Târîhî Türk Şîveleri 1979 mehmet akalin

7/22/2019 Trh Trk veleri 1979 mehmet akalin

1/135

1\

i

ATATURK UUiVTNSiTESi YAYINLA.RI NO.: 551Edebiyat Fak0ltesi Yayrnlarr No : 94Ders Kitaplart Serisi No : 7

KARL HEINRICH MENGESANNEMARIE VON GABAIN

MECDUT MANSUROETUJOHANNES BENZING

OMELJAN PRITSAKJANOS ECKMANN

LOUIS BAZIN

Mchmet AKALIN

II

I

II1

5.II

TnRiHi vtlnm $ruELERl

lri-iFffifG.ffi.

Sevinq Matbaast - Ankara, '1979


2/135

iQTNDEKILERSahtfe

Onsiiz: (Mehmet AKALIN) VIITiirk lXller-lnln Srmflandrnlmasr :I, Johannes BENZING, II, Karl Heinrioh IVIENGES;(R. KuquKBoYAcI) l'14Tiirk Dlllertnln Miitterek Taraflan ve Temflyiillert:

Louis BAZIN; (E. GEMALMAZ) ... 15-30Eslrit Tiirkge ,

Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) .. 31'72Codex Cumanlcus'un DiIl :

Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) ... 73'118IftPgaksa:. Omeljan PRITSAK; (M. AKALIN) '.. ... 119'130Ermeni Krpgakgasr:, Omelian PRITSAK; (M. AKALIN) ... '.. 131-140.tf, Karahanhca:

1",, MCCdUt MANSUROdLU; (M.AKALIN) I4I'182: Harezm Tiirkgesl:I Janos ECKMANN; (M. AKALIN) 183-223Qalatayca:Janos ECKMANN; (M. AKALIN) 225'262


3/135

6NsOzEliniziteki kitap, P H I LoLoGI AE TiJ RC I C AE Frl N DAME NT A,WIESBADEN 1959, ktsacq FIINDAMENTA diye anilan f,ilrk dilive kiiltiirii el kitabmtn birinci cildinden ahnmtg, Tiirk dilleininyaptstnt, Tiirk s?velerinin .tasnifini ve, Eski Anadolu Tiirkgesi ha-rig, tarihi Tiirk S?velerini konu edinen makalelerin tercilmesindentegekkiil ettnistir. Kitaba oTdr?hi Tiirk $tveleri* adt verilmesinittsebebi budur.Fundamenta'run nTilrk filotogya ve medeniyet tarilinin tentelkitabo olarak nkaleme izlmtp yaymlanmasu 1951'de Istanbul'da

toplanan'XXII. Milletlerarasr $arkiyatgtlar Kongresi'nde korarabaflanmrytr. oBirinci cilt Tilrk dillerinin esoslarrnt, ikinci cilt Tilrkedebiyotlarmt, iigilncil cilt Tiirk ziimrelerinin tarihini ele alacak"gekilde diisiinillmiis; birinci ve ikinci ciltlerin yayrmlart tgergekleS-tirilmistir.Yazr rheyetini tegkil eden JEAN DENY, KAARE GRANBECH,HELMUTH SCHEEL ve ZEKT VELIDI TOGAN her cildin "KOIUISUile iISiIi 'incelemelefin erigti[i salhayt gdstermesini" kendilerine um'de oluak segmislerdir. Tabiatiyle, tercilme ettipimiz 'konulalda bugdriis aEstyla kaleme olmmqlardr.Fundamenta'nrn yaytmlanmastndan bu gana, Tilrkiye'de veTilrkiye dqtnda, kitapta ele alman tarih? Tiirk giveleri ve kaynak'Ianyla ilgili galqmalar siiriip gitmektedir. Fakat, bu irnakalelerdeortaya konulan neticeleri, temelinden de{istirecek yeni geligmelerde yoktur, Bu baktmdan, Tiirk okuyucusu, bilhassa, Tilrk dili ileu ,ragan d{renciler ve.Tilrk dilinin gegmigine ilgi duyanlar, kitaptayer alan konular hakktnda, temel ve baslangg bilgileri elde etmekydnilnden son derece istilade edeceklerdir.

VII


4/135

Yeni yayunlart da gdzdhilne alarak, Tilrk Sivelerinin genis gap'ta bir tanfimunt yeniden ele almak Tilrk dil bilginlerine diigenkaquulmaz bir gdrevdir. Desteklenirlerse, Tiirk dil bilginlerinin,biiyle bir giirevi, severek ve ehliyetle yerine getireceklerinden giipheniz yoktur.Kituptaki Tilrk dillerinin ,tasnifiyle ilgili tnakaleyi fakilltetnizIrtgiliz


5/135

rak yaratrlmrg olan yaprlarla u$ragmamtz gerekmektedir; bu -sd' ' ' ':bepten dolayr da Turk diileriniir tedkiki,, hir derecej'e kadT,- Tiirkg' 'loglarrn tek tek ve gahsi tefsirlerine dayanmak durumundadtr. . ,2,Dahakusursuzbir'analizi9inherkestarafmdankabuledil.miq olan bir sistem bulunmadr$rndan, gimdiki durumda, Tiirk dil'lerinin srnrflandrrrlmasr sadece kaba anahatlal ile yaprlabilir. Bu; , :gtin, gehellikle' takibedileh , srmflandrrma bazr seslefin fonetik. uy'gunlufu esasrna dayanan A. N. SAMOILOVICH'in sistemidir' Do-layrsryla, bu sistem bir dereceye kadar Hint-Avrupa dillerinin cen'tumve8atemguruplarrnauy.il*u''''ubenzemektedirl.Tiirk. dillerinin fonetik verileri, sAdece bunlara dayamlarak 'bir stnrflandrrma yaprlabilecek kadar sAbit defildir; ancak, genel'likle, yaprlan ,rrrrflondrrr4a tegebbiislerindc bu fonetik verilere da-yanrlmrgtrr. Bunun igin RADLOFF diineminin Krrgrzcasrnda giinti'miizdeki c- kargrhfrnda kelime baqr y- bulunmaktadrr; ModernKazakgantn bir gok lehgesinde (ve yazr dilinde) RADLOFF'un ctl'rdk'iinl kargrhk lt""t giUi tekillei vardtr, Diger taraftan, temasbiilgelerinde lehgeleri kinuganlar bazt ses kaymalannin farkh sei'

lendirme yollanndan tamamiyle haberddrdrr've d,ifer lehge btilgolerinden kelime aldrklannda bu yolu takibederler. Bu duruma mi'sal olarak "liizfimundan fazla dolrun kelirne, gekilleri giisterilebi' .lir: MeselA, Farsga-dzbekge sE"atndma (saatD fonetik kanunlaia .uygun olarak Kazakga sa$attama, ve "bu tt hin yanhg analizi neti'cesinde de (Bkz. safatiar, Tatarca pa$atlar (saatlerD) daha sonraTatarca safatlama olmaktadrr.'Belki de ilk baglardan beri bu ttiroliizfimundan fazla doSruo gekilleri hesaba katmamrz gerekmekte'dlr (e[er Rusga 6strov cada, = itk Krpgakga *otrow) ?kaggarh'da 'otrug). Oyle ise, kabul edilebilir bir srnrflandrrmaya ulaqrlmak ls'teniyorsa fonetik krstaslar kadar gramer gekillerinin de giiz iiniineahnmasr gereklidir.3. A;afrda verrilen Ti.irk Dillerine gehel bir bakrqta tek tekdiller ve lehqeler, bana giiriindiikleri kadanyla dilbilim tarihi (fo'netik, ve bilhassa gramer iizelliklerinden dolayr) bakrmmdan bir'biriyle yakrndan ilgili ) Hazar Denizinin ku-zey-batr kryrlarrnda konuqulur. Yomut lehgesi Sovyet Tiirkistantnrnresmi yazr dilidir, konuganlar I milyon civanndadrr.O['uz gurubu hakkr.nda I l. yilzyrldan bu yana oldukga fazladilbilimsel malzeme vardrr: Kaggarh'nrn bahsettifi Olriz . kelime--leri (1073); 13. Yiizyrhn Selguklu metinleri; 14. yiizyrhn-ba'lan$'crndan bu yana gelen tiski Osmanltc4 metinler ve 14. yi.izyrhn Ktp'gak siizli.iklerindeki *Tiirkmenu kelimeleri gibi.Bu gurubun gtize ,garpan iizellikleri arasrnda : bir kag.hecelikkelimeler.


6/135

Eski Tiirkge yadaS); iinsiizlerden sonra genitif ve datif eklerinin*rn ve *a olmast; acaip dolambagh yolla gimdiki zamamn olug'turulmasr: Osmanhca: -lyor - Azerice -lr (


7/135

etkisiyle giderek gelipmiqtir. Bu guruba Uygurca kdki.inden gelnreBatl Qin'deki Sarr Uygurca gibi bir kai mtinferit gurup da girer.Bu gurup igin de elmizde 8. ve 9. yi.izyrllardan (Eski Uygurca)kesiksiz olarak gelen ve 13. yiizyrl Qa$ataycasr ile modern devirde(Ozbekce ve Yeni Uygurca) oldukga zengin tarihi malzeme vardrr:Buraya Karahanh ve Harezrn Tiirkgest de girer'Bu gurupta kelime sonu g/ bir kag heceli kelimelerde 15. yiiz'yrldan bu yana k/Lr ile gdsterilmektedir (Yeni Uygurca yayal.< uya'yau). Bu gurup Aral-Hazar ve Kuzey Tiirkgesi gurubundan iins0zdegigmelerinin olmamasr sebebiyle kesin bir gekilde aynltr.(e) Kuzey Tiirkgesl:l Aral-Sayan Gurubu :a) Altayca (Oyrotga, Telei.itEe) Altay da$lannda yagayan 50,000civarlnda kigi tarafindan konugulur, 1930'lardan bu yana yazr dilivardrr. Altay ve Ktrgrzca'nrn tarihi olarak aynr guruba girmeleri ge-

rekir; ancak, Altay dilinin Batl Tiirkgesi lehgelerinin etkisi altrndakalan bir Kuzey Tiirkgesi dili mi oldulu, yoksa, Kuzey Tiirkgesiningok fazla tesirinde kalan bir Batr Tiirkgesi dili mi oldulu kesinlik-lc belirlenememigtir.b) $orca (Abakanca veya Abakan Tiirkgesi, 1930 dan bu yanayazrh bir dil) ve Hakasca (Sagayca ve Beltir halkrnrn yazr dili iginkullanrlan yazr dili igin 1930 dan bu yana kullantlan aynr zaman-da, Sayan da$lannda yagayan Kaqin, Koybal ve Krzrl halklannlbelirten bir isim), toplam olarak bu dilleri konuganlann saytst60,000 kigi civanndadrr.c) Tuva Dili (Bundan ijncesinin Soyonca, Uryankayca ve Ka'

ragas dili) 1943 de Sovyetler Birlifine dahil edilenr Tannu-TuvaCumhuriyetinde bulunur, konuganlann sayrsr 70,000 kigi civann-dadrr.2. Kuzey Sibirya Gurubu : Kuzey Sibirya'da Yakutca ve Dol'ganca bu gurubu tegkil edet'. Konuganlann saylst 250,000 civarrn'

L Bkz. K.H. Phtlologtae Turclcae Fundarnenta, Wiesbaclen,2. Bkz. Aynr eser, N. Poppe'nin 671. s. deki makalesi.6

1959, s.640.

dadrr. Di[er Tiirk dillerinclen ayntmrg, tek bagrna yabancr tesir al-trnda uzrin bir geligme diinemi gegirmiqtir. Bolgevik ihtilAliridenbu yana yazrh bir dildir.3. Eski Tiirrkge (8. yiizyrhn birinci yansrndan orhun Yazrtlart ve7. (?)/8. yiizyrllardan Yenisey yazrtlan) Kuzey Tiirkgesi gurubunatarihi malzeme olmaktadrr. Burada, ayrrca, T'o'pa dilinin ka'hntrlarr da sijz konusu edilebilir; bilhassa T'o-pa'ntn RADLOFF'un

Tuba'lar'r ve modern Trva (Tuvinler) ile Tuvin'in aynr oldu$u ka-bul edilirse 'T'o-pa'ntn kahntrlan giiz iini.ine- ahnabilir.Bu gurup iginde kelime sonu -g/ de defigebilir.: Altay dili(aynr zamanda Krrgrzca) Batr gurubuyla uyum igindedir (AltayTi.irkgesi d'ayii *yayau): 'yaya' igin $orca ve Hakasga gaza$, Tuvagadag vardrr; halbuki Yakutda'da son iinsiiz kaybolmuqtur (Yakut-ga: tia 'Taiga' = Tuv. daS uda[,n, Yakutca sati cya]a>). YakutcaTtirk dilleri arasrnda \elime bagr eski s- nin genellikle diilti.igiitek dildir (aynr iizellik bir kaE Evenki ve Lamut lehgesinde de bu'lunmaktadrr). Bir araya gelen iinsiizler Kuzey Tiirkge gurubundabazr 6zel benzegmelerin ortaya grkmasrna sebep olur (meselA:

n + l> nd, ve benzerleri). Gramere gelince, -falat ortacr uheniizyaprlmamrgD (


8/135

gekilde yaprlmasr gerektiSi agrkca ortaya grkar. Bu -ri/-ii, ve dudaksrlagmaga temayi.il.II. Qin tarihlerindeki "Batr-Tiirkiit Dili,nin atasr oldupu farzolunan O[uz gurubu veya Giineybatr gurubu. Eski diller: 1. EskiAnadoluca, Selguklular ve Eski Osmanhca). Modern: 2. Bah: Os-manhca (gok gegitli lehgeleriyle: Rumeli, Anadolu, Giiney Krrrm);

*r1,Ijli


9/135

Girgauzca, Az,erice (lran ve Kaggai lehqeleri ile); 3. Do$u: Tiirk-mence.

B. Kuzeybatr veva Krpgak biiliimii aga$rdaki dillerden olug-maktadrr:III. oOrta Tiirkge, ddneminin eski Kuzeybatr dilleri: l. Co'dlx Cumanicus ve Komanlartn (Polovcy) dili ve KrpEakga. Diferguruplar modern dillerden oluqmaktadtr.tV. Komanca ile qok yakrndan ilgili olan Pontus Hazar dil"lcri : 2. Karaimce, 3. Karagayca ve Balkarca, 4. Krnm Tatarcast(nasrl Krnnrcao), 5. KumukEa.V. Volga-Batr Sibirya dilleri : 6. Kazan Tatarcasr (veya uasrlTutarcao), Tepter, Miger ve Kastmof Tatarcast ile birlikte), 7. Ba'lr Sibirya lehgeleri : Tunah, Tiimenli, Tobolh, I9rmh, Kurdak, Ir'tr6lr; 8. Baraba; 9. Kiierikge. Bu dil, merkezl giiney Sibirya dilleri'ne geqig ba[lanttsrnt sa 'lar (D. VIII). 10. Baqkrrtqa.VI. Aral-Hazar dilleri: ll. Kazakqa ve Karakalpakqa; 12'(Fnrsga etkisinde kalmamrg veya KrpgakEa) Ozbekge; 13. Nogayca,

14. Sadece edebi dil 96z iiniine ahndrfrnda bazr tizellikleri ile Krr-grzca (yukanclaki A. I, 6 ya bkz.). Krrgrzca en azrndan A' I denB. VI ya bir geqig teqkil eder,C. VII. Oyrotga (Altay daflarrnda) ve lehqeleri : Altay'Kiji,Tclenget, Lebed (Km-Kiji) ve Yi9'Kiji (veya Tuba). Daha sonraki$or ve gurup D. VIII deki difer dillere bir gegil temin eder.D. VIII. Merkezi Giiney Sibirya, Abakan veya uHakasD guru'hu: l. $or, 2. Sagav, Kovbal, Kaga, Ktzrl ve Beltir lehqelerindenoltrgan Abakan.IX. Do[u veya Tuva gunubtr (Tangnu'Tuva veya Uranhay):l. Karagas 2. Soyong, (Tuba, Tuva, Tyba veya Uranhay dili)' D' VIIIclcn E. X a gegig iizellikleri.E. X. KuzeydoSu, Do$u Sibirya veya Yakut gurubu. Yakut (sa-ha) dili ve Dolgan, Ya,kut tesirindeki Nanasan (Tavgv-) Samoved

lehqeleri.t0

; .,.. I.1.,': /. . :F. Volga. Bulgar veya Hun - Bulgar biiliimii: Bu biiliim es'ki Kuzeyia-tr, bOliimti.olarak da isimlendirilebilir. Bu gurupta XI.Vo[a-nulgar (sAdece miinferit kahntrlar) ve XII' Quvag ve Tavaq*oi"r' dllteri. Aslnda bu biiliim esasl bir ana-Tiirkqe onitesinodahil edilmemektedir. Fakat ana-Tiirkge ile ana-Mofolca arasrndabir gegig sa$lar. Bu durum Tavag ve Mololcayr birbirine ba$ayani*jor'iurr-anlaqrlabilir. Dilbilimsel ve tarihi sebeplerden dolayrHu-n dillerinin tjnemli kahnttlarmtn gerEekten Volga-Bulgarcasl

veModern Tavag dilinde bulunmasr miimkiindiir' Ancak Tiirklegtir-meetkisibudilidnemlibirTiirkdilineddniigttirecekkadaryolunidi. Tiirk dilleri gurubu igindeki akrabahk ba$lannrn daha, yakrn-Jun irr""t"rmesi i ve c nin kendi aralannda daha biiyiik bir iini-te teqkil etti$ini giisterir, Bu iinite gurup D - E veya F den B yedaha yakrndin baghdrr. Bundan taitca, D ve E birbirleriyle dahayakrnian ilgilidir. VIII ve X arasrnda yakrnlaqtrncr ba olarak daiX g.r*p gitriltiir. Birgok bakrmdan D ve E Tiirk dillerinin bfuiikeogrirrt,rlrriaan oldukEa uzaktrr' Bu gurup, Gtiney ve Do 'u. Sibir'y"-n"rodeoldu .ugibi;aslenTiirkqeolmayandillerinTiirkeeles.iirilmesi ve daha yuftndut incelenmesi gereken esas ve ikinci de'recedeki dayanaklar E ile mukayese edilirse cofrafi durumuna ra[-men f agrkiu daha marjinal guruptan ve F Tiirkgeleltirme yoluyla'bilhassa en yaktn Tiirkge devresinde B' V' 6 ile B ye ballanmastsonucu ortuy" qrkun gok sayrda de$igikliklerden dolayr F den uzak'tlr.

Altaydillerinindilerbranglarmdaoldu$ukadarTiirkdillerin.de de etimolojik araltirmalar heniiz baqlangrq safhasrnda 9l-dufun'dan (bu gi.ine kadar ne difer branglarla ne de Tiirk dillerinin ken'Jirivi" illili yararl etimioiik bir liigat bulunriramaktadrr) akra'bafik kavramlal kelimeler drqrnda meseld, / uygun veya temeldebenzer fonolojik, morfolojik ve sentaks iizellikleri gibi miinase'betler iizerinq dayandrrrlmaktadrr. Biiylelikle, kelimelerin

.uyumu.nun yanrsrra beliitilen niiffrz sdhalarrndaki isoglos'lar Tiirk -dilleri-nin Mololca ve Mangu'Tunguz dilleri arasrnda daha yakrn bir ak-rabalrkbulundupuntr.belirtir;budillerinhepsiAltaydillerigu.rubunumeydanagetirir'Ti'irkdilleriAltaydilailesininbatt ltrsmrn, ot.rgttrr*' Ttirkge ile Mo$olca arasrndaki temas biilgesi Tiirkqeit" rrrigt, urarrndakinden Jaha da genigtir' Bununla birlikte' enazrndan son dijrt ytiz yrldan beri iki kuzey-Tunguz dili' Evenki veil


10/135

f vrloE.X) (Lamut) tarafindan sarrlmr$ olan bir Ti.irk dili (yakutgabulunmaktadrr.Tiirk dilleri ile Mopolca arasrnda daha yakrn bir miinasebetibelirleyen tinemri isoglosrar olmasrnrn yanrndl rurk diilerirri-tr".r.qu-Tunguz dillerine balrayan birkag cinimli isoglos a" uuiiri.'r"tbaqrna gelismesinin vanrsrra kaybolmug birgok zrti ol"iriiilii"y"-sinde birleqtirmesinden dorayr Mangu-Tunguz, diinyasmd-a trususiDrr ver tutar-, Iki^dizi grrtlak sesini giiz tiniine alrrsak, bir damak; bir damakarkasr fonemi, siirti.inmeli veya siirtiigm"li ior,e*l"rin votr"g,;; k"-yrcr ve dig sesleri ile biiti.inlegme dzellikleri, kelime uur, ""il t "-ime sonu durumlarda iki veya daha fazla iinsiizii' U,rtorrirayrg,gibi fonoloji temelde benzer ses ve hece yaprsr giisterirken esas ora.rak damak arkasr-damak sesleri zrth$rnrn etkis-l artrnd"dr", g.r."rt.hk ses u_y-umunun grkrgina sebep olir. Damak "eslerirre g"iirr"uTunguz dillerinin birgolu, ya geligememenin ya da ses ,ry.,irorrrnbozulmasrnrn belirtisi oran iizer bir geligim gdsterir. o" *r.l"r-tu".ya i9 ekler) olmaksrzrn oldukga katr bir Uiiimae y"rrugrk Lti,,,udiizeni giisteren morfoloji en gok sayrda isollos ite uetirt"nmette.dir. 0zellikle isim veya isim ylrine g"9"r, ku-tegorilerde b; J;;,agrktrr. Isimlerin hal ekleri teklik ve ioi.t,rt gekillerde "yrrrar* *t"r-niye yoktur"; ismin halleri Ti.irk dillerinde i dan Tungluz,da 20 yekadar grkabilir ve bu farkrrrrgrn sebebi de Urar dilleJnde ordugugibi ver bildiren isim hallerinin goklufudur. Ashnda uutiir, -irim.Iere iyelik eki gelebilir. Moforca'da -"u",rt olmayan irimrerinlye.lik eki almasr hali son zamanlarda ortaya grkmrgtir. altav iil goru-bundaki dillerin her birinde aynr giirevi yapan son eklerin belnz"r-liEi agrk olarak giiriilebilir. Srra sayrla',.birkagr hArig, iig g,r*;-ig"-risinde de birbiriyle ilgili defildir. Bu durum, en azrndan ilk altrsrmiigterek olan, ural dilleriyle, Hint-Avrupaca veya HAmi-sami dil-leriyle zrthk giisterir. Bunla.n hepsi gimdiki durumda Altaygurubu iqindeki diller ar3srnda yakrn zamanlarda ortaya grkanmiistakil menqeli sayrlardrr. gahrs zamirlerinden birinci ioBul '"-rs Tunguz ve MoSolcada dAhili ve hArici yapryr ayrrdederl 6., "yr-m bazr Mofol dillerinde ve gd,ri.indi.ifti taaarryta- biitiin iii"t ait-lerinde kavbolmugtur. ll 1y diilerinde yiiklem aga .rdaki sraya gti.re ek ahr : 1. Durum bildiren ek, Kuzey Tunguzca'da gok "farkhdurum ekleri vardrr, morfolojik olarak fiil tiiretim ekieri durumeki olarak ahnmrgtrr. 2. Isim -fiil- zaman ekleri, 3. lyelik ekleri

t2

veyaleri. kelime igine dahil olan qahrs zamirlerini igineUral dillerinde oldugu gibi olumsuzluk her iig gurupta da bu.giin sAdece Tunguz gurubunda yagamakta olan bir olumsuz fiil ileyaprlmakta idi. Bugiin bu olumsuz fiil Mololcada zarfa, Tiirk dil-lerinde ise durum ekine diini.igmek s0retiyle kahntr h6line gelmig-tir. Her birisi, iki sentaks kullamhgrndan birini ifAde eden iki 9e-git isim fiil vardrr. Bunlardan birisi


11/135

Altal' dillcrinin ijzellikleri farkh derecede d;9 ^tir,"r"6qti.ri::' ' -ibelirtir. En karakteristik olan morfolojik tizellikfer en hzla s'uui- ..-, ,yede, yenili$e ve defigmeye rhmh bir kaigr koyrna gtisteren]ientaks.' ,- - r .ve fonolojik tizellikler daha az bir seviyede ancak farkedilebilif ve .blr derecede de kelime hazinesi iizellikleri Altay dilllrinin ural dii. ,: ,'lcrine ve dolayrsiyle Batrdaki ldint.,Avrupa dillerine oran.geneli-k-il,: ''.'. .:glsini belirler. Ote yandan Aliay djllerini Hint-Avru$a=dilleriylg: _,: .i,{gprudan do ruya giiriiniiqte baglayan birkag isoglos vardrr. Aliay ,- , ,dilleri, Ural dilleri vasrtasryla, aynr zamanda kuzeydofudak'i yuki. ' ,3lrveQukgi(QukEi,Korak,Kamqadal)gurubuyladaba[lantrlrdrr.Ural ve Altay dillerini Dravid dilleriyle baglayan kelime dizisindeoldufu kadar yapr ile ilgili (morfoloiik ve sentaktik) gdriintigteki.rkrabahk baflan aynca inceleme konusu olmaya defer.

l1 l)

TURK DiLLERININ MU$TEREK TARAFTARI vETEMAYULLERI(SPRACHBAU = DILIN YAPISI) ,

LOUIS BAiZINMiiterclmln notu: Terciimede miimkiin oldulu kadar yazanniisl0buna ve dilbilimi anlayrgrna sidrk kahnmrg, ve bu sebeplekullandlpr terminoldinin de, T,iirkiye Ttrkgesinde kullanrlan ter.minolojiyle de$gtirilmesi yoluna gidilmeksizin elden geldifinceterci.imesine gahgrlmrgtrr.

Tiirk dilleri on iki yi.izyrldan fazla bir zamandan beri bol ve 9e.gitli metinleile mevctrdiyetlerini or:taya koymuglardrr. Bunlar Av.rasya'da genig bir sahaya yayrlmaktadrrlar. Bugi.in, bu diller, bueserde (PhTF) teferruath tavsiflerini bulaca$rmrz, gok sayrda vebiribirlerinden qok farkh lehgelere avnlmrg bir vaziyet. arzederler.Fakat, zamanda ve mekAndaki bu daSrnrkh$a, ve hattabu derece lehge farkhhfrna rafmen, bunlar, birlikte katrldrklarr,biiyiik bir segiklikle, kendilerine has lengiiistik bir sistemle tayinedilobilme imkAnr verert bir vapr anahatlarr biitiinliifiiinii miigtere-ken ortaya koymaktan geri kalmamrglardlr.Statik bir qekilde tarif edilebilen bu yapr miigrerekli[i, bu dil-lerin zaman igindeki geligmesi srrasrnda, daha az aqikAr olmayanbir temayiiller miigterekligiyle birlegir.Agafrda, tabir caizse,,getitli tiirk dillerinin iiziinii tegkil, veonlann derin birlifini tomin eden oldukga dikkat gekici bumiigterek hatlan bir bir giiz iiniine yaymaya gahgacafrz. Bu miina-sebetle, srrasr iizerine: sesler, gekilbilgisi, kelime hazinesi, siizdi.zimi konulannr ele alacaprz.


12/135

A. Fonetik ve f onoloji (Sesbilgisi)Qok sayrdaki tiirk agrzlannda giiriilen son derece gegitli ses.lerin tamamiyle fonetik bir anlatrmr, ortak bir giiri.iniim vermekgiiyle dursun, ancak bir kangrkhk ve tutarsrzhk intibar uyandrr-maktan 6teye gidemez. Bun? mukabil, fonolojik tahlil, yani gegitlitiirk dillerinde fonemler sisteminin fonksiyonel incelenmesi, -he-men hemen ilk bakrgta, basit ve berrak, anahatlariyle tutarh biryaplnln gciriilmesini saflar.Mamafih, (arapga, farsga, fransrzca, rusga vs. gibi) ti.irkge ol-mayan dillerden, az-gok yakrn bir gegmigte ahnmrg, ve ekseriyetlekelime hazinesinin mtihim bir krsmrnr tegkil eden kelrmelertn umu.mlyetle tiirkgenln fonoloJtk kuruluglanmn drgrnda kalmasr hadi.sesini burada belirtmeden gegmeyelim.

1". Vokaltzm (Unliiler diizenl)Fonoloji bakrmrndan, tiirkgenin vokalizmi, kelimenin ltk heceslyle, dlfer hecelerl araslnda temel bir yapr farkhhsiyle tavsifedilmiqtir.(Bizzarure kdkii tegkil eden) llk hecenln vokallant gokluklaen zengin olanrdrr. Bu vokalizm, biitiin tarihi tiirk dillerinde ve he-men hemen giiniimi.izdekilerin hepsinde (baghca istisnasr, biiyilkgehirlerin iizbekgesi gibi kuwetli bir gekilde farsgamn etkisindekalmrg lehgelerdir), damakhhk (palataltt6), agrkhk (apertune) vedudakhhk (lablalltd)'tan miitegekkil 3 rltpktntn (corrlattons) ta.yin ettigi miikemmel bir simetri ile tarif edilen baghca E fonem'dentegkil edilmiqtir. GerEekten de, 4 ijndamakh (prd-palatales) veyaiinlii (antdrieures) (: iNcE) ve 4 artdamakh (post-palatales) voya arth (postdrleures) (: Xltttrt)'nrn; 4 agrk (ouvertes) (- GE

Nig) ve 4 kapah (fermes) (- DAR)'nrn; 4 yuvarlak olmayan(non-arrondies)veya dudaktr olmayan (nonlablales) (= DUZ) ve4 yuvarlak (arrondies) veya dudakh (Iablales) (: yUVARLItK),mnqift gift biribirlerinin karqrtr olduklan miigahede edilir. (Ileridekibriliimlerde tasvirlerinin bulunaca$) lehgelere gbre bu fonemle.rin gok gegltlt hususi gergeklegtlrtlmelerl hadisesi istisna edilirse,bunlar 9u gekilde srnrflandrrrlabilir.16

Dudakhlar

Fonetikgiler, pek hakh olarak, ttirk a[rzlarrnrn gofunda, akus-tik nitelikleri A ile I'ninkiler arasrnda olan, bu 8 fonemden negetetmig (gegitli gergeklegtirilmeleri bulunan) 8 iinli.iye ilAveten bir 9."kapah e> iinliisi.ini.in mevcudiyetini belirtmiglerdir. Ancak, fonksi-yon baktmrndan, higbir zaman 'bu "kapah eo ne A'nin ne de I'ninkargrtrdrr. O halde, fonoloji bakrmrndan, (ti.irkgenin bttiin i.inltdiizeninin mi.itekAmil dengesini bozacak olan) bir 9. fonemdenbahsetmek do$ru olmaz. Ancak ("kapah eD nin l'nin kargrtr oldu "udurumda) A'nin olsun, (ckapah ep nin A'nin kargrtr oldu$u durum-da) I'nin olsun, (umumiyetle birlegme ile ilgili) tesadtifi gergek.legtirilmelerinden bahsetmek yerinde olur. Hatta, bazan "kapahe", kelime igerisinde higbir semantik rol almadrfr A/i kargrthprmnbulundufu nadir hallerde A ve i arasrnda kararsrzhk gegiren birgegit tarafsrz gerEeklegtirme olarak giiriiniir. Her ne kadar, mi.inha-srran A/i miinasebetiyte belirtildilerse de, ayrrca benzer kararsrz-lrklar, ti.irkge'kelimelerin ilk hecelerinde, di$er A/t, 6llJ, O/V"agrk/kapah> giftleri arasrnda da tesadiifi olarak meydana gelir.

O halde, tiirk fonoloji sistemi, yukarrda zikredilmig olduSuiizere, 3 lligktyle sonuglanan, 9 degil, 8 iinlii foneml havidir.Mamafih, sadece tiirkmencede tam olarak korunmug olan (veyakutgada, yalnrz tek hecelildrde hayatiyetini si.irdiiren) dilin eskibir durumunda, krsa (brtves) ve uzun (Iongues) kargrth$na daya-nan, siire ile ilgiti bir 4. lltgkintn, ve netice olarak llk hecede, A, i,O, U; A, r, o, U; 4,i,.6, E; A, I, Q, Olnun gtiri.ilmesiyle, t : 16iinlii fonemtn bulundu[una igaret etmeliyiz. Istatistik olarak kul.lanrlma frekansr diger 3'i.ine giire daha di.igiik olan bu 4. iligki, i.in.siiz fonemler bakrmmdan tiirk dillerinin tarih boyunca zenginleg-mesiyle, uzunluklarm gittikge kaybolmasrnr denklegtiren (krsa)iinliilerin ve iinsiizlerin miimkiin olan birlegmelerinin gogalmasiy-

t7


13/135

lc kaybolrna)'a yiiztuttu. Uzun iiLnliiler (ve bilhassa A, I, O;, artrkliilkge asrlh kelimelerdc si.ire ili:;kisini diriltmeksizin, yabancr dil-lcrden ahnma kelimelerle (meselA : osmanhcada, arapga ve farsEa.dan ahnma kelinrelerle) Ae$itli tiirk dillerinde yeniden ortaya grka.bildiler'. Briylc ahnma kclimelerde bilc, uzunluklar, yaygrn kullanr.Irgta krsalm;r temaviilii g,iisterirler.ilk hece drgrndaki hecelerin ve miinhasrran eklerln vokaltzml

lbnolo.ii bakrmrndan daha az Eegitlilik arzeder. Eski ve Orta tiirk.gcdc, btr iinceki hecenln i.inliisiiniin 6nlii veya arth olmasrna giire(iinlii ahengi : harmonie vocalique) herbiri iindamakh veya art.damakh 2 gerqeklegtirilmeye sahip 3 fonemle (A, i, U) tayin edil-tnistir' : Avnr kclinrcnin biitiin iinli.ilcri rinli.i veya arth olacak qekil-clc; A,


14/135

2o. Konsonantftm (Unsiizler diizenl)Ti.irk dillerinde, konsonantlzmln zenglnll$nln vokallzmtnklneters olarak deft9tifi ve, diakronik olarak, konsonantlzm bakrmrn'dan bir zenglnlegmeyle birlikte tamamiyle btr vokaltzm faktrleqme'st yiiniinde tekAmiil gegirdifi gok dikkat Eekici bir husustur.En arkaik di.izeyde, ilk hecenin vokalizminin b0yiik zenginlifi'

ne aqrklayrcr sebep olarak kellmenln tam bagrnda bulunmasr gere'ken iinsiizler (consonnes lnltiales absolues) bakrmrndan biiyiik btrfaktrllk giisterilebilir; ilk hecede 16 iinlii fonem yanrnda, ilkel birgekilde, sadece kelimeyi baglatabilen 7 iinsiiz fonem vardr (VIII.yy. Ycnisey ve Mololistan kitabeleri) : "srfrr" fonemi (iinsiiz yok'lu[u: iinliiyle ba9lama), qok yaygln, ve sadece 4'ti patlayrcr (B',T-, K-, Q-) ve 2'si srzrcr (S-, Y-) olan 6 hahkf fonem, ton'luluk iligkisi (corrdlation de sonoritd) olmaksrzrn (kelime bagrndahissedilir tonlu ve tonsuz kargrthSr yoktur), ve hlgblr bagta iinstizguruplan tegkll etme lmkAm bulunmaksrzrn kullanrhyordu. Di$eriinsiiz fonemler, sadece ahnma yabanct kelimelerin bagrnda (95d,irancadan ahnma unvan) veya istisnai hususiyeti olan kelimelerde(som kelimesi nil nne?o) giiriilebilirlerdi. K- fonerni, ijnlii iinliile-rin iiniinde iindamakh (nk-o, az-gok uyumugamrg"), ve arth iin'liilerin tjniinde artdamaklt (uk-o, artdamakh) olarak gergeklegti'rilmigtir. Kelimelerin iginde daha zengin bir konsonantizm vardr:3 glfti ctonlu/tonsuz" 7 patlayrcr (P, B; T, D; K; G; 9), 4 genlzll(M, N,0, N),4 suncr (Y, S, Z,;),2 alscr (L, R) olmak iizere top'lam 1? iinsiiz fonem gdriili.ir. Damak iinsiizleri ve akrcr L kelimeninilnliilerinin dnlii veya arth olmasrna bafh olarak iindamakh ve art'damakh olmak tizere (K/K, G/ G, L/L) ikiqbr farkh gergeklegtiril'meye sahiptiler. Btimolojik olarak, srzrcr Z ve $, akrcr R ve L ilesrrasr iizerine de$igtokup oluyorlardr (F.lz ve L/$ de 'i9toku9u)'Her tiirli.i iinsiiz btrlegmesl hece bagrnda miimktin gdriilmliyordu;hece sonunda milmkiin olan birlegmeler ise smtrh saytdaydr (akr'cr + tonsuz patlaytct i NT, NQ; ST; RS).

Qetitli ti.irk dillerinin geligmeleri siirdiikqe, ve bilhassa yaban'cr kelimelerin ahnmalartntn tesiriyle, konsonantlzm, bagta fisrltrh'lar (H, E ) ve stzrctlar (F, V) baktmrndan umumlyetle zenglnleqtl,ve patlayrcrlann otonlu/tonsuzn kargrth[r ekseriyetle (tonlulannortaya grkmasiyle Q/C'nin de dilde kullanrlrr olmasrm hazrrladr;20

bununla beraber, yumugak genizli iI umumiyetle kayboldu. Bu hu' 'susta daha fazla bilgi igin, gegitli lehgelerle ilgili monografilere ba'krlmasrnr tavsiye ederiz. Ekseriyeti igin, bunlann, kelime bagrndaeski tiirkgenin kabul ettifinden daha bilyiik bir iinsiiz gegitlilifinbugiin musamaha ettikleri hususiyetle dikkati gekmektedir.3". Vurgulama (Accent tonique), Vurgunun yeri ve (kesafet ve yiiksellik bakrmrndan) gergek'leqtirilmesi lehgelere giire deligiklikler arzeder, fakat umumi te-mayi.illere de uyar: gok kullanrlan kelimelerin ilk ve son hecelerivurgulu olma temayiililndedir; bazan asrl vurgu ilk hecenin iize-rinde ve son vurgu ikinci derecededir (iiyle geliyor ki, eski olangekil dc budur), bazan da tersi olur (meseld, Tiirkiye'de). Her ha-liikArda, (ne bagta, ne de sonda olan) orta heceler normal olarakvurgusuzdurlar ve bu yiizden Eegitli fonetik hadiselerin zuhuriyleiinliilerini kaybetme temayiiliindedirler. 3 heceli bir kelimenin buyiizden orta hecesini kaybettili gok yaygm olarak giiriiliir: ogul

"o ulu; ogul-r>ogh uoflu> vs.Mamafih, tiirkgenin vurgusu, kendilerinden tince gelen hece-nin iizerine vurguyu atan ardarda konulmug btttgken ek, edat vekellmelerln varhlr sebebiyle daha muhtelit bir durum gijsterir: uy.gunluk bildiren +[ eki (tfirkSii otiirkge/tiirk vari"), sona getiri-len gahrs zamiri (ttirk ben ) vs.

B. Morf oloji ($ekilbilgisi)Ti.irk dillerinin baghca morfolojik hususiyeti bunlann hemenhemen mi,inhasrran soneklt dlller olmalarrdrr. Gergekten, katrksrzve basit olan sonekleme, hemen hemen tiirk rnorfolojisinin kullan-drlr tek yoldur: asrl tiirkgede, (yabancr dillerden ahnma kel'imelermiistesna) ne tjnek, ne ktiktin iinliistinii deligtirmek, istisnai tiir'den nifade kuvvetlendiricio birkag tegkil hesaba kattlmazsa (uyan'krh kelimeler) : uygurca itg m-iig (av>, ortat'iirkge yaq yu9 uyegil'lik", vs.) vardrr.Kelimenin kiik unsuru, isi'm veya fiil, defigmez olarak kalrr;'rbazan miigahede edilen iinsiiz deligtokuglan (hususiyetle tonlu veNonsuz arasrnda) tek btr fonemin gergeklegtirilmesinin birlegtir-meyle ilgili defiqmelerine tekabill eder (biiylece, osm. gecit "gegit",akk. geEid - i).

2l


15/135

Sonekler clc, f


16/135

yetle, isim Eekimi gekillerinin bir gerilemeye ufradrlrna $ahit olu'nur (-n'li vasrta halizarf gibi bazr nisim halleri"nin kullanrltqr ge-rilemcktedir).Ti.irk dillerincle, (miizekker, mijennes ve bitaraf gibi) gramerbakrmrndan cinsiyet yoktur, ve ('16r ile yaprlan) 9ok1+ faleso'risi yakrn ,u*"riu ihdas edil'migtir; otekliku durumundaki kelimeekscrivetle kollektif bir: delere sahiptir' Gramer uyumu yoktur:

isim, srfat cllarak ister epitet, ister atribii durumunda kullanrlmrgolsun defigiklile uframaz (gekim eki almamrq isim tabanr); ayntdeliqmezlik zarf igin de sijzkonusudur.Ti,irk dillcri isim ve flllden bagka geqitli defigmez pargacrklar(: particulcs invariablcs), hususiyetle (batr dillerindeki tingekimcclatia*nrn 'erini tutan) sonEekim edatlarr da bulundururlar. Buedatlar da, esasen, etimolojik olarak isim veya fiilin isimle$mi$ $e-killericlir. Bu parqacrklann bazrlan kendilerinden 6nce gelen keli'rneye birle$*"k, u" bir Eegit bitigken ekler durumuna gelmek te-mayi.ilii gcisterirler ( +blr-ll'6 ubirlegtirerek" > eski tiirkge btrlii.ile> ) osm. ild


17/135

rlan: atalrk natalrkn); pat gi.iriiltii, pat-rr aynr manada (burdan:pat-la- upatlatnako, pat-lr-da- opattdarnako); vb...Attcak, r't:rli ltijk uusnrlarn vc inanidar te;killer, kedilerini ku-slliln nrillrtlcrdcn, hcnrcn lremcn clainra gittikgc Eofalan miktarclarrlrtmr$ ki-iltiir nnsurlannr sindirclikleri anclan itibarcn tiirk halk-lrrrtnrn ilrlivaqlarrna :rrtrk ccvap vcnncz oldular. Geligen her dilI'il)i, liirk(-'c, talilri bilirrcli_tinclen bcri, onlardan, saytstz vabancl I(e-lirrrcvi alrnaktan gcri


18/135

bakrmrndan balh oldulu kelime veya kellme gurubundan 6nce yerahnt/Bdyl"rr, iizne yiiklemden (-Eok yaygrn bir wkilde-, fiil ciim'Iesinde fiil, isim ci.imlesinde isim) iince, ve belirten belirtilenden


19/135

ESKi TURKQEANNEMARIE VON GABAIN

l. Daha 18. yilzyrlda, ilim diinyasr eskiden beri okunamayanYenisey'deki yazrh dpideleri biliyordu, yakrndan elde edilmig bilgi'leri ise 1709 Poltava savagrnda esir diigen Isveqli subay PH. J. VONSTRAHLENBERG'e borgluyuz. Fakat ilk defa 19. yiizyrhn sonundaburaya ilmi gAyesi olan bir araStrrma heyeti giinderildi: Finliler J.R.Aspelin'i Sibirya'ya yolladrlar, 1889 da, bulduklan Inscr{ptlons deI'I6nlssdl, recuelllies et publ,ldes par la Socldt6 flnlandalse d?rchd'ologle'de yayrmlandr. Aynr yrl Rus N. M. JADRINCEV de OrhonkitAbelerinde aynr tarz ya:rr ile kargrlagtr. A'O. HEIKEL'in baqkan'h[rnda yeni bir arattrrma gezisine dayanarak 1892 de Inscr{ptlonsde l'Orkhon, recuelllles par I'expddltton flnnolse lE90 et publldespar la Soctt flnno-ougrienne adh bir kitap giln rgrprna grktr. W.RADLOFF yiinetimindeki Rus gezileri Atlas der Altertiimer derMongolel, 1892-96, Petersburg, adh bi.iytik esere gok geniq malzemetemin etti.- 8. yiizyrlda yagamr$. iki Tiirk prensinin gerefine dikil-mig iki Orhon kitdbesi aynl zamanda Qince bir metin de tagrdr$rn'dan ve bu Qince metinlere gtire okunamayan kitabelerin dillerinineski ttirkge olmasr gerektilinden, gimdi metinleri giizmek igin ta"kibedilecek yol giisterilmiq oluyordu. Orhon kitAbelerinin yayrm'lanmasrndan hemen bir yrl sonra Danimarkah dAhi V. THOMSENbu alfabeyi giizmeyi bagardr: Ddchlffrement des lnscr{ptlons del'Orlihon et de l'I6ntss6l, irotlpe prdllmtnatre, Bulletin der d?inischenAkademie 1893. Yalmz sonradan bir kag ilAveye ihtiyag hissedilmig-ti : Une lettre mdconnue des lnscrlptlons de I'Idnlssdt, JSFO 30. Busansasyonel olay tiirkologlar arasmda fevkalide bir ilgi uyandr'dr. Hemen 1894 de W. RADLOFF Orhon yazrsrnrn ilk gevirme de'nemesini oltaya koydu, 1896 da V. THOMSEN her iki Orhon ki'

3l


20/135

ttrbesinin irinirh bir S.orrrmunu gtn rgrlrna crkardr, arkasrndan 1922de bunlann u" To,,yJt'k kitibesinin iinemli sayrlmayacak btt-yndiizeltmeyle Ouni*uttul" i"t"ti*"ti geldi' 1924 de bu gahgma H'H'SCHAEDER rZDMG) tarafrndan Almanca'*'a cevrildi' Bunlarr ta'kiben iki run kitibest ;tth ;' G' RAMS'TEpT iataftndan bulundu:Zwei uiguri""n" nt"'""t"""t-tfft"" in {er Nord'Mongolel' JSFOU30, 1e13. KcsA II lr;;';;-il;;; r' r'rEivrn'rH' rxe kiiktiirklschenGrablnschritten aus ;; T"l; des Talas in Turkestan

getirdi' Venihal,et Rus s'E' MAl;v;i;;lskaia pts'mennost' tJurkov' Tekstv tperevody, Moskau'Leii"g*a leSz. linin 73'100' sayfalannda' Mi'nusinsk ve Abakan ;;il; kendisi ve S'V' KISELEV tarafrndanyeni bulunmug Ycnisey kitAbelerini,..yayrmladr' Yiizytllarca EskiTiirkge malzemenin vt'l*i""*"srna W' BANG-KAUP' M' RASANENve A. VAMBERy de;;;rldri;r. Kirabelerin iislobu mu'cez yani 9e'kil bakrmrnao., utauLiu^lotitait ve-hepsi de mezar kitabesi oldu'[u iqin, kelime nu,'itt"'i-uidt"""' Fakat kitibelerin yanrnda ayrt'ca rnuhtevalan gok ^t*iii-t" ailleri daha canh olan Eski Tiirkqeel yazmalarr au u,rrt'ii"' itt*t";v" yiinelen ve yeniden canlanan builgi 18eB den itibaren;;;ti;;;'; (umlarla kaph haribe hAline gel'mir; eski gehirlerine dijniik bir srra araqtrrma gezilerine

yol agtt:1898 cle Finli BAROU -nnUNCf ve. O' DONNER' Rus KLEMENCorta-Asya'va eittil"i it'""'u"t41c1iz SIR AUREL STEIN' Al-man A. GRUNwEDeit" n' V' LE COQ' Ftutttt' p' pEII"IOT' Ja'n""'oio*i, iru"E fr'oiir "t^gtrrma heyeti mensuplan' difer Rus'lar ve de Qinliler ,"ittUo'if"t' iu"* biilgesinde ve Kuzey batr Qin'de bulunan "deUi u" "arft"tf":ift kahntriar' 2'-13' yiizyrl arasr Qin'Saka, oToha.,, soEi, ;;i;iii Tibetli, Hintli ve eeeitli Tiirk bov'lartntn eserleridir'

TilrkEc y


21/135

217-28, 1025-36, 1911, s. 305'26, 427'52, lel2, s. 747-78; Ulgurlscholprrchdenkmeler, Leningrad 1928 vs'), F.W.K' MULLER (Hand'lhrfft*r""t" ln Estrangelochrlft aus Tur{an, . Chlnestsch-Turkcrtan, II: ABAW 1904, K. FOY'un ilivesi s. 104'105'da;Ulgrrlca I-IV, ABAW 1908, 1910, 1922, SBAW 1931 vs'), A'v'ld COO (Eln tnantschitlsch ' uigurlsche Fragment aus ldt'lut'tchahrt, SBAW 1908; Ttirklsdre Mantchalca aus Chotscho,t I ABAW 1911, ek Berlin lgl2, Il: ABAW 1919, III: ABAW1922 vs.), W. BANG (Zu den kdktiirklschen Inschrlften unddentllrkhchen Turfanfragmenten, wZKM 1909; Mantschfitsche lrlenldchteplegel, Musd,on 1923; Mantechsbche Hymnen,. a.y,, 1925; A'yon GAbAIN ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte, I'V, A'v' GABAINya G.R. RAHMETI-ARAT ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte vI,IBAW 1929, 1930, 1931, 1934 vs.), P. PELLIOT (La verrslon outgourcdr lhlctotre des prtnces Kalydnamkara et Pipamkara, TP 1914),O,R. RAHwTETI-ARAT: (Zur Hellkunde der Utguren I, II, SBAW1930, 1932; Tiirklsche Turfantexte VII, ABAW 1937 vs.), A.v. GAlAlN (IXe ulgur{sche Ubereetzung der Btographle Htien'tsangs' V'Irpltal, SBAW 1935; Tiirktsche Turfantexte VIII, ABAW 1954 vs'),l, tUAlOV, (Obrazcy drevne'turocko pls'mennostl, Taschkent 1926:ttmtatdld drevne-tlurkskot 1ils'mennostl teksty I befedovantla,Morfau-Leningrad 1951, s. 1'218 vs.), T. HANEDA (A propos d'unhrtc fragmentatre de prtlre manlchdenne en oulgour, Provenant deTrrtfan, ioyo Bunko 1931) ve diSerleri. Bundan bagka bilhassaK. GRONBECH'in Der Turklsche Sprachbau'r Kopenhagen 1936,rlkr edilmelidir.- Pek gok yiinleriyle tefernrath bir gramer arag'ttrmasr l94l'de A. von Gabain tarafindan yaprldr: AlttltrHscheOnmmatlk. Orada 225-246. ve ikinci basktsrmn, I*ipzig 1950, 368'?2. (Nachtrige zur Blbltographte) sayfalannda difer bibliyogra'llk verileri bulmak miimkiindiir.

21. \azrgesidinin segimini gok kere inamlan din belirler. Tiirktun yazrsr bozkrrdaki atalar ruhuna inanma devrinde ve aynca ba'u gJhirli maniheistler tarafindan kullanrldr. Bir si.iryinl alfabesiOlan Estrangelo yazrsr, gok nddir ve sadece hristiyinlarca kullanrl-dr. Bununla gok yakrn akraba olan mani yazlsr sadece maniheistgevrelere inhisar ediyordu. So$d yazrsr gok seyrek, o da nisbetendeha erken zamanlarda, budist tiirklerce kullanrldr. Bunlar, sitilin-de yaprlan ufak tefek de$gikliklerle bunu sofdlardan almrglardr.-Uygur yaztst onunla gok yakrndrr.-34

$ehirlerde din gevrelerinde oldufu kadar, din drpr gAyelerle clekullanrlan bir yaygrnh[a sahipti: Hem de kahpbaskr'(Blockdruck)halinde kesilmiglerdi. *Bir hint alfabesine dayanan Britrml ya'zrsr Tiirk yazr sanatrmn eskilerinden olmasa gerek. Saka veya utoharlaro'dan ahnmrg ve tiirkgenin ihtiyaglanna giire bir gekil veril'migti ve sddece budistlere has bir yazr idi.- Tek tiik, bir hint al'fabesinden ahnma tibet yazrsrnrn da kullanrldrfr haller vardrr.Tiirkge'nin iinlii sistemi Brdhml yazrsrndan oldupu gibi adapte edil-. migtir, yalnrz r ile I ayrrt edilebilir, gimdiye kadar bilinen gok azmetin pargalanndan yazmrn sAdece bir din il"e mi srnrrh oldulunu'-Budizm-yahut din drgr gAyelere de rni hizmEt etrti$ini kestirmek*oll;. Grammarik'te run, sopd, uygrlr, mani ve BrShml yaztsthakkrnda bilgi vardrr. Burada yalmz bazr iizellikler iizerinde du'rulmugtur.Run yazrsrnda o ve u, 6 ve ii, t ve t igin birer igAret vardrr. Ba'zr kitdbeler.de e igin 6'zel bir igAret kullantlrr. Pek gok i.insiialerdeher bir ipdret igin, bizim rt ve 2t ile gevirdi$imiz arth ve iinlii iinlii'lere sAhip kelimelerde, bir ayrr harf olduSu halde rs, b ve g'ninses deferlerinin geqitli gekilleri heniiz bilinmemektedir. Unstiz dif'

tonglar igin ld ve nd vs. gibi harfler vardrr.Uygur yazrsrnda o ve u,6 ve ii, r ve l, b ve p, k ve g, s ve gara.srnda hig bir ayrnm yoktur. k, 8 ve nAdiren b arasmda ayrrrm sa-dece itinah yazmalarda noktalama sureti ile ifade edilmigtir.Sopd yazrsr ayrr belirsizlikler giisterir, yalnrz burada n, a vefl'den ayrrt edilir.Mani yazrsrnda da iinli.ileri giisteren harflerde aym ikiliklermevcuttur.' BrEhmI yazrsr zenginlik bakrmrndan r/l bir tarafa brrakrhrsahig bir ikili ; sahip dJEildir, yalmz n ve t birbirine gok benzer veaym gekilde c ve v'de. e igin belirli bir harf vardrr. a ve u yr temsileden harflerin yamnda, Sanskritge'deki bir kullamhga giire biruzunluk, Sakaca ve Toharca'da a ve u'nun bag'ka bir delerini ifa'de eden varyantlar vardrr. Eski Tiirkge'de, bunlar kemmiyet delil'keyfiyet farkr olmahdrr. l, 6, ti ve ii sesleri nadiren uzun olarakgbsterilmiglerdir: Yani keyfiyet farklanna az tes8di.if edilir - BrSh'mI yazrsrnrn transkripsiyonu hindologlarrn sistemini takip eder vsdifer yazr gegitlerinin sistemiyle kargrlagtrnlamaz, giinkii bu yazryrTiirklerin kullanrgr heniiz deperlendirilmemigtir.

35


22/135

Yazr ve yazrhg iizellikleri bibliyoSrafyast: O. DONNER, SurI'origlne de l'alphabet turc du nord de I'Asle, JSFOu 1906; R. GAUT'HIOT, De I'alphabet sogdlen, JA, sdr 10, t. 17,l9lL; M. LIBZ-BARSKI Dle Herkunft der manlchiilschen Schrft, SBAW 1916; A.r'. LE COQ, Kurze Elnftihrung tn dle utgurische Schr{ftkunde,MSOS, Westatiatische Studien, 1919; G. R. RAHMETI AUt, Utguralfabesi, Cevdet armaSanr 1937.22. Hatrrlatma: A9a[rdaki terimler bilindili iizere 9u anlam'larda kullanrlmrglardrr: (ses uyumuu: iinlii ve iinsiiz uyumundanibarettir. Unlii.uyumu iginde "dilo, ududak uyumuD ile odudakbenzegmesio ayrrt edilmelidir. nBaflantr iinliileri> ilnsiizle biten birkiik veya g0vdenin sonuna, iinsiizle baglayan bir ek geldili zamanaraya giren iinliilerdir; bunlar genellikle dardrrlar, yani r v.e l, yu'varlak iinliilerden sonra u ve ii.Kitabelerde gu iinltiler giiriiliir : a, il, e, l, l, o, 6, u, ve O. Uzunve zayrf tinliiler vardrr. Bu hususun teferruatt heniiz tartrgrlma'mlStrr.Dil uyumu kaidesi yiiriirliiktedir, yalnrz iyelik eki +l ve +81daima tin iinliiliidiir ve lnga, lnglp vs. gibi tegkillerden ve moSolca

mi.igtaklanndan anlagrlacaSr iizere *i nou manaslna gelen kaynafr-nr haber verir.Dudak uyumu yer yer yerlegmige benzer. Yuvarlak iinliilerdensonra u/ii ye gegmesi dudak uyumunu giistermesi gereken baflantl[nliileri ekseriyetle hig yazrlmamrqtrr. Yer yer tam yaztlmrg olank(a)rluk + uC(N 2), kune(u)y+ug (E 20), tutuk + uB (B 38) keli-melerinden, en azrndan, yer yer, dudak uyumunun uygulama ala'nrna girdipi g'iiri.iliir. Eski TiirkCe kelimelerin Qince transkripsiyo'nunda tut*lrt'rn yanrnda $ut*hrt da giiri.iliir.Dudak benzegmesi mevcut olmasa gerek,Yazmalar a, fl, l, l, o, ii, u ve ii i.inliilerine sahip. Brdhml metinIerinin giisterdi[ine giire a'mn iki nevi (a ve i olarak yazrh), e vet'nin iki nevi(i ve I olarak yazrh, sonuncu seyrek) var, yazmalardar ve l'nin yazrhgr Eok az ayrrt edilir. (Tibet yaztstyla yazrlmrg diirtki.iEiik metin pargasrnda kaideli olarak ve bir kag defa da Brihmiyazrsryla yaztlmrg bir metinde, TT VIII s.6l). Bundan bagka o veii, u'nun iki nev'i (u ve fr olarak yazrh) ve tl'niin iki nev'i (i.i ve flolarak yazrh) vardtr.

36

Br5rlmi mstinlerine giire ilk hecede e'ye belgeler : ber-, but,el (elig uel, bir defa geger, bir yazrhg hatasr olmah) elt-,efic6, es, eset-, eteg, ezel-, ken, kelii kertii, ket6, sezlk, te, telfl- -tllii, ye', yeg, yerrne, yel rri.izgdrn, yerdg, yeritgttir-, yettr..Bazr Brihmi yaalannda, ilk hecenin drgmda, dilerlerindekir/t yerine bir e vardr, meselA, alte, s6wegl6-, soge[r, ezrl-tem,eyem- eylm, ilfre, ygfume, ytfig vs.Dil uyumu yiiri.irltiktedir.Dudak uyumu vardrr, yani, yuvarlak iinliilerden sonra baflan.tr i.inli.isii r/1, u/-ii olur. Dudak benzegmesi yoktur, fakat ilk hece-nin dlgrnda da e bulunduran Brdhml metinleri aym zamanda, ilkhecenin drgrnda u/ii yerine, gofunlukla o/6 ye sahiptirler: poyom.tro[c, otog, ohol, olor., orto, orom, osoh, otholr6[r, otoz, hkegok,hkdyo-l5ayo, [rodor t,iirii, yiiriig. Bu ahgrlmamrg dudak benzegmesi tiitdgltig iirnefindeoldulu gibi kelime sonuna kadar tesir etmez. -Ilk hece drgrndakibu o/ii ve e durumu sadece bir kag Brihml metniyle smrrhdrr, di.ferlerinde ilk hecenin dlgrnda sadece u/ii ve r/l vardrr. Difer yazr-larla kaleme ahnmrg metinler iizerine i.inliileri giisteren harflerinkesin ve belirli olmayrgrndan dolayr bir gey siiyleyemiyoruz.Kiik ve eki hecelerinde kaybolmak iizere olan iinliiler var; Uy-gur ve Mani yazrsrnda bazrlarr kaidelegmig durumdadrr: k(a)ra,t(e)0r1, m(il)n, s(ii)n, b(e)btr-, b(t)rt- ukrr-r, y(t)tl, ukeskino,yitti; Brdhml yazrsmda: t(a)vlgtram, t(a)war, t(a)Btgu, y(a)ragat,y(a)nl, y(e)te, y(e)gtrme, p(r)+ig, k(l)qi, y(t)wtk, b(t)ltk, t(o)sor,t(u)rup, p(u)lup vs.Bazr el yazmalarinda ilk hecenin drgrnda diferlerindeki r/lvs. yerine af e var, hatt6 baSlantt iinliilerinde de: amrl/amal, ba.hl.


23/135

burada patlayrcr), nd ve n9 ses birlikleri, k, I ve arth (kalm)0nlUler, k, g ve I Onlii (ince) iinliilerle birlikte giiri.iniirler. Ayncabunlardan bagka t, d, b, s, y, n ve r sesleri ile bir kag kitibede qev-resindeki iinliilerin ince ve kahn oluguna giire iizel bir igArete sa-hlp q sesi vardrr.- On ve son sesteki s lerin okunugu agrk defil,glinki.i s beklenen yerlerde biiti.in kitabeletde 12 tekil vardrr. Engok yaygrn olan i.igii rs, duruma gdre 2s ses deperindedir.Eklerdeki d; +da, -dagr, -duls, -dr, .dur- keltme sonla'nndaki , I den ve gok kere n ve r'den sonra da t'ye diiniigi.ir, ohalde + ta vs. meydana gelir. Kelime sonundaki d den sonra da*ta vs. ortaya grkar, fakat kelime sonundaki d kaybolur.Umfimi Altaycaldaki *d- kitA:belerde goktan y- ye ddntig.miigttir: burada gok kere Quvagsa daki -r-, -r ye bir z tekabi'iloder; .d' (-5-?) ve d (-6?) : yeni a$zlarda y,r, d veya t'ye ditntiS-miig olan Quvapga r muhafaza edilmiqtir. Geniz seslerinden iincegelen b gok kere muhafaza edilmigtir. Yalnrz Yenisey kitabeleri'ndem'ye dtinilgmiipttir; bdn-afin, biinii-mtinii. fi, aym Wkilde, -g-,-8, -g-, -g muhafaza edilmigtir.Kitaibelerrdeki mwcut i.insiizlere yazmalardaki gunlan eklenebi-llr: -b- ve -b)v. fi az giiriiliir. Bir yerde ny olarak,,fakat gokkere alrz gartlanna giire n veya y'ye diiniigmiigtiir; kitabelerdekieftrg yazmalarda gok kere ayrf nadiren de am$ olarak giirtiliir. r

ve g Mani ve Brdhml yazrsrnda aglk olarak birbirlerinden ayrrt edi'lebilir; Mani yazrh iki metinde (Man. I s. I ve Man. III s. 14) ttirk'ge kelimelerde bulunan s hep 9 ile yaztlrr. -Yabanct kelimelerdec, t, h ve de vardrr, sonuncusu bundan bagka Tiirkge latan, ban,ve Satun kelimelerinde de giiri.iliir, Brihml yazsmda Tiirkge keli'melerde 9 ve E variyantlart olarak c ve h da vardr.Onses : Mani yazrsmda kitA,belerde oldu 'u gibidir. , $ dan ay'nlamadrfr, k : S, p : b oldufu uylgur yaztsrnda iinseste sAdecet- vardrr. --d yoktur. Geriye kalan patlayrcr sesler igin bir geysiiylemek miimkiin de$ildir. BrAhml yazrst: bazr yazmalar b-, di'lerleri bh-, p- veya ph- seslerine sahip. Bundan bagka istisnA'srz [


24/135

*on yer adlan; -Fan tekit veya arkaik gokluk; +or| sl-fat; *"k ki.igi.iltme vs.; +Eak - +kak tekit veya kii-Qiiltnre: +Eu- **u;+sak; *srg, n'den sonra aynl zaman'da *9r9, benzerlik; *srr arkaik yokluk; +s'z yokluk,srfat; f su[c (nadir); + su9 (nadir); +"q (nadir); +ot ar-kaik Eokluk, *tag; *tam; f tag beraberlik (e$lik eden);*tiig benzerlik, srfat; *ton yer bildiren srfat; +"2 ar-kaik ikilik; +'z tekit: tiil*iz udenizo, ti6 (batakhk)den, yap*rz ousul, nizam), yaf (usul, nizamrdan yala +uuyapa yalnrzo, yala4 uyahnodan.

312. isimden yaprlan flll tabanlarr :*a- - *r- - *u-i *d-- *ad-; +ar- bilhassarenk isimlerinden; *gar-; +ol-; *la-;*on-; *'t-;t ka-; *krr-, scs tasvir c,dcn hccclerden sonra; yag+1rrr(ya0yap-, yani trnla-, grnla-o; *or-; +ra-; *'rka;* sa- (sa-; nhatrrla-, diigiin-, iste-o);+sr- -s'[ den bir ndgii+ltik *iyi-lik' tegkil edildifine giire isim ile srfat ayrilrgmrn da bir anlamt var

demektir. Kitabelerde bu hususiyetler heniiz az inkigaf etmig ol.mahdrr.321 . Isim deyince isim (substantiv), sfat, zarnir ve sayr isim-leri anlagrlrr.Eski Tiirkge'deki isirn gekim eklerinin srralanmasr di[er Tiirkdillerindeki (Quvagca'nm drgrnda) gibidir. Qokluk eki, iyelik eki,hal eki. MeselA: erv+liir+im*fl oevlerimeu.Hal ekleri ekseriya iyelik eklerinden sonra teklik ve goklukisimlere nazaran bagka gekiller oldu[undan, iyelik ekleri Eoklukve hal eklerinden sonra ele ahnacaktrr.3211. Qokluk: *lar ekiyle, kitabelerde heniiz seyrek ol"r"ilkargrlagrlrr; gok az *t, pek nadir olarak -pan, Eokluk vazifesiyilklenmigtir. Ikilik bildiren *z arkaik bir unsurdur. Kitabelerdetek tiik kiin uhalkoden grkma *[run, * un, + giin gekilleri giirii.lilr.Kitabeler zamanrnda bir ismin (substantiv) tek bir gey olarakdepil kollektif olarak anlagrlmasr, bozkrr dtigiincesine uysa gerek.

40 41

i'.


25/135

Bundan dolayr go 'unlukla bir gokluk ekine ihtiyag yoktur. O hal'dc yr[. Yalnrz yardrmcr fiilden 6ncepredikat (bildirme) ismi cbildirmenin vasrtasr halinde" olabilir.$ahrs zamirlerinden bo ve ol'da yahn hal ile belirsiz hal birbirinin aymdrr, bundan dolayr da bu kelimeler srfat olarak da giirii-

Iebilirler: ol iidtin.32122. Ilgi hali bir srfat halidir:tlgtn*nh ton+r oprensin elbisesi'. Bilhassa miilkiyet giiste.rir ve ilgi ismi daima 3. gahrs eki alrr: m6nlr1 [r (kitabe) cadamla.rmu, bu tdrii*nilp lt*l ubu tiirenin iti (iEleri),. llgi hali eki, be.lirsiz halin bir kawam ifade etmesine kargrhk, -meselA sag h&g-her iki ismin de bagmsuhgrnr korumalanna sebep olur.- tlgi ha.

*da- *taI*drn - +trn (a rz 6zell,l.Ei +dan)*"n+ga+garu


26/135

li eki diSer Tiirk givelerinde oldufu gibi * ld eki ile geniqletil-mez. llgi halinin yeni bir ekle genigletilmesi hukuk vesikalarryla sr-nrrhdrr: *nin+t?iklliir. Yeni metinlerde, ilgi hali, bildirme (predikat) ismi alabilir; miinlr3 ol "benimdir, bana aittir".gahrs zamirleri son gekim edatlarmdan iince ilgi hali alrrlar:al*, ara+, asra+, ig*, *o8r*, ortu*, 6d+, 67l+, tagtrn{, trl-tag+, iisk+, iist*, yuz+, ve bu gurubun tesiri altlnda utru.32123. Yiikleme, hali baghca, nesne halidir. Belinsiz halin aksinebelirli nesneyi giisterir; ulul 19 kddtig l.sl.ayri"r o(herhangi bir) kah-ramanhk yapayrmD, fakat: ol llnlua yol+ug yofuru usar slz uefer(zikr edilen) linhua yolunu kat edebilirseniz'.Bazr son qekim edatlan, fiil kiikenli olduklanndan, zamirlerinadiren de isimleri ilgi haline sokarlar: all5-u, ag"a, btrl.ii, ktig.[,i.izd, iigiin ve bazan da bfirii.Dolayl anlattmda bir .sidiysl gtisteren ytiklemeo vardrr. bk. 33.$ahrs zamirlerinin yiikleme halleri yer yer yeni bir oyapmau kiik

olarak ikinci bir son gekim eki alabilirler: mlnl*tln vs. bk. 32181.32124. Ydnelme hali: Eskiden genel bir yer bildirme hali idi:birt*yii [


27/135

yn,nrnda), adrn (bulunma halinin yanrnda), kln (bir iinceki gibi),bilrtl (bulunma halinin ve nadiren yi,ikleme halinin yarunda).Muhtemelen genellikle yer adlan yapan ve ses uyumuna tabi:csdeg (homonym) bir +drn bahis konusudur: ogf tunamfg ryerliycrinde, diizgiino on+tun yrpa[r con giik katrndaD, tag+dm taEdadtgarrdaki dallardao kiin*tiin tur-


28/135

rt+n (yi.ikleme hali ve belirsiz hal?); iidt+ntii, 6dl+ntln, 6dl*n,iidlf ngii, Odt + qiirti.Teklik 3. gahrs iyelik eki gok kere bir miilkiyet (sahiplik) ifa'de etmekten ziyade bilin"r, bir geyi giisteren belirli bir artikl (harf itarif) fonksiyonuna sahiPtir.3214. Bildirme bir isimdir. srfat tamamlamastnda tamlayandaima yahn haldedir: a +lar bulrt nak bulutlaro gok seyrek biristisnadrr (bir tiirkiide). uluS+r lratun obag kadrn, hanrmlann en

bi.iyiigii, biitiin [catunlarml ulu$ geklinden bir ktsaltma olarak an'laqrlmasr gereken bir tamlamadtr.blr, modern givelerdekinden daha az bir srkhkla kullanrlrr.E$er yanrnda bir bagka tamlayan varsa, blr tamlananrn hemenOniine gelir, fakat diler tamlayandan ijnce de gelebilir'Tamlayan dururnundaki bir isim, eksiz olabilir, yahut tamla'nan 3. gahis iyelik eki alabilir, yahut aynca tamlayan ilgi hali ekialabilir, bu dlrumda clifer givelerde de giiriilen iig imkdn vardrr.3215. Asrl sayrlar:bir,iki,iic,tiirt,beg, altr, yoti, sdklz, tokuz, on, y(e)gtnnl ,otwa'

l.;ly-ii o...e giireo; kdg-fl u-nrn citesinde (kartrsrnda)"; iiq.i n-denbagka, -den itibareno, aynlma hali ile; iitkiir-ii


29/135

(zaman bildirir), -den dolayr,, bulunma hali ile; od-r okoyup'iio$yu, ko;runr, aynlma hali, nadiren de belinsiz hal ile; sa-yu *herbitfi ;'t"p. .---e dopru, + kar'r, (yi5n olarak, diigmanlk degil) ; tiig-l.-+-kaiarn yiinelme hali ile; tAgr'i n-nrn strafindau; ulat't eve'vo diferleri, v5.u, bulunma hali veya belirsiz hal ile; ula-yu "kadar',ar; -rrt"-o ukargto, yiikleme hali ile sonralan ara vs' nintoririyle ilgi hali it" a"; iiz-[ atist;den dolayr vs.o (iytikakr_Eok- be'itrrir, ot""ugu

Brihml metinleri vasrtasryla kesinlegtirildi),- bal'iingretu bulunma hali ile, gok kere yiinelme hali ve belirsiz hal, na'dlrJn de vastta hali ile (bunun yanmda muhtemelen bir de 62il>iun"sgu vara (o halde, bunun iizerine-o vardrr); ym'E rbiiyle' ka'i""u"a"/au>, yer yer -m5, -ma geklinde krsaltrlrr; yo$ar'u oyu'kanr.

-rn ile yaprlan zarf fiiller: adrn t--den bagka', bir bulunmavo aynhna trati ite; btlfi''n (blr+lii-, den) oile', seyrek; ly'ln c-markasrndan,; kln nsonra (zaman bildirir)o, bulunma hali ile; 6nlnr-den bagkan, seyrek; iigiin e- den dolayr, igin''-p ve -pan ile yaprlan zarf fiiller arkaik ve seyrek: kop.hep, bfitiin,, kdp ogok, hep,, tolp nb0tiinn, top ntteq', -topan

.hepu, muhtemelen hepsi de fiil mengeli ve dolayrsryla bu katego.rtye "it. sayu gibi tafi Llarak srfat olarak da kullanrlabilirler ve budurumlarryla da arttk son gekim edatr sayrlmazlar'Ara srra, bu kurulug ve gekle uymadan, bir ismin iiniine gilenherhangi bir kelimeye dayah olmayan ve kendili$nden var olduluzannedilen isim mengeli son gekim edatlan gunlardrr: .ra (ara,,bclirsiz hal veya ilgi hali ile; meseli: arup ara (o arada' ugYa geklmsiz fiil gekilleriyle, meselA ldgmAttn ara co esnada, o aradar; ar'tu$ o--den goko, bulunma hali ile: bb'rii oberi', bulunma veya ay'rrlma hali ill, nadiren de yiikleme hali ile; q)aru (ora', bulunmaveya aynlma hali ile; lgrH cigr, belirsiz hal veya ytiklerne hali ile;0prti

"-Once'bulunma hali ile; Hsrd rsonra (zaman bildirir)o, bu'

lu-nma hali ile; tiig cgibir, belirsiz hal veya yiikleme hali ile; fakatolarr'n tlg hlmgianm conlann (itleri) gibi iglerim" ifadesindeolarnrg ilgi hali almrp bir tamlayandrr.3218. Zamirlerin isimlerden az da olsa deli9ik bir gekime sa'hlp olmast, aralanndaki farkrn guurunda olundu$unu giisterir, bufaik muhtemelen kitabelerde daha az bellidir, giinkii slz in yalmhaline bir de iyelik eki eklenebiliyordu: slz*lm*fi


30/135

- slznldii-slzdii-slzldrdii; slznldln.3. $ahrs kahntrlan : lngd o,bdyleo, inglp ofikat", lngiik, rngal.co?,,rlaruoburao,srpar (arlarve murtar gibi bir tegkil mi?) ..iye'lik zamirlerio, zamirlerin ilgi halidir: m(ii)nb s(ii)nflaruU, monu{, kdndi.inii6, kiintiinti4; blzip - btzzntp; sizi , slzliir-nij; anrp, olarnrn, monul, bolarnrl, kiindiiliirnip - kiinti.il[rnig.lqaret zamirleri: obuo: bo; monug; bum-mum-morui mupa-mu0ari munda-munta-,rnuntada -mUntuda; bunga -munga-monga obunca, bu kadaro; di$er teEkiller: mungolayu-znungulayu.bdvlc, bunun gibi, bdyleceo; monda$-muntaS-,mumtiig .bdyle,butrltn gibio; mumlayu nbciyleo; mundrtrn-muntrrdrn - murltayertin (tibet vazrsr) "bundan dolayr, bunun iginD; muntrran (bura-dano; lnuna-rlrna nbak ,. Qokluk: bolar, bolarnrg; bolannr; bolar-ka; bolarda; bolardrn. "burada, oradau: gunda (Surda, eskiden,.

-{; niigtitd kln unice son-rao; n?igfikd tiigi nne zamana kadar?o; nligiik (nasrl?); niigiilln unasll,hemen ki'; niiqiikliitl (nasll?, niqin?o nltdk cnasrl?,; ndliik nne-ve?,; ndmdn (nasrl?>; ndgii nniEin, niye>, niigiidfl dtkiirti (acabaneden ijti.irU,; niigiil (acaba ne?"; n[gi.iliik nnasrl bir....?; nigin sa-

dcce...?, gibi, daima gibi". n5g olumsuzun tekidi.kim okim?,;klmliir; kimnip; ktmkii; klmnt i.igiin okimin igin?".

52

Genelleme: klm kayu "heru (ekseriya kendinden sonra tartile). 32183. Dtini.igltiliik zamiri olarak gunlar bulunur: iiz, ukigi,hayat, vi.icut, kendi". iiziig; 6zkii; iizdii-iiztii; 6dn; iyelik eki ile:iiziim, iiziig, 6zl vs. uben, sen; o ys.v. -J. gahrsta genellikle zamir n sikullanrlrr: 6d6ii, nadiren kullanrlan iizikfl uona" nin yanrnda. 6zsrfat olarak bir miilkiyet iliqkisi belirtebilir: iiz tllt nkendi dilio,iiz iitiik ukendi suguD.r k(ii)nti.i nkendiu; kdnti,iniirl, keintiike, kdtiint, kiintiin (vasrtahali); kiintiildr, kdntilm ukendimn. kiintti siiriig ukendi siiriisiio;kiintti kii5liig okendi (giinliin) kalbin"; kiindii yajrldrt okendinsug igledinn. Ozne olarak: kiintii budunrm (kitabelcr) "kendi mil-letim,.

3219. Eski Tiirkge'de bir isim ciimlesinin bildirme eki(kopula) almasr zaruri defildir, giinkii bunun igin, heni,iz bu dildeqahrs veya igaret zamiriyle (bk.32l8l) eg olan zamir mengeli (bk.32211) bildirme ekleri kAfi gelir: klm s?in nkimsin?D; menlrl ol ube-nimdiro. Bu bildirme eklerinin (bilhassa 3. gahrsta oldufu gibi)srk srk dilqtiifii giiriiliir: kiintii budunrm okendi milletimn, tllmamtr [canr (yurdum gimdi nerede?o. Orneklerden anlagrlacafr gibi,gimdiki zamanda bildirme eki srk srk di.iger.Esasen 5r-, bol- ve yerine giire tur- fiilleri tamamryla di-ler fiillerde oldu[u gibi (bk. 322) ilgili bildirme-zaman- ve di[erekleri ile birlikte bildirme (kopula) vazifesini giiriirler: bilgn tagan6rmt9


31/135

blllrler, fakat daha ziyade srfat karekterine sahip olanlar predikatolrrak kullanrlrrlar. Bilhassa, gdk kere gahrs ifadesi taglmayanytnl 3. g4hrsta predikat ismi olarak kullanrlan -dul., -Su ve-xl h gekiller bu gegidin drgrndadrrlar. Belki de burada, diperhlm-fiillerle tamamiyle ytiriirliikte olan baglamrg bir geligmenindurmasr bahis konusudur: gekilebilen isim fiillere duyulan ihtiyaqtrtrk giderilmig ve bundan dolayr bu iig ek Eski Tiirkge devrindelrhrs ifadesi almryordu.-*r, ---9a: Bu iki gekil gok seyrek giiriiliir ve muhtemelen ge'hsok zaman veya istek ifade ediyorlardr. tiigmii-gl miin udokunma'trcalrm, dokunmak istemiyorumr.-8u, ilk defa yazmalarda bol olarak kullamlma sahasrna gr'ler, Temelde sahip oldupu miicerret ifadeden mecburiyet, iktidar,gAyc ifadesine inkiqaf etti.. lsim olarak: altr atl5an-fuf lar caltt kelepgelerr, lg tofa kltg$+.rl yo[c usalgrnrn gidecefi yok'; stnlradlvlp[ra bar-fu drslir oSeylan'atltmek mecburiyetine gelinceu; {u'nun ytinelme hali gok kereblr mecbfrriyert, bir gtirelik ifade eder. mang bol-Bu*ta olnang ol'flak gereko. -Ekseri yazrnalarda +luk genigletilir : o[caat'$u'lu|+suz fldgiiliik umu$ cegi giiriilmemig iyi umutr. -agr ileSonlgletilmiq qekli : I.col-$r*gr .dilencir.Stfat olarak: *'lma'8u $hng .yaprlmayacak i9,.Predikat ismi: ea[clan-frr ol "saklamak lAzrmn Bu vazife srktlclildir, qiinki -gu predikat ismi olarak olAzrm, gerek" manasrn'dn gok kere -{u*Iu} geklinde genigletilir.Sona gelen bir gahrs zamiriyle birli,kte hemen baglamakta olanhlr eylemi ifade eden -tralrr, kiil- ile bir tasviri fiilden tiiretilrnil'tlr: ktr-kfillr siin.-rruS isim fiili sondaki gahrs za,miri ile birlikte hem predikatyapar, hem de 3. gahrs olarak kullanrlrr. Bir tesbit ve oldukga be-llrsiz bir zaman yahut gelecek veya gegmig zaman ifade eder: blz

harnagun amtr lslg 6ziimiizkii iirttgii tltn-mig blz *biz hep girnditath canrmrza gok balhyrzr. rgfrn-mrg miin kiingtmln "gencimi (9o'cufumu) kaybettim:a. eniiklegsn yltl kiin bolmrg .dolurah yedigtin olmugn. bo ylr iimgiikllg ytr iirmtg "bu diin5aa acrh imigu' siisltlg btp fir-miq, blz tkt btg &lrtlmtz (ordusu iig bin irni;, biz iki bin54

siiniilmiit olabilir'Isim olarak srk de$I. Aynr gekilde etken ve edilgen birbirindenfarksrz: 6g-mt9 uiivme,-lrnedh, sena). ata-rmt+rm'adlandrrdrErm'gitsterdi$i;o; $an a 'riu1*rn kiirtl 'kan aktrlrnr giirdii:r' bll'mtfkiirgiik nbilmek gerekr.Bundan bagka --.mrg'h qekil srk srk yardrmct fiillerle birlegihfiller yapar, bk.322M.Genig zamani -uf, "'{r, -lr1 -r. Her fiil bu dtirt ekten belir'li birini alrr; eger istisna olarak, bir fiil igin iki ayn ek tesbit edil'migse, bu ya bir afrz farkr, yahut ta bir zaman farkrnr giisterir.--"::"::l#*-;hnr'er: iir-tir bar'ur Errgtt .hiir ve bafrmsrz ol'

makta olanu; isirn olarak az kullamhr: blr ymB iir'iir+f yo$ obir'lik (kavram)r yok.o Yiiklem olarak sona getirilen gahrs zamirleriile:o klmkfl tllg ka4an'ur m$n nkime memleket kazamnmu'---s{ --su$-s*. Yazmalann bi.iyiik bir krsmrnrl -tulu}'uyerine kitabelerde ve mahdut bir krsrm yazmalarda srfat, ve isimLlarak kullamlan ve aynl zamanda bir mecburiyeti ifade eden -sttvs, vardrr.lsim olarak : tiil-siik ( tiitsii D, lilii-sft * tnln {payla9trrmanla, ayr'rrmrnla,, kiin tof-suk+duth odofudan beri'ki'.Stfat olarak: allfana* tdr{i urtakdire deper bir yolo; t{6nH'

-slS li nyaprlmayacak h,; flt'62 $odrlar-su 6d


32/135

kitabelcrdc, gclecek zamanln yay$n geklidir, yazmalarda bulun'maz: iil-tiigi sdn nijleceksin".Fail (eylem) isrrr, o halde, qofunlukla isim, yer yer de srfatolarak: kiil'tiigt ugelecek, gelecek olann'. ..-du[; tii-glng bulma-yu +[ca oulaqmanrasrndanu'3223. Bir ciimleyi ballayamayan, yani Eekimli fiil olarak gii-rcv yapnlavart ve isiln scly.,r''clan olmayan, bundan dolayr da yi'ik-1",r,,",.,".,.,"- r,eya srfat (biidir.me) olarak kullanrlmayan fiil,gekille'

rine Moft)lc,,..rlo.rr, drnefine bakarak oconverbiao (zarf-fiil) de-nilnrigtiri Zarf olarak veya bir ciimlenin iEinde bir kelime gurubu'I-,,.,n fill kesintisi olarak i9 gtiriirler. Zarf fiilin ikinci unsurun birtasviri I'iil veva yardrmct fiil oldufu iki fiil geklinin alt krsmmtnbirinci unsuru olarak gdriiliigii onun zarf fonksiyonunun hususibir halidir.Zarf-fiillcrin kendilerine has ne zaman, ne de gahrs anlamlarrvardrr (yani zarf fiiller zaman ve gahrs bildirrnezler), bir gekimli56

fiile dayanarak onun ifade etti[i gahrs ve zamanl zlmnen ifade ederler.-a- -u -u, bazt hallerde -yu vs., menfisi (seyrek): -ma+y. -u zarf fiili, zarf, zarf belirleyicisi veya ciimle bagr ba$ yapar'|arf belirleyicisi'nin sonu olarak fiil mengeli songekim edatrdrr,zarf olarak birlegik fiilin birinci unsurunda giirtliir. -zarf :[rod+ tn- *koyu (aga$ya) in-,. *Zafi belirleyicisi: yan'a cyi'neD; son gekim edatt: bk. 3217.- Ba$: iitr-ii (sonra' nihayeto' -Bir'

leEik fiillerde: bol- fiilinin iiniinde muktedir olmak anlamrndabir tasviri yardrmcr: iir'ii bol-maz okalkamaz, yiikselemez"' Tasviriyardrmcr fiilin Oniinde: rd-u yara-ugiinderilmeye uygun ol-D'Tasviri saygr fiillerinin iiniinde: biilttir-ii yarh[ca- (saygryla giis-ter->, tasuiri fiillerclen iince: rl'u alk- "tamamiyle yap-u; bk'32244.- ah: - ah zarf fiilinin anlamr -u zarf fiillerine benzer, amatamamiyle de onunla aynr de 'ildir. En yaygrn anlamr: o-mek iginu,nadiren u-den berir.Birlegik fiillerde kullanrhgr. bol- fiitrinin ijniinde umuktedirol-u anlamrnda, tasvirl yardrmcr fiil fonksiyonunda: ug-halr bat'

lah bolurlar nuEabilir, batabilirler.,. Tasviri yardrmcr fiillerin ijniin'de iki fiilin birbiriyle ba$lantrsr -u zarf fiilinde oldufu kadar st-kr deSildir: yarman-$ah sal.un- (trrmanmayr (grkmayr) diiliin'mek,r. tasviri fiillerin iiniinde, bir giiriiniigiin ifadesi olarak: klr-g&ilt tur- ohemen girmek iste-,.'-kiir'giilt yahnh uparlakalev,. -bo ybriigiig betgiiliig trl'$ah nbu tarifi belirlemek igin",- yrllar aylar iirt-gnh iir klg loltr "yrllar aylar gegeli gok olduo;adnl-lah ylrtl-g[lt erii erii kig boltr naynlah Eok oldu."-grnga, -'$ fiilden isim yapma ekine ilAve edilmig teklik 3'qahrs iyelik ekinin e$itlik hali, yani -'g*rn*9a; t*iyle bir menqeesahip olmasrna rapmen anlamr bakrmtndan buraya daha yakrn ol'dulu iqin, bu ek burada ele ahndt'*grnga eki zarf belirleyicisini sona erdirir ve u--dr[r,miiddetge, *rncaya kadar, -madan iinceo anlamlanna gelir: kii-ziig yumup ag-frnga (gdz yumup agacak miiddetce (g6, yumup

aqrncaya kadar)u, miin kiil-gtnge .ben gelinceye kadar": nomlu$orunla Uig-gfnca oirfanh yere (Bodhi'manda) varmadan iinceu.Genellikle ismin sonuna gelen ve ona bir zarf belirleyici anla'

*

57

, ri,"r: {..,i:, , ::


33/135

nunr veren -kdn, yardlmcr fiil k6,k'ii iir-; tirkitn oikeno getiri'llr.-on; -on zarf fiili, Mofolca'da tamamiyle yerlegmig oldufuhElde Eski Tilrkge'de nadirdir ve kaybolmak iizerediir'Kahplagmrg olan zarflar: ya[r-rn kiil- (yakrn gel-o, ad'rnrbagka, ayrrD. - Zarf rbelirleyicisinin sonu olarak : btrldln ly'lnllg cgiineyden takip ederek yakala ,. -tt-p gilbl tl'yln de kitabe'lorde bazen, herhangi bir konugucu bahis konusu olmadrlr halde,blr cilmlecifin sonuna getirilir: ar[cg rdmaz t$n siittdlm aKervangtlndermez diye asker yolladrm (harp agtrm)D; tafra yon'yrr tl'ylnl0 ndr$arda (bozkrrda) yiiriiyor (diini.ip dolasryor) diye bir gayiar.Bazr son qekim edatlan bu gekildeLi bir zarf fiile indirgene'hlllrler. bk. 3217.-op: -op zarf fiili (menfisi seyrek olarak kullanrlan -mltryedek qeklidir) zarf belirleyicisi olarak ele ahnabilecek olan birkclime gurubunu diifiimler. Daima bagka bir fiil gekline ba$rdrrvo bu fiilin qahrs igareti go$unlukla bu zarf fiilin de gahrs igareti'

dlr, eylemi ba$h olduSu fiilden biraz iince vuku bulur: bo eau$lfldJp fnga tlp ttdl cbu sitzii igiidi,P (duiyup dinleytp) g6yle dedi (burtlzti duydu ve giiyle dedi). Bir doprudan ifade gekli olarak, gofun'Iukla tngii veya angulayu tl-p ile yiintitiiliir ve tl'p ile baflanrr.Bazr belirli tasviri fiillerden iince, mantiki esas fiil -"p Wk'llndedir, bk.3224.Zarf belirleyicilerinin sonu gok kere bir son gekim edatrylalfade edildiSinden, -op ile sona eren bazr son gekim edatlanmn dabu -op zarf fiilinden geldi[i tahrnin edilebilir, bk. 3217.-opan: -opun zarf fiilinin fonksiyonu almen -op ninki gibi

tllr, fakat daha eskidir ve kitabeler ve yazmalardan birinin aprylarrnrrhdrr. Menfisi (srk) i -matm-madm (yedek qekil).32A. Cnmle bilgisindeki kullanrhgrna ve bildirme eklerinint[rlerine giire, Eski Tiirkge'de iki ti.ir fiil gekirni gekli var&r.:lsim fiil olarak biiti.in fonksiyonlarr (yani, isim srfat ve bildir'

rrre) giiriilebilen ve zamir mengeli bildrirme ekleri alan gekiller (3222)tle sadece bildirme kipi olarak kullarulan gekiller ve bagh bagrni5tt

bildirme eki almayan istlt tipi gokilleri (322411)rgeli bildirme eki alan goriiten cegmig z.unan (3t412),:'ari[ir tii"ii Uifairt"e eki alan -qSZZUll gllecek zaman ve gart gekilleri.322411rVokativ (isiek) fiil gekillerir olarak, arzu ,istek' emirve rica vs. olarak da giisterilmeleri mi.imkiim olan, o hdde gerqektebir paradigma telkil etmeryen bazr Sekiller ele altnmrgtrr'

2. $ahrs : sadece taban yahut --{pl '-"n (aym zamanda- -.ne'' : zaket bildiren teklik)'r ' _6olar, (seyrek) -opoz;', (istisra olarak da) -o9or' (Man. 19,11;, 14)3. ,$ahls: -zrm]

I

Vokattv fiil lekilhri gunlan ifade ederler:,l.,$alus toklik ve gokluk: niyet ve irade;2. $atrrs teklik ve gokluk: istek ve emir;3. $ahrs teklik ve go&lul : arzu ve iirnit.Sadece 3, gahrs teklik nadiren isim gibi kullamtrr: yarh$a'zun*rn (Man. II, 8; 16) ryarlrkamasr yoluyla (vasrtasryla)u' - Bu gekilneziket (bitdiren) bir hitab igin de kullanrhr' Ashnda her zama-mn 3. gahrs teklifi nezaket ifadesi olarak hizrnet eder: [atun uftayarlfudr mu 6rld racaba kralige hazretleri buyurdu mu?''vokativ fiil sekilleri nisbot ciimlelerinde de final manada kul'lanrlrr: oktm bttt-lim rki yaza (bile)limu; lngii bolmazun $altr brzyoBadSuluk bolma-hm .bijyle olmasrn ki biz yok olmayahm''Bu vokativ fiil gekilleriryle biten yan ciirnleler, dtigi'ince veya konugma bildiren fiillere bapirdrlar: amra}ldtrun a&nlguluk $rngiil

TekIft ,1. $ahrs: -.-f,rnp -{rn

Qokluk-.shm, -hm

Teklik girbi Yalnrt: -zun-lar

59


34/135

bolma-zun ertt ,tlp lcorlar mdn osevgilerden (diirt asil budist ger-qefinden) bir avnlma, rzdrrap (hasrl) olmasrn diye korkartm); slz.ni iil-ziin tlp "5i2i iilstn diyeu. tl-p'e ralmen gok kere konugmacrbahis konusu defildir.322412. -t ile yaprlan fiil gekilleri (bk. 313) iyelik ekiyle bir-likte gcirtilen gegmig zamanr -dom- -1os1 vs. bol.tfuq, sr[rtagt*rlar verirler.isim olarak : adrr-t (ayrrma, ayrrrm>, urun-t .garprgma, arbe,de, vurugma'. Bildirme (haber) olarak: gegmigte bir tek eylem,yer yer de, hemen takip eden gelecefin kesinlikle beklenen veyavad edilen : niigi.i bol-tu4? *ne oluyorsun?o, miln una basa yit-dim

"hemen gclil'orum'.322413. -sar miin vs. $art gekli ashnda bir bildirme geklidir.Bir kal-r sa-r sdn den "kalmayr diiqiiniiyorsunD veya benzeri., yanitasviri vardrmcr fiil sa- odiigiin-, tasarla-, hesapla-" ile birtiil teskilinden orta hece di.igmesiyle bir |al-sar s{n meydana gel.migtir. Bciyle bir krsa tam cilmle, yanrndaki ciimlenin gartr halinegelmig ve agafr yukan a9afrdaki qekilde bir hi.ikilm ciimlesinin gantrgeklinde anlagrlmrgtrr: [


35/135

ol-,, btl- .bit-r, sai[rn_ .diigiin_, ve bunhre benzer fiillere tasvirr yardrmcr fiiiler adr verilir. onunla ilgilieylom, kendisinden iince gJlen zarf fiil geki,mindeki bir fiiile ifadeedlllr: trd.a l.


36/135

manda -matr ile yaprlrr. kiil-miidin ngelmedeno; -u nun olumsuzu:-ma-y q-msdenp qok az kullanrlrr.Olumsuzluk bildiren kelimeler; ode[il, hayrro -ma- h birteqkille ifade edilir : ir-mdz nmevcut de[ilo igin bagh bagrna birkelime var: yo[r, yo- nyok ol-o dan yaprlmrg bir isim; kuwetlen-dirmc arrtr, idi, niil ile yaprlrr.One gelen genel kuvvetlendirme kelimeleri: aJn, arlsrz, ar1, top,drti4ii, artu[r, yig, idi, ndg, antl, apmrntrn vd.Soru, ya bir soru kelimesiyle, bk. 32182, yahut da soru edatr muile il'ade edilir : Bu hemen cevap ,isteyen kelimenin arkasrndan ge-lir: ikinti ajunta o[t mu tdginiir azu bo aJunta ymii mu tnghmdktbar uikinci bir varhk aleminde mi, yoksa doSrudan doiruya buvartli irlerrrinclc mi cldc cdilir?'Kitabclerdc ccvabr belagat sorusu olan ve kendisinden nha-ylrD ccvAbr beklenilen bir $u, gii cdatr vardtr: bo sabrmda tgtd barSu obu srizlerimde bir yanhgl* var mt?rTahmin (fiiphe) bildiren edatlarr, kitabelerde 6rln9 ve seyrekrastlanan kiik, yazmalarda 6rki ve seyrek rastlanan iiring ubelki,acaban kelimeleridir. kiintii btlingiiy iiring obelki kendi kavraya-cak", ol SmgAklig kim trnhg &irki oo acrh canh ki,mdir acaba?; oacrh hangi canh acaba?".tJnlenrler : a, ya, ay, iiryz bunlar sona gelirler. ya, ci.imlenin ba-grna da konur.lgaret s6zleri: muna, una vs. nlgte, baklo igaret bildiren kiikle-rin vt-rkatifleri (galrrma (istek) ;okli)dir.Bagkalan: ol.r, kuwetlendirme: a4ta o[c, tlmln iik ohemen son.ra). +rat, kuvvetlendirme: ylg*rtik ngok iyi"; biig*riik*lm . - Gaye ci.lmlesi : mfin bu iirdlni altah bara-yrn, lclm asrf tusu hlu u-sar miln nfaydah olabilmek igin, bu cev-heri ahp geleyi,m>. - Sebep ciimlesi : kim nifu iiqt$mii-niir, agtrukimse seslenmeyince aqtrD. - Kargrlagtrrma ciimlesi : lngii |raltrtiirk ytgtt [runguylar niigiik tttriiytir biizilr iir-slir angulayu ymii buyttlngslz yagz ytr t{bredl (geng giizel kadrnlar nasrl titrer.depronirse, bu gep genig yer de iiyle deprendi (sallandr)>. -Vasita ciim-lesi: dglrmiik, klm 6gfrdl, artu[r tiriig iiriir oiile bir sevindi, ki pekgok". - lmtiyaz (ruhsat) ctimlesi: ntrvan[ra ktrii yarh[adr [r-s$r,ymii [odmrg td tah ttik[l bar *(Buda) Nirvanaya grrmeyi buyur-mutsa da, brraktrlr izi sapa sa$lam duruyor (rnevcu,t)n.

65

r'


37/135

O halde nisbet ciimleleri bir soru ile baglar, yahut da ayrrcablr de gart ihtiva ederler, bunun yamnda, temelde nisbet ciimlela \rlnden ayrrt edilmeyen, nisbet (kelimesi) ihtiva etmeyen gart ciim'leleri de vardrr.Zamanla -p zarf fiili bafrmsrzlilc kazandrkga, nisbet ciimleleri iginde giirtilebilir: nd am ktirtip ta[c artu]ra[< uyrrf,andr yo$ur'

$andr "onu giiriip (ne zaman onu giirse) daha Eok feryat ediyordu,.Soru ciimleleri gart vd. ile birlikte genellegtirmeye yararlar.Soru ciimlesi, yani nisbet, genellegtirici fonksiyonunda yer yer ikikere tekrarlanrr, yahut da tekrarlama gartsrz ortaya grkar: nI' [rrlr, asrf[ca ktrmfidl nkirnseye fayda getirmedi (hig birgey faydayaglrmedi),. ktmkH keher, sangrtur n(bu gergekler) isabet etti$ her-kesi yararlarr nfiy niiT sabrm, Hrsiir, bti1ii tagla urtum oher bir siiz0mti ebedi taga yazdrm'. klm ktrn kliltr r,kim ki gelir (gelen her'kcs)o, nli niiSir 19 rher igr.Sorularrn gok srk olmayan tekrarlanmalanndan bagka, zarflar,tfatlar ve sayrlar da anlamlanm pekigtirmek igin yer yer tekrar'lantr: Srii ilrU (yavag yavagD, adrn adrn (ayrr ayn'; mfu mlq rbinbln (binlerce)o.lgaret zamirlerinin ve bazr zarflann tekrarr teklegme, yani yay'grnhk, ifade edebilir: ol ol $rhnglar *her igr, iipln 65tn yarhlangr'n ktiniil turlunrp oher biri acrytpr.ta+p fara *kap karar, a+p anr ofakat, gimdir vs' gibi ifadelerle de anlam pekigtirilir.Do rudan ifade okseniya lngh tlp tldt veya benzerleri ile baglatr'lrp tlp tldl ve benzerleri ile bitinilir.Dolayh ifadede yalrtrz fiil yiiklemi do rudan ifade geklindebulunur, iizne -alman dil duygusuna gbre - yi.iklem halinde olur :

ol tul*rg .yo[rlunmal.rsu [rlirr tlp b[giililk ol obu canltyr,mahv edil'mez diye bil (bu canhnrn mahvodilmeyece[ini bilmelisin)".Diler givelerde olduSu gibi, aynr gekilde tanzim edilmig olanctimle,krsrmlarrnrn hepsi veya gok kere, sadece sonuncusu ek altr, ,'buna kargrlrk Eski Tiirkge'de, iilegtirme eki +ar bir kere de bir.leSik sayrnrn ilk unsuruna getirilmigtir: blg*iir yiiz 6rln .bel yu'zer erlen.

6

1. f,lettrl"rit.l'KOKTURK vezrilit,waitrrsagebuctr (fal kitabr)' V' THOM'SEN, Dr. M. A. STEIN'$ mss in Ti.irkish oRunico script; JRAS1912,s.181ff., Nr. XLII ve W' BANG UJb 1925, s' 231 ff':ruaurton'lultdtgtn aya[crn ]odupan banmg, yana iidgiitl sahnml -ldlglmt5"yrgr-tu"ork""s" banr miin tlr. ya4a liilmtl. tdlgtn aya$rn itssntUnfu Umrl. iigtriir s$btnitr. "Bir kadrn kabrnr ve banda$nr koyupgitmig. (Fakat)-sonra iyice diigiin'iince, ukabtmr ve bardaprmr koyrp

i"r"y" gidiyorum?, deyip geri gelmig. Kabrnr ve barda$nr sapasaplam 6uhnul. Qok Eok sevinm'i9 (negelenir, swinir)''UYGUR YAZISI: .Handaka'nm cevabt', mani metni aElz tizel'likleri ti+rr; W. BA,NG, Manishliische Erziihler, Mus6on 1931, s.7-12;Trpkr$asrmr: A.v.LE COQ, Ein christliches "nd 9T manichiiischesManr.r,scriptfragment, SBAW 1909, Tafel XIV (balhk 1)':l) Cnak ldglng blndikl nomZ) Otru bodl*v tglln3) / /// l-b atrn tlnln tartaP4) turdr, SaraP gt'nskkfi5) inga tlP aYttr. bo munta$6) k6rkr{iz a$noYu Yatatrnq7) nii tiirliig kigl bo ttPE) ayttr.. C'nak lnttl9) ttp iittl. tnrlm bo H$loi olrg $gft rgttezIt) slz'lntlig ltqlg k6rdel2l un lirtl. amtr kn'dr 'tgl[dl(')13) tg ttig'lP muirta$ kdrksiiz14) boFuP Ya't'ur..6tr{i ll5) bodl.sv fngfi,tfP sy'm$(.)16) blzrnd uz'un Ya+aP ki,nf'Pfl17, mungulaYu |o$ bol'ur $rtns (')Tcrciimesi : (ibaqhk) Ilandaka'nm iQevabr'nrn kitabr': Bunun iizerine:Bodisatva Prens atr Kantaka'nrn gemini 9e'kipdur.du.BakrpHandaka,yaliirle-dgdi.Buqirkin(,birlekilde)dti.iiip a"iut"" ,r"rtl blt adamdrr? (8) Handaka giiyle deyip yakar-il; ;i;tt* bu (adam) kigi iince geug, srhhatli' sizin gibi giizelii" c*rklif. gimdi lhtiyarladr, ve hastalandt, hastaSk gelince b6y'

6t

lc Bunun iizerine (15) giiyle


38/135

Eirkinlegti.o Bodisatva dedi: Bil ki bizde uzun yaiayrp sonra bunun gibi pisli[e bulagacalrz (delik).Yu,kardaki metnin arka sahifesi :l. bodi-sv tg'in bo.2. bodi-sv tg'ln gl-nkdiin3. bo savag iigl-d'lp. ttnt.n4. kir'i.i kay.tr tartap. agr5. l.radgun ul-'u busugun6. yagrrp bardr. kntii toy-rlaru7. kir?ip kimkiip siiz blrmiltlnU. amru busanq snknu ol-urnug9. ..ka1r han iigl l.


39/135

Flnrndaki fil gibi, yalnrz gezilebilir.MANI yAZTSI: Mani metni, Yel tannsr iizerine, W' BANG'A. von GABAIN, UJib 1928 s. 250, trpkr bastm da aynr yerde:(27') yme k(ii)dunuD(28) ddndiin k(a)m(a) Ytr suvu$(29) kleguliig y(a)raflt iidgii vrdl(r)g(30) yrparl(r)g [crlur. lngii k(a)ltrt(31) iltg b(5)gltir uYurlamrl(32) iivtn bar[nn aeu(r)*hh(31; kiit(l)glfi ktgtl. Lln 6Y1t(34) barlr(r)8 kriikiig stplriir.(35) antrr lt$r tilteyur. 'mii(36) tat(r)Bl(r)B edgu vrd ttitdik urur(37) k6ytrtltr.. tiirttng 5rdfinl(38) s(ii)vlns yil t(e)Prtt ktgln{(39) muntaf flfitu. srmhfq iirgiiriir' InSA k(a)ltd lslg(41) suvu ldm tumh zuvla(42) [ratsar. 6trii tglgllk(43) y(a)ragrt s(e)vtgltg bolur'Teroiime i (ZZ) yine kendinin 6zi.itrden, kendi tabiatr itibariyleb0tlin yer yi.izi.ini.i iolaqma mecburiyetinde oldu$undan' (yer 1ni'iu"uj gr*i kokulu yapar, biiylece beylerin ve hanlann evini bar'itit it"'tuytnr) s'ilip tdfiit tt (temizleyen) ki$i gibi, evi barkr ve 9a'drrr siler ifipUrilr, tu-iol"r, siisler ferahlatrr ve tath iyi koku tiitsti'lsr (kor) ve yakar. (37) Yet tanrrsrmn diindiinci'i er'dem ve hususi'yal'loa,rtt t3e) .ogrrgu giderir stcak-su1run solu'k suya katrhp igiiocck geyin vasftnrn hog yaprlmasr gibi'UYGUR YAZISI: Budist metni' biiliim I, s' l, A'v' GABAIN-H'SCHEEL, (Maitrisimit,. Ttpkr bastm, levha 7: (tinyiiz 1)(l) namo but namo drm namo 8n(2) iimtr bo nomlut savaf, aq magt(3) tltii ragagrl lslnt uluqda(4) ulmr; krgek- anta 6trti(5) vaygarvan'ma[ara9-nrg O9

70

(6) uluS k0sltg lu1e(7) -lan flrtl, sa{aglrt $lmava(8) -tt purnakt bolar ugegii k6k(9) kahSdar-u Volga uga(10) ldllP btr ffntttl+///savm silz(ll) t-Uisfi purnskr t*sli Up ttdt (') kdritp(12) ,-liir kiiCliig-tdr. bo vrrtinsiidii(13) aRsrz iikiig nomlu$ tiillm taqrm(14) eg yahn blg$liig bolmrg eriir (')(15) anta 6trll Hmavatl tngti tlP(16). tfdr. [mtr'h'a Yaluru Ytrd$(17) 6td[ blgiiliig bolmrg Ariir' ktm(18) t6rl t0rtst burlan burlan(19) $utn bulu [yrh[ap blr prnadaunu(20i pluru Yrh$aP Yttl Yltt ktin(21) dfnnls m6gf tiiglnii artiirii (t)l nt*a(22) --dr (.)Terciime: -(1) Budaya saygr, ii$retiye (dine).sa1ryr' C'emaata saygl-(2) 9im-di bu dini olayr ola[anUlrfi tf"g"aha (3i tilkesinde Raiagrha (at1)i* irr'J" d$iip;t-a;t;;; etmek) gerek' (Avnca) hanlar hanrVais Ravana'nrn bi'iydik ttt'at"t sarhibi til -emir ve kumandanr var-il;; ?tt P"rnadaki. Birnl'ar iiqti (9) gitkte bulunan vol bovuncauga'rak (10) eelip, uirbiltr"lrfri; *rlifr"n t r r |,[f]";u:,r*: 1*i:ilil" i ;; i"a;"riiiii' 1u aii"vua"' *I'y biivuk dinin etir' ( 14)parlak rgr[a belirmi*ii' n"""" iterine Haimavati 96yle dedi: (16)

lgte simdi yakrn yer iltt"" zam-anda-belirmig' Qiinki'i (18) tann'lar tanrrsr Burkan, Ui-fl"-rig; (20) ulaqrp (bir Prandda3unu'yufr:$;Tila;;;.ii fiffffi giin izr) i,ligou zevkini tattr. (22)Dt:;i7l


40/135

s

CODEX CUMANICUS'UN DiLIANNEMARIE VON GEBAIN

1. 830 yrhnda Evangelist (tncil yazan) I\Iarkus'un iskeleti iize-rine inqa edilmig Venedik Katedrali Kiitiiphanesinde gok degerli,Codex Cumanicus (krsaltrlmrg gekli CC) diye anrlan bir kitap vardr.$air ve kitap toplama merakhsr PETRARCA, ANTONIUS VON Ft-NALE adh birisinden almrg ve 1362 yrhnda diger kitaplarla birlikteVenedik cumhuriyetine hediye etmigti. Bahis konusu Codex'in ilksatrrlarr 1303 tarihini ihtiva ettiline bakrlrrsa, kitaB,pu tarihle 1362yrllarr arasrnda meydana gelmig demektir. Iginde ffiunao metinlerItalyanlar ve Almanlar tarafindan toplanmrgtrr. Bffiar muhteme-len, Volga'nrn aga$r yata$rnda eski misyon biilgeleritffi iaaliyet giis-teren Fransiskan mezhebi mensuplan idiler. oDaha'ldl4,yrhnda, ta-tar vikariat>'rnda 17 fransiskan manastrrrndan bahsedilir, ve Krpgakhanr Ozbek 1338 yrhnda Fransiskan mezhebi menSldplanna bizzatbir manastrr yeri balrglamrgtrr,Dili, elimizdeki gahgmanrn konusunu tegkil eden Codex, gramertjrnekleri, LAtince, Farsgi ve Tiirkge kelime listeleri, Tiirkge-Alman-ca liigAt listeleri ve Tiirkge metinlerden ibarettir. Mqtinler latin-ceden terciime edilmiq dini mensur metinler ve ildhilerle birkaebilmeceyi igerir. Buna kargrhk birkag ltalyanca metin muahhar.

drr ve orijinal yazmaya ait defiildir.. Codex gotik harflerle yaeilmrgtlr, ve gegitli ellerden glkmrgtrr.Ilk 55 yaprak veya 110 sayfadaki Ti.irkgenin imlAsr, geriye kalanyapraklar (56-82) yahut sayfalardan (1ll-164) agrkga ayrrt edilir.Biri, her biri kendi telaffuzlanna gtire bi,r gewi yazr sisterni dene-mig olan, Italyanlar, diSeri Almanlar tarafindan kaleme almmrgtrr.lmlA, her iki krsrmda, bagka bir sebepten dolayr, kendi iginde de73

Iulttt'lr defildir: Yabancr dilin bazr sesleri misyonerlerce iyi tanrn- CC kayfr-kagr,Tat. ay r; Eti.i. kfld- .glY-', CC lcey--ldy-' Tat'


41/135

liltfurdu, bu yiizden de gegitli harflerin yaklagrk-degerterinde yerVrtl inPmalar gciriiliir.Qevri yazrnrn rttrratsrzh$ndan dolayr, ii ile e arasrndaki farkrrlelrrlcndirmek miimkiin defildir; K. GRONBECH'in cKoma-ilrohcn Wtirterbucho'undaki iirne[e uyuyor ve I ile l, 6 ile a yr dadylrmryor, tatarca kelimelerle mukayese ederken, miimkiin mertehe arkndan telAffuz edilen t yu ii olarak yazryorum.Gcncl olarak oriiinalin imlA gekillerini sadece iilgiihi bir gekil-tlr,, ttormalle$tirdim.Aynca -Almanca krsmrnda zikr edildifi gibi' baglangrgta,lrlryorrcllcrin Tiirkge bilgisi qok azdr, buna kargrhk, gekilce ta-tntlnllnnu$ ildhilcr sonradan dile hikimiyetin elde editdifiini giis.let lt'lcr. Qiinkii transkripsiyon da gittikqe diizel,migtir.- ImlA 9e-llllllilinin bir son sc'bcbi dc, C.odex'in yeknesak bir giveyi ihtiva et-tileyltidir: S. l, 23 te egitiim kelimesi eglttm geklinde defigtirilmip-llt', Bu ilk yazrya geEenin givesinin baplantr iinliisi.i olarak bir yuvar-lrk, tashih edeninkinin ise diiz iinliiyii tercih ettifini giisterir. ltal-Vtttca ktsrmdaki bu ve bagka diizeltmeler, miirekkepten ve dilertlllrcltmelcrin yazrhgrnda yer yer rastlanan Almanca siiz kargrhkla-

t'tttrlun anlagrldlfirna giire, Almanlar tarafindan yaprlmrgtrr, meselA:i 16: lch sye, lch velle. -S. ll9-120 deki bilmeceler daha bagka birflvr.vi temsil ederler, giinkii burada di$er yerlerdeki, t6rt addrto,lllnrtig ugiimiigo, ve seklz nsekiz, yerine diirt, kiimiig, ve seglz ya-ltlrnrgtrr.Burada ele ahnan Tiirk givesi, latince sdzlerde (1,5 ve 70,2\

"KOMANCA" (comanicum ve chomaniche) olarak igaret edilmig-llU XII. yiiz_vrldan beri IslAm tarhgilerinde giiriilen, fakat XIII. yiiz-vtlclan itibaren Tiirklerin daha kapsamh bir kavram olan $.rpgafr'layer dc$igtirdikleri bir isim olan Srpgak kelimesi CC (119,16) da sa-tlecc memlekct ismi olarak geqer, buna karprhk eserin dili, esas, yani'f'tlrkqe metinde (122,25 vc 162r.32) t4targe ve tatar tll olarak gii,s-Itrrllmigtir. Gergekten bu dil malzemesi, bugiinki, eski krpgak im-poratorlugu topraklan iizerinde konugulan givelerle, bilhassa bu-gllnkii Kazan Tatarcasryla bir gok benzerliklere sahiptir: g/gninvunrndaki i.inli.i ile birlikte bozulmasr : a9r$ , CC aguv Tatarca(Tat,) agii; Eski Tiirkqe (Eti.i.) slllg bltlw, bunun Do$u Tiirk'gesi'nde bttlk (krt. blltk *bilgi, guurD, Etii. btllg) gekli var; Etii. an$

7i:

(arlD> yanlnda Tiirkgesi'nde ank+ tlber dle Herkrmft des Codex Cumanlcus, SBAW 1913, 5.244-245.


42/135

an-aruv-arov, ve bunun Do$usuz gekli var. Bundan bagka bir kere Dofu Tii.rikgesindeki u- kiikses defigiminin (u- Umlaut) var oldufu anlagrltyor: Etii. bal{ netn- CC balu[ *bolu c, bulczl obahkgt, yani bol$*gr. bahis konusu.

Tiirk givelerinin biitiin kuzey-batr gurubu, dolayrsryla Do[u Avru'pa ve Mrsrr kiikenli eski metinler ile CC igin de tarihi sebeplerden dolayr "KIPQAKQA' ismi kullanrlmrgtrr. Bu gurubun orta gag baglan'grcrnda genig kapsamh olugundan, ve bu ga$daki arap yazlsrntn, kts'men 14. yiizyrla kadarki metinlerindeki imlAnrn, belirsizlilinden do'layr, gimdiye kadar agrk bir give gtiriiniigi.i elde edemiyoruz. CC za'manrndaki metinler bile, bu metinle, bazr modern Tatar giinliik di'linin bazr alrzlanna nazaran daha az benzerlikler gtistermektedir'ler. (Bundan dolayr CCun kendi bagrna ele ahnmasrndan yana ola-biliriz, ve dilini


43/135

S.E. MALOV, K lstorlt (bk. yukan) S. 349-375.J. NIiMETH, Zu den Rfitseln des Codex Cumanlcus, Kiirtisi Csoma-At'chivum II, Budapest 1930, S. 366368.S. 123. S. l-241 W. BANG, Turkologlsche Brlefe I, UJb V, 1925, S. 4446.S. 137-144, S, l0: W. BANG, Der komanische Marlenpsalter nebst selnerQuolle herausgegeben; W. BANG, ve J. MARKWART. Osttiirkische Dt.ilaLtstudlen, Abhandlungen der kiinigliohen Gesellschaft Cer Wissens chaften,Ncuc Fyil- yani yII-; Eti.i. *yrErt- "beraberce yap- (iF

79

le-)'2y11- yani ylt-; Etti. mtiyi.iz oboy,nuzo )miiz yani mtiz; a/d, v'nin 6niinde gok kere o/ii ye diiniigiir. Etii. Seviir- (ge.


44/135

loug obogo ve l.ruufu "siipriintii, gdp, samanorn yanrnda, mu]rteme.len", tuw< "kov-uS, yani [rtrw olarak giirtlebilecek olan bir [suw ude.lik, oyuko var; egir- "e$ir-, ijr-> - yir- yani ylr-; yaa (i.), yani y5.Bozulup genigleme: Yukarrdakinin aksine bazan bir eski uzuniinlii diftonglagmrg olmalr. Kagg. yut- (*nn-)yl-tn genig zamanr y-g-lr 124,22; yani yrgrr, geklinde yaprlrr.Diftonglar, asrl diftonglar ve nihayet Qift finliiler y ve v/w nin,sadece, benzer ilnli.ilerin yanrnda, zayrf telaffuz edilmelerinden, mey-dana gelirler': beyt- udans et-o-b"y-; Etti. rd- ugtinder-,)ry-tn genig zaman yar yani rar men 33,7 geklinde yaprlrr; *zly6n (ziyan))zlan; *gtivre (gevre> gbiire-giiwe; *covap (cevapD> coap; luv-armen (av arr'm, kovanm" rn yanrnda lu-drm da var 114 1.39; *l.ruva.la- nkovala-") huala-. Yan yana duran iki iinliiden biri, belkide, gergekte yarr iinsiiz idi.Unlii iizelliEi tagryan iinsiizler: Yazrdaki bazr iinsiizler, belki de,yarr iinsiiz veya iinlii iizelliBi tagryan iinsiizler olarak giiriilmelidir:yel- (yen-u in genig zamanl yengrrnen yani ye4r men geklinde ya-

prlrr. Etii. yaru[r urgrk, parlakhk" srk srk ynrl.r geklinde yazrlmrgtrr.- *yn[ - s6U-; Etii. altar-( (*a$tar-) ualctar-o asnov; u- ses dciniigiirni.i(Umlaut): krm. awug (avug)) - oug (seyrek).o, bir kag defaya mahsus olmak iizere u olur: so4ra - su{Jr.rasrnda (yanrndaki 0 nin tesiri); bol- sel_p - bul_ (i.) tZt, ZO;yok. nyok, - yuk (a.) t2l,l5 (k/k nin yanrnda de$igme).u, yer yer italyancalda bir kag defaya mahsus olmak i.izereo olarak yazrlmrgtrr. bulak .kaynako-bollah (i); suSul- *so1rul-,-sogul- - gugul-; *urugu orgu (a); yu-- iy.r*-oaynr kiikten: yomdar- nkorkaku; yol uyoln - 161 124,27 vd.

8l

Vurgusuz orta hece yer yer dil uyumu bozuklufuna sebep olur: Aynr gekilde, Komanca'da, dudak u5rumunun' -ulL' Jun-'


45/135

|alh-mrg okrplamrgu.k, g ve n nin yanrnda, iin grkrqh iinliiler, bazan arkaya kaydut-lrrlari i"y"i"tt" oebediyette, 147, 16; siiiin'gay sen (sevineceksinoLunde t+i,S *gtinde'; Etti.. 6gr[t- - iirgiit- >o]vret-- llret- (bir tarafda um0mi Ttirkge'de giiriilen nadir o/6 kayma'rmdan dolayr ve difer tarafda l*lk, gl1 vi n ytiresinde u/ii' 6-ti);Etii' tigtir- niifiil-o)owd(u)r- lM, 8'lmli sapmalarr, yani irnlA hatAlan (?); ii>a: erkstndagl 137'16vd.: ii>o: soyiig usevgi o I44,ll; ii)u:kug "giigr 162,1'16; o>6: tOtttterlkametg6.h" 151,6 vd.Vurgusuz orta hece: kargda ndo$anu - $arga$a; berll- rvgril-' -ber..l- 145,7; ttrtitk *hayat, canSlkr - tlrellk 148,19 gibilkili wkiller vurgusuz orta hecenin bellt belirsiz telaffuzu olarak gti'rtilmelidir.Dudak uyumu: Ballantr iinliileri, Komanca'da agafrdaki ekler'

cle gdriiliirleri (k"li-"yaprmr:) *gok,*1"" +lot, +s"2, *o9, *on;-f-"[-, *"rga-, -3, -"1, -06, -on, -on9, -%, -'t, _1,-?-"l-, -"o-, -ok-, -" -, -ot-, -oz. (Qekim:) llgi hali: *noD-+n'8; lyelik: *om, +o0- + ?o, + omozo, *oDoz-+"E"zi slra sa'yr eki +"gru, *[r'l; emlr: -opzo - '"8"2i giiriilen geqmig zalnan:--dom vs. aynen iyelik ekleri gib'i; zarf fii,li eki: -p'Eski metinlerde bilhassa ltalyanlannkinde baplantr iinliisii du.dak uyumuna tabi defildir: at*lu, an[+suz, agrl'up, bol'drD,6l'lm,ulu+lut.Almanlarrn metinlerinde dudak ulrumu iglemeye baglar, ve iistollk ltalyanlann gekilleri bu esasa gtire yer yer diizeltilir: k6r - tiglz(yatnrzilk hece ktik iinliiden mii'teessir olmugtur), koy'ul'mr9.(-- rnrthiC bir zaman miiteessir olmaz), kdr'iin-, bul'ug-, Ciik'iip; ltalyan'ca krsmrnda, meselA: 1,23 te egttl ile m arasrnda bir bogluk var, bu'roda orijinal egttiimi.in u yani ti siini,in I olarak diizeltildi$ agrktrrcfltlm.-ur-, --dur-' ve -sln baflantr iinliisi.i ihtiva etmediklerilqin, iinltileri bakrmrndan kaidesiz olarak kahrlar.Ugiincii qahrs iyelik eki +r/+t veya +$/+sl tabiatryla herhan'gi bir baflantr iinliisii ihtiva etmezler; buna rafmen, yer yer, 1' vei. gahsrn-tesiriyle uyuma maruz kalrrlar: yiiz+ti+nt5 137,8; tdk-r+f 149,1.82

-srn, -gu gibi hig biir ba[lantr ,iinliisti i,htiva etmeyen eklere de tesirettifi tali bi siiriiniiqtiir; dudak uyumunun kuwetli bir tesiri altrn-da, eni9 kiik i.inliisiinden sonra, meselA: -$u eki diizlegerek--"$roln"]etii. brs-ku > brg'$r *brgkr, ; [. b mevcut depildir, giinkii, daha eski Tiirkge agamasrn-da dejene.e olmugtur. m srktrr. w tali (geqic'i) dit, tlg den teqek'kiil etmittir.Di9-dudaksrlar: v, f :On ses: v ve f yalnu yabancr kslimelerde ve vurgr[


46/135

-vn,,rau'eot ,ayrf telaffuz edilir: s6viing (sevingD sdiing ve siirrng ola'rak vazrhrlai. -f. yabancr keli'meler drgrnda, tali olarak ve gok."yt"k gkendl


47/135

kangmrg, sesge fakir ve kaybolmak iizeredir: bey*lmtz122,22 de beymlg olarak yaztlmtgttr. Bu belki beyimlz veya berlrnlzolnrak anlagrlabilir.0n ve art damakst iinsiizleri : k, k, 8, g, b, :lf,k/$, g: ft ve g arka iinlti, k ve g iin iinlii ihtiva eden kelime-lcrde gdriiliir. - On ses :Etii. [r- aynen kahr veya b ya dijniitiir; k-aynen kalrr, 8 ve g sadece yabancr kelimelerde giirtiliir. 8l yazrh$rlrlr c. ifade etmelidir. bk. yukan glchdv 121, ll; 16: l4l, l0 (a.) taliblr sekildir. O halde, Etii. rd"k iiv u'murkaddes ev)> "yryub 6v yahutEtii. ylg 5v niyi evo >yetuv (KOWALSKI, Kar. texte... Troki S'XXXII), )yi[ iiv olarak agrklanabilir. -Ek dn sesi k, k ya aslidir,voya , g nr

Documents

Târîhî Türk Şîveleri 1979 mehmet akalin