तेव्हा त्यानंी पाटबंधारे खात्याचा कारभार स्वत कडेच ठेवला होता. पाटबंधारे खात्याच्या मंहत्रपदाचा कारभार स्वीकारल्यानंतर िंकरराव चव्हािानंी महाराष्ट्रातील सवग नद्याचं्या खोऱ्याचंा जलप्रसचनाच्या अरं्ाने एखाद्या सिंोधक-अभ्यासकाला िोभेल असा सखोल अभ्यास केला. कारि महाराष्ट्राला बार्ायतीच्या माध्यमातून स जलाम् स फलाम करिे हे त्याचें स्वप्न होते.

महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे हवभार्चे दोन हवभार् काल्ल्पले जातात. पहहला कृष्ट्िा खोऱ्याचा आहि द सरा र्ोदावरीचे खोऱ्याचा. कृष्ट्िा नदीवर झालेल्या धरिाम ळे पहश्चम महाराष्ट्राच्या कृर्ी व औद्योहर्क के्षत्राचा कायापालट झाला. त्याच धतीवर र्ोदावरी नदीवर धरि बाधंले तर ितकान ितके भाळी मार्ासलेपिाचा कलंक साभंाळिाऱ्या मराठवाड्याचाही कायापालट होईल, असा हवश्वास िंकररावजींना वाटत होता. यकहिून िंकररावजींनी भमूी आहि जलव्यवस्थापन ससं्था (वाल्मी) स्थापन करून जलव्यवस्थापनाच्या कायाला चालना हदली. जल हेच जीवन आहे आहि हेच पहश्चम महाराष्ट्राच्या प्रर्तीचे र् हपत आहे, हे िंकररावजींच्या चािाक्ष नजरेने वेळीच हेरले होते.

र्ोदावरी नदीच्या खोऱ्याचा एखाद्या अहभयतं्याच्या नजरेने अभ्यास करून पैठिजवळ धरि बाधंण्याचा सकंल्प त्यानंी सोडला. हे धरि ‘नाथसार्र’ या नावाने ओळखले जाते. िंकररावानंी भाहर्रथ प्रयत्नाने पैठिला कृहत्रम-मानवहनर्ममत-सार्र हनमाि केला आहि त्या धरिाचे ‘नाथसार्र’ हे नाव साथग झाले.

िंकरराव चव्हािानंी केवळ नवीन धरिेच बाधंली असे नव्हे तर जे प्रकल्प अल्स्तत्वात होते त्याचं्या डार्ड जीचे कामही हाती घेतले. ज्या तलावामंध्ये र्ाळ साचला आहे आहि त्या तलावाचंी पािी साठविक्षमता कमी झाली आहे अिा तलावाचं्या द रूस्तीची कामे प्राधान्यक्रमाने हाती घेऊन ती पूिग केली. त्यासाठी िंकररावजींनी महाराष्ट्राच्या हवहधमंडळात एक ठरावच पास करून घेतला होता. त्या ठरावान सार तलावातील र्ाळ काढण्यासाठी राज्यसरकार ग्रामपंचायतींना ५०

३७

टके्क अन दान देईल आहि उवगहरत ५० टके्क खचग लोकवार्गिीतून करावयाचा होता. ज्या तलावाचंी प्रसचनक्षमता २५० एकरपेक्षा जास्त असेल त्या तलावाचं्या द रस्तीचा खचग पूिगत महाराष्ट्र सरकार करील. िंकररावानंी हा ठराव पास करून घेतत्याम ळे राज्यातील िेकडो ज ने तलाव साठविक्षम बनले. याचा फायदा लाखो िेतकऱ्यानंा झाला. पहरिामी महाराष्ट्राच्या प्रसचनके्षत्रात लक्षिीय वाढ झाली.

या ठरावान सार हवदभीतील ३०० तलावाचंी द रूस्ती करण्यात आली. १९७५ पयंत िंकरराव चव्हािानंी भडंारा आहि चदंपूर हजल्यातंील जवळजवळ १००० मालर् जारी तलावाचंी द रूस्ती करून घेतली. अिा तलावाचं्या डार्ड जीम ळे

हवदभातील लाखो एकर जहमनीला पािी हमळू िकले. हवदभीतील िेतकऱ्याचें दैन्य दूर होण्यास फार मोठा हातभार लार्ला. िंकररावानंी केवळ मराठवाड्याच्या हवकासावर लक्ष कें हद्रत केले होते, असा आरोप काही लोक हेत त करीत असत. परंत या आरोपात काही तर्थ्य नाही हे वळेोवेळी प राव्याहनिी हसद्ध झाले आहे. िंकररावानंी हवकासकामाचं्या बाबतीत कधीही ताल का प्रकवा हजल्हा हा घटक र्ृहीत धरला नाही. हा आपला भार् आहे आहि तो परका भार् आहे, असा हवचार च कूनही त्याचं्या अंत करिाला कधी हिवला नाही. एखादा पाटबंधारे प्रकल्प कोित्या ताल क्यात प्रकवा हजल्यात होतो ही बाब िंकररावाचं्या दृष्टीने कमी महत्त्वाची होती. महाराष्ट्राच्या कोित्या भार्ात तो प्रकल्प होतो हेही महत्त्वाचे नव्हते, तर त्या प्रकल्पाच्या माध्यमातून राज्याचा आहि एकूिच राष्ट्राचा हवकास होिार आहे, हे त्याचं्या दृष्टीने अहधक महत्त्वाचे होते मराठवाड्याचा हवकास करिे हे त्याचें जीहवतध्येय असिे स्वाभाहवक होते. कारि मराठवाडा ही त्याचंी जन्मभमूी होती. परंत यकहिून काही त्यानंी उवगहरत महाराप्रच्या हवकासाकडे अजाितेपिीही कधी द लगक्ष होऊ हदले नाही. प्रकबह ना हवदभग, मराठवाडा, पहश्चम महाराष्ट्र आहि कोकि या महाराष्ट्राच्या चारही अंर्ाचा समतोल हवकास व्हावा असाच व्यापक दृहष्टकोन िंकररावानंी बाळर्ला आहि त्यासाठी त्यानंी अथक प्रयत्नाचंी पराकाष्टा केली.

िंकरराव चव्हािानंी महाराष्ट्राचे पाटबंधारे मंत्री आहि म ख्यमंत्री यकहिून राज्यातील लघ व मध्यम प्रकल्प आपल्या अहधकारात मार्ी लावले. परंत मोठ्या प्रकल्पाचंी कामे राज्याच्या हनधीतून पूिग होिे िक्य नव्हते. त्यासाठी अिा अनेक प्रकल्पाचंी पाहिी करून व त्याचें आराखडे तयार करून ते कें द्र सरकारच्या मंज रीसाठी पाठवनू हदले. र्ोदावरी खोऱ्यातील मोठ्या प्रकल्याचं्या हवकासासाठी ८० कोटी रपयाचंी आवश्यकता होती. भीमा प्रकल्यासाठी ४५ कोटी रपयाचंी र्रज

३८

होती तर दूधर्रं्ा प्रकल्पाचे अंदाजपत्रक ३५ कोटी रपयाचें होते. एवढे सर्ळे प्रकल्प महाराष्ट्र सरकारला स्वबळावर पूिग करिे केवळ अिक्य होते. कारि भाडंवलाचा त टवडा होता. असे बृहत् प्रकल्प केवळ कें द्र सरकारकडे पाठवनू िंकररावजी स्वस्थ राहहले नाहीत, तर त्यानंी कें द्र सरकारकडे या प्रकल्पाचं्या मंज रीसाठी सातत्याने पाठप रावा केला.

महाराष्ट्रमध्ये प्रसचन प्रकल्प तातडीने हाती घेिे हकती आवश्यक आहे हे त्यानंी हवत्त आयोनाला पटबवनू हदले. आपल्या खास िैलीने या प्रकल्पाचें महत्त्व कें द्र सरकारच्या र्ळी उतरहवण्यात िंकररावजी यिस्वी ठरले. िंकररावजींनी या प्रकल्पानंा कें द्र सरकारची मान्यता तर हमळवनू घेतलीच, हिवाय प्रकल्पासंाठी आवश्यक असलेला हनधीही उपलब्ध करून घेतला. कोित्याही प्रदेिाचा हवकास हा त्या प्रदेिात हवकहसत झालेल्या जार्त व जबाबदार नेवृत्त्वाच्या क्षमतेवर अवलंबून असतो. नेतृत्व जर हदिाहीन व द बगल असेल, त्याला हवकासकायाची जाि नसेल तर त्या भार्ाच्या हवकासाच्या वाटा ख ंटतात. याउलट नेवृत्व जर द्रषे्ट आहि ब हद्धमान असेल तर त्या हवभार्ाचे भाग्य उदयास येते. याचे आदिग उदाहरि यकहिजे िंकरराव चव्हाि होत. त्यानंी महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे हवकासासाठी कें द्र सरकारकडून जिा योजना वचेून आिल्या तिा सवग िक्ती पिाला लावनू त्या खेचूनही आिल्या.

प्रत्येक मािसाला आपल्या आय ष्ट्यात स्वत च्या आहि इतराचं्या हवकासाची सधंी कधी ना कधी चालून येत असते. परंत प्रत्येकच मािूस त्या सधंीचा यथातर्थ्य लाभ उठवतो असे नाही. िंकररावजींनी मात्र समोर चालून आलेल्या प्रत्येक सधंीचे अक्षरि सोने केले. पाटबंधारे के्षत्रात िंकररावानंी केलेल्या अफाट कायगकवृगत्वाचा आहि राजकीय इच्छािक्तीचा अन भव या महाराष्ट्राने घेलला आहे. पाण्याचे िास्त्रि द्ध हनयोजन आहि जलप्रसचनाच्या के्षत्राचा समतोल हवकास हा िंकरराव चव्हािाचं्या कायगिैलीचा व द्रषे्टपिाचा महत्त्वपूिग हविेर् होय. हाती घेतलेले प्रकल्प प्रकवा पाटबंधारे योजना उत्कृष्ट, दजेदार आहि दीघगजीवी व्हाव्यात, त्यात कोितेही ताहंत्रक दोर् राहू नयेत, यासाठी िंकरराव चव्हाि पाटबधंारे खात्यातील अहधकाऱ्याचं्या हनयहमत बैठका आयोहजत करत असत. या बठैकानंा लोकप्रहतहनधी आहि स जाि नार्हरकानंा म द्दाम हनमंहत्रत केले जात असे. या बठैकीमध्ये प्रकल्पाचं्या पूतगतेसाठी अहधकाऱ्यानंा जािविाऱ्या अडचिी, त्यानंी केलेले हनयोजन, त्याचं्या कामाची पद्धत, भहवष्ट्यात त्या प्रकल्पाम ळे होिारा फायदा आदी बाबींवर सखोल चचा होत असे. लोकप्रहतहनधींकडून आलेल्या सूचनाचेंही स्वार्त

३९

केले जात असे. अिा प्रकारच्या हनयहमत बैठका घेिारे िंकरराव चव्हाि हे महराष्ट्रातील एकमेव पाटबंधारे मंत्री होते, असे यकहटले तर ते फारसे अहतियोक्तीचे होिार नाही. स सवंादावर िंकररावजींचा हविेर् भर होता. चचेतून प्रश्न स टू िकताल, अडचिी दूर करता येतात, यावर त्याचंा दृढ हवश्वास होता.

िंकरराव चव्हाि महाराष्ट्राचे पाटबंधारेमंत्री असताना हद. ८ माचग १९६४ रोजी महाराष्ट्र आहि मध्यप्रदेि या दोन राज्यामंध्ये जलप्रसचन आहि हवद्य तहनर्ममती या हवर्यावर एक करार झाला. हा करार वाघ, पेंच, करबंदा, तापी प्रकल्प करार या नावाने ओळखला जातो. या करारातून उभ्या राहहलेल्या प्रकल्पाम ळे या दोन्ही राज्यामंध्ये हहरतक्रातंी घडून आली.

महाराष्ट्राचे तत्कालीन म ख्यमंत्री श्री वसतंराव नाईक यानंी हवहधमंडळात या कराराची माहहती देताना पाटबंधारे मंत्री िंकरराव चव्हाि याचं्या भहूमकेचा र्ौरव केला. ते यकहिाले की, हा करार घडवनू आिण्यात आमचे पाटबंधारे मंत्री श्री िंकरराव चव्हाि यानंी केलेली कामहर्री ही अहतिय महत्त्वाची असून या कामाहर्रीबद्दल त्याचें मनापासून अहभनंदन करिे अत्यतं आवश्यक आहे असे मला वाटते. या करारातील महाराष्ट्राची बाज ू व त्यातील ताहंत्रक आहि प्रिासकीय बारकाव्यासंह कें द्र सरकारला पटवनू देण्याचे काम जे आमच्या इंहजनीअसगना आहि पाटबंधारे खात्याच्या सहचवानंाही जमले नाही; ते अवघड काम िंकरराव चव्हािानंी करून दाखहवले. अिा िब्दात म ख्यमंत्री वसतंराव नाईक यानंी िंकररावजींच्या कायगकवृगत्वाचा यथोहचत िब्दातं र्ौरव केला. अिाप्रकारे महाराष्ट्र हवहधमंडळाचे नेते आहि म ख्यमंत्री वसतंराव नाईक याचं्याकडून पाटबंधारेमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंा प्रिस्ती हमळाली.

िंकरराव चव्हािाचं्या प ढाकाराने हा करार आहि त्या करारान सार तापी, पेंच, वाघ हा प्रकल्प पूिगत्वास जाऊ िकला या प्रकल्पाम ळे हजारो एकर जमीन ओहलताखाली येऊ िकली. या प्रकल्पातून होिाऱ्या हवद्य त हनर्ममतीम ळे पहरसरात अनेक लहान-मोठे उद्योर् उभे राहू िकले. राज्याच्या कृर्ी व औद्योहर्क उत्पादनात बऱ्यापैकी वाढ झाली. कोरडवाहू िेतीत रात्रहदवस राबिाऱ्या आहि तरीही लहरी हनसर्ावर अवलंबून असलेल्या पराधीन िेतकऱ्यानंा या प्रकल्पाम ळे हदलासा हमळाला िंकररावाचं्या या दूरदृष्टीचे कौत क केवळ पक्षातील नेत्यानंीच नव्हे तर हवरोधीपक्षातील नेत्यानंीस द्धा वेळोवेळी केले आहे.

स्वातंत्र्योत्तर काळात हवदभग आहि मराठवाडा सयं क्त महाराष्ट्रात हबनितग सामील झाले. परंत या भार्ाचंा व्हावा तसा हवकास झाला नव्हता. या असमतोल

४०

हवकासाचा अभ्यास करण्यासाठी महाराष्ट्र िासनाने दाडेंकर सहमती हनय क्त केली होती. या सत्यिोधन सहमतीने जो अहवाल िासनाला सादर केला त्या अहवालाचा अभ्यास िंकररावानंी स्वत केला. मार्ासलेल्या भार्ाचा अहवकहसतपिा दूर करण्यासाठी त्या भार्ात जलप्रसचन प्रकल्प मोठ्या प्रमािात उभे राहहले पाहहजेत, असा िंकररावजींचा आग्रह होता. त्यासाठी त्यानंी पाटबंधारे मंत्री आहि म ख्यमंत्री यकहिून मार्ास भार्ासंाठी अनेक पाटबंधारे प्रकल्प हाती घेतले. हतसऱ्या पंचवार्मर्क योजनेत करबंद योजना, र्ंर्ापूर स्टेज योजना, किूगर योजना, काळ योजना, मालेर्ाव, भोिी, र्ावर्ंर्ा, सामखेडा, भनार्र, हधरिी, वाझंरे, त ळिी इत्यादी योजना कायाल्न्वत केल्या. आपल्या कारकीदीत बारा मध्यम प्रकल्प पूिग करून त्यानंी ते राष्ट्रास अपगि केले.

िंकरराव चव्हािानंी अभ्यासपूवगक जे पाटबंधारे प्रकल्पाचें आराखडे तयार केले आहि मंज रीसाठी कें द्र सरकारकडे पाठहवले, त्यात कोितेही ताहंत्रक प्रकवा िास्त्रीय दोर् राहू नयेत यासाठी त्यानंी कटाक्षाने खबरदारी घेतली. हनदोर्, व्यवहायग व फलदायी हनयोजन हे त्याचं्या व्यहक्तमत्त्वाचे ठळक वैहिष्ट्ट्य होते. पाटबंधारे खात्यातील हवर्याचंा िंकररावजींचा अभ्यास इतका सखोल आहि सूक्ष्म होता की, त्याचंा तो अभ्यास पाहून ताहंत्रक बाबतीतील कायगकारी अहभयंतेस द्धा अनेकवेळा ल्स्तहमत होत असत. प्रिासकीय के्षत्रावर त्याचंी पकड इतकी मजबतू होती की, त्याचं्यासमोर जाताना कोित्याही अहधकाऱ्याला आधी र्ृहपाठ करून आहि प रेिी तयारी करूनच िंकररावासंमोर जाव े लार्त असे. त्यानंा कामचलावपूिा म ळीच खपत नसे. िंकररावजी अिा एखाद्या प्रश्नात उपप्रश्न हवचारून त्या अहधकाऱ्याची केव्हा हफरकी घेतील आहि त्याचे पािी जोखतील याचा भरवसा नसे.

िंकरराव चव्हाि पाटबंधारे मंत्री होण्यापूवी दरवर्ी महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे के्षत्रावर सामान्यत २५ कोटी रपये एवढा खचग होत असे. तो प रेसा नाही हे िंकररावानंी म ख्यमंत्र्याचं्या हनदिगनास आिून हदले. त्यासाठी वर्ीकाठी हकमान ७५ ते १०० कोटी रपयाचंी तरतूद करावी असा आग्रह त्यानंी म ख्यमंत्र्याकंडे धरला. अिा प्रकारे १९६५ पासून १९८० पयंत या १४ वर्ींच्या कालावधीत महाराष्ट्राचे पाटबंधारे मंत्री या नात्याने िंकररावजींना या के्षत्रावर १४०० कोटी रूपये खचग करून जलसचंय, जलहनयोजन आहि जलप्रसचनाच्या कामाला हदिा आहि र्ती हदली. पहरिामी नादेंड हजल्यातील मानार व परभिी हजल्यातील प िा हे प्रकल्प प िग झाले तर भीमा, पैनर्ंर्ा व जायकवाडी या प्रकल्पाचं्या कामानंा र्ती हमळाली.

४१

प्रत्येक प्रकल्पातील हकती टके्क पािी िेतीसाठी वापरायचे, उद्योर्के्षत्रासाठी हकती वापरायचे, वीज हनर्ममतीसाठी हकती पािी राखून ठेवायचे आहि जनतेला हपण्यासाठी हकती पािी उपलब्ध करून द्यायचे याबाबतीतील िंकररावजींचे हनयोजन अहतिय िास्त्रि द्ध आहि अचकू होते.

पंहडत जवाहरलाल नेहरू हे भारताचे पतंप्रधान असताना त्यानंी देिातील सवग राज्याचं्या पाटबंधारे मंत्र्याचंी एक बैठक बोलावली होती. त्यावेळी यिवतंराव चव्हाि हे महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री होते आहि िंकरराव चव्हाि हे त्याचं्या मंहत्रमंडळात पाटबंधारे मंत्री होते. महाराराचे पाटबंधारे मंत्री या नात्याने िंकररावानंी हदल्लीत त्या बैठकीला उपल्स्थती लावली. केवळ उपल्स्थतीच लावली असे नव्हे तर महाराष्ट्रातील प्रत्येक नदीच्या खोऱ्यात उपलब्ध असिारे पािी, त्यावर सभंाव्य पाटबधंारे प्रकल्पाचंी िक्यता, सभंाव्य जलप्रसचनाच्या के्षत्राची िक्यता, यातून होऊ िकिारी वीजहनर्ममती आहि कृर्ी व उद्योर्ाच्या के्षत्रात होिारी उत्पादनवाढ यावर िंकररावजींनी जे अभ्यासपूिग हवचार माडंले, ते पाहून पंतप्रधान पंहडत जवाहरलाल नेहरू हे इतके प्रभाहवल झाले की त्यानंी लरे्च महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री यिवंतराव चव्हाि यानंा दूरध्वनी करून िंकरराव चव्हाि याचं्या अभ्यासूपिाची म क्तकंठाने प्रिंसा केली.

हनयोहजत पाटबंधारे प्रकल्याचे सवेक्षि करण्यासाठी सयं क्त महाराष्ट्राच्या हनर्ममतीपूवी सबंध महाराष्ट्रासाठी प िे येथे एकच सवेक्षि कायालय होते. त्याम ळे पाटबंधारे प्रकल्पाचा आराखडा तयार करिे, अंदाजपत्रक तयार करिे, आराखडा आहि अंदाजपत्रक मंज रीसाठी कें द्र सरकारकडे पाठहविे ही प्रहक्रया पूिग करण्यासाठी त्या कायालयावर फारच ताि पडत असे. पयगयाने योजना कायगल्न्वत होण्यास हवलंब होत असे. सयं क्त महाराष्ट्राच्या हनर्ममतीनंतर महाराष्ट्राच्या वेर्वरे्ळया भार्ात प्रकल्पाचें सवेक्षि करून अहवाल तयार करण्यासाठी आिखी काही सवेक्षि कायालयाचंी आवश्यकता होती. पाटबंधारेमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी स चहवल्याप्रमािे पहश्चम महाराष्ट्र, मराठवाडा, हवदभग आहि कोकि या भार्ात स्वतंत्र प्रसचन हवभार् स्थापन करण्यात आले. केवळ कायालये आहि प्रसचन हवभार् स्थापन करून प्रश्न स टिार नव्हता. त्यासाठी प रेसा कमगचारीवर्ग नेमण्याची आवश्यकता होती. ही र्रज लक्षात घेऊन िंकरराव चव्हाि यानंी पाटबंधारे खात्याला प रेसा कमगचारीवर्ग उपलब्ध करून हदला. याच कमगचाऱ्यानंी केवळ एका वर्ीच्या कालावधीत जवळजवळ २५० कोटी रपयाचें प्रकल्प अहवाल तयार करून मंज रीसाठी ते कें द्र सरकारकडे पाठहवले. िंकरराव चव्हािानंी काळाची पावले

४२

ओळखून अिा प्रसचन हवभार्ंची स्थापना केली नसती, सवेक्षि कायालये स्थापन केली नसती तर कदाहचत आज महाराष्ट्राची पाटबंधारे के्षत्रात जी प्रार्ती झालेली हदसते आहे ती तिी झाली नसती परंत िंकरराव चव्हािाच्या द्रषे्टपिाम ळे महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे हवभार्ला हवलक्षि र्ती आली.

पूवी एक कोटी रपयापेंक्षा अहधक खचाच्या पाटबंधारे प्रकल्पानंा मंज री हमळहवण्यासाठी ते प्रस्ताव कें द्र सरकारकडे पाठवावे लार्त असत. पहरिामी सबधं देिातून कें द्र सरकारकडे मोठ्या प्रमािावर हनयोहजत प्रकल्पाचें प्रस्ताव येऊन पडत असत. त्या सवग प्रकल्पाचें हनयोजन आराखडे व अंदाजपत्रके पाहून मंज री द्यायला कें द्र सरकारचा बराच वेळ जात असे. ही द्त रहदरारं्ाई टाळण्यासाठी महाराष्ट्राचे पाटबंधारेमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी कें द्र सरकारला एक हवनंतीपत्र हलहहले. त्यात अिी हवनंती करण्यात आली होती की, कें द्र सरकारने राज्यसरकारच्या अखत्यारीतील प्रकल्पानंा मंज री देण्याची एक कोटी रपयाचंी मयादा वाढहवण्यात यावी. या बाबतीत राज्यसरकारानंाच हनिगय घेण्याचे अहधकार द्यावते. िंकरराव चव्हािाचं्या या हिफारसवजा हवनंतीतील तर्थ्य आहि र्ाभंीयग लक्षात घेऊन कें द्र सरकारने त्याचं्या प्रस्तावाला लरे्च मान्यता हदली. त्याचा पहरिाम असा झाला की केवळ महाराष्ट्रालाच नव्हे तर देिातील इतर राज्यानंास द्धा एक कोटीपेक्षा अहधक रकमेच्या प्रकल्पानंा मंज री देण्याचे अहधकार प्रा्त झाले. त्याम ळे एकूिच देिातील पाटबंधारे हवकासातील र्हतरोध दूर झाला.

सबंंध महाराष्ट्रातील पाटबंधारे के्षत्राचे सवेक्षि केले असता पाटबंधारे मंत्री िंकरराव चव्हाि याचं्या असे लक्षात आले की, सोलापूर पहरसरात जलप्रसचनाच्या स हवधा फारच कमी आहेत. ही अडचि दूर करण्यासाठी त्यानंी भीमा प्रकल्पाच्या उभारिीमध्थे लक्ष घातले. हा प्रकल्प होऊ नये यासाठी काही राजकीय मंडळींनी खूप खटाटोप केले. तसेच अहधकाऱ्यानंा हातािी धरून या मंडळींनी ‘भीमा प्रकल्प ताहंत्रकदृष्ट्ट्या व्यवहायग नाही’ अिा आियाची हटपिी िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे पाठवनू हदली. म ख्य अहभयंत्यानंीस द्धा भीमा प्रकल्प उभारण्यात अनेक ताहंत्रक अडचिी आहेत हे िंकरराव चव्हािानंा जािीवपूवगक साहंर्तले. या प्रकल्कपाला प रेसे पािी उपलब्ध होिार नाही यकहिून हा प्रकल्प हाती घेिे योग्य होिार नाही असा ताहंत्रक सल्लादेखील हदला. ताहंत्रक सल्ला देिाऱ्या अहभयंत्यानेच असा सल्ला हदल्याम ळे िंकरराव हतबल झाले. परंत एखाद्या अडचिीसमोर हात टेकतील ते िंकरराव चव्हाि कसले !

४३

कोित्याही हबर्याच्या खोलात जाऊन त्याचा म ळातून अभ्यास करण्याची उपजत प्रवृत्ती असल्याम ळे िंकररावानंी म द्दामच भीमा प्रकल्पाच्या आराखड्याचा सूक्ष्म अभ्यास केला. तेव्हा त्याचं्या असे लक्षाल आले, की भीमा प्रकल्पाच्या उभारिीत ताहंत्रक अडचिीपेक्षा राजकीय अडचिी अहधक आहेत. त्या अडचिींवर, हवरोधावर मात करून िंकररावानंी सोलापूर हजल्यातील भीमा प्रकल्पाच्या उभारिीचे काम हाती घेतले आहि नेटाने पूिगत्त्वास नेले. या प्रकल्पाम ळे सोलाप र हजल्यातील हजारो एकर जमीन ओहलताखाली आली असून िेतीच्या उत्पादनात नेत्रदीपक वाढ झालेली आहे.

१९५१ पूवी महाराष्ट्रात ओहलताखाली एकूि के्षत्र फारच कमी होते. पहहल्या पंचवार्मर्क योजनेपासून (१९५१ ते ५६) या कालावधीत झालेल्या प्रर्तीम ळे हे के्षत्र १ लाख १७ हजार एकर इतके झाले. १९६१ ते ६६ या काळात महाराष्ट्रातील ३ लाख १७ हजार एकर जमीन बार्ायती झाली. हा जो महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे हवकासाचा ऊध्वगर्ामी आलेख आहे, याचे बरेचसे श्रेय पाटबंधारे मंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे जाते.

प्रसचन आयोर्ाच्या स्थापनेहिवाय महाराष्ट्रातील पाटबंधारे प्रकल्पानंा र्ती येिार नाही, हे ममग ओळखून महाराष्ट्राचे पाटबंधारे व कृहर्मंत्री यकहिून िंकरराव चव्हाि यानंी महाराष्ट्रात प्रसचन आयोर्ाची स्थापना व्हावी यासाठी आग्रही प्रयत्न केले. त्याचं्या सातत्यिील प्रयत्नानंा अखेर यि आले आहि १९६० साली पाटबंधारे खात्याचे सहचव श्री स.र्ो. बवे याचं्या अध्यक्षतेखाली प्रसचन आयोर्ाची स्थापना करण्यात आली. इंग्रजाचं्या राजवटीत अिा प्रकारचा आयोर् भीर्ि द ष्ट्काळानंतर स्थापन करण्यात आला होता. महाराष्ट्राचा प्रसचन आयोर् हा स्वातंत्र्योत्तर भारतातील पहहलाच आयोर् होता आहि तो िंकररावाचं्या प्रचतनाचे फहलत होय.

प्रसचन आयोर्ाच्या स्थापनेम ळे आयोर्ाच्या माघ्यमातून महाराष्ट्रातील प्रसचनाच्या क्षमतेचा सवंकर् आढावा घेण्यात आला. प्रसचन आयोर्ाने महाराष्ट्रातील सवग हजल्याचें दौरे करून स्थाहनक लोकप्रहतहनधी, सामाहजक कायगकते आहि या के्षत्रातील ताहंत्रक तज्ञाचं्या व्यापक बठैका घेतल्या. त्याचं्यािी हवचारहवहनमय करून भहवष्ट्यात कोिकोित्या नद्यावंर कोठेकोठे पाटबंधारे प्रकल्प उभारिे िक्य आहे, याचा एक आराखडा तयार करण्यात आला. प्रसचन आयोर्ाने १९६२ साली सभंाव्य प्रकल्प-हवर्यक हिफारिी िासनाला सादर केल्या. प्रसचन आयोर्ाच्या स्थापनेम ळे महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे के्षत्राचा एक बृहद आराखडाच तयार झाला. या आराखड्यावरह कूम कायगवाही केल्याम ळे प्रसचनाच्या बाबतीत राज्याचा समतोल व

४४

सवांर्ीि हवकास होऊ िकला. एक द्रष्टा नेता यकहिून या यिाचे श्रेय हन सिय पाटबंधारेमंत्री व कृहर्मंत्री िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे जाते.

अहमदनर्र व प िे हजल्याचा काही भार्ा कायम अवर्गिाच्या छायेत असतो. पारनेर, श्रीर्ोंदा, ज िर, आंबेर्ाव, हिरूर या ताल क्यातील िोतकऱ्यानंा अधूनमधून द ष्ट्काळाचे दाहक चटके बसत असतात. या भार्ातील जमीन पाण्याचा हनचरा होिारी असल्याम ळे या भार्ात धरि होिे आवश्यक आहे. ही र्रज लक्षात घेऊन िंकरराव चव्हाि यानी क कडी प्रकल्प उभारिीचा सकंल्प सोडला. िंकरराव चव्हाि यानंी १९६४ पासून कें द्रीय हनयोजन आयोर्ाकडे या प्रकल्पाचा प्रस्ताव पाठतून मंज रीसाठी सातत्याने प्रयत्न चालूच ठेवले होते . द्रष्ट्ट्या प रर्ाला हदक्कालाच्या पलीकडचे हदसत असते असे यकहितात. िंकरराव चव्हािाचंी दृष्टीस द्धा अिीच होती. त्यानंी चौर्थ्या पंचवार्मर्क योजनेत क कडी प्रकल्प पूिग करण्याचा हनधार केला. हद. ६ ऑक्टोबर तै १९७ ० रोजी भारताचे तल्कालीन अथगमंत्री यिवंतराव चव्हाि याचं्या हस्ते या प्रकल्पाचे भहूमपूजन करण्यात आले.

अलीकडे पजगन्यमान दरवर्ी घटत चालल्याम ळे पाटबंधोर प्रकल्पाचें महत्त्व सवगसामान्यानंाही पटत असले तरी १९६ ०-७ ० च्या दिकात अिा धरिानंा स्थाहनक िेतकऱ्याचंा होिारा हवरोध फार तीव्र होता. ज्या िेतकत्याचं्या जहमनी या धरिाखाली जािार होत्या, त्या िेतकऱ्यानंा हातािी धरून स्थाहनक हवरोधकानंी भ हमपूजन समारंभाच्या वेळीच हनदिगने केली. प्रकप्लाला असलेला आपला हवरोध दिगहवण्यासाठी मंत्र्याचं्या र्ाड्यावंर दर्डफेक केली. प्रकल्पग्रस्त हवरोधकाचंा सम दाय इतका प्रक्ष ब्ध बनला की, पोलीसानंा नाइलाजाने सौयकय लाठीमार करावा लार्ला. अश्र ध राचा वापर करावा लार्ला. तिाही पहरल्स्थती िंकरराव चव्हाि भार्िासाठी उभे राहहले. त्यानंी आपल्या भार्िात आश्वासन हदले, की ज्या िेतकऱ्याचं्या जहमनी या प्रकल्पाच्या पाण्याखाली जातील त्याचें व्यवल्स्थत प नवगसन केले जाईल. िेतकऱ्यानंा पयायी जहमनी उपलब्ध करून हदल्या जातील. िंकररावाचं्या या आश्वासनाने प्रकल्पग्रस्तानंा थोडासा धीर आला. िंकररावाचं्या अिा भहर्रथ प्रयत्नातूंन क कडी प्रकल्प साकार झाला. या प्रकल्पाम ळे द ष्ट्काळाच्या छायेत असिाऱ्या प िे व नर्र हजल्हयातील १ लाख एकर जमीन ओहलताखाली आली. िेतकऱ्याचं्या डोळयात आता हहरवे स्वप्न फ लू लार्ले.

िंकरराव चव्हािानंी हवदभातील पाटबधंारे प्रकल्पानंास द्धा हततक्याच तळमळीने चालना हदली. यवतमाळ हजल्याच्या प सद ताल क्यातील िेतकऱ्यासंाठी पूस प्रकल्प हा एक वरदान ठरला आहे हा प्रकल्प व्हावा अिी या भार्ातील

४५

िेतकऱ्याचंी अनेक हदवसापंासून मार्िी होती. वसतंराव नाईक मध्यप्रदेि िासनाच्या मंहत्रमंडळात उपमंत्री असताना त्यानंी ही योजना सरकारला स चहवली होती. राज्य प नरगचनेनंतर ही योजना अथातच महाराष्ट्र सरकारकडे आली. महाराष्ट्र सरकारने १९६४ मध्ये प सद जवळील मसूद येथे या प्रकल्पासाठी जार्ा हनहश्चत केली. २६ हडसेंबर १९६४ रोजी यिवंतराव चव्हाि याचं्या हस्ते या प्रकल्पाचे भहूमपूजन झाले.

१९६६ मध्ये या धरिाचे काम स रू झाले. १९७१ मध्ये धरि पूिगत्वास रे्ले आहि हा प्रकल्प राष्ट्राला अपगि करण्यात आला. या प्रकल्पाम ळे प सद ताल क्यातील चाळीस र्ावाचं्या ८१२० हेक्टर िेतीला जलप्रसचनाची स हवधा उपलब्ध झाली आहे. ज्याचं्या जहमनी या धरिात रे्ल्या अिाचं्या प नवगसनासाठी पाटबधंारे खात्याने ४०५ लक्ष रपये खचग करून पयायी जहमनी उपलब्ध करून हदल्या पूस प्रकल्पाम ळे बार्ायती िोतीला तर मदत झालीच, त्याहिवाय धरिाच्या पायर्थ्यािी मत्स्यपालन व्यवसाय स रू झाला. या धरिाम ळे हवदभीतील कृर्ी औद्योहर्क हवकासाला आहि एकूिच सवांर्ीि हवकासाला चालना हमळाली.

पाटबधारे मंत्री यकहिनू काम करत असताना िंकरराव चव्हािाचं्या मनात कोित्याही हवहिष्ट हवभार्बद्दल हविेर् पे्रम प्रकवा कोित्याही हविेर् प्रदेिाबद्दल आकसाची भावना नव्हती. पाटबंधारे प्रकल्पाचं्या बाबतीत सबंध महाराष्ट्राचा समतोल हवकास व्हावा, अिीच त्याचंी समत्वदृष्टी आहि त्या दृष्टीला साजेिी कृहतिील भहूमका होती. ज्या प्रदेिात पाटबंधारे प्रकल्प घेिे िक्य आहे ते हाती घेऊन पूिग करिे हा िंकररावाचंा स्वच्छ दृहष्टकोन होता. हवदभग असो की मराठवाडा, कोकि असो की पहश्चम महाराष्ट्र, राज्याचे पाटबधंारे मंत्री यकहिून महाराष्ट्राचा समतोल व सवांर्ीि हवकास व्हावा यासाठी िंकरराव चव्हािानंी सवकंर् प्रयत्न केले.

हवदभीचा जलप्रसचनाच्या के्षत्रातील अन िेर् भरून हनघावा यासाठी िंकररावानंी अप्पर वधा धरि हनर्ममतीचा ध्यास घेतला होता. जेव्हा या प्रकल्पाचंी योजना जाहीर करण्यात आली; तेव्हा काही लोकानंी हा प्रकल्प होऊ नये यासाठी

प्रयत्न चालहवले. एक तर धरिात आपली जमीन रे्ली तर न कसानभरपाई हमळिार नाही प्रकवा पयायी िेतजमीन हमळिार नाही असा लोकाचंा अपसमज होता. काही हठकािी हवघ्नसतंोर्ी राजकारिी मंडळी अिा प्रकल्पग्रस्तानंा हातािी धरून हनयोहजत प्रकल्पाला म द्दामच हवरोध करत असे. अिा पहरल्स्थतीत िंकरराव प्रकल्पग्रस्ताचं्या मनातील च कीच्या धारिा दूर करण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न

४६

करीत. अप्पर वधा धरिाच्या हनर्ममतीला असलेला हवरोध लोकानंी सोडून द्यावा यासाठी िंकररावानंी वेर्वरे्ळया योजना जाहीर केल्या. या प्रकल्पाच्या पूिगतेसाठी जवळजवळ दहा वर्ांचा कालावधी लर्िार होता. धरिाचे काम पूिग होईपयंत आहि लोकाचं्या जहमनी पाण्याखाली जाईपयंत िेतकऱ्यानंा देण्यात आलेली पयायी जमीन आहि धरिात रे्लेली त्याचंी स्वत ची जमीन कसण्याचा अहधकार िेतकऱ्यानंा देण्यात येईल, अिी घोर्िा िंकररावानंी केली. धरिाम ळे पंधरा-वीस र्ावाचं्या प नवगसनाचा प्रश्न उद्भविार असला तरी या धरिाम ळे जवळजवळ एक लाख ५० हजार एकर जमीन ओहलताखाली येिार आहे. त्याम ळे हवरोधकानंी धरिाला सहकायग कराव ेअसे आवाहन िंकररावानंी मोठ्या कळकळीने केले. तेव्हा क ठे धरिाच्या कामाला स रवात झाली.

आपल्या बाळाला ताप आल्यावर एखादी आई जिी बळजबरीने कडू और्ध त्याच्या र्ळी उतरहवण्याचा प्रयत्न करते, त्यावेळी आपल्या बाळाचे कल्याि व्हाव ेअिीच त्या आईची भहूमका असते, काहीिी अिीच भहूमका िंकरराव चव्हािानंी पाटबंधारे प्रकल्पाचं्या बाबतीत घेतली होती. अप्पर वधा प्रकल्पाच्या पूिगतेम ळे जवळजवळ २ लाख एकर के्षत्र ओलहतताखाली आले असून पाण्याच्या उपलब्धतेम ळे कृहर्हवकासाबरोबरच पहरसराचा औद्योहर्क हवकासही झाल आहे. ग्रामीि बेकाराचंी बेकारी दूर होण्यास त्याम ळे हातभार लार्ला आहे. िेतकऱ्याचं्या जीवनात स खाचे हदवस आले आहेत.

अनेक वर् े हैदराबादच्या हनजामाच्या जोखडात जखडलेला मराठवाडा स्वातंत्र्यानंतरही मार्ासलेपिाचा भोर्वटा भाळी र्ोंदवनू दाहरद्र्यात हखतपत पडला होता. या भार्ाचे मार्ासलेपि दूर करावयाचे असेल तर मराठवाड्यातील नद्यावंर धरिे बाधंल्याहिवाय पयाय नाही, हे िंकररावानंी डोळसपिे हेरले. त्यासाठी मनार, हसदे्धश्वर, येलदरी, हनयकनतेरिा, द धना अिा मोठ्या प्रकल्पाचें सवेक्षि करून ते प्रकल्प अहवाल मंज रीसाठी कें द्र सरकारकडे पाठवले. कें द्र सरकारच्या मंज रीसाठी सातत्याने पाठप रावा केला. िंकररावाचं्या अथक व दीघगकालीन प्रयत्नामं ळे महाराष्ट्रात लघू, मध्यम, मोठे पाटबंधारे प्रकल्प, कोल्हापूर पद्धतीचे बंधारे, पाझर तलाव, र्ावतळी हे तर हवकहसत झालेच, त्याम ळे भपूृष्ठावर जलािये हवकहसत झाली. हा झाला दृष्ट्य पहरिाम. याहिवाय त्याचं्या भहर्रथ प्रयत्नामं ळे भरू्भातील पाण्याची पातळी वाढण्यासाठीस द्धा मदत झाली. िंकरराव चव्हािाचंी अभ्यासूवृत्ती, त्याचंी हचकाटी, कठोर पहरश्रम, ध्येयहनष्ठा, सातत्यिील प्रयत्न याम ळे हे अिक्य कोटीतील काम िक्य झाले.

४७

जायकवाडी प्रकल्प

पैठिचा जायकवाडी प्रकल्प यकहिजे िंकरराव चव्हािानंा पडलेले एक र्ोमटे

स्वप्न होय.जायकवाडी हा महाराष्ट्रातील सवात मोठा प्रसचनप्रकल्प आहे. िंकररावाचं्या प्रयत्नामं ळे पैठिला ‘नाथसार्र’ साकार झाला. त्याम ळे िंकरराव चव्हािानंा ‘आध हनक भहर्रथ’ अिी जी उपाधी हदली जाते ती हकती अन्वथगक आहे, याची प्रहचती येते. जायकवाडी हा एक बह दे्दिीय प्रकल्प असून या प्रकल्पाम ळे िेतीला तर पािीप रवठा होतोच, परंत प्रसचनाबरोबरच हवद्य तहनर्ममतीही केली जाते. या प्रकल्पाम ळे मत्स्य सवंधगनाच्या व्यवसायाला चालना हमळालीं आहे. औरंर्ाबाद िहराला हपण्याचे पािी आहि वाढत्या औद्योहर्क के्षत्राला पाण्याचा प रवठा याच प्रकल्पातून होत असतो. यकहिून जायकवाडी प्रकल्प हे िंकरराव चव्हािानंी पाहहलेले एक स दंर व स खद स्वप्न होय, असे यकहटल्यास ते अहतियोक्तीचे होिार नाही.

पाण्याहिवाय िेती यकहिजे कधीच न सपंिारा व न प्रजकिारा ज र्ार असतो. मराठवाड्यातील िेतकरी लहरी हनसर्ाच्या भरविावर हा ज र्ार वर्ान वर्े खेळत आला होता आहि स्वाभाहवकच तो ज र्ार हमखास हारत आला होता. ितकान ितकाचं्या आसमानी व स लतानी सकंटाचंा म काबला करत हा िेतकरी कमालीचा पराधीन बनला होता. मराठवाड्यातील पाण्याचा थेंबन् थेंब वापरात आला पाहहजे असा िंकररावाचंा आग्रह होता. हनष्ट्प्राि जीवन जर्िाऱ्या कोरडवाहू िेतकऱ्याचं्या जीवनात पाटबधंारे प्रकल्पाचं्या माध्यमातून प्राि फ ं कण्याचे अभतूपूवग असे सजंीवक कायग िंकरराव चव्हािानंी केले. जायकवाडी प्रकल्पाच्या उंचीकडे पाहहल्यावर िंकरराव चव्हािाचं्या व्यहक्तमत्त्वाची आहि कतृगत्वाचंी उंची आपल्या लक्षात येते. तथाहप हा प्रकल्प इतक्या साध्यास ध्या पद्धतीने आहि सहजतेने साकार झालेला नाही. जायकवाडी प्रकल्पाच्या हनर्ममतीचा काळ हा िंकरराव चव्हािाचं्या आय ष्ट्यातील एक कसोटीचा काळ होता. हा प्रकल्प पूिगत्वास नेत असताना िंकररावानंा तीव्र राजकीय हवरोधासह अनेक सकंटानंा सामोरे जावे लार्ले. तरीस द्धा िंकररावानंी पाण्यावरची आपली जीवनहनष्ठा सोडली नाही. कष्टकरी िेतकऱ्यािंी असलेली आपली नाळ कधीही तोडली नाही. अहतिय करारी वृत्तीने, हततक्याच सयंमाने व सब रीने िंकररावानंी आपला हा सकंल्प हसद्धीस नेला. िंकररावाचं्या असीम त्यार्ातून आहि अलौहकक समपगिातून जायकवाडी नावाचे ‘मराठवाड्याचे भाग्यतीथग’ उदयास आले.

४८

नारायिराव चेरेकर नावाचे एक अहतिय अभ्यासू आहि हनष्ट्िात अधीक्षक अहभयतंा होते. पैठि येथे र्ोदावरी नदीवर धरि उभारावे अिी त्याचंी कल्पना होती. एक तज्ञ अधीक्षक अहभयंता आहि िंकरराव चव्हाि याचें समाजाहभम ख नेतृत्व याचं्या सहयोर्ातून जायकवाडी प्रकल्प साकार झाला. या प्रकल्पाम ळे अहमदनर्र हजल्यातील पिास र्ावे आहि औरंर्ाबाद हजल्यातील पिास र्ाव ेपाण्याखाली ब डिार होती. त्याम ळे या धरिाला दोन्ही हजल्यातूंन तीव्र हवरोध होत होता. अिा सतं्त वातावरिात महाराष्ट्राचे तत्कालीन म ख्यमंत्री श्री वसतंराव नाईक आहि पाटबंधारे मंत्री िंकरराव चव्हाि हे धरिाची जार्ा पाहण्यासाठी रे्ले असता पंधरा र्ावच्या लोकानंी मोचा काढला. म ख्यमंत्र्यासंमोर धरिे धरली. उग्र हनदिगने केली. दत्ता देिम ख हे या हवरोधकाचें नेतृत्व करत होते. लोकाचंा हा हवरोध पाहता जायकवाडी प्रकल्प पूिग होईल असे कोिालाही वाटत नव्हते. लोकाचंी मार्िी लक्षात घेता म ख्यमंत्री वसंतराव नाईक हे स द्धा प्रकल्पाची योजना रद्द करण्याच्या हनिगयाप्रत आले होते. म ख्यमंत्र्याची ही भहूमका लक्षात येताच, हवरोधाला बळी पडून तसे घडलेच तर पाटबंधारे मंहत्रपदाचा राजीनामा द्यायची िंकरराव चव्हािानंी मानहसक तयारी करून ठेवली होती. राजीनामापत्र हलहून हखिात तयारच ठेवले होते. म ख्यमंत्र्यानंी प्रकल्प रद्द केलाच तर त्याच जार्ी क्षिाचाही हवलंब न लावता रानीनामा सादर करायचा आहि म क्त व्हायचे, अिी िंकररावाचंी हनग्रही भहूमका होती.

जायकवाडी धरि पूिगत्वास जाऊ नये यासाठी काही नतद्रष्ट मंडळी प्रयत्निील होती. मराठवाडा हवभार्ात काळी माती जास्त असल्याम ळे या हवभार्ात धरिासारखे मोठे बाधंकाम होऊच िकत नाही असा अञानावर आधाहरत अपप्रचार प्रारंभी या मंडळींनी स रू केला. याला या के्षत्रातील तज्ञानंी सडेतोड उत्तर हदल्यावर हवरोधक अस्वस्थ झाले. कारि म ळातच धरिाची ताहंत्रक बाज ूभक्कम व वादातीत होती. मर् काही अवसानघातकी हवरोधकानंी अहमदनर्र हजल्यातील जनतेचा ब हद्धभेद करण्याचा सपाटा चालहवला. आता त्याचं्या हाती हवस्थाहपताचें प नवगसन हा एकच हवर्य उरला होता. हवरोधकाचंा पहवत्रा बघून िंकररावजींनी आधी कळकळीची हवनंती केली की र्ोदावरी धरिाचा प्रश्न हा मराठवाड्यातील जनतेचा रोजीरोटीचा व जीवनमरिाचा प्रश्न आहे. त्यात राजकारि आिून त्याचं्या ससंारात माती कालव ू नका. िेवटी िंकररावानंी आत्मघातकी हवरोधकानंा खिखिीत इिारा हदला की असे वार्िे हे महाराष्ट्राच्या हहताला व एकात्मतेला बाधा आििारे आहे. अिा उद्गारामंारे् िंकररावाचंी तळमळ तर होतीच हिवाय

४९

द ष्ट्काळी भार्ाला पािी हमळून तेथील िेतकऱ्याचें ससंार स खी व्हावते हाउदे्दिही होता. राजकीय स्वाथाच्या पलीकडे जाऊन जनहहताचा दूरर्ामी हवचार करण्याची वृत्ती, दृष्टी आहि क्षमता होती, यकहिून त्यानंी द ष्ट्काळी भार्ातले पाटबधंारे प्रकल्प आधी मार्ी लावण्याला प्राधान्यक्रम हदला.

प्रकल्प हवरोधकाचें नेते कॉ. दत्ता देिम ख यानंी व्यासपीठावरून धरिाच्या हवरोधात जहाल भार्ि केलें त्याचं्या भार्िाला उत्तर देण्यासाठी िंकरराव चव्हाि उभे राहहले. प्रकल्पाचा आराखडा जनतेसमोर सादर केला. प्रकल्प पूिग झाल्यावर भहूमप त्राचं्या जीवनात हकती आमूलाग्र क्रातंी होिार आहे, याचे हजवतं हचत्र उपल्स्थतासंमोर आपल्या ओघवत्या िैलीत उभे केले. िंकरराव यकहिाले,“हे केवळ धरि नसून ही खरोखरच कामधेनू आहे. या प्रकल्पाला हवरोध करिे यकहिजे

सूयावर रार्ावनू अंधारात बसण्यासारखे आहे. उरला प्रश्न प्रकल्पग्रस्ताचं्या प नवगसनाचा. अिा लोकासंाठी पयायी जहमनी उपलब्ध करून देण्यात येतील.” अिा िब्दात िंकररावानंी अत्यतं तळमळीने आंदोलकानंा िातं करण्यासाठी सयंहमत िब्दात हवनम्र आवाहन केले.

प्रकल्पाच्या हवरोधकानंी िेर्ाव येथे िंकरराव चव्हाि यांचा सत्कार आयोहजत केला होता. तो सत्कार स्वीकारण्यासाठी िंकरराव िेर्ावकडे हनघाले होते. त्यावेळी िंकररावाचें थोरले बंधू श्री नारायिराव आहि श्री र्ोपाळराव हे त्याचं्या र्ाडीसमोर आडवे आले. त्यानंी िंकररावानंा िेर्ावकडे जाण्यास हवरोध केला. कारि िेर्ावमध्ये प्रकल्पाचे हवरोधक िंकररावाचंा खून करिार, अिी र् ्त बातमी खालच्या आवाजात चर्मचली जात होती. परंत जनकल्यािाचे काकि हाती बाधंलेल्या िंकररावानंा मरिाची भीती थोडीच होती ! हाती घेतलेला प्रकल्प पूिग करत असताना हौतात्यकय पत्करावे लार्ले तरी बेहत्तर, पि जायकवाडीची योजना सोडिार नाही, असा हनधार िंकररावाचंी व्यक्त केला आहि िंकररावाचंा र्ाडी िेर्ावच्या हदिेने हनघाली.

५०

शजवावर बेतले होते . . . .

िंकरराव चव्हाि याचंी र्ाडी एका डोंर्राच्या पायर्थ्यािी असलेल्या

रस्त्यावरून िेर्ावच्या हदिेने धावत होती. तो रस्ताही असाच खाचखळग्यानंी भरलेला होता, िंकररावाचं्या राजकीय जीवनपथासारखा! िंकररावाचंी र्ाडी जात असताना डोंर्रावरून एका पाठोपाठ एक असे अजस्त्र दर्ड र्डर्डत खाली आले. प्रकल्पाच्या हवरोधकानंी िंकररावाचं्या र्ाडीवर ते दार्ड टाकून त्याचंा खून करण्याचा कट रचला होता. परंत यकहितात ना, जाको राखै साईया ँ। मार सकै ना कोय ! अर्दी तसेच घडले. िंकररावाचंी र्ाडी थोडी प ढे सरकली आहि ते मोठमोठे दर्ड घरंर्ळत येऊन रस्त्यावर आदळले. डोळयाचे पाते लवते न लवते तोच सारा प्रकार घडला होता. स दैवाने िंकररावाचंी र्ाडी दर्डापंासून काही फूट अंतरावर प ढे रे्ली होती. क्षिाचेही अंतर असते तर ते दर्ड साक्षात मृत्यदूूत बनून िंकररावाचं्या र्ाडीवर आदळले असते. परंत हनयतीलाच ते मान्य नसावे. हनयतीनेच कदाहचत िंकररावाभंोवती स रके्षचे अभेद्य कवच हनमाि केले असाव ेआहि त्याम ळे िंकरराव स खरूप प ढे हनघाले असावते. सोबतच्या लोकानंी प्रसरं्ाचे र्ाभंीयग लक्षात घेऊन स टकेचा हन श्वास सोडला, परंत िंकरराव मात्र हनश्चल होते. त्यानंा कदाहचत अिा प्रसरं्ाची कल्पनाही असेल. तथाहप िंकरराव डर्मर्ले नाहीत प्रकवा आपल्या हनिगयापासून जराही हवचहलत झाले नाहीत.

िेर्ाव येथे आयोहजत सत्कार समारंभाला िंकररावजी धैयाने उपल्स्थत राहहले. हा सत्कार समारंभ नसून ध त्कार समारंभ आहे, याचा अन भव इथे िंकररावानंा आला. कारि हवरोधकानंी िंकररावानंा अपगि केलेले मानपत्र हे ‘मानपत्र’ नसून ‘अपमानपत्र’ आहे याचा त्यानंा अन भव आला. त्या मानपत्रात जायकवाडी प्रकल्पाच्या हवरोधकानंी िंकररावानंा हिव्याचंी लाखोली वाहहली होती. तरीस द्धा जनकल्यािाची कास धरलेल्या िंकररावानंी ते टीकेचे हलाहल पचहवले. तेथील कस्त रे नावाच्या एका लेखकाने जायकवाडी प्रकल्पाच्या हवरोधात १०५ लेख हलहून प्रकाहित केले होते. हवरोधाचे हलाहल पचवनू िंकररावानंी सत्काराला हततक्याच सयंमाने उत्तर हदले. जायकवाडी प्रकल्प होिे हकती आवश्यक आहे, हा प्रकल्प कोरडवाहू िेतकऱ्यानंा हकती लाभदायी ठरिार आहे, यावर तळमळीने हवचार माडंले प्रकल्प हवरोधी कृतीसहमतीचे नेते कॉ. दत्ता देिम ख हे िंकररावाचंा सयंम पाहून अहतिय प्रभाहवत झाले. अरं्ावर १०७ वेळा थ कंिाऱ्या द ष्टाचे आभार मानिाऱ्या सतं एकनाथाचें चहरत्र िंकररावानंा माहीत होते. कठोर हवरोधकानंाही

५१

िंकररावानंी स ससं्कृतपिे व सब रीनेच उत्तरे हदली प्रकल्पाच्या उभारिीसाठी जनमत तयार केले.

समाजवादी हवचारसरिीचे लेखक व पत्रकार अनंत भालेराव याचं्या नेतृत्वाखाली औरंर्ाबाद येथून प्रकाहित होिाऱ्या ‘मराठवाडा’ या अधगसा्त ाहहकाने हद.१३ जून १९६३ च्या आपल्या सपंादकीय लेखात जायकवाडीच्या यिाबद्दल पाटबंधारेमंत्री ना. िंकरराव चव्हाि याचंा प ढील िब्दात र्ौरव केला आहे, “श्री िंकरराव चव्हाि यानंी नेटाने प्रयत्न केला नसता, तर ही योजना बारर्ळली असती. त्यानंी आग्रह धरून, अभ्यास करून, अनेकाचंी मने वळवनू ही योजना मंजरू करवनू घेऊन मराठवाड्याची फार मोठी सेवा बजावली आहे.”

‘मराठवाडा’ अधगसा्त ाहहकाने िंकररावाचं्या भहूमकेबद्दल कृतञता तर व्यक्त केली आहेच, हिवाय हद. २ फेब्र वारी १ ९ ६४ च्या आपल्या अकंात ‘ ना. िंकरराव चव्हािानंा धन्यवाद’ या िीर्गकाखाली अग्रलेखात खालील िब्दातं ना. िंकरराव चव्हाि याचं्या बाहंधलकी, धडाडी व कायगकतृगत्वाचा र्ौरवच केला आहे.

‘मराठवाडा’ चे सपंादक हलहहतात, “महाराष्ट्रराज्याच्या वीज व पाटबंधारे खात्याचें मंत्री ना. िंकरराव चव्हाि यानंा आज हार्मदक धन्यवाद द्यायचे आहेत. प्रिंसा करण्याची आमची पद्धती नाही व ख िामतीची परंपरा आयकही उभ्या जन्मात अन सरलेली नाही. परंत आज या प्रथेला थोडेसे बाजूला सारून िंकररावाचंी पाठ थोपटण्याचे हविेर् प्रयोजन आहे..... कृष्ट्िा-र्ोदा पािीतंटा उपल्स्थत झाल्यानंतर, र्ोदावरीचे उदक आंध्राच्या हातावर सोडून हवद्यमान राजकारिातील पहश्चम महाराष्ट्राचा प्रभावी दबाव कृष्ट्िेबाबत तडजोड करवतो की काय, अिी भीती वाटत होती...... अथात तसे काही झाले नाही. कृष्ट्िा-र्ोदावरीचा वाद अद्याप हमटला नसला, तरी र्ोदेवर पैठि-माजलर्ाव धरि योजना, जी ‘जायकवाडी’ यकहिनू ओळखली जाते, ती प ढे रेटली जात असल्याम ळे मराठवाड्याला फार मोठे समाधान लाभत आहे, हे मान्यच केले पाहहजे. र्ोदावरीचे पािी तडजोडीत र्मावले रे्ले असते, तर मराठवाड्याच्या दैवातील कोरडवाहू कालत्रयी प सली रे्ली नसती. अिा प्रकारे एक फार मोठा हदलासा ना. िंकरराव चव्हािामं ळे व त्याचं्या खाल्यातील अन्य सहकाऱ्यामं ळे हमळाला, यकहिून त्याचें आज खास अहभनंदन करावयाचे आहे.”

हद. १ ८ ऑक्टोबर १९ ६५ रोजी पतंप्रधान लालबहादूर िास्त्री याचं्या हस्ते या प्रकल्पाचे भहूमपूजन झाले. या काळात िंकररावाचं्या घरी हननावी फोन येत. िंकररावानंा हजवे मारण्याच्या धमक्या हदल्या जात. तथाहप अिा प्रनद्य प्रकारानंा

५२

िंकररावजी बधले नाहीत. िंकररावानंा मानिाऱ्या अहभयतं्यानंी आहि पाटबंधारे हवभार्ाने अहोरात्र खपून भहर्रथ प्रयत्नाने बारा वर्ात हा प्रकल्प साकार केला.

या धरिाची साठविकू क्षमता २,९०९ दिलक्ष घनमीटर असून जायकवाडी प्रकल्पाम ळे मराठवाड्यातील औरंर्ाबाद, परभिी, जालना, बीड, नादेंड व अहमदनर्र हजल्यातील २ लाख ७८ हजार हेक्टर कोरडवाहू जहमनीची तहान तृ्त झाली. प्रकल्पाच्या हतसऱ्या टप्प्यात नाथसार्राच्या पायर्थ्यािी १२ मोर्ावटॅ हवद्ध तहनर्ममती क्षमता असलेले जलहवद्य त कें द्र उभारण्यात आले.'नाथसार्र’ या मानवहनर्ममत जलाियाम ळे ३५ हजार एकर जमीन व ११८ र्ावे प्रभाहवत झाली. पहरिामी ७७ हजार लोकाचें स्थलातंर व प नवगसन करावे लार्ले. या प्रकल्पाम ळे उदास आहि हवराि पहरसर स जलाम स फलाम झाला. िेतीच्या उत्पादनात प्रचडं वाढ झाली. िोतकऱ्याचं्या जीवनात स बत्ता आली. हवरोधकाचं्या हवरोधाप ढे मान त कवनू िंकररावानंी या प्रकल्पाचा आग्रह सोडून हदला असता, तर मराठवाड्याचा मार्ासलेपिा आिखी हपढ्याल्न्पढ्या तसाच कायम राहहला असता. आज औरंर्ाबाद पहरसराचा जो औद्योहर्क हवकास झाला आहे, त्याला नाथसार्रातील पाण्याने साथ हदली आहे. जर नाथसार्र नसता तर कदाहचत औरंर्ाबाद िहराला आज प्यायलास द्धा पािी हमळाले नसते.

एकदा प ण्यात एका समारंभात िंकरराव चव्हाि आहि कागेँ्रसचे ज्येष्ठ नेते काकासाहेब र्ाडर्ीळ हे एका व्यासपीठावर उपल्स्थत होते. काकासाहेबानंी िंकररावाकंडे हतरपा कटाक्ष टाकत कोपरखळी मारली, ‘‘जायकवाडी पदरात पाडून घेताना काहीतरी तडजोड केलेली हदसते.”

काकासाहेबाचं्या बोलण्यातील खोच िंकररावाचं्या लक्षात आल्यावाचून राहहली नाही. हततक्याच बािेदारपिे िंकररावानंी उत्तर हदले, “जायकवाडी मंजरू करून घेताना महाराष्ट्राचे हहत र्हाि ठेवलेले नाही.’’

५३

...आशण काकासाहेब शिरुत्तर झाले.

इतका िेर्-मत्सर एकीकडे आहि द सरीकडे महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे के्षत्रातील

िंकरराव चव्हािाचें तेजस्वी कायग पाहून एकदा वयोवृद्ध नेते रत्नाप्पाअण्िा क ं भार हवहधमंडळात यकहिाले होते की, द ष्ट्काळी भार्ामध्ये जास्तीत जास्त पािी उपलब्ध व्हावे यकहिून िंकरराव चव्हाि पाटबंधारे प्रकल्पाचं्या हनर्ममतीमध्ये जातीने लक्ष देत आहेत. या त्याचं्या कायाबद्दल त्याचें कराव े हततके कौत क कमीच आहे. त्याचं्या कायाला हवहधमंडळाने आर्मथक व नैहतक पाप्रठबा देिे अत्यंत र्रजेचे आहें. पाटबधंारे खात्याची हनकड लक्षात घेऊन मी अथगमंत्री ना. वानखेडे यानंा अिी हवनंती करतो, की पाटबंधारे खात्याला जास्तीत जास्त आर्मथक तरतूद उपलब्ध करून द्यावी.

५४

येलदरी धरण

प्रहर्ोली हजल्यातील प्रजतूर या ताल क्याच्या हठकािापासून साधारि मैलभर

अंतरावर उत्तरेस येलदरी या र्ावाजवळ येलदरी धरि बाधंण्यात आले. या धरिाची एकूि लाबंी १४,५०० फूट असून नदीच्या पात्रापयंतचा ११४९ फ टाचा भार् मातीचा आहे. नदीच्या पात्रात धरिाची कमाल उंची १६८ फूट इतकी आहे. या धरिाच्या पायर्थ्यािी एक हवद्य तहनर्ममती कें द्र उभारण्यात आले असून त्यात तीन हवद्य त जहनत्र बसहवण्यात आली आहेत. या कें द्रात ७.५०० हकलोवटॅ वीजहनर्ममती होऊन त्यातून नादेंड, परभिी, सेलू, प्रजतूर, प्रहर्ोली, कळमन री, पाथरी या र्ावानंा वीज प रहवली जाते.

िंकरराव चव्हाि याचं्या प्रयत्नामं ळे हसदे्धश्वर धरिाचे काम १९६२ साली प िग झाले. या धरिाम ळे पहरसरातील १ लाख २० हजार एकर कोरडवाहू जमीन बार्ायती बनली.

५५

गोदावरी पाणी वाटप तंटा सोडशवला ‘दहक्षि र्ंर्ा’ यकहिून ओळखली जािारी र्ोदावरी नदी महाराष्ट्र, आंध्रप्रदेि,

कनाटक आहि मध्यप्रदेि अिा चार राज्यातूंन वाहते. र्ोदावरी नदीच्या पािी वाटपावरून या राज्यामंध्ये वाद हनमाि झाला होता. हा वाद हमटहवण्यासाठी १९५६ च्या आतंरराज्य पािी तंटा कायद्यान सार तीन सदस्यीय लवाद नेमण्याची सूचना ना. िंकरराव चव्हाि यानंी कें द्र सरकारला केली होती. त्यान सार कें द्र सरकारने नेमलेल्या हत्रसदस्यीय लवादाला हद. २२ ऑर्स्ट १९६८ रोजी राष्ट्रपतींनी मान्यता हदली.

हद. ६ ऑक्टोबर १९७५ रोजी हदल्ली येथे पंतप्रधान इंहदरा र्ाधंी याचं्या अध्यक्षतेखाली महाराष्ट्र आहि आंध्रप्रदेिाच्या म ख्यमंत्र्याचंी बठैक झाली. या वैठकीत दोन्ही राज्यात पािी वाटपाच्या प्रश्नावर समझोता करार झाला. हद. १९ हडसेंबर १९७५ रोजी पाच राज्याचं्या म ख्यमंत्र्याचंी बठैक कें हद्रय पाटबंधारे मंत्री बाब जर्जीवनराम याचं्या उपल्स्थतीत होऊन तीत र्ोदावरी पािी वाटप करारावर स्वाक्षऱ्या झाल्या. अिा प्रकारे वर्ान वर्े हभजत पडलेला र्ोदावरी पािी वाटप तंटा ना. िंकरराव चव्हाि यानंी आपल्या म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीत सामोपचाराने व अत्यंत ख बीने सोडहवला. त्याम ळे महाराष्ट्राच्या हहरतक्रातंीस हातभार लार्ा.

ना. िंकरराव चव्हाि याचं्या मंहत्रमंडळात ना. िरद पवार हे मंत्री होते. प ढे िरद पवाराचं्या प रोर्ामी लोकिाही दल या आघाडी सरकारात ना. िंकरराव चव्हाि हे मंत्री झाले. तरीस द्धा महाराष्ट्राच्या या दोन हिल्पकराचें स्वर परस्परािंी फारसे ज ळले नाहीत. असे असूनही ना. िरद पवार यानंी िंकरराव चव्हाि याचं्या प्रिासन कौिल्याचा व सासंदीय कायगपद्धतीचा वेळोवेळी र्ौरव केला. ना. िरद पवार याचें या सदंभीतील उद्गार लक्षात घेण्यासारखे आहेत. ते यकहितात, “राज्यातील पाटबंधाऱ्याचं्या मोठ्या प्रकल्पात िंकरराव चव्हािाचें योर्दान महत्त्वाचे आहे. िेतकरी ते कधीही हवसरिार नाहीत याचें चाहरत्र्य आदिग आहे. त्याचें प्रिासन कौिल्य सपूंिग भारताला पे्ररिादायी आहे. त्याचंी सासंदीय कायगपद्धती अन करिीय आहे.”

५६

शबष्ट्णुपुरी प्रकल्प

हवष्ट्ि प री प्रकल्प ही आहिया खंडातील सवात मोठी आहि पहहली उपसा

जलप्रसचन योजना असून हा अहितीय प्रकल्प यकहिजे िंकरराव चव्हाि याचं्या कल्पकतेचा आहि कायगकतृगत्वाचा आरसा आहे. नादेंड िहरालर्त आठ हकलोमीटर अंतरावरील असजगन या र्ावाजवळ हा आर्ळावेर्ळा प्रकल्प साकार झाला आहे. एखादा मोठा प्रकल्प यकहटला की खूप मोठ्या प्रमािावर िेतजमीन पाण्याखाली जािार, र्ावेच्यार्ाव े पाण्याखाली ब डिार आहि अिा र्ावाचें प नवगसन ही िासनासाठी कायमची डोकेद खी असते. परंत हवष्ट्ि प री प्रकल्पाम ळे असा कोिताच प्रश्न उभा राहहला नाही प्रकबह ना हवष्ट्ि प री प्रकल्पाम ळे एकही र्ाव प्रभाहवत होिार नाही आहि ब हडतके्षत्रातील एक एकरही जमीन पाण्याखाली ब डिार नाही अिी नादेंड िहरालर्त हवष्ट्ि प री र्ावाजवळची जार्ा िंकरराव चव्हािानंी या प्रकल्यासाठी हनहश्चत केली. िंकररावाचं्या दूरदृष्टीतून साकार झालेला हवष्ट्ि प री प्रकल्प हा केवळ महाराष्ट्रासाठीच नव्हे तर सबंंध देिासाठी एक आदिग यकहिून भरू्िावह ठरला आहे.

तत्कालीन पाटबंधारे मंत्री हिवाजीराव पाटील हनलंरे्कर याचं्या कायगकालात यकहिजे एहप्रल १९८३ मध्ये हवष्ट्ि प री प्रकल्पाचे भहूमपूजन झाले. परंत काही काळ हा प्रकल्प केवळ कार्दावरच राहहला. या प्रकल्यासाठी मंजूर झालेला हनधी अन्यत्रच वापरला रे्ला. तो हनधी प न्हा हवष्ट्ि प री प्रकल्पाकडे वर्ग करण्यासाठी िंकररावानंा प्रयत्नाचंी पराकाष्ठा करावी लार्ली. या प्रकल्पाच्या प्रत्यक्ष कामाला १९८४ मध्ये चालना हमळाली. र्ोदावरी खोऱ्यातील पाण्याचा प्रत्येक थेंब सत्कारिी लार्ला पाहहजे, हा िंकररावाचंा ध्यास होता. त्या ध्यासातूनच पैठिचा जायकवाडी प्रकल्प आहि नादेंडचा हवष्ट्ि प री प्रकल्प या दोन कामधेनू उभ्या राहहल्या.

हवष्ट्ि प री प्रकल्पाच्या कामाला स रवात झाल्यानंतर िंकरराव चव्हाि यानंी कें द्रात अथगमंत्री, र्ृहमंत्री, हिक्षिमंत्री इत्यादी खात्याचंा कारभार साभंाळला, परंत ते करत असताना महाराष्ट्रातील प्रर्हतपथावर असलेल्या पाटबंधारे प्रकल्पाकंडे म ळीच द लगक्ष होऊ हदले नाही. जायकवाडी प्रकल्प आहि हवष्ट्ि प री प्रकल्प या दोन योजना यकहिजे िंकरराव चव्हािाचं्या जिू मानसकन्याच होत्या. हवष्ट्ि प री प्रकल्पाची सकंल्पहचते्र िंकररावानंी स्वत लक्ष घालून तज्ञाकंडून तयार करून घेतली. प्रत्येक स्तरावर येिाऱ्या अडचिी त्यानंी जातीने सोडहवल्या. आवश्यक

५७

हतथे मार्गदिगन केले. प्रकल्पाचं्या पूिगतेसाठी हनधी कमी पडला असता, तो कें द्र सरकारकडून वेळोवेळी खेचून आिला.

१९८८ अखेरपयंत या प्रकल्पावर ४२४६.७१ लक्ष रपये खचग झाला आहे. वास्तहवक जून १९९४ पयंत हा प्रकल्प पूिग होिे अपेहक्षत होते परंत हनधीअभावी अजूनही हा प्रकल्प अपूिग अवस्थेत आहे. सध्या हवष्ट्ि प री प्रकल्पाचे दर्डी बाधंकाम िंभर टके्क पूिग झाले असून पंपहाऊसचे कामस द्धा पूिग झाले आहे. पहहल्या टप्प्यातील उद्धरि नहलकेच्या तीन वाहहन्या कायगरत झाल्या आहेत. उद्धरि वाहहनीच्या िेवटी डोंर्रावर जलहवतरि क ं भ उभारण्यात आला असून मोठमोठ्या तीन पाईपिारे प्रकल्पातील पािी पंपहाऊसच्या सहाय्याने जलहवतरि क ं भात नेऊन सोडले जाते. जलहवतरि क ं भातील पािी कालव्यािंारे िेतीला प रहवले जाते. हनधीअभावी आिखी पपंहाऊस व उद्धरि वाहहन्या कायाल्न्वत व्हायच्या आहेत. हा प्रकल्प िंभर टके्क पूिग झाल्यानंतर २८ हजार ३४० हेक्टर जहमनीला पािीप रवठा होिार आहे.

ज्याप्रमािे औरंर्ाबाद िहर आहि पहरसराला नाथसार्रातून पािीप रवठा होतो. त्याप्रमािे नादेंड िहराला हपण्यासाठी आहि औद्योहर्क के्षत्रासाठी हवष्ट्ि प री प्रकल्पातून पािीप रवठा होतो. जर िंकररावानंी हजद्दीने आहि दूरदृष्टीने हवष्ट्ि प री प्रकल्प उभारला नसता तर पाण्याहवना नादेंड िहराची आज काय ल्स्थती झाली असती, याची न सती कल्पना जरी केली तरी अरं्ावर िहारे येतात.

कहववयग प्रा.फ.म ं. प्रिदे यानंी आपल्या ‘र्ंर्ाधर’ या कहवतेत ना. िंकरराव चव्हाि यानंा ‘र्ंर्ाधर’ सबंोधून पाटबंधारे के्षत्रातील त्याचें कतृगत्व नेमक्या िब्दातं बाधंले आहे फ. म ं. यकहितात-

वाहिारे पाट इथले त झ्याच आनंदाची र्ािी नाथसार्रात पाहते रूप अप्रजठ्याची लेिी य र्ाय र्ाचें भोर्त आली इथली अनंत िाप माती मायावी प्रकाि हवझवी वधगमान होिाऱ्या वाती र्ंहधत स र्ंहधत त झी ती अरं्िातली रातरािी वाहिारे पाट इथले त झ्याच आनंदाची र्ािी काही हदले काही घेतले

५८

स्वप्नाचें इहतहास नव ेत झ्या हदठीला कळत आले पथीच्या काय हिळेस हवे प्रहतमाचें साकार ते स्पिग पावलाचें ऋिी नाथसार्ारात पाहते रूप अप्रजठ्याची लेिी र्ोदावरीस क ठले बंधन हतची खळाळत धार वाहते टाकीत मारे् सवग हकनारे स ख द खाचे खडक साहते थोपहवले क िी हकतीही तरी वाहिार हे पािी वाहिारे पाट इथले त झ्याच आनंदाची र्ािी क स माच्या पहरमलात त झे मन ध्यानस्थ प्रसि फ लते सहवता तू असा की प न्हा सावली उन्हाकडेच कलते ध्येयाच्या ध्यासामारे् पाय धावती अनवािी नाथसार्रात पाहते रूप अप्रजठ्याची लेिी फ.म ं.नी यकहटल्याप्रमािे िंकररावानंी इथल्या य र्ान य र्ाचं्या िाहपत तृर्ातग

भमूीची तहान िमहवली. अप्रजठ्याच्या लेण्यानंा नाथसार्रात आपले रूप न्याहाळण्याचा मोह व्हावा, असे अजोड ऐहतहाहसक कायग िंकररावाचं्या नावावर जमा आहे. यकहिूनच महाराष्ट्राचे हवद्यमान म ख्यमंत्री ना. हवलासराव देिम ख यानंी िंकररावानंा आपले राजकीय र् रू मानले आहे.

५९

कृशिउद्योग शवकास महामंडळाची स्थापिा महाराष्ट्राचे पहहले म ख्यमंत्री यिवंतराव चव्हाि यानंी िेतकरी हा कें द्रप्रबदू

मानून राज्याच्या हवकासकायाचे हनयोजन केले. वसतंराव नाईक यानंी हहरतक्रातंीचा ध्यास घेतला होता. िंकरराव चव्हाि याचं्या प्रयत्नायंम ठे राज्यात प्रत्येक हवभार्ासाठी कृर्ी हवद्यापीठाचंी स्थापना करण्यात आली. या हवद्यापीठातूंन दरवर्ी मोठ्या प्रमािावर पदवीधर बाहेर पडू लार्ले. त्या प्रमािात रोजर्ाराच्या सधंी उपलब्ध नसल्याम ळे कृर्ी पदवीधराचं्या बेकारीत भर पडत रे्ली. ही कोंडी फोडण्यासाठी यकहिून कृहर्मंत्री या नात्याने िंकररावानंी १९७२ मध्ये कृर्ी उद्योर् हवकास महामंडळाची स्थापना केली. या महामंडळाचे अध्यक्ष या नात्याने िंकररावानंी राज्यभर िेतीव्यवसायािी हनर्हडत असलेल्या अनेक लहान-मोठ्या प्रकल्पाचंी उभारिी केली. १९६८ ते ७० या दोन वर्ांच्या काळात मध्यम स्वरूपाचे ५६ प्रकल्प आकाराला आले. या प्रकल्पामं ळे कोकिच्या ३४ हजार ९१७ एकर जहमनीला पािी उपलब्ध होऊ िकले.

महाराष्ट्र हे केळी उत्पादनातील एक महत्त्वाचे राज्य आहे. असे असले तरी केळी उत्पादक िेतकऱ्यानंा केळी हपकासबंंधी िास्त्रि द्ध मार्गदिगन हमळण्याची कोितीच सोय उपलब्ध नव्हती. यकहिून १९६९-७० यावर्ी िंकरराव चव्हािानंी जळर्ाव हजल्यातील सावदा येथे केळी सिंोधन कें द्राची स्थापना केली. या कें द्राच्या माध्यमातून झालेल्या सिंोधनाम ळे केळी उत्पादक िेतकऱ्यानंा खूप लाभ झाला. केळीच्या उत्पादनात लक्षिीय वाढ झाली.

िंकरराव चव्हािानंी िेतीच्या हवकासासाठी महाराष्ट्रात हजथे िक्य असेल हतथे हवरोधकाचंा हवरोध पत्करून धरिे बाधंली. धरिामं ळे िेतीला प रेसा पािी प रवठा होऊ लार्ला. कोरडवाहू िेतीचे रपातंर बार्ायती िेतीमध्ये झाले. आता आवश्यकता होती, कृर्ी के्षत्रातील नवनवीन सिंोधनाचंी. ही र्रज भार्हवण्यासाठी कृर्ी हवद्यापीठाचंी स्थापना होिे आवश्यक वाटू लार्ले. िंकररावानंी मंहत्रमंडळाच्या बैठकीत मराठवाड्यासाठी कृर्ी हवद्यापीठाची स्थापना होिे हकती र्रजेचे आहे हे तळमळीने पटवनू हदले. १९६८ सालापयंत महाराष्ट्रात केवळ एकच कृर्ी हवद्यापीठ होते. १९६९ साली अकोला येथे द सरे कृर्ी हवद्यापीठ स्थापन झाले. या हवद्यापीठाच्या स्थापनेच्यावेळी अकोला येथे हवद्यापीठाचे म ख्य कें द्र ठेवनू परभिी आहि दापोली येथे उपकें द्र स्थापन करावीत असे ठरले. जेथे कृर्ी हवद्यापीठाचे उपकें द्र आहे तेथे प ढील १० वर्ात त्या उपकें द्राला सपूंिग कृर्ी हवद्यापीठाचा दजा

६०

देण्यात यावा असे धोरि होते. त्या धोरिाला अन सरून िंकररावानंी हवहधमंडळात ही मार्िी लावनू धरली. कृर्ी हवद्यापीठाच्या स्थापनेहिवाय िेतकऱ्यानंा कृर्ीके्षत्राचे अद्ययावत ञान हमळिार नाही याची िंकररावानंा जािीव होती. हिक्षिाबरोबरच हवद्यापीठात हवस्तारसेवा आहि सिंोधन या र्ोष्टी होिार असल्याम ळे त्याचा लाभ मराठवाड्यातील िेतकऱ्यानंा हमळेल, असा हवश्वास िंकररावानंा होता. यकहिून िंकररावानंी परभिी येथे कृर्ी हवद्यापीठ स्थापन करण्याच्या मार्िीचा हवहधमंडळात पाठप रावा केला आहि अखेर हे हवद्यापीठ स्थापन झाले. या हवद्यापीठातील हिक्षिाचा व सिंोधनाचा मराठवाड्यातील िेतकरी लाभ घेत आहेत.

६१

कृिी शवद्यापीठांची स्थापिा परभिी येथे कृर्ी हवद्यापीठ स्थापन झाले तरी िंकरराव त्यावर समाधानी

नव्हते. कारि केवळ मराठवाड्याचा हवकास यकहिजे सबधं महाराष्ट्राचा हवकास नव्हे, याची त्यानंा यथाथग जाि होती. यकहिून िंकररावानंी कोकिातील दापोलीच्या उपकें द्राचेस द्धा कोकि कृर्ी हवद्यापीठात रूपातंर व्हावे असा प्रस्ताव हवहधमंडळात माडंला. कोकिचे हवामान फळबार्ायतीसाठी अहतिय अन कूल आहे. कोकिचा कॅहलफोर्मनया करावयाचा असेल तर कोकिात स्वतंत्र कृर्ी हवद्यापीठ स्थापन करण्याहिवाय पयाय नाही अिी िंकररावाचंी भहूमका होती. अखेर िंकररावाचं्या प्रयत्नानंा यि आले आहि दापोली येथे स्वतंत्र अिा कोकि कृर्ी हवद्यापीठाची स्थापना झाली. या हवद्यापीठातील हवस्तारसेवा, हिक्षि आहि सिंोधनाम ळे कोकिातील फळबार्ायतीच्या हवकासाला हदिा आहि र्ती हमळाली आहे.

कृर्ी हवद्यापीठातून पदवीधर होऊन बाहेर पडलेला हवद्याथी सामान्यत नोकरीच्या मारे् लार्तो. परंत आपि आपल्या ञानाच्या बळावर स्वतंत्रपिे काही उद्योर् व्यवसाय करू िकतो, असा हवश्वास या हवद्यार्थ्यांच्या हठकािी हनमाि होत नाही. यावर मात करण्यासाठी िंकररावानंी असा एक उपाय स चहवला की कृर्ी हवद्यापीठातील हवद्यार्थ्यांना रोख रकमेची हिष्ट्यवृत्ती न देता त्या हवद्यार्थ्याला चार एकर जहमनीचा त कडा द्यावा. िेतीत जो अहधकाहधक उत्पादन काढील त्याला हिष्ट्यवृत्ती द्यावी. अिा प्रकारची सूचना िंकररावानंी कृर्ी हवद्यापीठानंा केली होती. त्यासाठी त्यानंी चदं्रपूर हजल्यातील जंर्लखात्याची पाचिे एकर जमीन कृर्ी हवद्यापीठाला हमळवनू हदली होती. कृर्ी पदवीधर हा केवळ ञानकें द्री न होता तो श्रमकें द्री व स्वावलंबी झाला पाहहजे, ही या धोरिामारे् िंकररावाचंी स्वच्छ भहूमका होती.

िंकरराव चव्हािाचं्या एकूि चहरत्राचा आहि त्याचं्या कायगपद्धतीचा हवचार केला असता आपल्या असे लक्षात येते की त्यानंी कृर्ी के्षत्राच्या हवकासाचा साकल्याने हवचार केला होता. िेतीला पािी, आध हनक ञान, त्याबरोबरच रासायहनक खते प रेिा प्रमािात उपलब्ध झाली पाहहजेत यासाठी ते सदैव प्रयत्ननिील होते. केवळ पारंपहरक िेिखतावर हवसबंून राहून उत्पादनात वाढ होिार नाही. त्यासाठी र्रजेन सार िेतकऱ्यानंाच हवभार्वार व योग्य दरात रासायहनक खते हमळाली पाहहजेत, याचीही त्यानंी दक्षता घेतली होती.

६२

आठमाही पाणीवाटप धोरण

िंकरराव चव्हािाचंी काही धोरिे वादग्रस्त ठरली, तर काही धोरिे त्याचं्या

हवरोधकानंी म द्दाम वादग्रस्त बनवली. महाराष्ट्रात केवळ १३ टके्क के्षत्रावर उसाचे पीक घेतले जाते. त्या उसासाठी उपलब्ध पाण्यापैकी ७० टके्क पािी वापरले जाते. उवगहरत ३० टके्क पाण्यावर बाकीची ८० टके्क जमीन किीबिी ओहलताखाली आिावी लार्ते. हे पाण्याचे हवर्म वाटप आहे, हे िंकररावानंा सारखे खटकत होते. हिवाय उसाच्या लार्वडीखालील जमीन कालातंराने क्षारय क्त बनते. ही जमीन प न्हा पूवीसारखी उपजाऊ बनवायची असेल तर त्यासाठी हकमान २० वर्ांचा कालावधी जावा लार्तो. हे द ष्टचक्र थाबंहवण्यासाठी िंकरराव चव्हािानंी बारमाही पािी वाटपाच्या धोरिाऐवजी आठमाही पािीवाटपाचे धोरि जाहीर केले. पाण्याचे न्याय्य वाटप आहि त्या माध्यमातून छोट्या व अहधक िेतकऱ्या ंचे हहत ही त्यामार्ील दृष्टी होती.

आठमाही पािीवाटपाच्या िंकररावाचं्या या धोरिावर जािीवपूवगक राजकीय र् ंतार् त हनमाि करण्यात आली. हा र् ंता सोडहवण्यासाठी महाराष्ट्र िासनाने दाडेंकर सहमती आहि स बह्मण्यम सहमती अिा दोन सहमत्या स्थापन करून त्याचं्यावर या सदंभात हनिगय घेण्याची जबाबदारी टाकली. या दोन्ही सहमत्यानंी सखोल अभ्यास करून िंकररावाचं्या आठमाही पािीवाटप धोरिावर हिक्कामोतगब केले. दाडेंकर आहि स बह्मण्यम या िेती व पािी या के्षत्रातील जािकारानंी िास्त्रीय दृहष्टकोनातून तसा हनष्ट्कर्ग काढल्याम ळे िंकररावाचं्या धोरिाला अहधकच बळ हमळाले. प्रकबह ना िंकररावाचें पािीवाटप धोरि म ळातच हकती न्याय्य व िास्त्रि द्ध होते, याची प्रहचती महाराष्ट्राला आली.

६३

दळणवळण मंत्री िंकरराव चव्हाि दळिवळि मंत्री असताना मराठवाडा आहि एकूिच उवगहरत

महाराष्ट्रात दळिवळिाच्या मूलभतू स हवधा उपलब्ध व्हाव्यात यासाठी प्रयत्न केले. मराठवाड्यातील रेल्वेमार्ग ब्रॉडरे्जमध्ये रपातंहरत व्हावा, यासाठी ते जसे प्रयत्नयिील होते, तसेच कोकिासारख्या अहवकहसत भार्ासाठीस द्धा रेल्वे धावली पाहहजे अिी त्याचंी सवगस्पिी न्यायोहचत भहूमका होती. पहरवहन खात्याचे मंत्री असताना िंकररावानंी एस.टी.तील कमगचाऱ्यासंाठी र्ृहहनमाि वसाहती, वैद्यकीय सोयी स हवधा, एस.टी. कमगचाऱ्याचं्या पाल्यासंाठी हिष्ट्यवृत्ती, भहवष्ट्य हनवाहहनधी, बोनस इत्यादी योजना लार्ू केल्या. दळिवळि मंत्री यकहिनू िंकररावानंी मार्ास भार्ात नवीन रस्ते बाधंायला प्राधान्यक्रम हदला. अिा अहवकहसत भार्ाचंा इतर प्रदेिाचं्या त लनेत समतोल हवकास व्हावा यासाठी चौर्थ्या पंचवार्मर्क योजनेत त्यानंी ९० कोटी रपयाचंी तरतूद केली.

राज्य पहरवहन महामंडळ अहधक लोकाहभम ख करण्यासाठी पहरवहनमंत्री या नात्याने िंकररावानंी बसेसची सखं्या वाढवली. सबंध महाराष्ट्रासाठी फक्त दापोडी येथे एस.टी.ची एकच कायगिाळा होती. त्याम ळे त्या कायगिाळेवर अहतहरक्त ताि पडत असे. हिवाय बसेसचे सारं्डे तयार करिे, त्याचं्या इहंजनची द रस्ती करिे, जोडिी करिे या कामासंाठी खूप वेळ वाट पहावी लार्त असे. ही अडचि दूर करण्यासाठी िंकररावानंी औरंर्ाबाद आहि नार्पूर येथे नवीन मध्यवती कायगिाळाचंी स्थापना केली. िंकरराव पहरवहनमंत्री असताना प्रत्येक हजल्यातील बसस्थानकानंा अद्ययावत स्वरूप आले. याच काळात एस.टी. महामंडाळाने ‘बह जन हहताय बह जन स खाय’ हे आपले ब्रीद खरे करून दाखवले.

६४

पशहल्यांदा मुख्यमंत्री १९५६ मध्ये िंकरराव चव्हाि महाराष्ट्राच्या मंहत्रमंडळात महसूल खात्याचे

उपमंत्री यकहिून दाखल झाले आहि प ढे त्यानंा अिा पदासंाठी क िाच्या मारे् धावण्याची र्रजच भासली नाही. प्रकबह ना वेर्वरे्ळी पदे िंकररावाचं्या पाठीमारे् धावत आली. महाराष्ट्राच्या मंहत्रमंडळात दळिवळि, पहरवहन, कृर्ी, पाटबंधारे इत्यादी खात्याचंा कायगभार साभंाळत असताना महाराष्ट्राचा चौफेर आहि सवांर्ीि हवकास हे िंकररावाचें जीहवतध्येय होते. त्याला अन सरून ते अहोरात्र प्रयत्निील राहहले. त्यानंी केलेल्या कायाची पावती यकहिून १९७५ ते ७७ या काळात त्यानंा महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री यकहिून काम करण्याची द र्ममळ सधंी लाभली.

म ख्यमंहत्रपदाच्या दोन वर्ांच्या काळात ना. िंकरराव चव्हाि यानंी हवकासकामाचंा अक्षरि डोंर्र उभा केला. महाराष्ट्राला नवा चेहरा हमळवनू देण्याचा प्रयत्न केला. प्रिासनात अन िासनपवग आिले, परंत सत्तास्पधेच्या आहि र्टबाजीच्या राजकारिाम ळे अखेर हद. २७-२-१९७७ रोजी त्यानंा म ख्यमंत्रीपदाचा राजीनामा द्यावा लार्ला.

म ख्यमंहत्रपदावर असताना राहायला प्रिस्त बंर्ला होता. हाताखाली नोकरचाकर होते. पदावरून पायउतार झाल्यानंतर त्या सवग सोयीस हवधा रे्ल्या. आता िंकररावजी केवळ आमदार होते. त्याम ळे हनवासस्थानाचा प्रश्न त्याचं्यासमोर उभा राहहला. िंकररावाचं्या जार्ी अन्य कोिी असते, तर त्यानंी आपल्या म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीतच म ंबईत स्वत च्या मालकीच्या स्वतंत्र घराची सोय करून घेतली असती, परंत इतराचं्या डोक्यावर मायेची सावली आहि हक्काचे छत हनमाि करून देिाऱ्या व ‘हे हवश्वहच माझे घर’ असे मानिाऱ्या िंकररावानंा स्वत साठी त्याची र्रज वाटली नसावी.

हनवाऱ्यासाठी िोधािोध स रू झाली तर म ंबईसारख्या महानर्रात माजी म ख्यमंत्री िंकररावानंा राहायला दोन खोल्या हमळेनात. अिा पहरल्स्थतीत क ट ंबाची आबाळ होऊ नये यकहिून िंकररावजींनी सौ. क स मताईंसमोर एक प्रस्ताव ठेवला, “त यकही आता नादेंडला आपल्या घरी हनघा. आमच्याम ळे त मचे उर्ीच हाल व्हायला नकोत.”

हच. मंर्लताई आहि हच. अिोकराव याचं ंमहाहवद्यालयीन हिक्षि चाललं होतं. म लाचं ं हिक्षि अधगवट सोडून र्ावी परत जाण्याचा प्रस्ताव सौ. क स मताईंना पटण्यासारखा नव्हता. महाराष्ट्राच्या माजी म ख्यमंत्र्याला पदावरून पायउतार

६५

झाल्यानंतर म ंबईत रहायला घर हमळू नये, ही जिी आश्ययाची तिी खेदाची बाब यकहिावी लारे्ल. परंत या सवग कसोटीच्या काळतही ल्स्थतप्रञ वृत्तीचे िंकररावजी ल्स्थरहचत्त होते. म ख्यमंहत्रपदासोबत जे आले होते ते त्या पदासोबत रे्ले, यात द ख ते काय करायचे, ही िकंररावाचंी अहल्त वृत्ती.

अखेर म ख्यमंत्र्याचं्या आदेिावरून िंकररावानंा ‘जयमहाल’ या इमारतीत पाचव्या मजल्यावरील एक फ्लॅट हमळाला. परंत त्या आदेिातही एक र्ोम होती. कारि तो फ्लॅट कें द्र सरकारच्या अहधकाऱ्यासंाठी राखीव होता. दहा महहन्यापेंक्षा अहधक काळ त्यानंा तेथे राहता येिे िक्य नव्हते. दहा महहन्यानंतर त्यानंा तोही फ्लॅट सोडावा लार्ला आहि प न्हा घराच्या िोधासाठी धावपळ स रू झाली.

एका अहधकाऱ्याने िंकररावानंा आमदार हनवासातील सहाव्या मजल्यावरील एक खोली देऊ केली. परंत दररोजचा सहा मजल्याचंा चढउतार झेपण्यासारखा नसल्याम ळे हवनंतीवरून त्यानंा तळमजल्यावरील एक खोली हमळाली. प्रिस्त बंर्ल्यात राहायची सवय असूनस द्धा आडोिासाठी दोन-तीन कपाटे आडवी लावनू सौ. क स मताईंनी आमदार हनवासाच्या एकाच खोलीत आपला ससंार थाटला. जवळजवळ सहा महहने त्यानंा एकाच खोलीत काढावे लार्ले. त्याबद्दल िंकररावानंा ना खेद होता ना खंत ! त्यानंी स्वाहभमानाने स्वीकारलेला तो राजमार्ग होता. महाराष्ट्राच्या माजी म ख्यमंत्र्याला पदावरून उतरल्यावर लरे्च म ंबईत राहायला घर हमळू नये, ही नव्या हपढीला कदाहचत दंतकथा वाटेल, परंत ही वस्त ल्स्थती होय.

६६

गोदातीरावरूि यमुिातीराकडे. . . . .

म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीत िंकररावानंी महाराष्ट्राची हवहवध के्षत्रात जी

मजबतू बाधंिी केली त्याम ळे राष्ट्रीय नेत्याचें लक्ष िंकररावाकंडे वधेले रे्ले. १९८० मध्ये लोकसभेची सावगहत्रक हनवडिकू झाली. या हनवडि कीत िंकररावानंा पक्षश्रेष्ठींनी नादेंड लोकसभा मतदार सघंातून हनवडिकू लढहवण्याचा आदेि हदला. पक्षादेि हिरोधायग मानून िंकररावानंी ती हनवडिूक लढहवली आहि बह मताने प्रजकलीस द्धा! कागेँ्रसला देिात बह मत हमळाले. इंहदरा र्ाधंी पतंप्रधान झाल्या. िंकरराव चव्हािानंास द्धा या हनहमत्ताने राष्ट्रीय स्तरावर काम करण्याची सधंी हमळाली. इंहदरा र्ाधंी याचं्या मंहत्रमंडळात हद. १९ ऑक्टोबर १९८० रोजी िंकररावानंी कें द्रीय हिक्षिमंत्री यकहिून िपथ घेतली. १९८१ ते ८४ या काळात कें द्रीय हनयोजन मंत्री आहि सरंक्षि मंत्री यकहिूनही त्यानंा काम करावे लार्ले. वास्तहवक ही मंहत्रपदे िंकररावाकंडे फार कमी काळ राहहली. तरीस द्धा त्यानंी या खात्यावंर आपली खास अिी ‘िंकरम द्रा’ उमटवली. कें द्रीय हिक्षिमंत्री यकहिून काम करताना इतर देिातंील हिक्षिाच्या त लनेत भारतातील हिक्षिाचा दजा उच्च असला पाहहजे, असा त्याचंा आग्रह होता. ज्याप्रमािे हिक्षिमंत्री मौलाना अबूल कलाम आझाद यानंी राष्ट्राच्या हनयोजनात हिक्षिाला महत्त्व हमळवनू हदले होते, तितच िंकररावानंीस द्धा हिक्षिाचे महत्त्व अधोरेहखत केले. उच्च हिक्षिाला दजा प्रा्त करून देत असतानाच हिक्षिाची र्ंर्ा खेड्यापाड्यातील, वाडी ताडं्यावरील कष्टकरी मािासाचं्या दारात पोचली पाहहजे, हा त्याचंा ध्यास होता.

िंकरराव चव्हाि जेव्हा कें द्रीय हिक्षिमंत्री झाले तेव्हा हिक्षि ससं्थामंध्ये अनहधकृत फी घेण्याची द ष्ट प्रथा रूढ झाली होती. अिी च कीची पद्धत प्रहतष्ठा पावत असल्याम ळे सवगसामान्य िेतकऱ्याचं्या, कष्टकऱ्याचं्या म लानंा फी भरून िाळा-महाहवद्यालयात प्रवेि हमळिे अवघड होऊन बसले होते. याला आळा घालण्यासाठी हिक्षिमंत्री यकहिून िंकरराव चव्हाि यानंी कॅहपटेिन फीवर कायदेिीर बंदी घातली. कष्टकऱ्याचं्या म लासंाठी हिक्षि स्वस्त केले. हे करत असताना िंकररावानंा अनेकाचंा रोर् पत्करावा लार्ला. परंत िंकरराव हे र्ोरर्हरबाचें प्रहतहनधी असल्याम ळे त्यानंी तो रोर् सहज पत्करला. ज्याप्रमािे भर्वान िंकर सम द्रमंथनातून बाहेर आलेले जहाल हलाहल पचवनू ‘नीळकंठ’ बनले, तितच िंकररावानंी जनहहतास्तव प्रस्थाहपताचं्या टीकेचे हलाहल पचहवले. यातून त्याचंी

६७

सामान्य मािसाहवर्यीची आस्था, फ ले-िाहू-आंबेडकराचं्या िैक्षहिक हवचारावंरील अव्यहभचारी हनष्ठा आहि भारतीय राज्यघटनेवरील अढळ श्रद्धा हदसून येते.

हदल्लीच्या जवाहरलाल नेहरू हवद्यापीठातील क लर् रू आहि हवद्याथी सघंटना याचं्यामध्ये सघंर्ग हनमाि झाला होता. हिक्षि के्षत्रातील अिा प्रकारानंा आळा घालण्यासाठी िंकररावानंी एक सहमती स्थापन केली. त्या सहमतीच्या माध्यमातून हवद्यापीठातील प्राध्यापक, हिक्षक सघंटनेचे प्रहतहनधी, हवद्यार्थ्यांचे प्रहतहनधी याचं्यात समन्वय घडवनू आिून हद. ३ जानेवारी १९८१ रोजी हदल्ली हवद्यापीठातील र्ढूळ झालेले वातावरि पूवगपदावर आिले.

६८

कें द्रात मंत्री १९८२-८३ या काळात िंकरराव चव्हाि देिाचे हनयोजनमंत्री राहहले.

समाजाच्या तळातील िेवटचा घटक आपल्या मूलभतू र्रजा भार्वनू स खी-समाधानी जीवन जर्ला पाहहजे असे त्याचं्या हनयोजनाचे सूत्र होते. देिातील सवग भार्ाचंा सतं हलत हवकास तर झाला पाहहजेच, हिवाय सामान्याहतसामान्य लोकाचें जीवनमान स धारले पाहहजे, या र्ोष्टीला त्यानंी आपल्या हनयोजनात अहधक महत्त्व हदले होते. अल्पकाळ का होईना देिाचे अथगखातेस द्धा िंकरराव चव्हािानंी साभंाळले. आपल्या स्वच्छ प्रिासनाम ळे आहि जनहहतकारी धोरिामं ळे याही खात्यावर त्यानंी आपल्या कायगिैलीची छाप पाडली.

िंकरराव चव्हाि यानंी कें द्र सरकारात हिक्षि, हनयोजन, अथग इत्यादी खात्याचें मंत्री यकहिून काम पाहहले असले तरी त्याचं्या व्यहक्तमत्त्वाला साजेिी आहि आव्हानात्मक भहूमका बजावण्याची सधंी त्यानंा कें द्रीय र्ृहमंत्री यकहिून काम करताना हमळाली. िंकरराव चव्हाि जेव्हा देिाचे र्ृहमंत्री झाले तेव्हा देिासमोर अनेक राष्ट्रीय समस्यानंी उग्र स्वरूप धारि केले होते. त्यातली म ख्य समस्या होती ती जयकमू आहि काश्मीरची. १९९१ च्या स मारास जयकमू-काश्मीरमधील पहरल्स्थती अक्षरि हाताबाहेर रे्ली होती. कडव्या अहतरेक्यानंी हतथे हैदोस घातला होता. जनसामान्याचें जीवन स रहक्षत नव्हते. दररोज हनरपराध मािसाचें रक्त साडंले जात होते. वास्तहवक काश्मीरला ‘भारताचे नंदनवन’ यकहटले जाते. परंत अहतरेक्याचं्या प्रहस्त्र कारवायामं ळे हे नंदनवन िाहपत बनले होते. कें द्रीय र्हृमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी जयकमू-काश्मीरमधील हबकट पहरल्स्थती हाताळण्यासाठी लष्ट्कराची मदत घेतली. सैन्याने काश्मीरमधील दहितवाद रोखण्यासाठी लक्षिीय कायग केले.

जयकमू-काश्मीरच्या सदंभात अमेहरकेने पाहकस्तानच्या बाजूने अन कूल तर भारताच्या बाबतीत बोटचेपेपिाचे धोरि स्वीकारले होते. ही पहरल्स्थती लक्षात घेऊन अमेहरकेला िह देण्यासाठी रहियािी मैत्री करिे ही काळाची र्रज होती. ती र्रज ओळखून तत्कालीन पंतप्रधान राजीव र्ाधंी यानंी नोव्हेंबर १९८६ मध्ये रहियाचे अध्यक्ष हमखाईल र्ोबाचेव्ह याचं्यािी मैत्रीचा करार केला. हा करार घडवनू आिण्यात िंकररावाचंी भहूमका अहतिय महत्त्वाची होती. भारताबरोबरच जर्ातही िातंता नादंावी यासाठी भारत आहि रहिया या दोन्ही देिानंी खूप प्रयत्न केले.

६९

भारत रहिया याचंा मैत्री करार आिखी २० वर्े प ढे चालहवण्यासाठी िंकरराव चव्हािानंी जे योर्दान हदले त्याला तोड नाही.

१९९१ मध्ये काश्मीरमध्ये लार् ू असलेल्या राष्ट्रपती राजवटीची म दत वाढहवण्यात यावी अिी हिफारस करण्यात आली होती. त्या हिफारिीन सार काश्मीरात राष्ट्रपती राजवट आिखी वाढहवण्यात आली. राष्ट्रपती राजवट हा काश्मीरच्या िातंतेवरचा अंहतम आहि एकमेव तोडर्ा नव्हे, हे लोकिाहीवादी िंकररावानंी हेरले होते. काश्मीर खोऱ्यात िातंता नादंावी यासाठी आधी तेथील लोकाचं्या मनातील भीती दूर करिे र्रजेचे होते. त्यासाठी िंकरराव स्वत काश्मीरात रे्ले. तेथील सवग पक्षाचं्या नेत्याचंी वैठक बोलावली. िंकररावानंी काश्मीरमधील िातंतामय सहजीवनासाठी मार्गदिगन केले. केवळ बंद कीच्या जोरावर काश्मीरचा प्रश्नस स टिार नाही, त्यासाठी काश्मीरात काही हवकासात्मक कायग हाती घेिे अर्त्याचे आहे, याची जािीव िंकररावानंा त्या दौऱ्यात झाली. काश्मीरमधील अहतरेक्यानंा पाहकस्तान सरकार वरे्वरे्ळया प्रकारे मदत करत आहे, हे जर्ासमोर येिे आवश्यक होते. कें द्र सरकार काश्मीरात हवकास योजना राबवील, परंत स्थाहनक जनतेला हवश्वास देण्याचे काम तर स्थाहनक राजकीय नेत्यानंीच केले पाहहजे, असा िंकररावाचंा आग्रह होता. काहश्मरी नार्हरकाचं्या स्थलातंराला आळा घालिे हे स द्धा आवश्यक होते. काश्मीरचा प्रश्न ब लेटने (बळाने) न सोडवता तो बॅलेटने (लोकिाही मार्ाने) सोडवता आला पाहहजे, असा िंकररावाचंा लोकिाहीहनष्ठ दृहष्टकोन होता. त्यासाठी त्यानंी जािीवपूवगक प्रयत्न केले.

७०

काश्मीरचा प्रश्िा सोडशवला काश्मीरचा प्रश्नप हा भारत-पाक फाळिीनंतर भारतीय स्वातंत्र्याला आलेले

एक कडू फळ होय, असे यकहटल्यास ते वावरे् होिार नाही. काश्मीर ही स्वातंत्र्याच्या पहाटेपासूनच भारताची डोकेद खी होऊन बसली आहे. ही डोकेद खी थाबंहवण्यासाठी र्हृमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी हरप्रकारची उपाययोजना केली. स्थाहनक जनतेच्या मनातील आर्मथक मार्ासलेपिाची भावना दूर व्हावी यासाठी, काश्मीरचा हवकासाचा अन िेर् भरून काढण्यासाठी म बलक हनधी उपलब्ध करून हदला तरी तेथील दहितवादी कारवाया थाबेंनात. सैहनकाचं्या काही त कड्या काश्मीरमध्ये तैनात करून जनजीवन स रळीत करण्याचाही ना. चव्हाि यानंी प्रयत्नन केला. पि त्यातही त्यानंा यि येत नव्हते. कारि काश्मीरमध्ये लहान-मोठ्या ४४ दहितवादी सघंटना कायगरत होत्या. या सघंटनानंी पाहकस्तानातून प्रहिक्षि, पैसा व िस्ते्र प रहवली जात होती. या सघंटनानंी काश्मीरखोऱ्यातील जनजीवन हवस्कळीत करून टाकले होते. बॉयकबस्फोट, जाळपोळ, अपहरि, रॉकेट हल्ल,े रक्तपात, हनरपराध लोकाचं्या कत्तली याम ळे १९९० ते १९९३ या काळात काश्मीरात य द्धजन्य पहरल्स्थती हनमाि झाली होती. अिा पहरल्स्थतीमध्ये र्ृहमंत्रालयाने अहतरेक्याचं्या ठाण्यावर हल्ले करून मोठ्या प्रमािावर िस्त्रसाठा ज्त केला. हळूहळू स्थाहनक जनतेचा हवश्वास सपंादन करण्याचा प्रयत्न केला. १९९० पासून दर सहा महहन्यानंी राज्यपालाचंी राजवट वाढहवण्यात येत होती. त्याम ळे काश्मीरी जनतेचा लोकिाहीवरचा हवश्वास उडत चालला होता. तो धोका टाळण्यासाठी र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी काश्मीरमध्ये टप्प्याटप्प्याने हनवडि का घेऊन लोकहनय क्त सरकार स्थापन करण्याची घोर्िा केली. काश्मीरात िातंता प्रस्थाहपत करण्यासाठी र्हृमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी काश्मीरचे दौरे केले. काश्मीरी जनतेला अभय आहि हवश्वास हदला. चोख प्रिासनव्यवस्था उभी केली.

एकदा ना. िंकरराव चव्हाि काश्मीरच्या दौऱ्यावर असताना अहतरेक्यानंी त्याचं्या हेहलकॉप्टरवर सतत पंधरा हमहनटे र्ोळीबार केला. स रक्षा रक्षकानंी त्यास चोख प्रत्य त्तर देऊन िंकररावजींचे प्राि वाचहवले. अिाप्रकारे िंकररावानंी काश्मीरचा प्रश्नन सोडहवण्यासाठी आपला जीव धोक्यात घातला. प्रािावंरचे सकंट ओढवनू घेतले, परंत अहतरेकी सघंटनानंा भीक घातली नाही. एकीकडे िंकरराव चव्हाि काश्मीरमध्ये हनवडि का िातंतामय वातावरिात व्हाव्यात यासाठी

७१

प्रयत्नििील होते तर द सरीकडे काश्मीरात हनवडि का होऊच द्यायच्या नाहीत यासाठी अहतरेकी सघंटनानंी कंबर कसली होती. दहित पसरहवण्यासाठी त्यानंी काश्मीरखोऱ्यात अनेक हठकािी बॉयकबस्फोट घडवनू आिले. त्याला प्रत्य त्तर यकहिून िंकररावानंी काश्मीरात लष्ट्कराचे सचंलन घडवनू आिले. काश्मीरच्या प्रश्नी अमेहरकेने भारताच्या हवरोधात अपप्रचार चालहवला होता. ना. िंकरराव चव्हाि यानंी अमेहरकेच्या या धोरिाचा तीव्र िब्दात जाहीर हनरे्ध केला. अमोहरकेची काश्मीरप्रश्नीर भहूमका लबाड लाडंग्यासारखी आहे या प्रश्नात अमेहरकेने चोंबडेपिा करू नये, असा इिाराही ना. िंकरराव चव्हाि यानंी हदला.

७२

फुशटरतावांद्यािा फटकारले

उतर प्रहद स्थानात काश्मीरमध्ये दहितवाद्यानंी जसा ध डर्ूस घातला होता

तसा दहक्षि भारतात हविोर्त ताहमळनाडू राज्यात हलबरेिन टायर्सग ऑफ तमील इलम (एल.टी.टी.ई.) या अहतरेकी सघंटनने दहितवादी आहि अिातंतावादी कारवाया स रू केल्या होत्या. काश्मीरप्रमािेच ताहमळनाडूतस द्धा हत्याकाडंाचें सत्र स रू झाले होते. एल.टी.टी.ई. ही राजकीय सघंटना असल्याच्या नावाखाली त्या सघंटनेवर बंदी घालिे राज्य सरकारसमोर एक आव्हान होते. या सघंटनेच्या प्रहस्त्र कारवायामं ळे राज्यातील िातंता आहि स व्यवस्था धोक्यात आली होती.

एल.टी.टी.ई. च्या दिहतवादी कृत्यानंा पायबंद घालण्यासाठी कें द्रीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी कठोर पावले उचलली. या सघंटनेच्या कायगकत्यांना श्रीलंकेतून िस्ते्र प रहवली जातात. या कायगकत्यांना र् न्हेर्ारी कृत्याचें प्रहिक्षि देऊन भारतात पाठवले जाते. ताहमळनाडू हा प्रदेि भारतापासून तोडण्याचे हे िेजारी देिाचे (श्रीलंकेचे) प्रयत्न आहेत, हे िंकरराव चव्हािानंी जर्ाला ठिकावनू साहंर्तले. या सघंटनेच्या कारवायानंा वेळीच आळा घालिे आवश्यक होते. अन्यथा देिाचे सावगभौमत्व धोक्यात आले असते. तो धोका टाळण्यासाठी िंकररावानंी एल.टी.टी.ई. ही सघंटना बेकायदेिीर असल्याचे कें द्र सरकारच्या वतीने जाहीर केले. िंकररावाचं्या या घोर्िेम ळे राज्य सरकारला नैहतक बळ हमळाले. या सघंटनेवर प्रहतबंध घालण्यासाठी राज्य सरकारला आधार हमळाला. िंकररावाचं्या कतगव्यकठोर भहूमकेम ळे ताहमळनाडू राज्यातील एल.टी.टी.ई. या उग्रवादी सघंटनेची पाळेम ळे खिून काढिे िक्य झाले. ताहमळनाडू हा देिाचा एक लचका तोडण्याचा फ हटरतावाद्याचंा क टील डाव हािून पाडला.

७३

कणखर िेतृत्व

ज्याप्रमािे पंजाबमधील काही दहितवादी सघंटना स्वतंत्र खहलस्तानची

मार्िी करीत होत्या, त्याचप्रमािे हमझोरामचे नेते लालडेंर्ा यानंी हमझोरामला स्वायत्तता देण्याहवर्यी ताठरपिाची भहूमका घेतली होती. अिा फ टीरतावादी प्रवृत्तींना दाद हदल्यास देिाची एकात्मता व अखंडता धोक्यात येईल, हे िंकररावजी ओळखून होते. यकहिून र्ृहमंत्री ना. िंकरराव चव्हाि यानंी कोित्याही पहरल्स्थतीत हमझोरामला स्वायत्तता द्यायचीच नाही, अिी खंबीर भहूमका घेतली होती. अखेर लालडेंर्ा यानंाच नमते घेऊन स्वायत्ततेचा आपला च कीचा आग्रह सोडून द्यावा लार्ला. ना. चव्हािाचं्या किखर व पोलादी भहूमकेम ळे ईिान्य भारतातील छोट्या राज्यानंा असलेला फ टीरतावादाचा धोका टळला. र्हृमंत्री यकहिून ना. िंकररावानंी देिाच्या स्वायत्ततेिी आहि सावगभौमत्त्वािी कधीच तडजोड केली नाही.

पंतप्रधान इंहदरा र्ाधंी याचं्या मंहत्रमंडळात िंकरराव चव्हाि यानंी हिक्षिमंत्री, अथगमंत्री, हनयोजनमंत्री, हनयोजन आयोर्ाचे उपाध्यक्ष, सरंक्षिमंत्री या नात्याने इंहदराजींच्या बािेदार वृत्तीला अन सरून अन रूप कायग केलेच, परंत त्यानंतर पंतप्रधानपदी हवराजमान झालेल्या राजीव र्ाधंीना राजकारिाचा फारसा अन भव नसतानाही त्याचं्या नेतृत्वाखाली त्यानंी र्ृहमंहत्रपदाची जबाबदारी हततक्याच क्षमतेने व हवश्वासाने साभंाळली. इंहदराजींच्या हत्त्येनंतर देिभर जातीय दंर्ली उसळल्या. हविेर्त उत्तर भारतातील कायदा व स व्यवस्थेची पहरल्स्थती हाताबाहेर रे्ली होती. देि अराजकाच्या तोंडावर उभा होता. अिा कसोटीच्या काळात राष्ट्राची अखंडता व एकात्मता अबाहधत राखण्याखाठी देिाला लष्ट्करी हिस्तीचा र्ृहमंत्री हवा होता आहि तो िंकररावजींच्या रूपाने लाभला. असे किखर नेतृत्व नसते तर कदाहचत देिाच्या हचरफाळया उडाल्या असत्या.

७४

उद्दाम पोशलसांिा पायबंद

ज्या राज्यामध्ये राष्ट्रपती राजवट असेल त्या राज्यात वहरष्ठ पोलीस

अहधकाऱ्याकंडून सामान्य जनतेचा अतोनात छळ होत असे. कारि आिीबािीच्या नावाखाली अिा उद्दाम अहधकाऱ्याचं्या हाती हनरंक िपिाचे कोलीत आले होते. अिा दमनप्रवृत्तीच्या अहधकाऱ्यामच्या ज लमाला बळी पडून सामान्य मािसे जीव म ठीत धरून जर्त होती. अिा काही बातयकया वतगमानपत्राचं्या माध्यमातूंन कें द्रीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हािाचं्या वाचनात आल्या होत्या. रयतेच्या र्वताच्या काडीलास द्धा क िी हात लावता कामा नये, असे प्रजाहहतदक्ष आदेि देिायाय छत्रपती हिवाजी महाराजाचं्या कल्यािकारी राज्यपद्धतीचा वारसा हनष्ठेने साभंाळिाऱ्याच िंकरराव चव्हािानंी या र्ोष्टीची र्ंभीर दखल घेतली. अिा रग्रे्ल पोलीस अहधकाऱ्यानंा पायबंद घालण्यासाठी िंकररावानंी कें द्रीय कायदेमंडळात एक हवधेयक माडंले. एखाद्या ज लमी पोलीस अहधकाऱ्याने प्रजेला त्रास देण्याचा र् न्हा केला असेल तर त्याला सेवेतून त्वहरत बडतफग करण्यात यावे. त्याला कोित्याही न्यायालयात दाद मार्ता येिार नाही. या सदंभातील क ठेही र् न्हा दाखल करता येिार नाही. या सदंभातील सवग अहधकार कें द्र सरकार व राज्य सरकारकडे असतील, असा या हवधेयकाचा आिय होता. हे हवधेयक एकमताने समंत झाले. या हवधेयकाम ळे अरेरावी प्रवृत्तीच्या पोलीस अहधकाऱ्यानंा प्रहतबंध बसला आहि सामान्य मािसाला अभय हमळाले. त्यानंा स खाचा श्वास घेता येऊ लार्ला. असे होते जनसामान्याहंवर्यी जार्ता हजव्हाळा बाळर्िारे कें दीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि!

७५

कुटंुबशियोजि : काळाची गरज

लोकसखं्या वाढीच्या बाबतीत भारत हा जर्ातील द सऱ्या क्रमाकंाचा देि

आहे. आपल्या देिात लोकसखं्या वाढीचा हवस्फोट झाला आहे. या लोकसखं्या वाढीचे जे अनेक द ष्ट्पहरिाम आहेत, त्यापैकी र् न्हेर्ारी आहि प्रहसाचार ही वाढत्या लोकसखं्येची अनौरस अपत्ये आहेत. लोकसखं्या वाढीम ळे जनजीवन हवस्कळीत होऊन जाते. लोकाचं्या अि, वस्त्र, हनवारा या मूलभतू र्रजा भार्विे अिक्य होऊन जाते. हिवाय र् न्हेर्ारी आहि प्रहसाचाराम ळे सामान्य मािसाचं्या मनात अस रहक्षततेची भावना घर करू लार्ते. सामान्य मािसाच्या मनात एकदा का अिी भावना बळावली, की त्याला देि आहि देिवासीयाहंवर्यी अहजबात आस्था वाटेनािी होते. अिा समाजमानसाची नस ओळखिारे िंकरराव हे द्रषे्ट आहि कते नेते होते.

क ट ंब हनयोजनाचे महत्त्व पटवनू देताना ते एकदा यकहिाले होते, “क ट ंब हनयोजनाचा प्रश्नस जर आपि अहतिय र्ाहंभयाने हाताळला नाही तर दहा वर्ानंतर मािसे मािसानंा खायला धावतील, अिी अवस्था या देिामध्ये येईल. हे जर समजून घ्यायच्या मन ल्स्थतीत नसाल तर मािसात आहि जनावरात काहीही फरकच राहहलेला नाही, असेच यकहिाव े लारे्ल. हकती बचे्च झाले हे जनावरानंा कळत नाही आहि त्याचं्या सरं्ोपनाची जबाबदारीही जन्मदात्यावंर नसते. पि मािसाने स्वत च्या आहि स्वत च्या म लाबाळाचंा हवचार करावा अिी अपेक्षा असते. ज्या र्ोष्टी आपल्या जीवनामध्ये उपलब्ध झाल्या नाहीत, त्या हनदान येिाऱ्या हपढीला तरी आपल्याला उपलब्ध करून देता याव्यात, अिी प्रामाहिक इच्छा असेल तर आपले स्वत चे क ट ंब मयाहदत ठेवण्याची हनकड प्रत्येकाला सहज पटू िकेल.”

क ट ंब हनयोजनाच्या बाबतीत काही लोक धमाची ढाल प ढे करून हतच्याआड दडण्याचा लटका प्रयत्ना करत असतात. अिा लोकानंा फटकारताना िंकररावजी यकहिाले होते, “र्हरबी ही जाती-धमाचा भेद ठेवते क ठे? म सलमान, हिश्चन, प्रसधी हा प्रश्न यात येतच नाही. दाहरद्र्य हे जातवार असते की काय? जो सूञ व िहािपिाने वार्तो तो कोिीही मािूस क रािाचा हा अथग काढूच िकिार नाही. क रािामध्ये याच्या अर्दी उलट आहे. द सरी बायको करण्याकहरतादेखील फार मोठे हनबंध क रािात घातलेले आहेत. धमगगं्रथामध्ये असेही यकहटले आहे की, म लानंा आपि जन्म देण्यापूवी याचाही हवचार केला पाहहजे की हकती म लानंा आपि पोसू िकू. पोसण्याची ऐपत पाहून आपि वार्ले पाहहजे. मूल झाल्यानंतर कोिता पालक

७६

असे यकहििार आहे, की माझ्या डोळयादेंखत म लाने भीक माहर्तली पाहहजे. क ट ंबाची अमयाद वाढ-मर् ती क ठल्याही जाती-धमातील व्यक्तीची असो, यकहिजे र्हरबीला स्वत हून हदलेले हनमंत्रिच असते. यकहिूनच मेहेरबानी करून धमाचे नाव या कायामध्ये आडव े आिून आपल्या र्हरबीला वाढव ू नका. कारि क ट ंब हनयोजनाच्या कायात अडथळा हनमाि करण्याकहरता धमाचे नाव घेिे यासारखा द सरा क ठलाही अधमग असेल असे मला वाटत नाही.”

७७

मािवाशधकारांचे रक्षण

कें द्रीय र्ृहमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी सप्टेंबर १९९२ मध्ये हदल्लीत

देिातील सवग राज्यातील म ख्यमंत्र्याचंी बैठक बोलावली. या बैठकीचा एकच हवर्य होता आहि तो यकहिजे देिात मानव अहधकार साहमती स्थापन करिे. ठरल्याप्रमािे सामाहजक मानसिास्त्राचा अभ्यास असलेल्या िंकररावानंी मानवाहधकार सहमती स्थापन केली. या सहमतीच्या अध्यक्षपदी िंकरराव चव्हाि याचंी हनवड झाली. देिात क ठेही मानवी अहधकाराचें उल्लघंन होिार नाही आहि मूलभतू अहधकाराचंी पायमल्लीच होिार नाही, यासाठी सावध असलेल्या या सहमतीची अहधवेिने म ंबई, कोलकाता, हदल्ली , हैदराबाद या हठकािी सपंि झाली. आपली उहद्दष्ट े साध्य करण्यासाठी सहमतीचे अध्यक्ष आहि पदाहधकारी यानंी वेळोवेळी प्रत्येक राज्याचे म ख्य सहचव आहि त्या त्या राज्याचे पोलीस महासचंालक याचं्यािी सवंाद साधत सजर् राहून कायग केले. त्याम ळे मानवी अहधकारासंदभात देिभर एक वैचाहरक जार्तृी घडून आली आहि त्याम ळे पयायाने देिाची राष्ट्रीय एकात्मता व अखंडता कायम राखण्यास हातभार लार्ला.

मानवी अहधकार सहमतीचे अध्यक्ष या नात्याने कें द्रीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि हे ज्या भार्ात बठैक असेल त्या भार्ातील पोलीस अहधकाऱ्यानंा त्या बठैकीसाठी आवजूगन बोलावनू घेत असत. िंकररावानंी अिा पोलीस अहधकाऱ्यानंा स्वच्छ िब्दात सूचना देऊन ठेवल्या होत्या, की जनतेच्या जीहवताचे व मालमते्तचे रक्षि करिे हे पोलीस अहधकाऱ्याचें प्रम ख कतगव्य आहे. र् न्हेर्ारावंर अकं ि ठेवण्यासाठी त्याचं्यावर वेळीच र् न्हे दाखल केले पाहहजेत, त्याचं्या हवरोधात न्यायालयात सबळ प राव े सादर केले पाहहजेत. कोिताही र् न्हेर्ार पोहलसाचं्या कचाट्यातून आहि न्यायालयीन पळवाटातूंन स टताच कामा नये. यासाठी पोलीस अहधकाऱ्यानंी सदैव सजर् राहहले पाहहजे. पूवगग्रहदूहर्त ठेवनू कोिाही व्यक्तीवर र् न्हा दाखल होता कामा नये. मानवी हक्क, हविेर्त ल्स्त्रयाचें प्रश्न तसेच सामाहजक आहि आर्मथकदृष्ट्ट्या द बगल असलेल्या वर्ातील व्यक्तींची पोटच्या लेकराप्रमािे काळजी घेिे हे प्रत्येक पोलीस अहधकाऱ्याचे आद्य कतगव्य आहे, हे िंकरराव चव्हािानंी कें द्रीय र्हृमंत्री या नात्याने सवग पोलीस अहधकाऱ्यानंा बजावले होते. अिा घटनातूंन िंकरराव चव्हािाचंी सामान्याहतसामान्य मािसाहवर्यीची बाहंधलकीची भावना आहि कळकळ हदसून येते. सामान्य मािसाचं्या स ख-द खाहवर्यी ते हकती सजर् होते, याचीच अिा प्रसरं्ातूंन पावती हमळते.

७८

जे का रंजले गांजले . . . .

स्वातंत्र्यानंतरही दहलत-आहदवासी जनतेच्या अि, वस्त्र आहि हनवारा या

मूलभतू र्रजा पूिग होत नाहीत, ही या देिातील फार मोठी िोकाहंतका आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यानंी दहलत समाजाला अञान आहि दाहरद्र्याच्या कदगमातून वर काढण्यासाठी आपले जीवन समर्मपत केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर याचं्या आचाराचा आहि हवचाराचंा उज्ज्वल वारसा सारं्िाऱ्या र्हृमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी डॉ. आंबेडकराचं्या कायाचे स्मरि यकहिून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आवास योजना स रू केली. या योजनेअंतर्गत बेघर दहलतानंा तीन हजारपेक्षा अहधक घरे बाधूंन देण्यात आली. दहलत वस्त्यामंध्ये आरोग्य स हवधा आहि रास्त दराची धान्य हवक्री कें दे्र स रू करण्यात आली. या योजनेम ळे दाहरद्र्यरेरे्खालील अन सूहचत जातीच्या लोकानंा आपले जीवनमान स धारण्याची सधंी हमळाली.

देिाच्या कानाकोपऱ्यातील रंजल्या र्ाजंल्या लोकावंर प्रस्थाहपतवर्ग अन्याय-अत्याचार करिार नाही, यासाठी कें द्रीय र्ृहमंत्री यकहिून िंकरराव चव्हाि सदैव दक्ष असत. अिा र् डं-प ंड वर्ावर जरब बसहवण्यासाठी िंकररावानंी वेळोवेळी कठोर पावले उचलली होती आहि दीनदहलतानंा अभय हमळवनू हदले होते. अिीच एक घटना आहे, अलाहाबाद हजल्यातील धहनया या र्ावची. र्ावातील लईखूप पटेल नावाच्या एका धनदाडंग्याने व त्याच्या साथीदारानंी र्ावातील मोतीलाल या दहलताच्या हिवपहरया नामक पत्नीची हववस्त्र करून र्ावातून प्रधड काढली होती. या र् न्यासाठी र् न्हेर्ारानंा अटक तर झाली होती, परंत पोलीस अहधकारी तपासामध्ये चालढकल करत होते. उलट हिवपहरया या स्त्रीच्या चाहरत्र्याहवर्यी सिंय घेऊन र्ावातील लोक हतच्यावर आरोप करीत होते. दोन र्टात हवत ष्ट हनमाि झाले होते. अत्याचाहरत स्त्री उपेहक्षत समाजातील असल्याम ळे हतला स्थाहनक स्तरावर न्याय हमळण्याची िक्यता नव्हती. ही र्ोष्ट जेव्हा िंकरराव चव्हािानंा समजली तेव्हा त्यानंी या प्रकरिात हविेर् लक्ष घातले. घटनेची सखोल माहहती हमळहवली. प्रा्त माहहतीच्या आधारे दोर्ी आरोपीला पोलीस अहधकारी पाठीिी घालत असल्याचे िंकररावाचं्या लक्षात आले. त्यानंी लरे्च दोर्ी अहधकाऱ्यानंा बडतफग केले. हनभगय वातावरिात त्या हठकािी घटनेची चौकिी व्हावी यासाठी अहतहरक्त हजल्हा पोलीस अधीक्षकाचंी हनय क्ती करण्यात आली. मूळच्या पोलीस अधीक्षकाचंी तडकाफडकी बदली करण्यात आली. एवढे करून भार्िार नव्हते. यकहिून िंकररावानंी कें द्र सरकारतफे त्या अन्यायग्रस्त स्त्रीला एक लाख

७९

दहा हजार रपयाचंी िासकीय मदत जाहीर केली. त्या पीहडत क ट ंबाला पूिगत सरंक्षि हदले. याप ढे अिा प्रकारच्या अससं्कृतपिाच्या घटना घडू नयेत व दोन समूहामंध्ये जातीय दंर्ली उद् भव ूनयेत यासाठी कें दीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी उत्तर प्रदेि सरकारला कडक िब्दात सूचना केल्या. तसेच देिातील सवग राज्याचं्या म ख्यमंत्र्यानंाही दीनदहलतावंर र्ावातील र् ंड-प ंडाकंडून अन्याय-अत्याचार होिार नाहीत, यासाठी दक्ष राहण्याचे आदेि देण्यात आले. र्हरबातल्या र्रीब मािसाहंवर्यी िंकररावानंी इतकी सवंेदनिीलता बाळर्ली होती. यकहिून त्याचं्या सते्तला समाजाहभम खतेचे लेिे चढले होते.

८०

मऊ मेणाहुशि. . . .

हदवाळीचे हदवस होते. र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी मौनव्रत धारि केले

होते. ते कमालीचे अतंम गख झाले होते. त्याला कारिही तसेच होते. हजरतबाल दग्यात अहतरेक्यानंी घ सखोरी केली होती. हदवाळीचे हदवस असून िंकररावजींच्या चेहऱ्यावर अस्वस्थतता होती. घरात क स मताईंनी हदवाळी यकहिून बास दंीचा स्वयपंाक केला होता, परंत ना. चव्हािानंी हदवाळीत र्ोड पदाथाला स्पिगस द्धा केला नाही. एक हदवस मनाचा हहय्या करून सौ. क स मताईंनी िंकररावजींना हवचारले, “आज चार हदवस झाले. आपि एकदम र्प्पर्प्प आहात. हदवाळीत आपि एक घासदेखील र्ोड खाल्ले नाही. असे काय घडले ?”

िंकररावानंी क्षिभर सौ. क स मताईकंडे पाहहले आहि नंतर हखडकीतून बाहेर िनू्यात दृष्टी लावनू पाहत ते बोलले. “हजरतबाल दर्ा प्रकरिाम ळे माझी तहानभकू पार उडून रे्लीय. मन बेचैन होते. अहतरेकी दग्यात दडलेत. दग्याबाहेर आमचे जवान रातं्रहदवस कडाक्याच्या थडंीत डोळयात तेल घालून पहारा देत आहेत. हजवावर उदार होऊन अहतरेक्यािंी झ ंज देत आहेत. सदैव त्याचंाच हवचार डोक्यात घोळतो. अिा पहरल्स्थतीत रोजची भाकरी घिाखाली उतरत नाही तर हदवाळीचे र्ोड पदाथग कसे खावसेे वाटतील?”

जर्ाला कठोर हन किखर वाटिाऱ्या िंकररावाचंी सवेदनिीलता सौ. क स मताईंनी जवळून अन भवली. देिाच्या सावगभौमत्त्वाच्या सरंक्षिासाठी वीर जवानाचं्या प्रचतेने व्याकूळ होिारा असा र्ृहमंत्री हवरळा! ‘मऊ मेिाह हन आयकही हवष्ट्ि दास । कठीि वज्रास भेदू ऐसे।’ ही िकंररावाचंी वृत्ती होती.

८१

दहितवादाला आळा घातला भारत सरकारने हद. ३ सप्टेंबर १९८७ रोजी देिद्रोयाचं्या अहतरेक कारवायानंा

आळा घालण्यासाठी आहि देिात िातंता व स व्यवस्था राखता यावी यासाठी एक कायदा पाहरत केला होता. परंत या कायद्याच्या पहरिामकारकतेबाबत िंकरराव चव्हाि समाधानी नव्हते. हिवाय या कायद्याच्या अमंलबजाविीम ळे अहतरेक्याचंा प्रश्नर स टण्याऐवजी त्यात र् तार् तं वाढली होती. कें द्रीय र्ृहमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी या कायद्याचा आहि त्यातील मयादाचंा कसून अभ्यास केला. या कायद्याची पहरिामकारकता वाढहवण्यासाठी, देिाद्रोयावंर वचक हनमाि व्हावा यासाठी िंकररावानंी या कायद्यात द रूस्ती करिारे हवधेयक ससंदेत माडंले. याच कायद्याच्या आधारावर प ढे भारत आहि सयं क्त राष्ट्रे याचं्यात अहतरेकी आहि र् न्हेर्ार याचें हस्तातंरि करण्याचा करार झाला. या कराराची कालमयादा प ढे २३ मे १९९५ पयंत वाढहवण्यात आली. या कायदा द रस्तीम ळे दहितवाद्याचं्या अहतरेकी कारवायावंर अंक ि बसला. अहतरेक्याचें समूळ उच्चाटन जरी होऊ िकले नाही तरी या प्रवृत्तीवर फार मोठी दहित हनमाि झाली. राष्ट्रीय आहि आतंरराष्ट्रीय स्तरावरील देिद्रोही व अहतरेकी सघंटनानंा पायबंद घालण्यासाठी िंकरराव चव्हाि यानंी जी खंबीर पावले उचलली त्याम ळे देिात िातंता व स व्यवस्था प्रस्थाहपत होऊ िकली.

ना. िंकरराव चव्हाि यानंी ज्यावेळी देिाच्या र्ृहमंहत्रपदाची जबाबदारी स्वीकारली त्यावेळी देिासमोर अनेक अंतर्गत तसेच बाय समस्या उभ्या होत्या. अहतरेक्याचं्या दहितवादी कारवायानंी देिाची अंतर्गत स रक्षाव्यवस्था अक्षरि पोखरून हनघाली होती. दहितवाद ही केवळ एकट्या भारताचीच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय समस्या होऊन बसली होती. काही अहतरेकी व दहितवादी सघंटना परदेिात राहून भारतात घातपाती कारवाया करत होत्या. पजंाबात घातपात घडवनू आििाऱ्या देिद्रोही सघंटनाचंी पाळेम ळे थेट इंग्लंडपयंत पोचली होती. ही पाळेम ळे खिून काढल्याहिवाय देिात िातंता प्रस्थाहपत होिे आहि देिाचा हवकास होिे िक्य नव्हते. अिा कसोटीच्या प्रसरं्ी र्ृहमंत्री ना. िंकरराव चव्हाि यानंी इंग्लंड, बल्रे्हरया, रमाहनया, रहिया, फ्रान्स, जमगनी इ. देिािंी दहितवादहवरोधी सहकायाचा करार घडवनू आिला. या कराराम ळे अहतरेक्यानंा हमळिारी आर्मथक मदत व िस्त्रप रवठा थाबंला. सहकायग करारात बाधंले रे्ल्याम ळे दहितवाद्यानंा

८२

इतर देिात आता लपायला आश्रय हमळेनासा झाला. देिात िातंता व स रहक्षतता प्रस्थाहपत झाली. यातून िंकररावाचंी दूरदृष्टी हदसून येते.

देिद्रोयाचं्या कारवायानंा प्रहतबधं करिाऱ्या कायद्यात द रूस्ती केल्यानंतर कें द्रीय र्हृमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी देिातील पोलीस महासचंालक आहि इन्सपेक्टर जनरल ऑफ पोलीस याचंी एक महत्त्वपूिग बठैक बोलावली. या बठैकीत िंकररावानंी कायद्याच्या अंमलबजाविीसाठी पोलीसानंी सदैव सजर् रहाव े असे साहंर्तले. ते प ढे यकहिाले की, समाजाच्या तळार्ाळातील मािसाच्या जीहवताचे व मालमते्तचे रक्षि करिे तसेच देिाची एकात्मता व अखंडता कायम राखिे हे प्रत्येक भारतीय पोहलसाचे परमकतगव्य आहे. आपल्या आय ष्ट्यातील प्रत्येक हदवस हा लढाईचा हदवस आहे असे समजा. हे करत असताना आपल्यावर ताि-तिाव आहि दबाव हनमाि होईल याची मला जािीव आहे. परंत त्याला बळी न पडता समर्मपत भावनेने देिाची सेवा करावी. देिाचे भहवतव्य अखेर आपल्यासारख्या रक्षिकत्यांच्या कायगक्षमतेवर अवलंबून आहे.

८३

मंुबई बॉम्बस्फोटप्रकरणी तत्परता िंकरराव चव्हाि भारताचे र्ृहमंत्री असताना दहितवाद्यानंी महाराष्ट्राची

राजधानी म ंबईत हद.१२ माचग १९९३ रोजी बॉयकबस्फोटाचंी माहलकाच घडवनू आिली. म ंबई ही महाराष्ट्राची राजधानी असली तरी ती या देिाची आर्मथक राजधानी मानली जाते. या देिाच्या आर्मथक हृदयावर बॉयकबस्फोट करून देिाची अथगव्यवस्थाच हवस्कळीत करून टाकावी, असा दहितवाद्याचंा क टील डाव होता.

म ंबईतील िेअर बाजार, काकीया बाजार, मज्जीत बंदर, एअर इंहडयाची इमारत, नहरमन पॉईटं, झवेरी बाजार, सेंटॉर हॉटेल, सातंाकू्रज, ज हू, सेंच्य री बाजार, वरळी पेरोलपंप आहि प्लाझा हसनेमा कंपाऊंड इत्यादी र्जबजलेल्या अकरा हठकािी एकापाठोपाठ एक बॉयकबस्फोट झाल्याम ळे सबधं देि हादरला. म ंबईसह देिात भीतीचे वातावरि हनमाि करावे, आर्मथक राजधानीची नीट बसलेली घडी हवस्कळीत करून टाकावी आहि त्या माध्यमातून देिात अराजक हनमाि करावे असा अहतरेक्याचंा क टील डाव होता. ही घटना घडल्याबरोबर कें दीय र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंी म ंबईला तात्काळ भेट हदली. पहरल्स्थतीची पाहिी करून म ंबईची पहरल्स्थती पूवगपदावर आिण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारला आवश्यक त्या सूचना हदल्या व कें द्रीय र्ृहमंत्री या नात्याने सपूंिग सहकायग हदले.

८४

धमय आशण राजकारणाची गल्लत िको अलीकडच्या काळात धमग आहि राजकारि याचंी सरहमसळ केली जाते. काही

सहंधसाधू लोक आहि जातीयवादी राजकीय पक्ष धमाचा आधार घेऊन, लोकाचं्या धार्ममक भावना भडकवनू राजकीय सत्ता हस्तर्त करण्याचा प्रयत्नध करतात. या वृत्तीला िंकरराव चव्हािाचंा नेहमीच तीव्र हवरोध होता. िंकरराव चव्हाि हे स्वत धार्ममक आहि अध्याल्त्मक वृत्तीचे असले तरी त्यानंी कधीही धमग आहि राजकारि याचंी र्ल्लत होऊ हदली नाही. प्रकबह ना धमगसत्ता आहि राजसत्ता या स्वतंत्र बाबी आहेत. त्याचें परस्पराचं्या अहधकार के्षत्रात अहतक्रमि होता कामा नये, असे िंकररावाचें आग्रही प्रहतपादन होते. यकहिनूच ते हनधमी देिाचे र्ृहमंत्री यकहिनू यिस्वी होऊ िकले.

६ हडसेंबर, १९९२ रोजी काही धमांध लोकानंी अयोध्येतील बाबरी महज्जदीचा ढाचा उद्ध्वस्त केला. त्यावेळी िंकरराव चव्हाि हे भारताचे र्ृहमंत्री होते. हा द दैवी प्रकार टाळता आला नाही, याबद्दल काही हवरोधक त्या अपयिाचे खापर र्ृहमंत्री िंकरराव चव्हाि याचं्या मार्थ्यावर फोडतात. परंत त्यात फारसे तर्थ्य नाही, हे इहतहासाचे पहरिीलन केले असता आपल्या लक्षात येते. हद. ६ हडसेंबर रोजी िंकरराव चव्हाि यानंी दूरहचत्रवािीवरून राष्ट्राला उदे्दिनू भार्ि केले होते. त्यात ते यकहिाले होते, “काही समाजहवघातक लोकानंी आयोध्येतील बाबरी महज्जदीचा ढाचा अत्यंत वाईट हेतूने पाडला. त्याम ळे देिभर दहित हनमाि झाली असून सवगच स्तरातून सतंाप व्यक्त होत आहे. वास्तहवक त्या जारे्च्या रक्षिाची जबाबदारी राज्य सरकारची होती. राज्य सरकारने न्यायालयात तिा आियाचे िपथपत्रही सादर केले होते. परंत त्यानंी महज्जदीचे सरंक्षि न करून जनतेचा, न्यायालयाचा आहि कें द्र सरकारचाही हवश्वासघात केला आहे. एवढेच नसून राष्ट्रीय एकात्मता पहरर्देच्या मार्गदिगक तत्त्वाचें उलं्लघन केले आहे.”

वास्तहवक िंकरराव चव्हाि यानंी र्ृहमंत्री या नात्याने अयोध्येतील धार्ममक ढाचा स रहक्षत राखण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न केले होते. प्रहदू आहि इस्लाम धमातील नेत्यामंध्ये सहमती घडवनू आिून स सवंाद साधण्याचा प्रयत्न केला होता. धमगहनरपेक्षतेच्या तत्त्वाचे सरंक्षि करण्यासाठी प्रयत्नाठंची पराकाष्टा करण्यात आली होती. धार्ममक वास्तंूना धक्का पोचवनू समाजात हवसवंाद हनमाि करिाऱ्या धमांध घटकावंर आहि जातीयवादी सघंटनावंर बंदी घालण्याचे स तोवाच त्यानंी केले होते. ज्यानंी या द ष्ट्कृत्यात भार् घेतला त्या लोकावंर खटले भरले होते. एवढे करूनस द्धा

८५

काही लोक या घटनेबद्दल पूवगग्रहदूहर्त दृष्टीने िंकरराव चव्हाि यानंा दोर्ी ठरवतात. या दोर्ारोपात काडीइतकेही तर्थ्य नाही, हे वेळोवेळी हसद्ध झाले आहे.

८६

पंजाबची समस्या सोडशवली र्ृहमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी काश्मीरप्रमािेच पंजाबची

समस्यास द्धा अहतिय कौिल्याने हाताळली. त्याचं्या क िल नेतृत्वाम ळे कें द्र सरकारला पंजाबातील दहितवाद हनपटून काढिे िक्य झाले. पंजाबात हवधानसभेच्या हनवडि का िातंतापूिग पार पाडता आल्या. ही मोहीम पार पाडण्यासाठी िंकररावानंी आसाम रायफलदलाचा कौिल्याने उपयोर् करून घेतला. जर िंकररावानंी आसाम रायफलदलाचा उपयोर् काश्मीर व पंजाब समस्या हाताळण्यासाठी केला नसता तर या दोन्ही राज्यातील जनजीवन हाताबाहेर रे्ले असते. त्याहिवाय या दोन्ही राज्यात हनवडि का घेऊन येथे लोकिाही बहाल करिे कें द्र सरकारला कदाहपही िक्य झाले नसते. कदाहचत जनतेचा राज्यघटनेवरचा आहि लोकिाही िासनप्रिालीवरचा हवश्वासही उडाला असता. ते देिाच्या एकात्मतेच्या आहि अखंडतेच्या दृष्टीने अहधक घातक ठरले असते.

भारतीय सघंराज्याला प्रादेहिकतावादाचा िाप आहे. भारतात हवहवधतेत एकता आहे, असे आपि हकतीही यकहित असलो, आहि ते बऱ्याच अंिी खरे असले तरी देिाच्या कानाकोपऱ्यात अधूनमधून प्रादेहिकतावादाच्या ब रख्याआडून फ हटरतावादी प्रवृत्ती उग्र व प्रहसक चळवळी करून देिाच्या एकसघंतेवर व अखंडतेवर घाला घालण्याचा प्रयत्नी करत असतात. अिा प्रवृत्तींना वेळीच पायबदं घातला नाही तर, देिाची एकात्मताच धोक्यात येऊ िकते. अिाच फ टीरतावादी प्रवृत्तीने आसाममध्ये उचल खाल्ली होती. आसाममधील बडंखोरानंा वेर्ळी चलू माडंण्याचे डोहाळे लार्ले होते. र्ृहमंत्री या नात्याने ना. िंकरराव चव्हाि यानंी आसाममधील सवग पक्ष, सघंटना व नेत्याचंी हिलारँ् येथे बठैक बोलावली. सबंंहधतािंी व्यापक चचा घडवनू आिून जनमत जािून घेतले. आसामच्या हवकासाचा सवांना हवश्वास हदला. हवहिष्ट कालावधीमध्ये बारं्ला देिातून आलेल्या हवस्थाहपतानंा भारताचे नार्हरकत्व देण्याचा करार केला. घटनात्मक मार्ाने आसामात हनवडि का घेतल्या. लोकहनय क्त सरकार सत्तारूढ झाले. हवघटनवादी व फ हटरतावादी प्रवृत्तींना कायमचा आळा बसला. अिा प्रकारे आसामला म ख्य राष्ट्रीयप्रवाहात सामील करण्याचे श्रेय ना. िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे जाते.

पंजाब, काश्मीर, आसाम, हत्रप रा, ताहमळनाडू येथील स्फोटक पहरल्स्थती हाताळिे हे िंकरराव चव्हािाचं्या र्ृहमंत्री पदाच्या कारकीदीतील एक फार मोठे

८७

आव्हान होते. स्वच्छ राष्ट्रीय दृहष्टकोन असिाऱ्या िंकरराव चव्हािानंी हे आव्हान लीलया स्वीकारले आहि हततक्याच ताकदीने त्यानंी ते हिवधन ष्ट्य पेललेस द्धा. ज्या काळात अहतरेकी आहि दहितवादी देिाच्या वेर्वेर्ळया भार्ात िस्त्र हाती घेऊन देिाचे त कडे पाडण्यासाठी टपले होते, त्या काळात िंकरराव चव्हािानंी देिाचे र्ृहमंत्री हे पद स्वीकारिे आहि साभंाळिे ही एक प्रकारे तारेवरची कसरतच होती. जनतेचा दहितवाद्यानंा पाप्रठबा हमळता कामा नये, जनमानसातून हवघटनवादी कृत्यानंा प्रहतष्ठा हमळता कामा नये, अिा पद्धतीने िंकररावानंी र्हृमंहत्रपदाची सूते्र साभंाळली. स्वातंत्र्यानंतर तत्कालीन र्ृहमंत्री सरदार वल्लअभभाई पटेल यानंी किखरपिे ससं्थाने खालसा करून ती अखंड भारतीय प्रजासत्ताकात सामील केली. यकहिून या देिाने ‘लोहप रर्’ या साथग नामाहभधानाने त्याचंा यथोहचत र्ौरव केला. त्याच किखर वृत्तीने िंकररावानंी हवघटनवादी आहि राष्ट्रद्रोही िक्तींचा बीमोड केला. सकं हचतवृत्तीच्या फ हटरतावाद्यानंा राष्ट्राच्या प्रम ख प्रवाहात सामील करून घेतले. देिाची अखंडता, एकात्मता आहि सावगभौमत्व अबाहधत राखले. देिाची लोकिाही स दृढ आहि बळकट केली. त्याम ळे िंकररावाचें चहरत्र अभ्यासक िंकररावाचं्या या भहूमकेची आहि कायाची त लना सरदार वल्लभभाई पटेल याचं्या कायािी करतात. ती अर्दी यथाथग आहे. या अथाने िंकररावजीस द्धा किखर बाण्याचे ‘लोहप रर्’ ठरतात.

८८

दुसऱयांदा मुख्यमंत्री िंकरराव चव्हाि यानंा पहहल्यादंा हद. २१ फेब्र वारी १९७५ ते २७ फेब्र वारी

१९७७ या काळात आहि द सऱ्यादंा हद. १२ माचग १९८६ ते २६ जून १९८८ या काळात असा दोनवेळा महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री होण्याचा बह मान प्रा्त झाला. महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री होण्यापूवी िंकरराव चव्हाि याचं्या र्ाठीिी हवहवध खात्याचंी मंहत्रपदे साभंाळण्याचा प्रदीघग अन भव होता. त्यानंी महसूल खात्याचे उपमंत्री, पाटबंधारेमंत्री, दळिवळिमंत्री आहि कृहर्मंत्री यकहिून या खात्याचंा कारभार अहधक लोकाहभम ख केला होता. त्याम ळे जनसामान्यातं एक क िल प्रिासक यकहिनू त्याचंा लौहकक वाढला होता. त्याचं्या काम करण्याच्या पद्धतीम ळे पक्षश्रेष्ठींच्या नजरेत िंकरराव चव्हाि याचंी उंची वादातील वाढली होती. आपल्या कायगपद्धतीने ते ‘लोकनेते’ बनले होते.

हद. २० फेब्र वारी १९७५ रोजी म ंबई येथे महाराष्ट्र हवहधमंडळ कागेँ्रसपक्षाची बैठक झाली. म ख्यमंत्री श्री वसतंराव नाईक यानंी स्वत च सभार्ृहाच्या नेतेपदासाठी िंकरराव चव्हाि याचें नाव स चहवले. सभार्ृहाचे उपनेते वसतंदादा पाटील यानंी िंकररावाचं्या नावाला अन मोदन हदले. अिाप्रकारे कागेँ्रस पक्षाच्या ध्येयधोरिान सार िंकरराव चव्हाि याचंी नेतेपदी एकमताने हनवड झाली. हद. २१ फेब्र वारी १९७५ रोजी िंकरराव चव्हाि यानंी महाराष्ट्राच्या म ख्यमंहत्रपदाची िपथ घेतली. िपथहवधी समारंभानंतर िंकरराव चव्हाि यानंी राज्यातील जनतेला उदे्दिनू जे भार्ि केले त्यातून म ख्यमंत्री यकहिनू त्याचं्या कायाची हदिा सूहचत होते.

म ख्यमंत्री िंकरराव चव्हाि यकहिाले, “महाराष्ट्राची िासनयंत्रिा अहधक कायगक्षम आहि हिस्तबद्ध व नेटकी करण्याच्या दृष्टीने मी अग्रक्रमाने प्रयत्न् करीन. िासकीय अहधकाऱ्यानंी व कमगचाऱ्यानंी द्त रहदरंर्ाईला थारा न देता कायग कराव ेयकहिजे जनतेचा वेळ वाया जािार नाही. द्त रहदरंर्ाई आहि अकायगक्षमता या द र् गिामं ळे भ्रष्टाचारी लोकाचंी पोळी हपकते. या दृष्टीने िासनयंत्रिा अहधक कायगक्षम आहि जनसेवेत तत्पर असावी यासाठी मी हविेर् लक्ष देिार आहे. भ्रष्टाचाराच्या बाबतीत वाजवी प राव्याहनिी दाखल केलेल्या प्रत्येक तक्रारींची यथायोग्य दखल घेतली जाईल. राज्यासमोर असलेल्या समस्या सोडहवण्यासाठी हवरोधी पक्षानंा हवश्वासात घेऊन हवकासाचा कायगक्रम राबहवण्याची मी ग्वाही देतो. म ख्यमंत्री यकहिून नव्हे तर राज्याचा एक जनसेवक यकहिून या राज्याच्या हवकासात मी क ठेही कमी पडिार नाही, याची आपि खात्री बाळर्ावी.”

८९

आपल्या पहहल्याच भार्िातून िंकररावानंी कतगव्यकठोर भहूमका घेऊन भ्रष्टाचाराच्या हवरोधात रिप्रिर् फ ं कल्याम ळे ज्याचें हात या यंत्रिेत बरबटले होते त्याचें धाबे दिािले.

कें द्र सरकार, कें द्रीय हनयोजन आयोर्, हरझवग बँक याचं्यािी सतत सपंकग ठेवनू जीवनावश्यक वस्तंूच्या प्रकमतीच्या बाबतीत सौदेबाजी करिाऱ्या दलालापंासून सामान्य जनतेला सरंक्षि देण्याची भहूमका िंकरावानंी स रवातीपासूनच घेतली होती. िंकरराव चव्हाि म ख्यमंत्री होण्यापूवी िेतकऱ्यानंा कापूस एकाहधकार योजनेत खरेदी केलेल्या रकमेपैकी फक्त ३० टके्क रक्कम आधी हदली जात असे. म ख्यमंत्री िंकरराव यानंा िेतकऱ्याचं्या व्यथा-वेदनाचंी तीव्रतम आच असल्याम ळे त्यानंी ही रक्कसम ५० टक्क्यापंयंत वाढहवली. सहकारी ससं्थेच्या थकबाकीहिवाय अन्य कोित्याही कजांची वस ली या रकमेतून करू नये अिा सक्त सूचना िंकररावानंी सवग यंत्रिेला आधीच देऊन ठेवल्या होत्या. कापूस एकाहधकार योजना स रू होण्यापूवी व्यापाऱ्याकंडून िेतकऱ्याचंी हपळविकू होत असे. िेतकऱ्याचें हे रक्तिोर्ि थाबंहवण्यासाठी िंकररावांनी कापूस एकाहधकार योजनेला कें द्रीय अथगसाहाय्य हमळवनू हदले. महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री या नात्याने िंकररावानंी अल्पभधूारक आहि अत्यल्प भधूारक िेतकऱ्यासंाठी हवहवध कल्यािकारी योजना राबहवल्या. तिा योजना त्याचं्या आधीही नव्हत्या आहि त्याचं्या नंतरही तर् धरून राहू िकल्या नाहीत, असे खेदाने यकहिाव ेलार्ते.

महाराष्ट्रात ग्रामीि भार्ात ४ लक्ष २९ हजार भहूमहीन मजूर आहेत. हे दयनीय हचत्र िंकररावाचं्या नजरेतून स टू िकले नाही. अिा भहूमहीन कामर्ाराचं्या समस्या सोडहवण्यासाठी िंकररावानंी लक्ष कें हद्रत केले. अिा स मारे एक लाख लोकानंा त्यानंी िासकीय जहमनी उपलब्ध करून हदल्या. भहूमहीनानंा र्ायरान जहमनीचे पटे्ट त्याचं्या नावाने करून हदले. त्याम ळे भहूमहीन मािूस िेतजहमनीचा मालक झाला. बेघरानंा घरे बाधूंन देण्याची कल्यािकारी योजना िंकरराव चव्हाि यानंी म ख्यमंत्री या नात्याने या महाराष्ट्रात राबहवली. ज्यानंा पायाखाली हक्काची जमीन नव्हती, ज्याचं्या डोक्यावर केवळ आभाळाचेच छत्र होते अिा हजारो व बेघर लोकाचं्या डोक्यावर हक्काचे छत्र िंकररावानंी हनमाि करून हदले. अिा हजारो लोकाचं्या कळवळयाचे व लोककल्यािाचे तेज िंकररावाचं्या म ख्यमंत्रीपदाला लाभले होते.

९०

उदूय भािेची पाठराखण

महाराष्ट्रामध्ये उदूग भाहर्काचंी सखं्या बरीच मोठी आहे. ही र्ोष्ट लक्षात घेऊन

िंकरराव चव्हािानंी राज्यात उदूग माध्यमाच्या िाळा स रू केल्या. िंकररावाचें उदूग भारे्वर मराठी इतकेच प्रभतू्व होते. एक महत्त्वाची भारतीय भार्ा यकहिून ते नेहमी उदूगचे महत्त्व अधोरेहखत करीत असत कारि सासं्कृहतकदृष्ट्ट्या उदूग भारे्चे योर्दान ते जािून होते. उदूग भारे्त सकस व दजेदार साहहत्यहनर्ममती व्हावी आहि या साहहत्याला राजाश्रय हमळावा या हेतूने ना. चव्हाि यानंी उदूग अकादमीची स्थापना केली. त्याम ळे उदूगच्या साहहत्यहनर्ममतीला बहर तर आलाच हिवाय राष्ट्रीय एकात्मता बळकट होण्यास मदत झाली.

९१

लोकसखं्या शियतं्रणाला पयाय िाही लोकसखं्या हवस्फोट ही महाराष्ट्रासमोरचीच नव्हे तर सबंध देिासमोरची एक

भीर्ि समस्या आहे. या समस्येचा सामना करण्यासाठी म ख्यमंत्री या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंी कठोर भहूमका घेतली. त्यानंी छोट्या क ट ंबाचे महत्त्व जनसामान्यापंयंत पोचहवण्यासाठी िासनस्तरावर प्रचार व प्रहसद्धी माध्यमातूंन आग्रही प्रयत्न केलेच. हिवाय सक्तीचे क ट ंब हनयोजन करण्यासाठी त्यानंी खंबीर पावले उचलली. िंकररावजींच्या नेतृत्वाखाली आरोग्यमंत्री श्री. क.म. पाटील यानंी हद. ३० माचग १९७६ रोजी क ट ंब हनयोजन सक्तीचे करण्याची तरतूद असलेले हवधेयक राज्य हवहधमंडळाच्या सभार्ृहात सादर केले. क ट ंब हनयोजनाची सक्तीने अंमलबजाविी करिारे िंकरराव चव्हािाचं्या नेतृत्वाखालील महाराष्ट्र हे या देिातील पहहले राज्य समजले जाते. तत्कालीन राज्यपाल अलीयावर जंर् यानंीस द्धा िंकररावाचं्या भहूमकेचे स्वार्त केले होते. क ट ंब हनयोजनाच्या अंमलबजाविीत धमाचा प्रश्न आड येऊ हदला जािार नाही, अिी हन सहंदग्ध ग्वाही माननीय राज्यपालानंी हदली होती. या प्रश्नी िंकररावानंा अनेकाचंा रोर् पत्करावा लार्ला, परंत राष्ट्रीय समस्येची जाि असलेल्या िंकररावानंी त्यातून अहजबात माघार घेतली नाही. ही त्याचंी कतगव्यकठोर भहूमका सरदार वल्लभभाई पटेल याचं्या किखर कायाची आठवि करून देते. िंकररावजींच्या मार्गदिगनाखाली १९७५ ते १९७७ या कालखंडात महाराष्ट्राने लोकसखं्या हनयंत्रिाच्या के्षत्रात केलेल्या भरीव कामहर्रीबद्दल राज्याला कें द्र सरकारकडून राष्ट्रीय स्तरावरची अकरा पाहरतोहर्के हमळाली. अिा राष्ट्रीय कायगक्रमातून िंकररावाचं्या नेतृत्वाखाली प रोर्ामी महाराष्ट्राने अन्य राज्यासंमोर एक आर्ळा-वेर्ळा असा कृहतिील आदिग हनमाि करून हदला.

९२

झोपडपट्टीवाशसयांिा घरे शदली महाराष्ट्राची राजधानी म ंबई ही देिाची आर्मथक राजधानी यकहिून ओळखली

जाते. औद्योहर्कीकरिाचे द ष्ट्पहरिाम यकहिनू अिा औद्योहर्कदृष्ट्ट्या प्रर्त िहरामंध्ये काही नार्री समस्या डोके वर काढत असतात. झोपडपट्टी आहि त्या अन रं्र्ाने येिारे अन्य रै्रव्यवहार हे अपहरहायग यकहिून स्वीकारावचे लार्तात. म ंबईच्या झोपडपट्ट्ट्यामंध्ये लाखो लोक हलाखीचे जीवन जर्त होते. ही ल्स्थती राज्यप्रम ख या नात्याने िंकरराव चव्हाि यानंा पाहवत नव्हती. या समस्येवर मात करण्यासाठी जनतेच्या राहिीमानात स धारिा व्हावी, यकहिून िंकररावानंी झोपडपट्टीवाहसयानंा ट मदार घरे बाधूंन हदली. अिा उपेहक्षत वस्त्यामंध्ये महापाहलकेच्या माध्यमातून वीज, पािी, सावगजहनक िौचालये इ. मूलभतू सोयीस हवधा प रहवण्यात आल्या. अिा घरक ल धारकानंा केवळ वीस रपये इतके माहसक भाडे आकारावे असे ठरले. अिा भाड्यापोटी जमा झालेला हनधी अन्य झोपडपट्टी के्षत्राचा हवकास करण्यासाठीच वापरण्यात आला.

झोपडपट्टीतील नार्हरकाचंी द खे यापूवीच्या राज्यकत्यांना हदसत नव्हती असे नव्हे. त्यानंा कळत होते पि वळत नव्हते, ही खरी िोकाहंतका होती. परंत िंकरराव चव्हािानंी मात्र ही समस्या सोडहवण्यासाठी धाडसाने पावले उचलली. जार्हतक बँकेचे अध्यक्ष मकँ्नमारा हे म ंबईत आले असता त्यानंी झोपडपट्टीवासीयाचं्या प नवगसनासाठी िंकररावानंी केलेल्या कायाचा म क्तरकंठाने र्ौरव केला.

राज्य सरकारची महामंडळे आहि िासकीय सहमत्या या सत्ताधारी पक्षाच्या सते्तबाहेरील कायगकत्यांना सते्तत सामावनू घेण्याचे राजमार्ग असतात. १९७६ पयंत महाराष्ट्रात एकूि ४४ महामंडळे अल्स्तत्वात आली होती. या महामंडळाचं्या स्थापनेमार्चा हेतू जरी ि द्ध असला तरी त्याचं्या कायात एकसूत्रीपिाचा आहि समन्वयाचा अभाव होता. ही अडचि दूर करण्यासाठी िंकरराव चव्हाि यानंी या महामंडळाचंी सखं्या ४४ वरून २७ करण्याचा धाडसी हनिगय घेतला. महामंडळाचंी सखं्या अकारि फ र्त रे्ल्याम ळे जनतेच्या पैिाचा अपव्यय होत होता आहि पयायाने िासकीय हतजोरीवर हनष्ट्कारि ताि पडत होता. िंकररावाचं्या प्रयत्नािने महामंडळाचंी सखं्या कमी करून त्याचं्यात समन्वय साधल्याम ळे आहि त्याचं्या प्रिासनात कायगक्षमता हनमाि केल्याम ळे उत्पादनवाढीस मदत झाली. अिा हनिगयाम ळे काही हहतसबंंधीयाचें हहतसबंंध द खावले रे्ले असले तरी िंकररावाचं्या काटकसरीच्या धोरिाचे सावगहत्रक स्वार्तच झाले.

९३

असाच एक उपेहक्षत घटक यकहिजे आहदवासी समाज. या हर्हरजन समाजासाठी िासनाने वेळोवेळी हवहवध योजना जाहीर केल्या असल्या तरी त्याचा त्यानंा फारसा लाभ होत नसे. आहदवासींच्या अञानाचा फायदा घेत काही आहदवासींच्या जहमनी सावकारानंी आहि पहरसरातील धनदाडंग्यांनी हर्ळंकृत केल्या होत्या. आहदवासींचे एकमात्र उपहजहवकेचे साधन असलेली िेती हहरावनू घेतली रे्लेली होती. िंकररावजींनी म ख्यमंत्री असताना या प्रश्नावर आपले लक्ष कें हद्रत केले. आहदवासींच्या जहमनी आहदवासींना परत हमळाव्यात यासाठी एक कायदा समंत केला. या कायद्याच्या बडग्याम ळे सबंध महाराष्ट्रात जवळजवळ ७१६९ हेक्टर जमीन आहदवासींना परत हमळाली. आपल्या म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीत िंकररावानंी ग्रामीि भार्ातून चाललेल्या सावकारिाहीच्या अवैध धंद्यानंा आळा घातला.

९४

आशदवासींचा शवकास

एकीकडे महाराष्ट्राचे मोठ्या प्रमािावर नार्रीकरि व आध हनकीकरि होत

असताना अनेक वनहनवासी जमाती मात्र अजूनही उपेहक्षत आहेत. त्याचं्या कल्यािासाठी िासनस्तरावर व्हावे तेवढे प्रयत्नी होत नाहीत. आहदवासींच्या हवकासासाठी जेवढा हनधी राखून ठेवला जातो तेवढा त्याचं्यापयंत पोचत नाही, ही वस्त ल्स्थतीस द्धा क िाला नाकारता येिार नाही. पूवी आहदवासींच्या कल्यािावर एकूि िासकीय हनधीपैकी केवळ दीड टक्का एवढाच हनधी खचग होत असे. िंकरराव चव्हाि यानंी आपल्या म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीत हा हनधी साडेचार टक्क्यावर नेला. आहदवासी जर्ताचे जीवन स धारण्यासाठी डोंर्राळ भार्ात दवाखाने स रू केले. डोंर्री भार्ातील म ला-म लींना हिक्षिाच्या सोयी उपलब्ध व्हाव्यात यकहिून प्राथहमक िाळा स रू केल्या. अिा हवद्यार्थ्यांच्या राहण्या-जेवण्याच्या अडचिी लक्षात घेऊन हनवासी आश्रमिाळा स रू केल्या. हिक्षिाच्या माध्यमातून प्रा्त झोलेली साक्षरता हटकहवण्यासाठी वाचनालये स रू केली. अिा मूलभतू सोयीस हवधामं ळे आहदवासी समाजात एक प्रकारचा आत्महवश्वावस रजला आहि जनजीवनात अभतूपूवग असे नवचतैन्य आले. आहदवासींचे, हहरजनाचें, हर्हरजनाचें जीवन िंकरावानंी जवळून पाहहले होते. त्याचं्या जीवनमानात स धारिा करावयाची असेल तर केवळ सहचव आहि अहधकाऱ्यानंी ठरहवलेल्या िासकीय धोरिावंर हवसबंून राहता येिार नाही, याची ख िर्ाठ िंकररावानंी बाधंली होती. िंकररावानंी स्वयंपे्ररिेने आहदवासींच्या हवकासासाठी हवहवध योजना कायाल्न्वत केल्याम ळे केवळ राजकारिी यकहिून नव्हे तर एक कायगक्षम, क िल व प्रजाहहतदक्ष राज्यकता प्रिासक अिी िंकररावाचंी महाराष्ट्राला ओळख झाली.

९५

शभकाऱयांचे पुिवयसि

आपल्या देिात हभकाऱ्याचंी सखं्या इतकी प्रचडं आहे की, इतर प्रर्त

देिामंध्ये आपल्या देिाची ओळख ‘हभकाऱ्याचंा देि’ यकहिून झाली आहे. ही ओळख प सून टाकण्यासाठी िासकीय आहि सामाहजक स्तरावर व्यापक प्रयत्न होिे र्रजेचे आहे, ही जािीव िंकररावानंा फार पूवीपासून होती. मंहदरे, महज्जदी आहि अन्य धर्ममयाचंी प्राथगनार्ृहे, धमगिाळा हे हभकाऱ्याचें अडे्ड बनले होते. धडधाकट हभकारीस द्धा केहवलवािे तोंड वेंर्ाडून एखाद्या प्राथगनार्हृाच्या दारािी आपला कटोरा प ढे करतात, हा आपल्या समाजव्यवस्थेवरचा एक कलंक आहे. तो कलंक प सून टाकण्यासाठी िंकररावानंी एक महत्त्वाकाकं्षी योजना आखली. हद. २४ जानेवारी १९७६ रोजी इंहदरा र्ाधंी याचं्या सते्तला दहा वर्े पूिग झाली होती. या घटनेचे औहचत्य साधून म ख्यमंत्री िंकररावानंी म ंबईतील हभकारी हटहवण्याची योजना अमंलात आिली. धडधाकट व कायगक्षम हभकाऱ्यानंा धरिाचं्या कामावंर पाठवनू हदले. भीक मार्िाऱ्या लहान म लानंा सामाहजक ससं्थाचं्या स्वाधीन करून त्याचं्या हिक्षिाची सोय लावनू हदली. अपरं्, अिहक्त, वृद्ध, महारोर्ी इ. हभकाऱ्याचंी हभकारी हनयंत्रि कायद्याखाली म ंबईबाहेर स्थापन केलेल्या प नवगसन कें द्रावंर रवानर्ी केली. अिाप्रकारचा प्रयत्न पूवी झाला नव्हता आहि नंतरही कोिी केला नाही.

९६

राजकारणातील ‘हेडमास्तर’

िंकरराव चव्हाि म ख्यमंत्री असताना सकाळी पाविे दहाच्या स मारास

मंत्रालयात उपल्स्थत होत असत. त्यानंतर सहचवालयाचे प्रवेििार बंद होत असे. त्याम ळे सहचवालयातील अहधकाऱ्यानंा आहि कमगचाऱ्यानंा वेळेवर उपल्स्थतीपटावर स्वाक्षरी करून कामाला लार्ावे लार्त असे. उहिरा येिारा अहधकारी प्रकवा कमगचारी आढळल्यास िंकररावजी त्याचा लेटमाकग नोंदवत असत आहि त्याच्याकडून ख लासा मार्वत असत. िंकररावजी आपल्या समोरच्या फाईलींचा अभ्यास करत १० ते २ या वेळात कायालयीन कामात व्यस्त असत. ख द्द म ख्यमंत्रीच एखाद्या सनदी प्रिासकाप्रमािे वेळेवर कायालयात उपल्स्थत होऊन कामात र्ढून जात असतील तर इतरानंास द्धा काम हातावर घ्यावेच लार्ते. पहरिामी अहधकारी व कमगचारी फाईलीत डोके ख पसून स्वत ला कामाला ज पूंन घेत असत. त्याम ळे द्त रहदरंर्ाईला फाटा बसला. टेबलावर दाखल झालेल्या फाईली िक्य हततक्या लवकर हनकाली हनघाल्या पाहहजेत, कोित्याही फाईलीवर अहधकाऱ्याचें दोनपेक्षा अहधक िेरे असता कामा नयेत, सवगसामान्य मािसाला बारीकसारीक कामासंाठी सहचवालयात हनष्ट्कारि खेटे घालण्याची र्रज पडू नये, अिा सक्ता सूचना िंकररावजींनी सहचवालयातील अहधकाऱ्यानंा व कमगचाऱ्यानंा देऊन ठेवल्या होत्या. त्याम ळे त्या यंत्रिेला एक प्रकारची हिस्त लार्ली. लालहफतीला स ट्टी हमळाली.

कायगक्षम, र्हतमान व हिस्तहप्रय राज्यकता कसा असावा याचा उत्तम आदिग िंकररावजींनी आपल्या कृतीतून घालून हदला. त्याचं्या या कायगपद्धतीम ळे राजकीय व प्रिासकीय वत गळात त्यानंा ‘हेडमास्तर’ सबंोधले जात असे. काहींनी ‘हेडमास्तर’ हे दूर्ि मानले असले तरी िंकररावांनी जनतेच्या भल्यासाठी कामच कारानंा हिस्त लाविारे, जेष्ठ, करारी व आदिग व्यहक्तमत्त्व या अथाने ‘हेडमास्तर’ ही उपाधी भरू्िावहच मानली. कोित्याही पदाहधकाऱ्याच्या हाताखालील अहधकारी व कमगचारी हे त्या पदाहधकाऱ्याचे पािी जोखत असतात आहि त्यान सार आपली कायालयीन कायगपद्धती ठरवत असतात. िंकररावजी हे कठोर प्रिासक असल्याम ळे त्यानंी नोकरिाहीला हनयंत्रिात तर ठेवलेच हिवाय आपल्या हिस्तिीर कायगपद्धतीने त्याचं्यावर एकप्रकारचा नैहतक धाक बसहवला होता. प्रजेच्या हवकासाच्या कोित्याही कामात हदरंर्ाई झालेली त्यानंा अहजबात खपत नसे. अिा कामच कारानंा वेळोवळेी हिक्षा करून त्यानंी सहचवालयातील नोकरिाहीवर अंक ि ठेवला होता. त्याम ळे सहचवालयातील फाईलींचा वेळेच्या आत हनपटारा होत असे.

९७

हिस्त आहि कतगव्यकठोर धोरिे याचंा दीघगकाळासाठी समाजाला फायदा होत असला तरी काही लोकानंा त्याचा जाच वाटत असतो. िंकररावजींच्या हिस्तहप्रय स्वभावाचा आहि लोकाहभम ख तत्पर कायगपद्धतीचा भोवतालच्या लोकानंा असाच जाच वाटत असल्यास नवल नाही. कारि िंकररावजींनी नेहमीच लोकान नयापेक्षा आहि लोकरंजनापेक्षा लोककल्यािावर अहधक भर हदला. त्यानंी कधी क िाचे लारं् लचालन केले नाही. उलट ‘जनतेच्या हहताच्या धोरिाचं्या आड येिाऱ्याचंी कदाहपही र्य केली जािार नाही,’ असे ते र्जगत असत. स्वाभाहवकच पक्षातील काही असतं ष्ट लोकानंी िंकररावजींना म ख्यमंत्री पदावरून पायउतार करण्याचा जिू चरं्च बाधंला. या मोहहमेत िंकररावजींचे सारे कट्टर राजकीय हवरोधक एकत्र आले आहि त्यानंी िंकररावजींच्या हवरोधात अक्षरि आघाडी उघडली. काहींनी एकत्र येऊन िंकररावजींच्या हवरोधात अहवश्वास प्रस्ताव दाखल केला. परंत अन िासनहप्रय प्रिासक असलेले िंकरराव चव्हाि सवग राजकीय प्रहतस्पध्यांना प रून उरले. िंकरराव चव्हािाचें स्वच्छ प्रिासन, त्यानंी केलेली जनकल्यािाची कामे, त्याचं्या पक्षावर आहि पक्षश्रेष्ठींवर असलेल्या अव्यहभचारी हनष्ठा पाहून िंकरराव चव्हािावंरील अहवश्वास ठराव तर फेटाळून लावलाच, हिवाय त्याचं्या लोककल्यािकारी कायाचा यथोहचत र्ौरवही केला. िंकररावजींना म ख्यमंहत्रपदी कायम ठेवनू पक्षश्रषे्ठींनी त्याचं्या सते्तलाच नव्हे तर त्याचं्या ध्येयधोरिानंा आहि उपक्रमिीलतेला जिू नैहतक पाप्रठबाच हदला.

महाराष्ट्रातील पोलीस यंत्रिा ही अन्य अहधकारी व कमगचाऱ्याचं्या त लनेत नेहमीच उपेहक्षत राहहलेली आहे. वास्तहवक रातं्रहदवस डोळयात तेल घालून या यंत्रिेला राज्यिकट साभंाळावा लार्तो. परंत त्याचं्या अडीअडचिींची व रै्रसोयींची क िी कधी फारिी दखल घेतलेली नव्हती. पोलीसानंा घराचंी योजना राबहवण्यासाठी अथगसकंल्पात प रेिी तरतूद केली जात नसे. परंत िंकरराव चव्हािानंी १९७६-७७ च्या वार्मर्क अथगसकंल्पात पोलीसानंा घरे बाधूंन देण्यासाठी चार कोटी रपयाचंी भरघोस तरतूद केली. प ढे दरवर्ी ही तरतूद वाढहवण्यात आली. त्यातून सबंध महाराष्ट्रामध्ये हजल्याचं्या व ताल क्याचं्या हठकािी व हजथे पोलीस स्टेिन आहे हतथे पोहलसासंाठी स्वतंत्र कॉलनी उभ्या असलेल्या आपिास हदसतात. िंकररावंानी केवळ पोलीसाचं्या घराचंाच प्रश्न सोडहवला असे नव्हे तर पोहलसाचं्या पाल्यासंाठी कॉलनीच्या पहरसरात प्राथहमक िाळा, आरोग्यहवर्यक स हवधा, क्रीडारं्ि, वाचनालय, बार्-बर्ीचा इ. प्राथहमक स हवधा उपलब्ध करून

९८

हदल्या. तात्पयग : पोलीसाचं्या अडचिींकडे आस्थेवाईकपिे पाहिारे िंकररावजी हे पहहले म ख्यमंत्री होत.

९९

मराठवाडा ग्रामीण बँक

मराठवाडा ग्रामीि बकँ ही मराठवाड्याच्या हवकासाची अथगवाहहनी मानली

जाते. मराठवाड्यातील िेतकऱ्यानंा िेतीसाठी आहि छोट्या उद्योजकानंा उद्योर्ासंाठी अथगसहाय्य हमळहवण्यात येिाऱ्या अडचिी िंकररावजींनी जवळून पाहहल्या होत्या. प रेिा अथगप रवठ्याहिवाय मार्ास मराठवाड्यातील िेती आहि उद्योर्ाचंा यथोहचत हवकास होऊ िकिार नाही, याची िंकररावजींना साथग जािीव होती, यकहिून त्याचं्या पे्ररिेने हद. २६ ऑर्स्ट १९७६ मराठवाड्यात ग्रामीि बकेँची स्थापना करण्यात आली. ग्रामीि भार्ाच्या आर्मथक हवकासासाठी जािीवपूवगक स्थापना करण्यात आलेली ही मराठवाड्यातीलच नव्हे तर सबधं महाराष्ट्रातील पहहली बकँ होय. आता ही देिातील एक मोठी बँक यकहिून मान्यता पावली आहे. या बँकेने आतापयंत र्रजू िेतकरी व स हिहक्षत बेकार यानंा अल्पम दतीचा व दीघगम दतीचा पतप रवठा उपलब्ध करून हदल्याम ळे या भार्ात लहान-मोठे उद्योर् उभे राहहले आहेत. िेतकऱ्यानंा पीक कजग हदल्याम ळे िेतकरी तर् धरून राहू िकला. िेतकऱ्याचं्या हपकानंा हवयकयाची स हवधा उपलब्ध करून हदल्याम ळे िेतकऱ्यानंा सरंक्षि हमळाले. स हिहक्षत बेकाराचंा प्रश्न सोडहवण्यासाठी मदत झाली. मराठवाड्याच्या हवकासासाठी स्टेट बँक ऑफ इहंडया, स्टेट बँक ऑफ हैदराबाद आहि देना बँक या बँकाचंी हवभार्ीय कायालये िंकररावाचं्या प्रयत्नामं ळे मराठवाड्यात स रू झाली. या बँकाचें जाळे हविले रे्ल्याम ळे मराठवाड्याच्या सामाहजक, आर्मथक, औद्योहर्क आहि कृहर्हवर्यक हवकासाला चालना हमळाली, याचे श्रये हन सिंय श्री िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे जाते.

१००

आमदारांिा प्रशिक्षण

स्थाहनक स्वराज्य ससं्थामंध्ये हनवडून आलेले प्रहतहनधी प्रकवा हवधानसभेत,

हवधानपहरर्देत नव्याने हनवडून आलेले प्रहतहनधी यानंा सभार्ृहात आपल्या हवभार्ाचे प्रश्न प रेिा पहरिामकारकपिे माडंता येत नाहीत. याचे कारि आपि लोकिाही राज्यपद्धती स्वीकारली खरी, परंत द दैवाने आपल्याकडे लोकिाहीच्या हिक्षिाचा अभावच राहहलेला आहे. तसे क िी जािीवपूवगक प्रयत्नही केलेले नव्हते. परंत नव्याने हनवडून आलेल्या आमदारानंा सभार्ृहात हनभगयपिे बोलता यावे, अभ्यासूपिे हवचार माडंता यावेत, धोरिात्मक हनिगयप्रहक्रयेत आपला सहभार् नोंदवता आला पाहहजे यासाठी म ख्यमंत्री िंकरराव चव्हािानंी नवार्त आमदारानंा हवधीमंडळाच्या कायगपद्धतीचे प्रहिक्षि हदले. त्यानंा कायदेमंडळातील प्रत्येक बारीकसारीक बाबींची माहहती हदली. स्वातंत्र्यानंतरच्या चाळीस वर्ात आमदारानंा हवहधमंडळ कायगप्रिालीचे प्रहिक्षि देऊन त्यानंा ‘दक्ष लोकप्रहतहनधी’ बनहविारे िंकरराव हे पहहले म ख्यमंत्री होत.

१०१

िून्याधाशरत अथयसकंल्प

िंकररावजी हे प्रवाहाहवरद्ध पोहिारे एक धाडसी म ख्यमंत्री होते. त्याचं्या

म ख्यमंहत्रपदाच्या कारकीदीत त्यानंी घेतलेले काही हनिगय हववाद्य ठरले, तर काही हनिगय त्याचं्या हहतप्रचतकानंी जािीवपूवगक हववाद्य ठरहवले. िंकररावजींच्या काही धाडसी हनिगयाबंद्दल काही हवरोधकानंी जािीवपूवगक सिंयाचे वातावरि हनमाि करून रै्रसमज पसरहवण्याचे प्रयल्त्न केले. िनू्याधाहरत अथगसकंल्प (झीरो बजेट) हा स द्धा िंकररावानंी घेतलेला हनिगय असाच वादग्रस्त ठरहवण्यात आला. वास्तहवक िनू्यधाहरत अथगसकंल्प ही मूळची अमेहरकेच्या अथगकारिातील सकंल्पना. िंकररावानंी अमेहरकेच्या दौऱ्यात या सकंल्पनेचा बारकाईने अभ्यास केला आहि ही सकंल्पना आपल्या देिात राबहवता येईल काय याचा डोळसपिे हवचार केला. िनू्याधाहरत अथगसकंल्प ही सकंल्पना राबहविारे महाराष्ट्र हे देिातील पहहले राज्य होय. िंकररावाचं्या या धोरिावर जरी टीका झाली असली तरी या योजनेम ळे िासकीय हनधीची उधळपट्टी थाबंली. कालबाय योजनावंर होिाऱ्या हनरथगक खचाला आळा बसला. राज्याच्या आर्मथक न कसानीला पायबंद बसला आहि पयायाने राज्याची आर्मथक ल्स्थती मजबूत झाली. िनू्याधाहरत अथगसकंल्पाआधारे िासकीय हनधीची उधळपट्टी आहि कालबाय योजनावंर होिारा खचग थाबंल्याम ळे राज्याच्या हतजोरीत एक वर्ात िंभर कोटी रपये जमा झाले. असा धाडसी हनिगय घेिारे िंकररावजी हे महाराष्ट्रातील पहहले म ख्यमंत्री ठरतात. या उदाहरिावरून िंकररावजींच्या आर्मथक धोरिाचं्या अभ्यासूवृत्तीची साक्ष पटते.

१०२

शवद्यार्थ्यांची फी भरणारे मुख्यमंत्री वसतंदादा पाटील याचं्या म ख्यमंत्री पदाच्या राजीनायकयानंतर पक्षश्रेष्ठींनी

म ख्यमंत्रीपदासाठी हिवाजीराव पाटील हनलंरे्कर याचंी हनवड केली. एका प्रकरिावरून हनलंरे्करानंा म ख्यमंत्रीपदाचा राजीनामा घ्यावा लार्ला. अिा पहरल्स्थतीत आता महाराष्ट्राचा म ख्यमंत्री कोि ? असा प्रश्न पक्षश्रषे्ठींसमोर पडला. या काळात िंकररावजी भारताचे र्ृहमंत्री यकहिून कें द्र सरकारात सवोच्च् पदावर कायगरत होते. पंजाब, काश्मीर आहि दहितवादी कारवायाचं्या समस्या सोडहवण्यासाठी िंकररावजी प्रयत्न िील होते. प न्हा द सऱ्यादंा आपल्याला महाराष्ट्राचे म ख्यमंहत्रपद स्वीकारावे लारे्ल, याची त्यानंा कल्पनाही नव्हती आहि िंकरराव चव्हािाहंिवाय या पदासाठी पक्षश्रषे्ठींसमोर द सरे सक्षम नाव नव्हते. यकहिून पक्षश्रेष्ठींनी िंकररावजींना द सऱ्यादंा म ख्यमंत्रीपद स्वीकारण्याचा आदेि हदला. पक्षश्रेष्ठींचा आदेि हिरसावंद्य मानून िंकररावांनी द सऱ्यादंा महाराष्ट्राच्या म ख्यमंत्रीपदाची जबाबदारी स्वीकारली. िंकररावाचंी एकमताने झालेली ही हनवड त्याचं्या कतगबर्ारीची पावती मानली जाते.

१९८६ मध्ये जेव्हा िंकररावजी द सऱ्यादंा महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री झाले तेव्हा महाराष्ट्रात द ष्ट्काळसदृश्य पहरल्स्थती होती. अिा पहरल्स्थतीत सत्कार सोहळे स्वीकारिे िंकररावजींच्या समाजिील व सवंेदनिील प्रकृतीला मानवण्यासारखे नव्हते. कारि रयत द ष्ट्काळात होरपळून हनघत असताना स्वत हमरवनू घेिे िंकररावानंा म ळीच आवडत नव्हते. यकहिनू िंकररावानंी हहतप्रचतकानंा आवाहन केले, ‘आपला सत्कार करण्यात खचग करण्यापेक्षा टंचाई हनवारि कायासाठी म ख्यमंत्री सहाय्य हनधीला सढळ हाताने पैसा द्यावा.’ या आवाहनाला चारं्ला प्रहतसाद हमळाला. जमलेल्या हनधीतून िंकररावानंी टंचाईग्रस्त भार्ातील हवद्यार्थ्यांची परीक्षा फी देण्याची व्यवस्था केली. इतके िंकररावाचें प्रिासन लोकाहभम ख होते. िंकररावानंी राज्याचे म ख्यमंहत्रपद नव्हे तर जिू त्यानंी प्रजेचे पालकत्व स्वीकारले होते.

मे १९८६ पासून व्यवस्थापनाने एयकपे्रस मील बंद करण्याचा हनिगय घेतला. या हनिगयाम ळे सहा हजार कामर्ार बेकार बनले होते. हिवाय महाराष्ट्राच्या औद्योहर्क हवकासातील एक महत्त्वाचा उपक्रम बंद पडल्याम ळे राज्याच्या औद्योहर्क हवकासाला खीळ बसली होती. हे दृष्टचक्र थाबंहवण्यासाठी िकंररावानंी एक धाडसी पाऊल उचलले. एयकपे्रस मीलचे राष्ट्रीयीकरि करण्याच हनिगय घेतला. या

१०३

हनिगयाम ळे सहा हजार कामर्ारानंा रोजर्ार तर हमळालाच हिवाय औद्योहर्क हवकासाला चालना हमळाली. याच धतीवर त्यानंी जळर्ावच्या खानदेि मीलचे आहि म ंबईच्या श्रीहनवास मीलचेही राष्ट्रीयीकरि केले. िंकररावजींनी घेतलेला हा ऐहतहाहसक हनिगय महाराष्ट्राच्या उद्योर्के्षत्रासाठी अत्यतं उपकारक ठरला.

१०४

शिक्षणातील अपप्रवृत्तींवर प्रहार

प्राथहमक स्तरावर हिक्षि घेत असलेल्या ग्रामीि भार्ातील हवद्यार्थ्यांमधून

स्पधा परीके्षच्या माध्यमातून प्रञावतं हवद्याथी हनवडून त्यानंा हविेर् हिक्षि देण्याची कल्पना प ढे आली. यातूनच १९८६ साली नवोदय हवद्यालयाचंी कल्पना साकार झाली. पहहले नवोदय हवद्यालय अमरावती येथे स्थापन झाले. प ढील काळात टप्प्याटप्प्याने हवदभग, मराठवाडा आहि कोकि या भार्ात जवाहर नवोदय हवद्यालय स्थापन झाले. नवोदय हवद्यालयाचं्या माध्यमातून प्रञावंत हवद्यार्थ्यांना िोधून त्यानंा स्वतंत्र असे हनवासी हिक्षि हदल्याम ळे महाराष्ट्राचा िैक्षहिक स्तर उंचावण्यास हातभार लार्ला. याचे श्रेय िंकरराव चव्हाि याचं्याकडे जाते.

र्रीब हवद्यार्थ्यांच्या वसहतर्ृहासंाठी देण्यात येिाऱ्या िासकीय अन दानावर काही ससं्थाचालक आपले उखळ पाढंरे करून घेतात, हे सतंापजनक दृश्य िंकररावजींच्या चािाक्ष नजरेतून स टू िकले नाही. अिा स्वाथी ससं्थाचालकानंा त्यानंी प ढील िब्दात ठिकावले, “र्हरबाचं्या म लानंा हिक्षि घेता यावे याकहरता कोट्यवधी रपयाचंा खचग आपि हिक्षिावर करीत असताना त्या म लानंा हिक्षि हमळत नसेल, वसहतर्ृहात चारं्ले जेवि हमळत नसेल तर ती बाब अहतिय र्ंभीर मानावी लारे्ल. आपले वर्ग न चालहवता पैसा घेिे, वसहतर्ृहातील हवद्यार्थ्यांची सखं्या वाढवनू अन दान घेिे, असले प्रकार हिक्षिाच्या पहवत्र के्षत्रात चालहवण्यासारखे द सरे मोठे पाप नाही. हिक्षिके्षत्रात राहून र्रीब म लाचं्या हजवािी खेळिाऱ्या मंडळींना मला आग्रहपूवगक सारं्ायचे आहे की, कृपा करा आहि असले उद्योर् या के्षत्रात करू नका. र्हरबाचं्या नावाने हदलेल्या पैिाचा रै्रवापर झाल्यास अत्यंत कठोर अिी उपाययोजना करावी लारे्ल. अिी वेळ आिू नका. केवळ िासनाची फसविकू याम ळे होते असे नाही, तर आिेने िाळेत येिाऱ्या म लाचं्या जीवनािी हा डाव आत्मघातकी असतो, याचीही जािीव ठेवा.’’

१०५

गभयललगशचशकत्सा व स्त्रीभु्रण हत्याबंदी कायदा आपल्या प रर्प्रधान समाजव्यवस्थेत स्त्रीला नेहमीच द य्यम स्थान हदले जाते.

म लर्ा हा ‘वंिाचा हदवा’ तर म लर्ी हे ‘परक्याच ं धन’ ही आपल्याकडची लोकधारिा आहे. या सनातनी मानहसकतेम ळे आपल्या समाजात स्त्रीभ्र िहत्त्येचे प्रमाि प्रचताजनक वाढले आहे. भारतातील दर हजारी म लींचे प्रमाि ९३३ आहे तर महाराष्ट्रात हेच प्रमाि ९२२ इतके कमी आहे. ‘वंिाचा हदवा’ यकहिून म लर्ाच हवा या वेड्या अट्टाहासापायी समाजातील ल्स्त्रयाचें प्रमाि भयप्रद पद्धतीने घटत चालले आहे. ही घसरि रोखण्यासाठी १९८८ मध्ये र्भगप्रलर्हनदान चाचिीवर महाराष्ट्रात कायद्याने बंदी घालण्यात आली. प ढे १९९४ मध्ये भारत सरकारने तो कायदा समंत केला. परंत काळाची पावले ओळखून िंकररावाचं्या नेतृत्वाखाली स्त्रीभ्र िहत्येवर बंदी घालिारे महाराष्ट्र हे भारतातील पहहले प रोर्ामी राज्य ठरते.

१०६

वैधाशिक शवकास मंडळांिा शवरोध

महाराष्ट्रातील मार्ास भार्ाचंा हवकासाचा अन िेर् भरून काढण्यासाठी

िासनाने वैधाहनक हवकास मंडळे स्थापन करावीत याकहरता र्ोप्रवदभाई श्रॉफ याचं्यासह अन्य काही नेते आग्रही होते. परंत अिा मंडळाचं्या स्थापनेला िंकरराव चव्हाि याचंा आरंभापासून हवरोध होता. या हवरोधामार्ची आपली ताहत्त्वक भहूमका स्पष्ट करताना एका म लाखतीत िंकररावजींनी तीन कारिे हदली आहेत.

एक : असे मंडळ अल्स्तत्वात आले तर त्याम ळे हनवडून आलेल्या लोकप्रहतहनधींचे अहधकार जातील आहि त्या प्रदेिाच्या हवकासासबंधंीचे सवग अहधकार राज्यपालाच्या हाती कें हद्रत होतील. यकहिजे प्रहतहनधींचे अहधकार बाजूला राहून एकाच व्यक्तीच्या हाती सते्तचे कें द्रीकरि होईल. हब्रहटिाचं्या काळात अिी तरतूद करण्यात आली होती. त्यावेळी सर्ळे अहधकार र्वनगराच्या हाती कें हद्रत होऊन लोकप्रहतहनधींच्या हाती मात्र काहीच सत्ता नसे. राज्यपालाने धोरि ठरवावयाचे आहि प्रहतहनधींनी त्यावर हवधानसभेत फक्ता चचा करावयाची, अिी पहरल्स्थती उद्भवेल. प्रहतहनधींना हनिगय घ्यायचा अहधकार उरिार नाही. हनिगय जर घेता येत नसेल तर प्रहतहनधींचा उपयोर् काय? असा सवालही िंकररावानंी उपल्स्थत केला होता.

आपल्या राज्यघटनेची मूळ बैठक (बेहसक फे्रमवकग ) लोकिाही प्रहक्रया चालू राहावी अिी आहे. अिा प्रहक्रयेमध्ये लोकप्रहतहनधींचे स्थान महत्त्वाचे आहे. अिा ल्स्थतीत कोित्याही तरत दीम ळे असो प्रकवा मंडळाम ळे असो, प्रहतहनधींचे सवग अहधकार काढून घेिे हे घटनेच्या मूळ चौकटीत (फे्रमवकग ) बसतच नाही, अिी िंकररावाचंी भहूमका होती.

या सदंभातील हतसरी अडति सारं्ताना िंकररावजी यकहिाले, की हवधानसभेत राज्यपाल वादाचा हवर्य होता कामा नये. एकदा राज्यपालाला कायगकारी अहधकार (एल्क्झक्य टीव पावर) हदले यकहिजे हवधानसभेत जे आरोप हनवडलेल्या िासनावर केले जातात, ते आरोप राज्यपालावरही होऊ िकतात. पि अिावेळी राज्यपाल दोन्ही सभार्हृाचंा सभासद नसल्याम ळे त्या आके्षपानंा उत्तर देऊ िकत नाही. त्याला उत्तर द्यायला, आपले यकहििे जाहीरपिे माडंायला जार्ाच (प्लॅटफॉमग) नाही. असे करिे यकहिजे लोकिाहीच्या मूळ बैठकीलाच स रंूर् लावल्यासारखे नाही का? असा प्रश्न िंकररावानंी माडंला होता.

१०७

लोकाग्रहास्तव प ढे १९९३-९४ मध्ये वैधाहनक मंडळाचंी रीतसर स्थापना झाली. त्याला िंकररावानंी हवरोध केला नाही, परंत आपली ताल्त्वक भहूमकाही सोडली नाही. वैधाहनक हवकास मंडळाचं्या स्थापनेनंतर दहा वर्ांनी यकहिजे २००४ मध्ये या मंडळाचं्या कायाचे मूल्यमापन करण्यासाठी कें द्रीय हनयोजन आयोर्ाची एक सहमती स्थापन केली होती. महाराष्ट्राच्या वैधाहनक हवकास मंडळानंी हनयोजनप्रहक्रयेत महत्त्वाचे बदल घडवनू आिले असले तरी सतं हलत प्रादेहिक हवकास आहि सावगजहनक हनधीचा कायगक्षम उपयोर् या उहद्दष्टानंी मंडळाच्या हिफारसी व भहूमका अनेकदा हवसरं्त होती, असे मत कें द्रीय योजना आयोर्ाच्या मूल्यमापन सहमतीने व्यक्तन केले. तसेच सन २००६ नंतर अन िेर्ाचे सहनयंत्रि (मॉहनटप्ररर्) आहि तो अद्ययावत करिे यासाठी ही मंडळे चालू ठेवण्यात येऊ नयेत, असे स्पष्ट प्रहतपादन या मूल्यमापन सहमतीने केले आहेत.

याचाच अथग असा, की वैधाहनक हवकास मंडळाचं्या सबंंधीची िंकररावजींची भहूमका ही क ण्या भाबड्या हवरोधकाची भहूमका नव्हती तर लोकिाहीवादी डोळस नेत्याची ती दृढ भहूमका होती. मूल्यमापन सहमतीच्या या हनष्ट्कर्ांच्या हकतीतरी वर् ेआधी िंकररावानंी घेतलेल्या भहूमकेवरून त्याचं्या दूरदिी अभ्यासूवृत्तीची प्रहचती येते.

िंकरराव चव्हाि यानंी १९८४ साली भारताचे र्हृमंत्री यकहिून िपथ घेतली. १९८९ मध्ये ते द सऱ्यादंा भारताचे र्ृहमंत्री झाले. १९९४ पयंत ते या पदावर कायगरत होते. ज्या ज्या वेळी देि सकंटात होता, अंतर्गत आहि बाय सकंटाचंा सामना करीत होता त्या त्या वेळी देिाने मराठी नेतृत्वाला आदरपूवगक हदल्लीत आमंहत्रत केले आहे. पंतप्रधान इंहदरा र्ाधंी याचं्या हत्त्येनंतर देिभर जातीय दंर्ली उसळली. िीख समाज या दंर्लीत होरपळला जाऊ लार्ला. पहरिामी देिाची अंतर्गत स रक्षा धोक्यात आली होती. अिा पहरल्स्थतीमध्ये राजीव र्ाधंी याचंी देिाच्या पंतप्रधानपदी हनवड झाली आहि त्यानंी मोठ्या हवश्वासाने र्ृहमंत्रीपदाची जबाबदारी िंकरराव चव्हाि याचं्यावर टाकली. ती त्यानंी हललया पेलली.

१०८

अिुिासि पवाचा अतं

कागेँ्रसची कें द्रातील सत्ता रे्ल्यानंतर १९९७ पयंत िंकररावजी राज्यसभेचे

सदस्य होते. या कालावधीत त्यानंी राज्यसभेतील कायदामंडळ सदस्य, मंत्रालय सल्लार्ार सहमतीचे सदस्य, व्यवसाय मार्गदिगन पहरर्देचे सदस्य, सामान्य प्रिासन सहमतीचे सदस्य आहि मानव ससंाधन सहमतीचे सदस्य यकहिून काम पाहहले.

िंकररावानंी नादेंड येथील िारदा भवन हिक्षि ससं्था आहि धमाबाद हिक्षि ससं्थेच्या माध्यमातून ग्रामीि भार्ात िैक्षहिक क्रातंी घडवनू आिली. केलेल्या कामाचं्या माध्यमातून िेतकरी व िेतमज राचं्या चेहऱ्यावरचा आनंद त्यानंी अन भवला. प िे येथे मराठवाडा हमत्र मंडळाच्या स्थापनेत प ढाकार घेऊन या ससं्थेचा हवकास घडवनू आिला. प िे येथील हटळक महाराष्ट्र हवद्यापीठाचे क लर् रूपदही त्यानंी भरू्हवले. नवी हदल्ली येथील भारत स्काऊट आहि र्ाईड ससं्थेचे अध्यक्षपदही त्याचं्याकडे चालत आले. िंकररावानंी वेर्वेर्ळया हनहमत्ताने इंग्लंड, अमेहरका, रहिया, फ्रान्स, मलेहिया, बल्रे्हरया, मोरोक्को, बेल्ल्जयम, सायप्रस, पोत गर्ाल, ग्रीस, वेस्ट इंडीज, चीन, ल्स्वत्झलंड, जमगनी, रूमाहनया, कॅनडा, हफनलंड, इटाली इ. देिाचे अभ्यास दौरे केले.

जीवनाच्या वाटचालीत सौ. क स मताई या िंकरराव नावाच्या हहमालयाची सावली बनून वावरत होत्या. या दायकपत्याला पाच म ली आहि दोन म ले अिी सात अपत्ये झाली. द दैवाने मोठा म लर्ा हिवाजी हा अल्पजीवी ठरला. िंकरराव आहि क स मताईंनी आपली कन्यारत्ने आहि स प त्र अिोकराव यानंा हिक्षिाबरोबरच नीहतमूल्याचें िाश्वत ससं्कार हदले. हनवडिूक यकहटली की जय-पराजय आलाच. दोन्ही पहरल्स्थतीत मनाची ल्स्थरता ढळू न देण्याचे धडे हदले.

अिोकराव सलामीलाच नादेंड लोकसभा मतदारसघंातून खासदार झाले. प ढे म दखेड मतदारसघंातून दोनवेळा आमदार झाले आहि आता राज्याचे कॅहबनेटमंत्री आहेत. समर्मपत भावनेने समाजकायग करण्याचा वहडलाचंा वारसा ते हततक्याच हनष्ठेने चालहवत आहेत. िंकररावजींच्या पाचही स कन्या आपापल्या ससंारात स खी आहेत.

िंकररावाचं्या सहधमगचाहरिी सौ क स मताई याचें हद. २७ फेब्र वारी २००३ रोजी म ंबई येथे हनधन झाले. जन्माच्या जोडीदाराने अिी साथ सोडल्यावर िंकररावजी मनाने हवकल झाले. िंकररावाचं्या कतृगत्वाचा व धवल कीतीचा झेंडा आभाळभर पोचला होता. क स मताई या त्या झेंड्याची भक्कम काठी होत्या. कमला नेहरंूच्या

१०९

हनधनानंतर पंहडतजींची जी अवस्था झाली, वेि ताईंच्या हनधनानंतर यिवतंराव चव्हािाचंी जी अवस्था झाली अर्दी तिीच अवस्था सौ. क स मताईंच्या हनधनानंतर िंकररावजींची झाली. क स मताईंच्या हवयोर्ाने िंकररावजींच्या आय ष्ट्यातील स र्ंधच हरवला जि.ू वरून कतगव्यकठोर व किखर हदसिारे िंकररावजी क स मताईंच्या हनवािानंतर कमालीचे एकाकी वाटत होते. ६६ वर्ांचा समर्मपत स खी ससंार........ हमळून घेतलेले स ख-द खाचे अन भव...... त्या आठविींचा धूर िंकररावजींच्या मनात कोंदाटला असेल कदाहचत! कन्या-प त्राचे सातं्वन करिारे, त्यानंा धीर देिारे िंकररावजी हकती क स मकोमल अंत करिाचे आहेत, हे क स मताईंच्या हनधनानंतर हनकटवतीयानंा जािवत होते.

हद. १४ फेब्र वारी २००४ रोजी म ंबई म क्कामात िंकररावजी स्नानर्ृहात पाय घसरून पडल्याचे हनहमत्त झाले. वास्तहवक एक वर्ापूवी सौ. क स मताईंच्या हनधनानंतर िंकररावजी मनाने आधीच मोडून पडले होते....... आहि आता िरीराने! मेंदूत रक्ताची र्ाठ झाल्याम ळे उपचारासाठी त्यानंा बॉयकबे हॉल्स्पटलमध्ये दाखल करण्यात आले. हद. २० फेब्र वारी रोजी िस्त्रहक्रया करून मेंदूतील रक्ताची र्ाठ काढण्यात डॉक्टरानंा यि आले. तथाहप िंकररावाचंी प्रकृती और्धोपचारानंा प्रहतसाद देत नव्हती. त्यानंा जीवनरक्षक यतं्रिेवर ठेवण्यात आले होते. बारा हदवस ते मृत्यिूी हनकराने झ ंज देत होते. उिापायर्थ्याला तज्ञ डॉक्टराचंा ताफा उपचारासाठी सज्ज होता. स प त्र ना. अिोकराव आहि स्न र्ा सौ. अहमताताई िंकररावजींना बरे करण्यासाठी प्रयत्नाचंी हिकस्त करीत होत्या. पि त्यात त्यानंा यि आले नाही. अखेर हद. २६ फेब्र वारी २००४ रोजी द पारी ३-५५ वाजता त्याचंी प्रािज्योत मालवली. एका हनष्ट्कलंक चाहरत्र्याचा व अन िासन पवाचा अंत झाला. महाराष्ट्राच्या राजकीय हक्षहतजावरचा एक तेजस्वी तारा हनखळला.

.......ही द दैवी बातमी वाऱ्यासारखी महाराष्ट्रभर पसरली. िंकरराव चव्हाि याचें पार्मथव म ंबईत त्याचें स प त्र ना. अिोकराव चव्हाि याचं्या सार्र या हनवासस्थानी हद. २७ रोजी सकाळी ११ वाजेपयंत ठेवण्यात आले. त्यानंतर भारतीय वाय दलाच्या खास हवमानाने िंकररावजींचे पार्मथव नादेंड येथे आिण्यात आले. आयटीएमच्या सभार्हृात लाखो चाहत्यानंी िंकररावजींचे अतं्यदिगन घेतले. अनेकानंा आपल्या अश्र ंना आवर घालिे अिक्य झाले.

हद. २८ रोजी सकाळी आठ वाजता हिवाजीनर्रमधील आनंदहनलयम बंर्ल्यावरून िंकररावजींची अंत्ययात्रा हनघाली. आपल्या लाडक्या नेत्याला अखेरचा हनरोप देण्यासाठी लाखोंचा जनसार्र लोटला होता. यावेळी भारतीय

११०

राष्ट्रीय कागेँ्रसच्या अध्यक्षा श्रीमती सोहनया र्ाधंी, राष्ट्रवादी कागेँ्रसचे अध्यक्ष िरद पवार, तत्कालीन म ख्यमंत्री स िीलक मार प्रिदे, माजी म ख्यमंत्री हवलासराव देिम ख याचं्यासह अनेक मंत्री, खासदार, आमदार व मान्यवर व्यक्ती उपल्स्थत होत्या.

सकाळी ११-३० वाजता िंकररावजींचे पार्मथव यिवंत महाहवद्यालयाच्या प्रारं्िातील फ लानंी सजहवलेल्या ओट्यावर ठेवण्यात आले. वदेमंत्राच्या पठिात ना. अिोकरावानंी हचतेस मंत्राग्नी हदला. सपूंिग िासकीय इतमामात िंकररावजींच्या पार्मथवावर अंत्यससं्कार करण्यात आले. हद. २८ फेब्र वारी २००३ रोजी सौ. क स मताईंच्या पार्मथवावर म ंबई येथे अतं्यससं्कार करण्यात आले आहि बरोबर एक वर्ानंतर त्याच हदविी यकहिजे २८ फेब्र वारी २००४ रोजी िंकररावजी पंचतत्वात हवलीन झाले. यावेळी उपल्स्थत मान्यवरानंी व सामान्यजनानंी अश्र प्रचब नेत्रानंी या आध हनक भहर्रथाला भावपूिग श्रद्धाजंली वाहहली. तत्कालीन म ख्यमंत्री स िीलक मार प्रिदे यानंी नादेंडच्या हवष्ट्ि प री प्रकल्पाला ‘िंकरराव चव्हाि हवष्ट्ि प री प्रकल्प’ असे नाव देण्याची घोर्िा केली.

.......हचतेच्या ज्वाला आभाळाला हभडल्या. धरिीमातेने आपल्या लाडक्या लेकराला पे्रमाने आपल्या क िीत घेतले. ना. अिोकराव, सौ. स्नेहलताताई, प ष्ट्पाताई, िीलाताई, आिाताई, मंर्लताई या भावंडानंीच नव्हे तर अख्या मराठवाड्याने पोरकेपि काय असते ते अन भवले.

िंकररावजी हे प ट्टपथीच्या श्री सत्यसाईबाबाचें हन सीम भक्तस होते. त्याम ळे त्याचं्या आय ष्ट्याला एक भक्कम असे नैहतक व अध्याल्त्मक अहधष्ठान लाभले होते. त्याचें व्यक्तीमत्त्व अहतिय प्राजंळ व सयंमी होते. िंकररावानंी हवहवध सत्तापदावंरून केलेली हनरलस राष्ट्रसेवा हा राष्ट्रसेवेचा मानदंड ठरला, इतकी ती महत्त्वाची व भरीव स्वरूपाची आहे. जायकवाडी प्रकल्प, हवष्ट्ि प री प्रकल्प, िारदा भवन हिक्षि ससं्था, धमाबाद हिक्षि ससं्था, अंबाजोर्ाईचे स्वामी रामानंद तीथग वैद्यकीय महाहवद्यालय, नादेंडचे श्री र् रू र्ोप्रवदप्रसघजी अहभयाहंत्रकी महाहवद्यालय आहि िासकीय वैद्यकीय महाहवद्यालय ही िंकररावजींच्या कतगबर्ारीची हचरंजीव उद्यममंहदरे आहेत आहि हचरंतन स्मारकेही आहेत. अभ्यासू, व्यासरं्ी, कायगक िल, कायगक्षम, सहहष्ट्िू, िातं, समतोल आहि स्वच्छ अिा कायगिैलीम ळे िंकररावजींचे प्रिासन अहतिय पारदिगक झाले होते. त्यानंी आपल्या श्रद्धा व हनष्ठािंी कधीच तडजोड केली नाही. हनषे्ठचा धर्धर्ता हनखारा पदरात बाधूंन िंकररावजींनी खडतर राजकीय प्रवास केला, परंत पदरही पेटू हदला नाही आहि हनष्ठेचा

१११

हनखाराही हवझ ूहदला नाही. आजच्या घसरड्या आहि हनसरड्या सभोवतालात असे हनग्रही नेतृत्व द र्ममळच!

िंकररावजींच्या हनधनाने महाराष्ट्राच्या ५० वर्ांच्या सावगजहनक जीवनातील स विगकाळ सपंला. एक य र्कता रे्ला. एक धवल चाहरत्र्याचे किखर राजकीय नेतृत्व काळाच्या पडद्याआड रे्ले. १९४७ ते २००४ या कालखंडातील िंकररावजींचे सावगजहनक जीवन हे एक सजगनिील ध्यासपवग होते. हद. २६ फेब्र वारी २००४ रोजी या ध्यासपवाला पूिगहवराम हमळाला. िंकररावजी ८३ वर्ांचे तृ्त तेचे, मनाच्या समाधानाचे, कृताथगतेचे व कृतञतेचे अयकलान आय ष्ट्य जर्ले आहि जर्ाला च टप ट लावत त्यानंी या जर्ाचा हनरोप घेतला.

११२

समारोप

जब आये थे तब मूदँ र्ली पलक। चले र्ये तब आँख ख ली।। अस ंआपलं आतापयंत अनेक हवभतूीमत्त्वाचं्या आहि व्यहक्तमत्त्वाचं्या बाबतीत

घडत आलं आहे. राम-कृष्ट्िही यातून स टले नाहीत. जेव्हा एखादे महान व्यहक्तनमत्त्व आपल्या सोबत असते, तेव्हा समाजाला त्या व्यहक्तमत्त्वाच्या महते्तची कदर नसते. पि नंतर जेव्हा त्या व्यक्तीचे मोठेपि जािव ूलार्ते तेव्हा खूप उिीर झालेला असतो. महाराष्ट्राचे माजी म ख्यमंत्री आहि भारताचे माजी कें द्रीय र्ृहमंत्री कै. िंकररावजी चव्हाि याचं्या बाबतीतही काहीस ंअसचं घडलेलं आहे. भर्वान िंकराने सम द्रमंथनाच्या वेळी जे हलाहल हनघाले ते स्वत पचहवले आहि अनमोल रत्नच इतरानंा हदली. तितच िंकरराव चव्हािानंी उत्त ंर् सामाहजक कायग करीत असताना टीकेचे हलाहल पचहवले आहि भावी हपढ्यासंाठी जलप्रसचन प्रकल्पाचं्या माध्यमातून सवगसामान्याचं्या समृद्धीसाठी कल्पवृक्षाचंी लार्वड केली.

११३

महाराष्ट्राच्या जलससं्कृतीचे जिक

क ट ंबात कोिताही राजकीय वारस नसताना िंकररावजींनी िनू्यातून हवश्व

हनमाि केले. त्याचं्या राजकीय कायगकतृगत्वाची कमान सदैव चढती-वाढती राहहली. लक्ष्मीबाई - भाऊराव हे माता - हपता, जेष्ठ बंधू नारायिराव आहि स्वामी रामानंद तीथग याचं्या िाश्वत ससं्काराचं्या म िीतून िंकररावजींचे व्यहक्तमत्त्व घडले होते. महाराष्ट्राचे पाटबंधारे मंत्री आहि म ख्यमंत्री यकहिून त्यानंी जो ठसा महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे के्षत्रावर उमटहवला तो काळालाही हमटहवता येण्यासारखा नाही. िंकररावजींनी हवहवध लघ , मध्यम व मोठे पाटबंधारे प्रकल्प पूिग करून कोरडवाहू िेतीत रातं्रहदवस राबराब राबिाऱ्या िेतकऱ्याचं्या जीवनात हहरतक्रातंी घडहवली. हवष्ट्ि प री प्रकल्प योजना आहि जायकवाडी प्रकल्प योजना या तर जि ूिंकररावाचं्या मानसकन्याच आहेत. अनेक अडचिींवर मात करून िंकररावानंी हे पाटबंधारे प्रकल्प पूिगत्वास नेले. या प्रकल्पाबंरोबरच कोयना, वारिा, कन्हेर, दूधर्ंर्ा, हततरी, सूया, अप्पर वधा, पेंच, मनार, हसदे्धश्वहर, येलदरी, हनयकन तेरिा, द धना, अप्पर पैनर्ंर्ा, माजंरा, नादूंर मधमेश्वर, लेंडी, खडकवासला, इहटयाडोह, पूिा, म ळा, काळमावाडी, हर्रिा, घोड, स खी इ. पाटबंधारे प्रकल्पाचं्या कालव्यातूंन वाहिारे पािी िंकररावाचं्या कतृगत्वाची र्ािी र्ात आहे. या के्षत्रात त्यानंी जो अमीट असा ठसा उमटहवला, हे प्रकल्प हसद्धीस नेण्यासाठी िंकररावजींचे जे भहर्रथ प्रयत्न केले, त्याम ळे िंकररावजी ‘आध हनक भहर्रथ’ यकहिून ओळखले जातात. महाराष्ट्राच्या ‘जलससं्कृतीचे जनक’ असाही िंकररावजींचा र्ौरवपूिग उले्लख करण्यात येतो. तो अर्दी यथाथग आहे.

पैठिचा जायकवाडी प्रकल्प होऊ नये यासाठी हवरोधकानंी अर्दी रान पेटहवले होते. हवरोधकाचंी िंकररावजींच्या ख नाचा प्रयत्नठ करण्यापयंत मजल रे्ली होती. िक्य तोपयंत हवरोधकानंा आपले हवचार पटवनू देऊन आहि िक्य नसेल तर हवरोधकाचंा हवरोध पत्करून िंकररावजींनी ‘नाथसार्र’ साकार केला. त्यावेळी या प्रकल्पाला हवरोध करिाऱ्याचें डोळे आता पिास वर्ांनी उघडले आहेत. पहरसरातील िेतीला पािीप रवठा करण्याबरोबरच औरंर्ाबाद िहराला हपण्याचे पािी आहि औद्योहर्क के्षत्रासाठीही पािी याच नाथसार्रातून प रहवले जाते. आज औरंर्ाबाद िहराचा जो औद्योहर्क चेहरा मोहरा बदलून रे्ला आहे, त्या हवकासाचे आद्य हिल्पकार खऱ्या अथाने िंकररावजीच ठरतात. जर हवरोधकाचं्या हवरोधाला भीक घालून िंकररावजींनी जायकवाडी प्रकल्प हनर्ममतीचा प्रयत्न सोडून हदला

११४

असता तर आज पाण्याहवना औरंर्ाबाद िहराची अवस्था काय झाली असती याची न सती कल्पना केली तरी प रे.

जायकवाडी आहि हवष्ट्ि प री प्रकल्प यकहिजे िंकररावानंी मराठवाड्याच्या तृर्ातग मातीला बहाल केलेले दोन अमृतक ं भ आहेत, असे यकहटल्यास ते अहतियोक्तीचे ठरिार नाही. रान पेटहविे ही जिी क्रातंी आहे तिीच रान हभजहविे हीस द्धा एकप्रकारे क्रातंीच आहे. या अथाने िंकररावजींचे जलप्रसचनाच्या के्षत्रातील कायग क्राहंतकारी ठरते.

िंकरराव चव्हािानंी महाराष्ट्राच्या प्रसचनक्षमतेचा इतका बारकाईने अभ्यास केला होता की, त्याचंा तो व्यासरं् पाहून आंतरराष्ट्रीय कीतीचे इंहजनीअर व कें द्रीयमंत्री के.एल. राव हे देखील आश्चयगचहकत झाले होते. िंकररावजी जेव्हा म ख्यमंत्री झाले तेव्हा ना. िरद पवार हे त्याचं्या मंहत्रमंडळात मंत्री होते. त्यानंतर िंकररावजी म ख्यमंत्री पदावरून पायउतार झाल्यानंतर ना. िरद पवार हे म ख्यमंत्री झाले आहि त्याचं्या मंहत्रमंडळात िंकररावजी मंत्री यकहिनू सहभार्ी झाले. त्यात त्यानंी कधीही आहि क ठेही कमीपिा मानला नाही. आपल्या मनाचा समतोलपिा ढळू हदला नाही. सभ्यता व स जनता ही कधी सोडली नाही. आपल्याला अम कच एक खाते हवे असा त्यानंी कधी आग्रहही धरला नाही. पक्षश्रेष्ठींच्या आदेिान सार मंहत्रमंडळात जे खाते हमळेल त्याचा बारकाईने अभ्यास करायचा, त्या खात्यातील खाचाखोचा जािून घ्यायच्या आहि आपल्या कायगिीलतेने नोकरिाहीवर जरब ठेवायची, हा िंकररावजींचा खाक्या होता. भारताचे सरसेनापती जनरल कहरअप्पा एकदा यकहिाले होते की, जर त मच्याकडे मोटार असेल तर त यकही न सती चालवायला हिकू नका तर मोटार द रस्त करायलास द्धा हिका. जर त यकही तसे केले तर त मचा ड्रायव्हर त यकहाला फसव ूिकिार नाही. सामान्यत सनदी नोकरवर्ग मंत्र्याचें पािी जोखतो आहि त्याला आपल्या इच्छेन सार हनिगय घ्यायला भार् पाडतो. परंत िंकररावजींचे असे नव्हते. ते ज्या खात्याचा कारभार स्वीकारत, त्या खात्याचा त्यानंी बारकाईने अभ्यास केलेला असल्याम ळे त्यानंा च कीचा सल्ला देण्याची क िा सनदी अहधकाऱ्याची प्राञा नसे. िंकररावजी हे एक सयंत तरीही कडवे प्रिासक होते. त्यानंी आपल्या हटकाकारानंा आपल्या कृहतिीलतेने वेळोवेळी चोख उत्तर हदले.

११५

शिष्ट्कलंक चाशरत्र्याचा शहमालय

महाराष्ट्राची हवधानसभा, हवधानपहरर्द, लोकसभा आहि राज्यसभा या चारही

प्रहतहनधीर्ृहाचें सन्माननीय सभासद राहहलेले आहि तेथून मंहत्रमंडळात जािारे ना. िंकरराव चव्हाि हे एक आर्ळेवेर्ळे लोकप्रहतहनधी होते.

काही कमी काळाचा अपवाद वर्ळता िंकररावजी ५० वर्े सते्तत होते. क िालाही हेवा वाटावा अिीच त्याचंी राजकीय कारकीदग होती. इतका दीघगकाळ सते्तत राहूनही िंकररावजींनी कधी सत्ता आपल्या डोक्यात चढू हदली नाही. सत्ता हे जनसेवेचे साधन मात्र आहे, तो िोभेचा अलंकार नाही, ही जािीव त्यानंी आजन्म मनीमानसी बाळर्ली. ‘सत्ता ही बह जनहहताथग राबवावी’, हा स्वामी रामानंद तीथांनी हदलेला कानमंत्र िंकररावजींनी आय ष्ट्याच्या अंतापयंत साभंाळला. ही सत्ता हमळवावी यकहिून िंकररावजींनी कधी म द्दाम प्रयत्न केले नाहीत. लाहजरवाण्या खटपटी-लटपटी केल्या नाहीत. िंकररावजींचे नेतृत्वच असे हवलक्षि होते की, ती पदे त्याचं्याकडे अक्षरि चालत आली. प्रत्येक मराठी मािसाला भरू्िावह वाटावी अिी िंकररावजींची उज्ज्वल कारकीदग होती.

िंकररावाचें हनष्ट्कलंक चाहरत्र्य हेच त्याचें अहतिय प्रभावी असे बलस्थान होते. या बलस्थानाप ढे नतमस्तक होण्यासही अनेकानंा धन्यता वाटत असे.

महाराष्ट्राच्या पाटबंधारे व कृहर्के्षत्राच्या हवकासासाठी िंकररावजींनी केलेल्या अजोड कायाची नोंद घेऊन परभिीच्या मराठवाडा कृर्ी हवद्यापीठाने हद. २३-३-१९८६ रोजी त्यानंा डॉक्टर ऑफ सायन्स ही मानद देऊन त्याचं्या कायाचा यथोहचत र्ौरव केला.

हद. १० ऑर्स्ट १९९४ रोजी हदल्ली येथे राष्ट्रीय स्तरावर ना. िंकरराव चव्हाि याचंा भव्य नार्री सत्कार करण्यात आला. त्यावेळी बोलताना तत्कालीन पंतप्रधान अटलहबहारी वाजपेयी यकहिाले “नैहतकता हा मराठवाड्याच्या मातीचा र् ि आहे. मन ष्ट्यजन्म अहतद लगभ, त्यात आरोग्यदायी व जनसेवेसाठी खचग झालेला जन्म अहतद लगभ आहे, असे आपला धमग सारं्तो. िंकररावाचें जीवन हे तसे आहे. त्यानंा आजवर जी सत्तापदे प्रा्त , झाली त्यामारे् त्याचंी साधना आहे. त्याचं्या व्यहक्तत्त्वात कठोर पहरश्रम, सखोल अध्ययनिीलता आहि जािकार प्रिासन क िलता याचंा स दंर असा हत्रवेिी सरं्म आहे. आज चोहीकडे जो अधंार हदसत आहे त्यात िंकररावाचें चाहरत्र्यपूिग जीवन हे एखाद्या दीपस्तंभासारखे आहे.’’

११६

हवरोधी पक्षातील राष्ट्रीय नेत्याकडून अिा िब्दात जाहीर र्ौरव व्हावा यातच िंकररावाचं्या कायगकतृगत्वाची पावती हमळते.

११७

बोले तैसा चाले.....

िंकररावजींनी आपल्या राजकीय जीवनात जसे चारं्ले हदवस पाहहले तसे

वाईट हदवसही पाहहले. सते्तचे चारं्ले हदवस आले यकहिून िंकररावजी कधी उतले-मातले नाहीत प्रकवा सते्तची ख ची दूर रे्ल्यावर िंकररावजी कधी खचले-हपचलेही नाहीत. हाती घेतलेला लोककल्यािाचा वसा आहि वारसा त्यानंी तहहयात चालहवला. सत्ता असो अथवा नसो र्ोदाकाठचा हा राजयोर्ी सदोहदत ल्स्थतप्रञ वृत्तीने जीवन जर्त राहहला. आजच्या काळात काम किभर आहि दंभ मिभर अिी राजकीय ल्स्थती हनमाि झाली आहे. अिा काळयाक ट्ट पाश्वगभमूीवर िंकररावजी कधीच सवंर् लोकहप्रयतेच्या मारे् धावले नाहीत. त्यानंी स्वत चा वेर्ळा असा राजकीय पथं प्रकवा सपं्रदाय हनमाि केला नाही. उलट कागेँ्रसच्या म ख्य हवचारधारेिी त्यानंी नेहमी अव्यहभचारी हनष्ठा बाळर्ली. मनाचा उमदेपिा आहि हचत्ताची प्रसिता हे िंकररावजींच्या व्यहक्तमत्त्वाचे ठळक वैहिष्ट्ट्य होते. जर एखादे काम होत असेल तर पाहू अन्यथा ते काम होिार नाही, इतक्या स्पष्टपिे ते सर्ळयािंी वार्त असत. िक्य नसलेले काम करण्याचे खोटे आश्वासन देऊन िंकररावजींनी कधी क िाला आपल्या भोवताली घ मवत ठेवले नाही.

या सदंभात त्यानंी एकदा यकहटले होते, “व्यक्तीच्या बोलण्यातून आहि आचरिातून त्या व्यक्तीच्या व्यहक्तमत्त्वाचा ठसा समाजावर उमटत असतो. समाजजीवनािी ज्याचंा सबंंध असतो अिा अहधकारी व पदाहधकाऱ्यानंी जनहहताची कामे करताना हदलेला प्रत्येक िब्द यकहिजे अहलहखत वचन होय, असेच मानले पाहहजे. वचनपूतीकहरता पहरश्रमाची पराकाष्ठा केली पाहहजे. मी स्वत िब्द देण्याचे अहतिय कटाक्षाने टाळत असतो; कारि मी असे मानतो, की एक तर मािसाने िब्दच देऊ नये आहि द्यायचाच झाला तर तो पाळण्याची नैहतक जबाबदारी पूिगपिे स्वीकारली पाहहजे. हदलेला िब्द कृतीने प्रत्यक्षात आििे िक्य नसेल तर त्या हठकािी िब्द न देिेच अहधक श्रेयस्कर ठरते. कारि आपल्या िब्दाने जनतेच्या इच्छा अपेक्षा वाढवनू नंतर त्याचंी घोर हनरािा करण्यापेक्षा िब्द न देिे हेच अहधक चारं्ले.”

लोकरंजनापेक्षा लोककल्याि हे िंकररावजींचे जीहवतध्येय होते. त्यासाठी त्यानंी कधी खोटा लोकान नय केला नाही. राजकीय प ढारी सामान्यत हनवडि कीवर नजर ठेऊन वार्तात-बोलतात. परंत िंकररावजींनी हनवडि कीचा

११८

नव्हे तर प ढच्या अनेक हपढ्याचंा हवचार करून हनष्ट्काम भावनेने रचनात्मक कायग केले. यकहिून त्याचें हवरोधकस द्धा त्याचं्याकडे कधी बोट दाखव ूिकले नाहीत.

ना. मनोहर जोिी म ख्यमंत्री असताना त्यानंी िंकरराव चव्हाि याचं्या अमृतमहोत्सवाचे औहचत्य साधून महाराष्ट्र हवधानभवनात त्याचंा हृद्य सत्कार घडवनू आिला. त्यावेळी मनोहर जोिी आपल्या भार्िात यकहिाले होते, “ना. िंकरराव चव्हाि हे कधीच कोिाच्या पाठीत खंजीर ख पसत नाहीत. राजकारिाचा उपयोर् त्यानंी सपंत्ती र्ोळा करण्यासाठी केला नाही. कोित्याही अहमर्ाला ते कधी बळी पडले नाहीत. भ्रष्टाचारापासून दूर राहण्याचे कठीि व्रत चव्हािानंी पाळले. िंकरराव चव्हाि हे चकाकिारे राष्ट्रीय नेते ठरतात, यात िंका नाही.”

िंकरराव चव्हाि कें द्रीय मंत्री असताना भाजपाचे नेते हसकंदर बख्त राज्यसभेत हवरोधी पक्षनेते होते. कहववृत्तीच्या हसकंदर बख्त यानंी एकदा यकहटले, “सरत चाललेल्या हपढीतील िंकरराव चव्हाि हा आिेचा हकरि आहे. राज्यसभेत आमची नजरभेटच होत नाही तर आमची हदलं एकमेकानंा भेटतात.”

आपल्या पक्षातील नेत्या-कायगकत्यांनी कौत क करिे स्वाभाहवक असते. परंत सेना-भाजपच्या उपरोक्तन दोन नेत्यानंी कागेँ्रसच्या िंकरराव चव्हािाबंद्दल असे र्ौरवोद्गार काढिे ही द र्ममळ र्ोष्ट आहे.

िंकरराव चव्हािाचें पाटबंधारे के्षत्रातील कायग पाहून पंडीत जवाहरलाल नेहरू एकदा यकहिाले होते की िंकररावानंी महाराष्ट्राला भारताच्या प्रसचनाच्या नकािावर ठळक स्थान हमळवनू हदले आहे. महाराष्ट्राचे म ख्यमंत्री यकहिून िंकररावजींना दोन वेळा काम करण्याची सधंी हमळाली. या सधंीचे िंकररावानंी अक्षरि सोने केले. महाराष्ट्राच्या प्रिासनाला हिस्त लावली. काही लोकानंी िंकररावजींना ‘हेडमास्तर’ असे दूर्ि हदले असले तरी ते भरू्िावह ठरावे इतके हनष्ट्कलंक आहि अन िासनपूिग चाहरत्र्य िंकररावजींना लाभले होते. आध हनक महाराष्ट्राच्या हिल्पकारामंध्ये िंकररावजींचे नाव अग्रक्रमाने आहि स विाक्षरानंी नोंदवावे लारे्ल.

कागेँ्रसचे जेष्ठ नेते (कै.) माधवराव प्रसहदया यानंी िंकरराव चव्हािाचं्या बाबतीत जे उद्गार काढले ते क िाही मराठी मािसाला अहभमान वाटावा, त्याची छाती कृताथगतेने फ लून यावी असेच आहे. ते यकहितात, “महाराष्ट्र हे भारताला सदैव पे्ररिा देत आलेले राज्य आहे. याच महाराष्ट्रातून ना. िंकरराव चव्हािासंारखे स्वच्छ चाहरत्र्याचे, कडक हिस्तीचे, र्हरबासंाठी राजकारि करिारे नेते भारताला लाभले आहेत.”

११९

ना. िंकरराव चव्हाि म ख्यमंत्री असताना पतंप्रधान इंहदरा र्ाधंी हद. २२ फेब्र वारी १९७६ रोजी तीन हदवसाच्या महाराष्ट्र दौऱ्यावर आल्या होत्या. त्यानंी पहहल्या हदविी म ंबईच्या हिवाजी पाकग वर झालेल्या अभतूपूवग सभेत अलोट जनसार्रासमोर भार्ि करताना ना. िंकरराव चव्हािाचं्या कायाचा म क्तपकंठाने र्ौरव केला, ही इहतहासाची साक्ष आहे.

िंकरराव चव्हाि त्याचं्यासमोर जी व्यक्ती उपल्स्थत नाही त्या व्यक्तीबद्दल सहसा बोलत नसत. यदाकदाहचत बोलण्याचा प्रसरं्च उद्भवला तर त्या व्यक्तीहवर्यी आदरिीय पातळीवरूनच बोलत असत. त्याचं्या बोलण्यात इतराचं्याहवर्यी क चेष्टा, प्रनदाव्यजंकता प्रकवा मूल्यमापनात्मकता कधीच नसे. िंकररावजींच्या आहार-हवहारात जसा सयंम आहि हिस्त होती तिीच त्याचं्या आचार-हवचारातस द्धा सयंम आहि हिस्त होती. त्याचं्या आचार-हवचारात द लगभ अिी हिस्तबद्धता, नेमकेपिा आहि काटेकोरपिा होता. त्याचं्या उक्ती आहि कृतीत अन्यत्र अभावानेच आढळिारी स सरं्ती होती. िंकररावजींनी हयातीत डोंर्राइतकी कामे केली. परंत कधी त्या कामाचंा र्ाजावाजा केला नाही प्रकवा स्टंटबाजीही केली नाही. आपले व्यहक्तर्त स्तोम माजहवण्याचा कधी अजाितेपिीही प्रयत्न केला नाही. हे काम करत असताना त्यानंी कधी आपल्या हनष्ठा व श्रद्धािंी तडजोडही केली नाही. िंकररावजींचे व्यहक्तमत्त्व, नेतृत्व आहि कतृगत्व समाजाला सदैव समृद्धीची, सजृनिीलतेची, उद्यमिीलतेची आहि स ससं्काराचंी सदोहदत पे्ररिा देत राहील.

१२०

असा लोहपुरुि होणे िाही!

भारतीय राष्ट्रीय कागेँ्रसचे माजी अध्यक्ष तथा माजी पंतप्रधान पी.व्ही.

नरप्रसहराव एकदा एका सावगजहनक समारंभात भावोत्कट होऊन यकहिाले होते, “आजही काही र्ोष्टी परखडपिे सारं्ायच्या असतील तर मी िंकररावानंा प ढे करीन. िब्द हकती हनखळ असतात हे अिा वेळी जािवते. मनातल्या भावना िब्दात माडंता येत नाहीत. पि भावना िब्दात माडंाव्या लार्तातच का? भावना या अन भवाच्या असतात. आज माझ्या मनाची ल्स्थती तिीच झाली आहे. आज माझे मन आठविीत र् ंतले आहे. िंकररावाबंरोबरच्या त्या आठविी या अनेक वर्े मारे् नेतात. अर्दी स्वामी रामानंद तीथांपासून ते चालू होते. आयकही दोघे त्याचें सहचव होतो. मी क स मताईंिी स्पधा करिार नाही, पि त्याचं्यानंतर माझाच नंबर लारे्ल. मी पंतप्रधान झालो तेव्हा राष्ट्रवादी अिा र्ृहमंत्र्याची मला र्रज होती. िंकररावानंा यकहिूनच र्हृमंत्री केले.”

दीघगकाळ हमत्र आहि मराठवाडा म हक्तसगं्रामातील सहकारी राहहलेल्या व प ढे पंतप्रधान झालेल्या पी.व्ही. नरप्रसहराव याचं्या वरील उद्गारावरून आपिास ना. िंकरराव चव्हाि याचं्या सत्यहनष्ठा, स्पष्टवके्तपिा आहि राष्ट्रवादी वृत्तीचे प्रत्यतंर येते.

इंहदरा र्ाधंी, राजीव र्ाधंी आहि पी.व्ही. नरप्रसहराव या पतंप्रधानाचं्या समवते िंकररावजींना कें द्रात हिक्षिमंत्री, हनयोजनमंत्री, सरंक्षिमंत्री, अथगमंत्री, र्ृहमंत्री इ. खात्याचें हवश्वावसू मंत्री व हनकटवती सहकारी यकहिून काम करण्याची सधंी हमळाली. र्ृहखात्याचे मंत्री यकहिून काम करताना िंकररावानंी जे कतगव्यकठोर आहि धाडसी हनिगय घेतले, त्याम ळे त्याचं्या त्या कारकीदीची त लना अनेकजि लोहप रर् सरदार वल्लडभभाई पटेल याचं्या कारकीदीिी करतात. र्हृमंत्री यकहिनू िंकररावानंी काश्मीर प्रश्न, आसामचा प्रश्न, पंजाब मधील अहतरेकी कारवाया इ. नाजूक समस्या कौिल्याने सोडहवल्या. िंकररावानंी जे हवकासात्मक कायग केले ते ताल का प्रकवा हजल्हा हा घटक नजरेसमोर ठेवनू नव्हे प्रकवा एखादा हवभार् प्रकवा प्रदेिाचा हवकास करावा असाही त्याचंा सकं हचत दृहष्टकोन नव्हता तर महाराष्ट्राचा आहि एकूिच राष्ट्राचा सवांर्ीि हवकास व्हावा असा िंकररावाचंा व्यापक दृहष्टकोन होता.

हनजामाच्या सरंजामिाही ससं्थानात राहहल्याम ळे मराठवाड्याच्या भाळी ितकान ितकाचें मार्ासलेपि र्ोंदले रे्ले होते. अिा मार्ास भार्ात

१२१

िंकररावजींनी पायाभतू स हवधाचंी पायाभरिी केली. त्यानंी उभारलेले प्रकल्प यकहिजे त्याचं्या कतगबर्ारीची हचरंजीव उद्यम मंहदरे आहेत. िंकररावजींच्या प्रयत्नामं ळेच हा भभूार् आज स बते्तने सळसळतो आहे.

र्ोदातीरापासून यम नातीरापयंतची िंकररावजींची राजकीय वाटचाल ही अनेक खाचखळग्यानंी भरलेली आहे. तरीस द्धा भारताच्या राजकीय हक्षतीजावर िंकररावजी आपल्या अंर्भतू तेजाने तेजस्वी ताऱ्यासारखे तळपत राहहले. ते हदवसातून अथक पंधरा-पंधरा तास काम करत असत. सामान्य मािूस हीच त्याचं्या कायाची पे्ररिा होती. राज्यिकट सामान्याहतसामान्य मािसासाठी हझजला पाहहजे. अिा राज्यकारभारातून जर मािूसच वजा झाला तर त्या राज्यकारभाराला काडीइतकाही अथग उरिार नाही, अिी िंकररावजींची धारिा होती. त्या धारिेपोटीच हा ब हद्धवान, श्रद्धावान आहि कीर्मतवान कतगबर्ार मािूस अहोरात्र कष्टत राहहला. कठोर आर्मथक हिस्तीहिवाय प्रिासनात बदल होिार नाही अिी त्याचंी पक्कीि धारिा होती. यकहिून त्यानंी हवश्वस्ताच्या भहूमकेतून सावगजहनक पैिाचा हवहनयोर् केला. कष्टकऱ्याचं्या घामातून उभ्या राहहलेल्या पैिातून एक पै स द्धा वाया जािार नाही, यासाठी िंकररावजी सदैव सतकग राहहले. िंकररावजींचे ५० वर्ांचे सावगजहनक व खाजर्ी जीवन एखाद्या आरिासारखे लख्ख होते. िंकररावजी कृतञ आहि कृताथग आय ष्ट्य जर्ले. अिी कृताथगता आहि कृतञता फार कमी लोकानंा लाभते. अिा भाग्यवंतापैंकी िंकररावजी हे एक होते.

हद. १० ऑर्स्ट १९९४ रोजी हदल्ली येथे तत्कालीन राष्ट्रपती िंकरदयाळ िमा याचं्या अध्यक्षतेखाली ना. िंकरराव चव्हाि याचंा भव्य असा अमृतमहोत्सव साजरा करण्यात आला. या सोहळयात देिभरातील सवगपक्षीय राष्ट्रीय नेते सहभार्ी झाले होते. यावेळी ना. चव्हाि याचं्या कायाचा राष्ट्रपती िंकरदयाल िमा यानंी प ढील िब्दात र्ौरव केला, “कमलपत्राप्रमािे सावगजहनक जीवनीत वावरिारे िंकरराव चव्हाि हा राष्ट्राला पे्ररिा देिारा एक आदिग आहे. धमगहनरपेक्षता आहि लोकिाही हे स्वतंत्र भारताच्या वास्तूचे पायाचे दर्ड असून ना. चव्हाि यानंी सावगजहनक जीवनात या मूल्याचंा सतत पाठप रावा केला आहे. कमलपत्राप्रमािे पाण्यात राहूनही भोवतालच्या घािीपासून अहल्त च असिारे िंकरराव चव्हाि हे एक अजात ित्र ूव्यहक्तयमत्त्व आहे. राज्यात व कें द्रात त्यानंी जी अनेक पदे भरू्हवली, तेथे त्यानंी आपल्या पदाचा ठसा उमटहवला. ते राजकीय जीवनातील अनमोल जीवनमूल्याचें प्रहतहनहधत्व करिारे अजोड व्यहक्तमत्त्व आहे. यकहिूनच राष्ट्रप रर्ाचं्या माहलकेमध्ये चव्हािाचंा क्रमाकं लार्तो.”

१२२

आपल्या देिाच्या सवोच्चय पदावरील महनीय व्यक्तीने केलेल्या या र्ौरवातून िंकरराव चव्हाि याचं्या अहितीय व्यहक्तकमत्त्वाची प्रहचती येते.

१२३

शविम्र अशभवादि!

राजकारिात राहूनही िंकररावजींनी कमळपत्राप्रमािे ि हचता साभंाळली.

िंकररावजींचे व्यहक्तत्व, नेतृत्व आहि कतृगत्व हे या देिाला घवघवीत आहि तेजस्वी मापदंड ठरेल, सबंध राष्ट्राला ललामभतू ठरेल असे आहे. त्याचं्या हनष्ट्कलंक नेतृत्वाला आहि हहमालयासारख्या उत्त ंर् कतृगत्वाला हवनम्र अहभवादन!

१२४

सदंभयसूची १) ‘क स माजंली’ (आत्मचहरत्र)

लेहखका : सौ. क स म िंकरराव चव्हाि २) प्रकािक : श्री जयंत िहा, प िे ३) ‘िंकरराव चव्हाि : जीवन व कायग’ ४) लेखक : डॉ. उत्तम सावंत ५) प्रकािक : हनमगल प्रकािन, नादेंड ६) ‘र्ोदाकाठचा राजयोर्ी’ ७) सपंादक : प्रा. उत्तम सूयगवंिी ८) प्रकािक : सहचव, धमाबाद हिक्षि ससं्था धमाबाद ९) ‘भारताच्या राजकारिातील चाहरत्र्याचा हहमालय’ १०) सपंादक : हवकास कदम ११) प्रकािक : बालाजी चव्हाि १२) सा. ‘मराठी स्वराज्य’ िंकरराव चव्हाि हविेर्ाकं १३) सपंादक : आनंद कल्यािकर १४) ‘मराठवाड्याचा हवकास : हदिा आहि र्ती’ १५) सपंादक : स.मा. र्रे् १६) प्रकािक : डॉ. जे.जी. वाडेकर १७) ‘पािीदार’ १८) लेखक : डॉ. स धीर भोंर्ळे, १९) प्रकािक : स ञान प्रकािन प िे २०) ‘श्रद्धाजंली’ दै. ‘सत्यप्रभा’ चा कै. िंकरराव चव्हाि हविेर्ाकं, २१) सपंादक : मध कर भाव,े २२) प्रकािक : ओमप्रकाि चाहलकवार २३) दै. ‘र्ावकरी’ हद. २७-२-२००४ २४) दै. ‘प्रजावािी’ हद. २७-२-२००४ २५) दै. ‘सत्यप्रभा’ हद. २७-२-२००४

१२५

२६) दै. ‘सामना’ हद. २७-२-२००४ २७) दै. ‘एकमत’ हद. २७-२-२००४ २८) दै. ‘र्ोदातीर समाचार’ हद. २७-२-२००४ २९) दै. ‘देिोिती’ हद. २७-२-२००४ ३०) दै. ‘श्रहमक एकजूटे’ हद. २८-२-२००४ ३१) दै. ‘लोकमत टाईयकस’ हद. २८-२-२ ० ०४ ३२) दै. ‘महाराष्ट्र टाईयकस’ हद. २८-२-२००४ ३३) दै. ‘लोकसत्ता’ हद. २८ -२-२००४ ३४) दै. ‘सकाळ’ हद. २८-२-२००४ ३५) दै. ‘र्ावकरी’ हद. २८-२-२००४ ३६) दै. ‘देिोिती’ हद. २८-२-२००४ ३७) दै. ‘सत्यप्रभा’ हद. २८-२-२००४ ३८) दै. ‘देवहर्री तरि भारत’ हद. २८-२-२००४ ३९) दै. ‘सामना’ हद. २८-२-२००४ ४०) दै. ‘लोकमत समाचार’ हद. २८-२-२००४ ४१) दै. ‘सत्यप्रभा हद. २९-२-२००४ ४२) दै. ‘देिोिती’ हद. २९-२-२००४ ४३) दै. ‘सत्यप्रभा’ हद.१ माचग २००४ ४४) सा. ‘मराठी स्वराज्य’ हद. १ माचग २००४ ४५) सा. ‘र्ोदा-प्रवरा’ हद. ९ माचग २००४ ४६) सा. ‘नादेंड पहत्रका’ हद. १६-३-२००४