Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i

mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401)

wykład nr 6

1. Wielokulturowość a zagrożenie językowe: typologia języków zagrożonych:

• zagrożone (unsafe, słabo posługują się nim dzieci);• zdecydowanie zagrożone (definitely endangered – językiem posługuje się

pokolenie rodziców i starsze);• poważnie zagrożone (severely endangered – języka używa pokolenie

dziadków i starsze);• krytycznie zagrożone (critically endangered – język zna garstka osób z

najstarszego pokolenia);• wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

czynniki zagrożenia językowego: demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie

mniejszością), migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa), „nowoczesność” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości), brak motywacji do posługiwania się językiem (marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości , folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej);

zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych - odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna).

2. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…):etapy „rewitalizacji” języka:

• 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; • 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka

(w mowie); • 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym

(sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka);

• 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia);

• 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji;• 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; • 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; • 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji

centralnej itp.

3. Czynniki rewitalizacji językowej:• A) wzrost znaczenia języka:

• wzrost prestiżu języka „mniejszościowego” w obrębie społeczności większościowej (dominującej);

• wzrost zamożności i prestiżu użytkowników tego języka;• wzrost znaczenie języka w oczach społeczności większościowej (jego

legitymizacja);• wzrost - silna obecność języka w systemie edukacyjnym; • wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem;• możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i

Internecie. • B) rola transmisji międzypokoleniowej:

• przywracanie używania języka w rodzinie;• odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej); • rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka.

4. Czynniki rewitalizacji językowej (II): C) edukacja:

• język jako odrębny przedmiot, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie” w języku);

• nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku - sytuacja wielojęzyczności).

D) język w mediach: • rola mediów dla upowszechnienia języka (z perspektywy samego języka

oraz z zewnętrznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka);

• wpływ negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka);

• media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka;• media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego

„hibernację”).

5. Czynniki rewitalizacji językowej (III):E) życie publiczne:

• administracja publiczna, usługi itp.;• język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i

możliwości”. F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego:

• uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny);• krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony);• Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych.

G) postawy wobec języka: • zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur

mniejszościowych. H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych:

• instytucje oficjalne (państwowe);• liderzy („przodownicy”) i organizacje mniejszościowe.

6. Państwo wobec języka - polityka językowa: wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter:

• pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) ;

• bezpośredni - przez politykę językową. polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); funkcje polityki językowej:

• narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy);

• instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?);

• instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. );

• instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami).

polityka językowa a wielojęzyczność.

7. Typologia języków mniejszościowych i regionalnych w Europie: języki autochtoniczne i alochtoniczne (imigrantów):

• problem języków diasporowych – przykład polityki Szwecji; Rada Europy – „języki mniej używane” (etnolekty o charakterze autochtonicznym) :

• języki mniejszości narodowych (posiadające „zewnętrzna ojczyznę”);• oficjalne języki państw znajdujące się w sytuacji mniejszościowych języków zagrożonych:

np. język gaelicki/irlandzki w Irlandii, luksemburski, maltański, białoruski, łotewski i estoński.

• języki mniejszości narodowych nie posiadające swoich państw narodowych: baskijski, bretoński, walijski, fryzyjski, łużycki.

• języki diasporowe (pozaterytorialne): języki żydowskie (jidysz i ladino), cygańskie (romani) , diasporowe dialekty języka armeńskiego.

• mikrojęzyki: karaimski, wilamowski, iżorski, wotski, liwski.

• języki regionalne (regiolekty): dolnoniemiecki, prowansalski, szkocki, asturyjski, kaszubski, łatgalski, żmudzki; oficjalnie: kaszubski (w Polsce) i dolnoniemiecki (w Niemczech) i w „domyśle” - limburski (w Holandii), karelski (w Finlandii).

8. Język regionalny : dość bliskie związki genetyczne z językiem większości na danym

terenie; wspólny rozwój historyczny z językiem większości; stosunkowo niski prestiż społeczny języka; niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego)

danego języka, bądź normy literackiej; tradycja literacka posiada długą historię; dana społeczność sprzeciwia się przyjęciu statusu mniejszości w

rozumieniu mniejszości narodowej; duża (przeważająca) część posługująca się tym językiem nie ma

wykształconego poczucia odrębności narodowej, ale ma za to silne poczucie odrębności regionalnej (etnicznej);

jest to język określany mianem dialect cluster; duże zróżnicowanie dialektalne na danym terenie.

9. Zasięg Kaszubszczyzn

y (języka

kaszubskiego)

10. Sytuacja języka kaszubskiego: jest to najważniejszy wyznacznik tożsamości kaszubskiej; zmiany zasięgu języka kaszubskiego a osadnictwo Kaszubów; zróżnicowanie dialektalne języka kaszubskiego (21 grup

językowych na początku XX wieku); obecna znajomość języka kaszubskiego (szacunki):

• zna język - 64,5% (367,5 tys.), nie zna – 35,5% (202,4 tys.); z tego - codziennie używa – 14,2%, bardzo często 7,3%, często

– 19,9 %, nie używa 23,1%; • zanik języka kaszubskiego w miastach i obszarach

peryferyjnych. zagrożenia:

• zmniejszenie liczby dzieci posługujących się tym językiem,• obecność „kompleksu kaszubskiego” (język kaszubski to język

domowy, to „mowa ludu”, to gwara języka polskiego).

11. Ewolucja standaryzacji języka kaszubskiego: ewolucja prac nad językiem:

• lata 60-te, próby standaryzacji;• język kaszubski jako etnolekt (początek lat 90-tych); • 1996 r. (porozumienie) i 2006 r. (Rada Języka Kaszubskiego);• upowszechnianie języka.

podziały wśród językoznawców:• język kaszubski to język „narodowy”, czy język regionalny?

inne problemy: • język odświętny czy język codzienny?;• język elitarny (język lokalnej inteligencji) czy język masowy?

obecność języka kaszubskiego: • edukacja, prasa i RTV, Internet, wydawnictwa, literatura piękna,

sztuka i twórczość artystyczna, życie religijne.

12. Język kaszubski w Polsce jako język regionalny: status prawny języka kaszubskiego:

ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako język regionalny: zgodnie z nią istnieje możliwość używania kaszubskiego

przed organami gminy, obok języka polskiego, jako języka pomocniczego;

możliwość dwujęzycznych nazw miejscowości. 1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska

Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych – jest to istotne dla statusu języka kaszubskiego;

kaszubskie organizacje kulturalne (Zrzeszenie..), naukowe (Instytut Kaszubski) i językowe (Rada.., UG, nauczyciele).

13. ŻYCIE RELIGIJNE SANKTUARIUM W PELPLINIE

Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen

14. Problemy uznania „etnolektu” śląskiego: projekty nowelizacji ustawy o mniejszościach dążące do uznania go za język

regionalny (2007 r., 2010 r., 2012 r.); jest to dialekt języka polskiego – jednoznaczne stanowisko Rady Języka

Polskiego (przy PAN; maj 2011); językoznawcy ze Śląska – istnieje „regionalny język śląski” (trzy odmiany

regionalne: opolska, cieszyńska oraz górnośląska); NSP 2011: do najczęściej wymienianych języków innych niż polski

używanych w kontaktach domowych należą właśnie śląski (509 tys. osób) i kaszubski (106 tys.) ;

zmiana statusu społecznego „etnolektu śląskiego”: • ponad dwie trzecie z nich (68%) uważa, że należy go traktować jako

język regionalny, jedna piąta (20%) jako całkowicie odrębny język, zaś 8% jest przeciwnego zdania. Większość z nich posługuje się nim bardzo dobrze (42%) lub dobrze (39%), najczęściej w domu – 88%, na spotkaniach towarzyskich – 50% oraz w pracy 47%;

• próby jego kodyfikacji i standaryzacji, wydanie elementarza ("Ślabikorza") w 2010 r., rozwój „śląskiej Wikipedii”.

15. Porównanie dialektów śląskich języka polskiego i języka niemieckiego (przykłady) Dialekty śląskie języków polskiego (ślůnsko godka) i niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwszy jest dialektem słowiańskim, a drugi dialektem germańskim, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki.

Dialekt śląski j.niem. (Schläsch)

Dialekt śląski j.pol. (ślůnsko godka)

język niemiecki

język polski

Jungaohs huncwot, rojberHundsfott (ungezogener Junge), Räuber

łobuz, huncwot

kascheln klojzdnonćauf dem Eis ausrutschen

pośliznąć się

Kastrull kastrol(großer) Topf, Kessel

sagan

Nudelkulle nudelkula Nudelholz wałek do ciasta

Ritsche ryczka Hockerniskie krzesełko na krótkich nóżkach

rumurbernrumplować/sznupać

rumwühlen Myszkować