Stemmer frå ei fjern tid

Stemmer frå ei fjern tid ferdig_A 28.02.14 13.18 Side 1

Jostein Fet

Stemmer frå ei fjern tid

Forteljingar om bøker, viser,magiske formlar og merkelege teikn–

Samlaget

Oslo



Innhald

Føreord

Kyrkjebibelen som kom på vidvanke.

Christian IIIs bibel ()

Jens Læsemester. Ein bergenshumanist.

Calendarium Historicum ()

Soga om Larsboka.

To sveitsiske bøker om skriving (, )

Friarferda til Gjøtland.

Ei år gammal balladeoppskrift

Kanslaren som korrekturlesar.

Jens Bielkes Epitome Biblica ()

Om dåpen.

Frå Postilla Catechetica ()

Merkelege teikn på ei sengjabud

Magiske formlar frå Hornindalen.

Ei ukjend bondeoppskrift

Handskrivne visesamlingar

Viser frå den store nordiske krigen –


Ei vise om kong Frederik IVs Noregs-reise.

Kommer alle frem med mig

Ei vise om slaget i Køge Bugt . okt. .

Hvad Mennisken acter

Ei svensk soldatvise.

Adieu, farvel til een god Nat

Ei patriotisk vise.

Du ædle Nordske Blod

Ei vise om Magnus Stenbock.

Hvo kand med fornuft udgrunde

Eids-Marit-visa.

Eit folkeleg visjonsdikt

Mellom nytid og mellomalder.

Gunder Olsen Drabløs og hans Biereede

Futen som skreiv viser på sunnmørsmål.

Einn Kveld i Julinne

Mine Skoe blev fulde af hans Blod.

Slaget ved Berby . september

Liste over figurar og illustrasjonar

Personregister

Kjelderegister


7

Føreord

I denne boka fortel eg om bøker og andre tekstar som i dag er lite og

inkje kjende. For mange hundre år sidan høyrde bøkene til ein euro-

peisk elitelitteratur, men somme av dei gav likevel viktige impulsar til

litterære syslar i lokale bygdemiljø. Den eldste eg skriv om, er Ein Nüw

Kunstrych Fundamentbüchle, som vart trykt Sveits i . Tre av bøkene

er trykte i : Libellus Valde Doctus, Christian IIIs bibel og Calenda-

rium Historicum. To andre bøker representerer ein type ambisiøs, reli-

giøs litteratur på -talet. Det er Epitome Biblica, trykt i , av Jens

Bielke, og Omb Daabens Sacramente frå , som er . bandet av det

kjempestore verket Postilla Catechetica av Christen Staphensøn Bang.

Alle desse yttarst sjeldne bøkene har vore i privat bondeeige i fleire

hundre år. Til all lukke har eg hatt høve til å granske bøkene ved sjølv-

syn. Ei særskild takk til Erling Bjørkedal, Volda, som deponerte fleire av

dei gamle bøkene sine i biblioteket ved Høgskulen i Volda, slik at dei

kunne studerast der.

Utvalet av viser spenner i tid frå byrjinga av -talet til om lag

. Her finn vi ei av dei eldste folkeviseoppskriftene i landet, Friar-

ferda til Gjøtland (frå før ). Fem viser hentar emne frå Den store

nordiske krigen (–). Fleire av dei er ukjende og blir her trykte

for første gong. Etter krigsvisene er spranget stort til visjonsvisa om

Eids-Marit frå Norddal, som er blitt kalla det sunnmørske Draumkve-

det. Ein forfattar som eg set særleg høgt, er den utfattige fiskaren og

husmannen Gunder Olsen Drabløs, som år gammal stig fram med

songsamlinga Biereede i . Den siste av songtekstane er Ole Christian


Bulls bygdemålsvise Julebesøget frå tida – med varianten Einn

Kveld i Julinne.

Dei fleste visene ligg føre i gotisk handskrift og er av ulik alder. Ikkje

kvaliteten, men den tidstypiske bodskapen deira har vore avgjerande

for valet. Visematerialet stammar frå private samlingar, men er blitt ko-

piert og gjort tilgjengeleg ved Høgskulen i Volda. I dag er tekstane å

finne i Litteratur-sosiologisk arkiv ved Høgskulen, som underskrivne

har hatt ansvaret for sidan -åra.

For seg sjølv står kapitla om Magiske formlar frå Hornindalen ved

ukjend nedskrivar og Merkelege teikn på ei sengjabud. Den første re-

presenterer eit marginalt område av allmugelitteraturen, den andre

skriv seg frå ei førskriftleg tid då identitet og/eller magiske bodskapar

vart formidla gjennom symbol innskorne i tømmerveggar.

Boka blir avslutta med grenader Jakob Rasmusson Vassbotns gri-

pande skildring av slaget ved Berby i Østfold . september .

Volda, i januar . Jostein Fet


9

Kyrkjebibelen som kom på vidvanke

Christian IIIs bibel eller «Kvalsvikbibelen»

Den første fullstendige danske bibelen

Då kong Christian III tvangsinnførte reformasjonen i Danmark-Noreg

i –, var det eit viktig mål for han å etablere ikkje berre ei felles

kyrkjeordning for heile riket, men også å syte for felles heilage bøker i

kyrkja. Eit avgjerande viktig tiltak var å få i stand ei fullstendig dansk-

språkleg utgåve av Bibelen. Tidlegare låg det føre berre einskilde om-

setjingar av delar av Bibelen, som Hans Mikkelsens utgåve av Det nye

testamentet frå og Hans Tausens omsetjing av Mosebøkene i .

Og i , berre år etter at reformasjonen vart innført i Danmark,

vart Christian IIIs bibel trykt i eit opplag på eksemplar. Bibelen la

ikkje berre grunnlaget for ein dansk religiøs litteratur, men også for

dansk skriftspråk i lang tid framover. I Christian IIIs bibel finn vi for-

mer som offuer, loffue, bliffuer, aff, oc, och, Vnge (= unge) osv. Alle kyr-

kjer skulle skaffe seg eit eksemplar av bibelen, men i røynda var det

kyrkjene i Danmark som først vart tilgodesett. Av opplaget skal det ha

kome berre eksemplar til Noreg. Eitt av dei hamna i Hjørundfjord

sokn på Sunnmøre til bruk i kyrkja på Hustad, som var kyrkjestaden

då. Denne kyrkjebibelen fekk ein merkeleg lagnad. Eg kunne ha kalla

han Hustadbibelen, men blant bokvener går han ofte under namnet

Kvalsvikbibelen, jamvel om han no er komen attende til kyrkja på Sæbø.

Det namnet fekk han fordi han i lang tid vart ivareteken av ein namn-

gitt mann i Volda og hans etterkomarar i Kvalsvika i Herøy.


10

Figur . Kvalsvikbibelen. Foto: Frode Pilskog, .Denne store, praktfulle bibelen er ei av dei aller eldste bøkene eg har registrertpå Sunnmøre. Han er cm høg, cm brei og , cm tjukk og innbunden(ikkje originalt) i blankt, glatt skinn på – mm tjukke treplater. På kvart avdei åtte hjørna er der fest eit kvadratisk messingbeslag, pryda og prega, til vernmot slitasje. Framme og bak, midt på boka, er der liknande messingkvadrat.Boka er halden saman av messingspenner i lêrreimar. Bibelen vart trykt i København av boktrykkaren Ludvig Dietz, som var henta frå Rostock, og ergjennomillustrert med tresnitt av Erhard Altdorfer og Jacob Binck, som varsterkt påverka av Albrecht Dürers illustrasjonsteknikk. Dei dramatiske scenenefrå Bibelen, særleg frå Det gamle testamentet, må ha gjort eit sterkt inntrykk påallmugelesarar, som ikkje så ofte såg bilete i den heilage skrifta. Hjørundfjordkyrkje har også ein praktfull faksimile av Christian IIIs bibel, utgitt i København. Kopien viser kor gjennomført vakker og forseggjord originalutgåva harvore, og kor redusert den gamle bibelen i Hjørundfjordkyrkja trass alt er.


11

Kyrkja på Hustad

På merkeleg vis er soga om Kvalsvikbibelen voven inn i lagnaden åt

Hjørundfjordkyrkja. Eldste kyrkja i Hjørundfjorden stod som nemnt

på Hustad, eit lite stykke oppe i Bondalen. Men kyrkja stod utrygt. Tra-

disjonen fortel at kyrkja vart øydelagd av ei snøfonn eller ein flaum,

truleg før bibelen kom til Hjørundfjorden. Men Hustad-kyrkja ser ut

til å ha blitt reparert eller bygd opp att. Det er denne kyrkja bibelen blir

send til i -åra. Men den nye eller reparerte kyrkja stod ikkje lenger

enn til . Då vart også ho teken av ei snøfonn eller ein flaum. I alle

fall står det fast at på Hustad kunne kyrkja ikkje stå. Difor vart ho flytt

eller oppsett på Sæbø nede ved sjøen, og det har vore kyrkjestaden

sidan. Kva tid flyttinga skjedde, er litt uklårt, somme meiner alt i ,

straks etter raseringa i (Grøvik : ).

Hans Strøm skriv at på Sæbø stod kyrkja uskadd til ho atter vart

råka av skred i . Men dette stemmer ikkje. I eit skriv frå ved-

går Strøm at han har teke feil. Han har blanda saman Hustad og Sæbø.

Etter at kyrkja vart flytt til Sæbø, er ho ikkje blitt skadd av fonna (Grø-

vik : ).

Skriftspor i bibelen

Etter at Hustadkyrkja vart skadd i , vart bibelen teken ut av kyrkja

og kom på andre hender. På grunnlag av innskrifter og folkeleg tradi-

sjon vil eg prøve å rekonstruere soga åt Christian IIIs bibel frå han kom

på vidvanke etter ulukka i til han ei års tid seinare kom attende

til kyrkja på Sæbø. Å rekkje fara etter bibelen vil vonleg kunne kaste

lys over visse sider ved sunnmørsk skrivekunne og bokinteresser. Det

viktigaste sporet vil vere personinnskrifter i bibelen. I gamle bøker vil ein

alltid kunne finne slike innskrifter, somtid med årstal som hjelper til å

identifisere skrivarane. I gammal tid var papir ei mangelvare, og det

var så dyrt at folk flest ikkje såg seg råd til å skaffe seg det. Difor var

skrivekunnige folk stadig på leit i bøkene sine etter ledig papirplass som


12

Figur . Kart over EVROPA, ASIA og AFFRICA Slik møtte tidlege lesarar av Kvalsvikbibelen møtte verda. Verken England eller Skandi navia er med, derimot har Danmark (trykkestaden) fått ein dominer -ande plass. Ein dreg kjensel på Pyrenérhalvøya og landa rundt Middelhavet,som var tidleg kartlagde av grekarar og arabarar. Frå Sentral-Asia stormar einmongolsk ryttarhær mot vest, til minne om mongolane som ei tid i mellom-alderen rådde over landmassane frå Stillehavet til Søraust-Europa.

kunne nyttast til skriving. Slike ledige plassar fann dei helst på innsida

av begge permane, på smussblada om slike fanst, under slutten av eit

kapittel eller i margane ved sida av den trykte teksten. Yttarst sjeldan,

og ikkje før etter -åra, byrja skrivande allmugefolk å kjøpe skrive-

papir eller innbundne skrivebøker som dei kunne nytte til familieinn-

skrifter eller til annalar, dvs. månads- og årsoversikter over liv og ar-

beid på gardane.

I september og oktober var eg tre gonger i Hjørundfjord kyr-


13

kje for å undersøkje spora i Kvalsvikbibelen. Men arbeidet viste seg

meir omfattande, og ikkje minst vanskelegare, enn eg hadde rekna med.

Ei viktig årsak til dette er at blekket i dei fleste innskriftene var svært av-

bleikt, og at den gotiske handskrifta mange stader er uryddig og rotete,

som ein kunne vente av uøvde bondeskrivarar. Dessutan er innskriftene

i bladkantane uheile på grunn av ei avhøvling som skjedde ved ein re-

parasjon i .

Blekket

Allmugens blekk var mest heimelaga, somtid av sot blanda i vatn, eller

av kreklingsaft. Den flittige annalskrivaren Martinus Holsvik (–)

i Volda brukte heimelaga blekk. Ein stad i margen noterer han: «Hilde

har tillavet bleket» (Hilde var kona hans). Slikt blekk ser ut til å ha

bleikna lettare enn det svarte normalblekket (jarngallusblekk), som også

har vore meir tolug mot væte. Men etter kvart kom det i omlaup opp-

skrifter om korleis ein kunne lage blekk i ymse fargar, som «raudt, grønt,

blått, gult eller svart skriveblekk», slik Anders Nilsson Mo i Ørsta gav

rettleiing om ca. (Myklebust ). Ein av dei som lærte seg kunsten,

må ha vore allmugeskrivaren Gunder Olsen Aaslid (Drabløs) frå Volda,

som skriv namnet sitt i bibelen med eldande raudt blekk omkring .

Fuktspor og andre skadar

Når eg blar i bibelen, slår det meg at mest alle blada ber merke som kan

tolkast som fuktmerke. Men bibelen kan ikkje ha lege i elva i , slik

ein segnversjon vil ha det til, for trass alt eksisterer han i måteleg god

stand. Då er det meir nærliggande å tru at han vart teken av fonna og

funnen att i snøbreen. Men å skilje mellom snøfonn og elv vil eg ikkje

ta på meg, så sprikande som den – år gamle tradisjonen er på

dette punktet. Det kan også tenkjast at det er kondens som har skadd

bibelen. Men eg hallar helst til at bibelen verkeleg har hamna i ei snø-

fonn eller på ei islagd elv, slik einskilde tradisjonsvariantar fortel.


14

Som dei aller fleste bøker trykte før er Kvalsvikbibelen laga av

klutepapir, dvs. tekstilfiber. Når ei slik bok blir fuktskadd, blir papiret

gjerne litt misfarga. Det kan også bli småbulkete og litt stivare enn nor-

malt. Slik er også tilstanden åt Kvalsvikbibelen, men i motsetning til

moderne papir vil klutepapir ikkje kleime seg. Om ein samanliknar

Kvalsvikbibelen med faksimileutgåva frå , kan ein lett sjå kva ska-

dar han har fått, anten ved ulukka i eller seinare. For det første er

sider av byrjinga borte, dvs. alle Mosebøkene ( sider) + sider

av Josvas bok. Også sluttblada av bibelen er borte. For det andre må

sjølve innbindinga ha teke skade, ved at ho har stivna og sprokke opp.

På grunnlag av innskriftene synest soga åt bibelen å falle i fleire pe-

riodar. Men periodane kan vere vanskelege å definere, for fram til -

åra manglar innskriftene årstal med unntak av ei anonym frå og

Samund Amundsson Vatnes frå . Dei andre innskriftene må plas-

serast i tid anten ved at skrivaren kan identifiserast, eller på grunnlag

av tidsbestemt ortografi, stil eller innhald i det han skriv. Også kva type

blekk som er brukt, kan gi ein peikepinn. Prestelege innskrifter er gjerne

i svart blekk, såkalla normalblekk.

Første perioden: Frå ca. til

I denne første, korte perioden ligg bibelen trygt i kyrkja på Hustad. Frå

desse tretti åra kan ein ikkje vente å finne så mange innskrifter. Ein

grunn kan vere at dei første sidene, til liks med eventuelle innskrif-

ter, er borte. Men i alle fall tre av innskriftene må vere frå denne aller

første perioden:

Ein lærd latinsk tekstmå stamme frå ein geistleg frå den tida kyrkja

stod på Hustad. Skrifta er øvd og rask, svært småstilt og er pressa inn

mellom dei trykte linene i Johannesevangeliet om Jesus og apostlane i

Getsemanehagen. Kven som har skrive den latinske teksten, veit eg

ikkje. Det kan vere Jørgen Hanssøn, den første lutherske soknepresten

i Hjørundfjord, som gjorde teneste i kyrkja på Hustad frå , altså få

år før ho vart rasert i .


15

Ein tekst som ikkje kan vere skriven av ein allmugemann, er å finne under

Jeremie Begrædelse. Han er skriven med ein type svart blekk som skil

seg frå det vanlege, blasse allmugeblekket. Handskrifta er øvd, men

overlag spesiell. Viktigaste kjenneteiknet er språket, som peikar mot

perioden –. Som ein ser, har skrivaren sin særeigne, individu-

elle ortografi.

Figur . Innskrift frå første perioden.Thij saa at angre sijne Synder Det er møget teckelier for gud, thij Hand sigerSaa Sant som ieg loffuer en Herre och en gud da vijl ingen syndighe mennij-skijs død.Jacob Lau[she(d), Lauche?]. Legg merke til at skrivaren har brukt fingeren til å viske ut eit ord og skriveangre i staden.

Somme ordformer tyder på at skrivaren er norsk: møget kan vere ein

freistnad på å danifisere målføreforma møkje; teckelier (= teckeliger)

er komparativ av tekkjeleg, tiltalande, likande, jf. verbet å tekkjast.

Etternamnet til skrivaren er delvis utpryda og vanskeleg. Dei tre første

bokstavande er nokså sikkert Lau…, jf. bogen over u-en.

Eg har ikkje vore i stand til å identifisere denne Jakob. I Lampe I–II

er det ikkje ført opp nokon prest eller kapellan i Volda eller Hjørund-

fjord med dette eller eit liknande namn i perioden. Der er ein Jakob

Hanssøn (–) på Nordfjordeid, som først er res.kap. og seinare,

frå , er sokneprest i Eids prestegjeld. Har denne Jakob vore innom


16

Hjørundfjord kapellani før han kom til Eid? At geistlege kunne bruke

eit -sen-namn som alternativ til eit etternamn, som ofte var latinisert,

er der fleire døme på, jf. den danske presten Rasmus Hanssøn (Rera-

vius, d. ), ein forfattar som var ein del lesen i Noreg. Endeleg kan

det tenkjast at signaturen ikkje er identisk med skrivaren, men at inn-

skrifta er eit sitat frå ein eller annan, helst geistleg. Inntil vidare får

spørsmålet stå ope.

Tanken i innskrifta ovanfor er at Gud ser i nåde og velvilje på ein

syndar som angrar syndene sine, og vil ikkje døme han til fortaping. Eit

bibelord som svarar nøyaktig til innskrifta, er vanskeleg å finne, men

anger som vilkår for frelse er sentral i kristendomen, mest i pietismen,

meir marginal i ortodoksien (rettrudomstida) på -talet.

Nokså sikkert er det same handa som har skrive følgjande liner:

… Reyeste Tijll, prijs vere den som sijder paa stolen sin och den som

kommer thill domen

Amen n n n n

Også denne er skriven med det svarte normalblekket, og med same

merkelege dobbelskrivinga av bokstaven i, som i Tijll (= til), sijder.

Første delen av innskrifta er borthøvla av bokbindaren Rasmus Vass-

botn i Volda då han vølte boka i .

Fleire stader er den trykte teksten understreka med svart blekk.

Understrekingane kan peike mot ein som førebur seg til preika, og i så

fall kan det vere merke etter Jørgen Hanssøn, dei få åra han var prest i

Hustad-kyrkja før ho vart rasert. Men understrekingane kan også vere

gjorde seinare av bibellesande allmugefolk.

Bibelen dukkar opp i Ørsta

Som nemnt ovanfor vart kyrkja skadd eller øydelagd i . Etter tradi-

sjonen skal den fuktskadde bibelen ha blitt berga av folket på Hustad.

Men det kan ikkje ha vore mange åra han vart verande der. Ei innskrift


17

frå tyder på at bibelen er komen på rek. Innskrifta er vanskeleg å lese,

blekket er avbleikt og teksten delvis overskriven av ei innskrift frå .

Teksten er så usamanhengande at det kan dreie seg om ei skriveøving:

Anno Konges Berges Sølv Verk Læyes til Hoved rig[s]tad udi en

for… (S)prog … fred … for La… fra. Det menniskelig af den fornøye

DELICIA GENERIS HUMANUM f… ove…lit… paa Tors Dage.

Dei prikka felta står for «ord» som er så utydelege at eg ikkje greier å

tyde dei. Ein prestemann ville knapt skrive slik. Det styrkjer mistanken

om at det er ein allmugemann som har øvd seg. Dei tre latinske orda,

som kan omsetjast med «Glede (trivnad) for menneskeslekta», kan vere

avskrift frå ei bok eller tillærte.

At bondeskrivarar kunne snappe opp ei og anna latinsk glose, er der

fleire døme på i allmugelitteraturen, jamvel om slikt helst høyrer -

talet til. Men kven er skrivaren? Svaret ligg kanskje i neste innskrifta.

Figur . Samund Amundsen Watthne, innskrift frå .Denne Bog høyre mig Samund Amundsen Wattnne thil med Rethe. Der foretør inngen Med Mig om hinde trethe gud vnde mig hinde saa Ath lesse ochforstaa, at Jeg Det effuige ljf kunde faa Amen. Samund Amund Sen Ehgennhaand. Anno Den Febru


18

Samund Amundsson Vatne var frå Ørsta og dreiv Åm-Mettegarden på

Vatne i åra –. Kva år han er fødd, er ukjent. Han synest ha vore

odelsgut. Dersom -innskrifta ovanfor også stammar frå Åm-Met-

tegarden, er det rimeleg å tru at det er den unge Samund som øver seg

i skriving. Der er ein viss likskap i sjølve handskrifta.

Innskrifta viser at bibelen no er komen til Ørsta. Samund slår fast

at det er han og ingen annan, t.d. kyrkja, som eig bibelen.

Samunds skrivekunne

Innskrifta er uvanleg flott, med svingar og utpryding. Men at dette er

ei bondeinnskrift, viser forma høyre. Sidan det himmelske perspektivet

er usikkert for han, set han verbet i konjunktiv: «at Jeg Det effuige ljf

kunde faa.» Det vitnar om finstilt språkleg forståing. Samund følgjer i

hovudsak ortografien i -tals dansk, med overflødig bruk av kon-

sonantar som ikkje hadde nokon særleg annan funksjon enn å pryde

skriftbiletet: thil, trethe, ath, lesse, effuige o.a. Bokstavane i og j (ljf = liv)

og v (vnde) og u (effuige) vart brukte med andre verdiar enn i mo-

derne språk, men Samund bruker dei rett. Han følgjer også den ut-

breidde skriveskikken med å fordoble ein mellomvokalisk konsonant

(lese til lesse) for å markere at den føregåande vokalen er lang. Det tyder

på at han har tileigna seg ei skrive- og lesekunne som vi berre finn hos

den opplyste overklassen på denne tida.

At bondesonen Samund er skrivekunnig, er ikkje så uventa. Til meir

ein leitar i gamle bøker, til fleire innskrifter frå allmugehand finn ein.

Før lese- og skrivekunna byrja skyte fart utover -talet, følgde denne

tamen visse ætter som eit sosialt gode frå generasjon til generasjon.

Skrivekunna gav prestisje og vart vyrdsla om. Det kan godt hende at

Samund ikkje var den første skrivekunnige i den ætta. Slike interesser

gjekk gjerne i arv. I alle høve finn vi skrivande folk i Åm-Mette-slekta

seinare, t.d. Sjur Arneson Vatne med sin bondeannal frå -åra

(Mykle bust ).


19

Kvar hamna bibelen etter Samund Amundsson?

Etter Samunds innskrift frå misser vi Kvalsvikbibelen meir eller

mindre av syne. Truleg hadde Samund bibelen til han døydde omkring

. Ein bibel gjekk som oftast frå far til son på gardane. Men det

skjedde verken her eller andre stader. Var grunnen at folk kjende seg

uvel med bibelen fordi dei var urettkomne eigarar, trass i Samund

Amundssons påstand framanfor? Vi veit at bibelen kom ut or Åm-

Mette garden, men ikkje når. Utover -talet finn vi skriftspor i han

som peikar mot Volda og Dalsfjorden.

Ei innskrift, kanskje frå første del av -talet, er følgjande bibel -

ord, med ein signatur som er vanskeleg å tyde sikkert:

Ach see ieg Har dristet mig til, at tale med Herren, alligevell at ieg Eer

Jord og Aske, . Mosebogs C. 18. P.K.S.[?] Chordis.

Sitatet er frå Christian IIIs bibel, . Mosebog, kap. , vers , der det

står:

Abraham svarede oc sagde / Ach see/ jeg hafuer dristit mig til at tale

med HERREN / alligevel at jeg er Jord oc Aske.

I seinare bibelutgåver, t.d. i ei utgåve frå , heiter det «Støv og Aske»,

ikkje «Jord og Aske». Begge uttrykka blir brukte som bilete på for-

gjengelegdom. Men sitatet «Jord og Aske» tyder på at Kvalsundbibelen

var meir komplett då «Chordis» skreiv inn sitatet frå . Mosebok. Som

nemnt framanfor manglar bibelen i dag dei første sidene, medrekna

. Mosebok. Skaden har altså skjedd etter at «Chordis» skreiv inn bibel -

sitatet ovanfor.

Språket i «Chordis» si innskrift er -tals dansk. I staden for -

talets talle finn vi tale, i staden for och har vi og. Derimot held skrive-

måten ieg / jeg stand. I allmugeskrifter varte den ut -talet og langt

inn på -talet. Skriftbiletet nærmar seg altså den danske rettskriv -


20

inga som vart etablert i siste halvparten av -talet. Samstundes finn

vi eit typisk merke på allmugeskrift: bruken av stor gotisk E i staden

for liten e som i Eer, fordi stor E var tydelegare enn liten e, som lett

kunne forvekslast med gotisk r.

Er Chordis eit bondenamn?

Eg held det for usannsynleg at allmugemannen som hadde bibelen,

kven det no var, har hatt besøk av ein prestelærd eller annan overklas-

seperson som har skrive namnet sitt i boka. Det fornemme etternam-

net Chordis har eg ikkje vore i stand til å finne nokon stad, men kan

sjølvsagt ikkje gå god for at det ikkje finst. Sjølve ordet synest vere laga

til det latinske cor, hjarte, bøyingsform cordis. Forma Chordis kan vere

ei latinisering av gardsnamnet Hjartå i Volda, på -talet skrive Hi-

artte eller Hiertte (NG : ). Latinisering av norske og danske etter-

namn var ein skikk som markerte lærdom og prestisje, og var vanleg på

- og -talet (jf. Rasmus Berg > Erasmus Montanus).

Å plukke ut nokon av brukarane på Hjartå som svarar til initialane P.K.S.ovanfor, er sjølvsagt vågsamt. Den som etter mitt syn kjem nærast P.K.S. Chor-dis, er Peder Knud Søn «Hiertte» (–). Han brukte Pessgarden frå

og gav namn til tunet (Pers > Pess). Faren var lagrettemann og medhjelparfor presten. Truleg var folket der skrivekunnige.

Spreidde religiøse innskrifter

Somme av dei er vanskeleg å tidfeste, men kan plasserast til -talet

ut ifrå ortografi og bokstavform. Ein del av innskriftene er gudelege

formlar, baserte på velkjend religiøs terminologi. Mange er personlege

bøner til guddomen, som den noko usamanhengande, versifiserte inn-

skrifta nedanfor:

Søde iesu lær Du mig at ieg maa vere lydig i Din Lov og i Din ære Lad

mig din liv egenskab være


21

Ortografi og bokstavformer i innskrifta peikar helst mot -talet, det

same gjer stilformelen Søde iesu, som var særleg frekvent i pietistisk

salmedikting, jamvel om han også blir brukt i eldre ortodoks dikting,

som i Kingos Aandelige Siunge-Koor frå og i Hans Christensen

Sthens En liden Haandbog frå .

Ei anna innskrift reflekterer bibelens åndelege verdi (høvlinga av

bladkantane har kutta av slutten på fleire setningar):

Den ganske Hellige Skriftes Bøger som kaldes Bibelens Bible som Lærer

os hvad vi skal gjøre og holde de ti Bud det er en Lygt og Loven et Lys

men trøster Stort er Livets Verden for Vor … At alle aag en Ver [= og

enhver] kunde lære at kjende … som haver til det gode og det Vilde

Vere galt at Ale og enver kunde lære at bede Gud om Naade og Syn-

dernes forlad[else]. Ti Lige som vi dagligen trænge til Fred saa træn[ge]

vi og dagligen [at bede] Ret Gud om Naade og Syndsforladelse … gud

Oplyse os saa betenkelse … og give …

Skrivaren strevar med å gi tankane sine form, men innskrifta vitnar

om bibellesing og eit gudfryktig sinn. Handskrift og ortografi (om ein

kan bruke det ordet) peikar helst mot -talet.

Gunder Olsen Drabløs (–) får hand om bibelen

Frå omkring er det Gunnar Olsson Aaslid frå Volda, seinare betre

kjend som songdiktaren Gunder Olsen Drabløs (–), som står

fram som hovudpersonen i den meir eller minder ukjende eigarrekkja

åt bibelen. Frå og med Gunnar er bibelen halden innanfor ein og same

familien i fleire generasjonar heilt til han blir gitt attende til kyrkja på

Sæbø i år .

Det er ikkje tilfelleleg at Gunnar Olsson Aaslid tek hand om bibe-

len. Ættledane før han var lese- og til dels skrivekunnige. Dei var bu-

sette på den høgtliggande leiglendingsgarden Hesteflotene fremst i

Dalsdalen i Dalsfjord. Ein av dei var lagrettemann og vart vald som ut-


22

sending til kongehyllinga av Frederik III på Akershus slott i (Bu-

setnad : ). Det var vanleg at lagrettemenn var lesekunnige, helst

også skrivekunnige, jamvel om det fanst unntak.

Etter at farfar til Gunnar døydde, prøvde enkja å halde på Hesteflot

nokre år, men måtte gi opp. Frå no av kjem familien på rek. Dette vid-

vanke-mønsteret kom til å følgje ætta i generasjonar. Far til Gunnar,

Ola Gunnarsson Hesteflot (–ca. ), slo seg ned i Austefjorden i

Volda, der han vart bygselmann på garden Åslida. Men etter eit par års

tid kom der ein ny leiglending og overtok Åslida, og huslyden måtte

atter på flyttefot. Dei fire borna kom til ulike stader i bygda.

Truleg fekk Gunnar Olsson bibelen i arv etter faren, som døydde i

. Kvar faren hadde fått tak i han, er ukjent. Gunnar gifte seg i

med den -årige Marte Paulsdotter Drabløs (–) frå Dravlaus-

myra og tok då etternamnet Drabløs, slik skikken var. Gunnar har hatt

eit aktivt forhold til Christian IIIs bibel. Den religiøse diktsamlinga

hans, Biereede, som han gav ut år gammal på Aarflots prenteverk på

Ekset i , vitnar om grundig bibelkunnskap, som han til overmål

manifesterer i boka. Kan hende er ein del av understrekingane i bibel-

teksten ved han.

Om Gunnars songsamlingar, Biereede. Første Deel og Anden Deel, sjå s. f.

Jeg Trængsel lidet har, er stødt fra Sted til Andet,

heiter det i Gunnars diktsamling. På merkeleg vis speglar livet hans av

lagnaden åt den gamle bibelen. Heilt sidan familien måtte flytte frå Ås-

lida rundt , var dei på flyttefot. Som fiskar og strandsitjar måtte

Gunnar kjempe ein utrøytteleg kamp for å halde svolten frå døra for seg

og sine. I Biereede ser han lagnaden sin i lys av Gud som ivaretakaren

og oppretthaldaren, eit gudsbilete som også dominerer i diktinga åt

den tjue år yngre Niels Olsen Svee.

Nokre få år dreiv Gunnar garden Myra saman med svigerfar sin.

Men då svogeren Ola Paulsson Drabløs tok over i , måtte Gunnar


23

og Marte finne andre utvegar. Frå no av blir dei «stødt fra Sted til

Andet». Vi kan rekkje fara deira gjennom dåps- og konfirmantlistene

åt borna, for med skiftande bustader måtte borna innskrivast med

namnet på den garden dei til ei kvar tid budde på. Gjennom meste-

parten av livet sitt var Gunnar husmann og fiskar utan jord, slik han er

klassifisert i folketeljinga i .

Gunnar prøver seg på latin

Hos eliten var det vanleg å skrive latinske ord med latinske bokstavar,

men i innskrifta nedanfor er det nytta gotisk skrift. Det peikar mot ein

allmugeskrivar og må stamme frå tida etter at bibelen kom på rek:

Cogita bonum loprere varum et facrer tum erminas timeas.

Den latinske teksten i raudt blekk er delvis vanlaga. Men teksten lèt seg

rekonstruere til eit kjent latinsk sitat:

Cogita bonum, loque verum, et face jum terminus timeus.

Skrivaren har sjølv gitt omsetjinga: Det er: Tenk hvad gaat er, tal hvad

sant er, giør hvad ret er og frygt ingen. Og han legg til:Cruchs Christi nost -

ra Gloria. Christi Kors er vores Ære. Nosce te ipsum. Det er: Kend dig selv.

«Kjenn deg sjølv» er eit ord som blir tillagt fleire, bl.a. Thales frå

Milet eller Solon, den attiske vismannen. Når eg har plassert denne la-

tinske teksten som ei allmugeinnskrift, så er det ikkje berre fordi han er

skriven med gotiske bokstavar, men også fordi ortografien i den danske

omsetjinga peikar mot -talet, ikkje frå Hustad-tida –, då

det var latinkunnige prestar som hadde hand om bibelen. Som eg har

nemnt framanfor, kunne også allmugefolk lære seg visse latinske ut-

trykk og ordtak, særleg mot slutten av -talet, då kontakten med

den lærde eliten vart større. Det hende til og med at ein bondemann

rende til og kjøpte ei lærebok i latin, t.d. på auksjonar etter prestar, slik


24

Jakob Jonsen Ulvseth frå Ulstein gjorde (skifte i , jf. Fet : ).

Sannsynlegvis er Gunder Olsen Drabløs skrivaren. For det første er den

latinske teksten skriven med same raude blekket som namneinnskrifta

Guner Olsen Aaslid at Drabløs ein annan stad i boka. For det andre viser

Gunnar i Biereede, særleg i songen «Om Skabningsværket», at han

hadde visse «lærde» kunnskapar, m.a. opererer han med eit par latinske

og greske dyrenamn. For det tredje ser det ut til at han har vore særleg

oppteken av det klassiske visdomsordet «Kjenn deg sjølv». I margen av

Jeremias Prophete skriv han:

[gud] give mig at lære mig selv at kende. Guner Olle sen Drabløs.

Rundt kom Gunnar og Marte til Indre Folkestad i Volda, der dei

fekk bu på ein liten plass dei kalla Ura. Han blir no kalla «han Gunnja

innji Urinnje». Ein grunn til at dei flytte, var at Marte hadde ei syster som

var gift på Folkestad. Gunnar var no år og livnærte seg som før av fiske.

Rasmus Vassbotn vøler bibelen i

Skulehaldaren, annalisten og bonden Rasmus Jakobsson Vassbotn

(–) i Volda dreiv med bokbinding som fleire andre skulehalda-

rar på Søre Sunnmøre. Etter at Gunnar kom til Folkestad, har han vendt

seg til Rasmus for å få bibelen vølt. Først og fremst trongst det ny inn-

binding. Det gamle skinnbandet var nok sprokke eller hadde losna i

ryggen. Omtanken for den gamle bibelen frikjenner Gunnar for dei

refsande orda Rasmus bruker om tidlegare «eigarar». Rasmus har hatt

bibelen ei god stund heime i Vassbotnen. Då han var ferdig med ar-

beidet og hadde sett bibelens vanlagnad på nært hald, tek han bladet frå

munnen:

BIBLIA

Denne meget Kære Bog i denne Tiidsalder; saa vel for sin gode og

eenfoldige Stiil i Talemaader*); som og for sin Alders Skyld. Thi den


25

har nu i een Tiid af merre end Aar siden den kom fra Pressen,

omvanket i adskillige Meniskers Hænder, og i den Tiid har den ved-

faret mange slette Skiæbner, blant andre forgiængelige Verdens

Sager.

Der siges at da Jøringfiordens kirke stod paa Huustad, og blev

bort skyllet af Vandflod, da blev denne Bibel i samme Kirke, og fan-

tes siden igien i Elven, men dog visseligen Tog deraf stor Skade, Li-

gesom den saa vel og siden [les: saa vel da som siden] om vanket i

adskillige slette Folkes Hænder der merre har henseet til de store

Bogstaver og Kaaberstikket, end til Ordene og indholden som den

indeholder, og ønsker Jeg at den herefter maa komme i saadanne

folkes Hænder som kand lade hinde fare vel; og tillige benytte sig af

den til sin eegen Velfærd og Salighed, som er Hoved Hensigten,

hvorfor den er bleven givet.

*) Språket i Christian IIIs bibel er karakterisert som «lett og flytende», trassi den gammalvorne ortografien. Det er interessant at bonden og skulehal-daren Rasmus Jakobsson Vassbotn legg merke til dette.

Rasmus gav boka ny innbinding i heilt skinn, men messingbeslaga kan

vere frå originalinnbindinga, like eins messingspenna. Også bladkan-

tane må ha vore fillete og slitne etter lang tids bruk, så Rasmus har

høvla dei heilt rundt, mest i nedre kant der slitasjen var størst. Dette har

ført til at dei trykte bibeltilvisingane i margen er blitt avkutta, og inn-

skrifter nedst på bladsidene er uheile og difor vanskelege å tyde.

Borna til Gunnar skriv i bibelen

Ikkje alle i Åslid-Dravlaus-familien har skrive namnet sitt i Kvalsvik-

bibelen. Her er ingen spor etter Marte Paulsdotter, kona til Gunnar.

Derimot var truleg alle dei åtte borna deira skrivekunnige, etter inn-

skriftene å døme, som Paul, Ola, Anne og Hilde. Namn og fødselsår,

somtid med dato og med ulik handskrift, finn vi spreidde på ledige


26

plassar i bibelen. Truleg er det Gunnar som har lært dei å skrive. Den

yngste er kjend som Hilde Gundersdatter Drabløs (–). Jamvel

om ho var fattig tenestgjente og høyrde til det sosiale botnsjiktet i Volda,

hadde ho overskot og frimod til å gi ut to songar på Aarflots Bogtryk-

kerie i Volda i med emne frå krigens tid. Det er verdt å merke seg

at denne lågaste av alle i det sosiale hierarkiet er den første kvinna på

Sunnmøre som stig fram med eigne dikt (sjå Fet : –). Men

det er illustrerande at både Hilde og mora Marte enda på legda etter at

Gunnar døydde i .

Bibelen kjem til Herøy og blir «Kvalsvikbibelen»

Frå Gunnar må bibelen ha gått i arv til eldste sonen, Ola Gunnarsson. At

bibelen framleis var i familien, går fram av at Ola har skrive namnet sitt

i bibelen, t.d. under Ende paa Salomons Høysang: Ole Guner Sen .

Men Ola døydde i utan livsarvingar, og bibelen dukkar så opp

hos systera Anne Gunnarsdotter Kvalsvik (–), noko som blir

stadfest av enno eksisterande tradisjon hos etterkomarar i Kvalsvika.

Anne vart gift i med ein kar frå Langvatn i Austefjorden. Så lenge

Anne levde, var det ho som var den rettkomne eigaren av bibelen. Frå

henne gjekk bibelen til dotterdottera Anne Gurine Amundsdotter

Kvalsvik (–), som fekk boka alt som års unggjente i : For-

æret af min Mor Moder Ane Gundersdatter Qvalsvig. Då Anne Gun-

narsdotter døyr som enkje i , skriv dotterdottera dette:

Nu er den Kone død som Elskede denne Bog. Dette var Ane Gunders

Datter Kvalsvig i .

Nye ættledar, nye innskrifter

I Kvalsvika følgde bibelen heile tida Annes etterkomarar, ættled for ætt-

led. Jamvel om fleire skriv at dei eig bibelen, var han til felles bruk, også

til å skrive namnet sitt i. Der er ein klår tendens til at det er mennene som


27

tek eigarskap av boka, jamvel om det var Anne Gundersdatter og dotter-

dottera Anne Gurine Amundsdotter som var dei rette eigarane. Såleis

skriv den år gamle Karl Amundsson at det er han som eig bibelen, og

rykkjer ut med den fleire hundre år gamle felleseuropeiske våbøna over

boktjuvar, som stammar frå ei tid då bøker var uerstattelege eigneluter:

Stjæler nogen bogen Da er han en Tyv, i galgen skal han hænge i

Dage og den Dag skal han i Galgen døe. Karl Andreas Berntinius

Amund sen Kvalsvig.

Karl Amundsson Kvalsvik var ein gåverik og skriveglad ungdom. Men

han døydde alt i , berre tjue år gammal.

Kvalsvikbibelen kjem attende til kyrkja på Sæbø i

Med dei neste ættledane kjem vi så nær vår eiga tid at innskriftene har

mindre interesse for sjølve soga om Kvalsvikbibelen. Eitt namn skal

nemnast, Gunnar Karlsson Kvalsvik (–). Det var han som gav

meg opplysningane om bibelen då eg registrerte gamle bøker i privat

eige på Sunnmøre i – (Fet ). Han var soneson til Anne Gu-

rine og samnemnd med tipp-tippoldefaren Gunder Olsen Drabløs.

Det er verdt å merke seg at segna om opphavet til bibelen ser ut til

å ha følgt boka heile tida, jf. Rasmus Vassbotns påskrift i . Etter at

det i nyare tid vart klårt kor sjeldan og verdfull bibelen var, fann Kvals-

vikfolket det rett å gi han attende til Hjørundfjord kyrkjelyd. Og sun-

dag den . oktober samla hjørundfjordingane seg på staden der

bibelen var blitt berga i : tomta åt Mariakyrkja på Hustad. Det ei-

naste minnet om den gamle kyrkja i dag er ein gravstein, ei skiferplate

med ein innhoggen kross. Men den gamle bibelen som hadde lege på

altarbordet, var komen attende. Den babylonske utlegda var over. Men

framleis rugar bibelen over mange av sine løyndomar, der han ligg i sitt

eldsikre skap i Hjørundfjord kyrkje.


Figur . Frå tilbakeleveringa av Kvalsvikbibelen 1. oktober .Sokneprest Kåre Øygard signar bibelen, som blir boren av Rune Mo. Dei stårved det einaste minnet som er att av kyrkja på Hustad, ein gravstein med eininnhoggen kross. Foto: Møre-Nytt, Ørsta.

Artikkelen framanfor er ein omarbeidd versjon av min artikkel «Soga omKvalsvikbibelen», trykt i Årbok for Sunnmøre, utg. Sunnmøre Historielag,Sunnmøre Museum og Aalesunds Museum. Ålesund .


Documents

Stemmer frå ei fjern tid