Tell Me About the Earth.compressed

8/19/2019 Tell Me About the Earth.compressed

1/49

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐ А ÃИЙН ТУХАЙ

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч


2/49


3/49

Зохиогч Гай Жакус

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐ А ÃИЙН ТУХАЙ

Н а д а д

я рь ж ө г ө ө ч


4/49

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Боловсрол, Шинжлэх ухаан, Соёлын

Байгууллагаас эрхлэн гаргав.7, place de Fontenoy, 75352 Paris 07 SP, France

Энэхүү хэвлэлийн дизайн, ашигласан мэдээлэлд аль нэг улс гүрний эрхзүйн статус, газар нутаг, хил хязгаар, хот суурин болон тэдгээрийн

захиргааны талаар ЮНЕСКО болон аливаа нэгэн этгээдийн үзэл

баримтлалыг тусгаагүй болно.Эх гарчиг: Explique-moi le climat© ЮНЕСКО, 2005 (текст ба гэрэл зураг)© NANE-гийн бүтээл, 2005 (хэвлэлийн эх ба зураг)

ISBN 92-3-103990-3Зургийг: Тэри ЛивиаХэвлэлийн эхийг: Сюусан Клайн

Зохиогчийн эрхээр хамгаалагдсан.www.unesco.org/publishing

Англи хэлнээс хөрвүүлсэн: Ембүүгийн БатчулуунХянан тохиолдуулсан: Ембүүгийн БатчулуунХэвлэлийн эхийг бэлтгэсэн: Ж. Даваадорж

Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь хөтөлбөрийн газрын санхүүжилтээр орчуулан, нэмэн засварласан хэвлэлт.2009 он.

Адмон хэвлэлийн компанид хэвлэв


5/49

Äýëõèéн õ¿í àì XIX çóóíû ¿åýñ õîéø òàñðàëòã¿é ºñºæ áàéãàà áºãººäºíººãèéí áàéäëààð 6 òýðáóì ãàðóéä õ¿ðýýä áàéãàà áèëýý. 4 òýðáóì ãàðóéæèëèéí íàñòàé ìàíàé äýëõèé 6 òýðáóì ãàðóé õ¿íèé îðîí ãýð ãýëòýé.

Íýãäñýí ̄ íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Áîëîâñðîë, Øèíæëýõ Óõààí, Ñî¸ëûí

Áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ)-ын Äýëõèé с óäëàë áà эêîëîãèéí х ýëòýñ íü îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí 1972 îíä Îëîí óëñûí äýëõèé ñóäëàëûí õºòºëáºðèéã ¿íäýñëýñýí þì. Ýíý õºòºëáºð íü ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñíýýñ õîéø äýëõèé ñóäëàëûí àñóóäàë ( байгаль орчноо хамгаалах , уур амьсгалын өөрчлөлт, далай тэнгисийн эргийн эвдрэл, эрдэс ба усны нөөц, цөлжилт,геологийн асуудлууд болон газар хөдлөлт зэрэг байгалийн гамшиг )-д ãîëàíõààðëàà õàíäóóëàí àæèëëàæ áàéíà.

ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ Îëîí у ëñûí г åîëîãèéí х îëáîîòîé õàìòàð÷ “Ýõ Äýëõèéí îëîí óëñûí æèë”-èéã ñàíàà÷èëñàí þì. Энэхүү санаачлага нь хүн байгалийн õîîðîíäîõ õàðèëöàí õàìààðëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéãíýìýãä¿¿ëýõ, òîãòâîðòîé ирээдүйг бүтээн бий áîëãîõîä ñóäëàà÷èä,ýðäýìòäèéí àíõààð лыг õàíäóóëàõ çîðèëãîòîé þì.

“Ýõ Äýëõèé” òºñºë íü “Äýëõèé ñóäëàë íèéãìèéí òºëºº” äýä íýðèéí äîð2007 îíä àëáàí ¸ñîîð ýõýëñýí áºãººä өнөөг õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ áàéíà.

Õ¿¿õýä, çàëóóñò çîðèóëàãäñàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãà íü äýýðõ àæëûãò¿ãýýí ñóðòàë÷ëàõ îëîí óëñûí àðãà õýìæýýíèé íýã õýñýã áîëíî.

Ðîáåðò ÌèññîòåíÎëîí у ëñûí äýëõèé ñóäëàë õºòºëáºðèéííàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Äýëõèé ñóäëàë áà эêîëîãèéí õýëòñèéí Д ýëõèéí àæèãëàëòûí õýñãèéí äàðãà


6/49

4

Îð÷ëîí åðòºíöèéã 15 òýðáóì ãàðóé æèëèéí ºìíº ¿¿ñсýíãýõ áîëîâ÷ çàðèì ñóäëàà÷èä ¿¿íýýñ àðàé õîæóó íàñòàé ÷ ãýæ

¿çýõ íü áèé. Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëèéã ºíºº õ¿ðòýë íàðèéíòîäîðõîéëîîã¿é ÷ “Èõ òýñðýëòèéí îíîë”-îîð òàéëáàðëàõíü èõýä òàðõæýý. Ýíý îíîë íü îëîí òýðáóì æèëèéí ºìíºáîëñîí èõ òýñðýëòèéí óëìààñ ÿëãàðñàí àñàð èõ õýìæýýíèéýíåðãèéí óëìààñ õèé áîëîí õàòóó õýñã¿¿ä ñàíñàð îãòîðãóéäòàë á¿ð òèéø ò¿ãýí òàðõàæ îääûã ¿¿ñãýñýí ãýæ ¿çäýã áàéíà.Ýäãýýð îäîä íü òºðºë á¿ðýýð áººãíºðºí, îääûí áººãíºðºëáóþó ãàëàêòèêèéã ¿¿ñãýæýý. Òýñðýëò áîëîõ ýíýõ¿¿ ¿éë ÿâö òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæ и ëñíèé óëìààñ îð÷ëîí åðòºíö òýëæ

ãàëàêòèêóóä ìàø õîë çàéä òàðхсан байна.

Îð÷ëîí åðºíöºä áóé ¿é îëîí ãàëàêòèêèéí íýã íü ë ìàíàéÃàëàêòèê áºãººä áèä “Ñ¿¿í çàì” áóþó “Òýíãýðèéí çààäàñ”õýìýýí íýðëýäýã. Ìàíàé Ãàëàêòèêèéã á¿ðä¿¿ëäýã 100òýðáóì îääûí íýã áîëîõ нàðûã áóñàä îäîäòîé õàðüöóóëáàëòèéì ÷ òîì áèø, áàðàã æèæèãò îðíî. Îääûã óëààí, øàð,öýíõýð ãýõ÷ëýí ÿëãàõ áà ýíý ºíãº íü òýäãýýðèéí ÿëãàðóóëàõ äóëààíààñ õàìààðíà. Õàìãèéí “õàëóóí” îä öýíõýð ºíãөòэé

áàéäàã áîë “õ¿éòýâòýð” îä íü óëààí ºíãºòýé áàéäàã. Óíòàð÷áóé ãàëûí äºë óëààí ºíãºòýé áîëäîã ø¿¿ äýý. Õàðèí íàðáîë шар îäîíä òîîöîãäîíî.

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐ А Ã

Та үүнийг

мэдэх үү?

Îäîä ò¿ãñýíøºíèéíòýíãýðèéãàæèãëàõàäáèäíèéäýýã¿¿ð¿¿ëòýé òºñòýéöàéâàð çóðâàñ¿çýãääýã.Õýðýâ ¿¿íèéãäóðàíäâàëòîî òîìøã¿éîäîä áàéãààãõàðæ áîëíî.Ýíý íü ìàíàéãàëàêòèêèéãá¿ðä¿¿ëæáóé îääûííýã õýñýã

çóðâàñûã áèäõàðæ áàéãààõýðýã áºãººä¿¿ãýýð íüМîíãîë÷óóä“Òýíãýðèéíçààäàñ” ãýæíýðëýæýý.

* Îð÷ëîí åðòºíö

Ýéíøòåéíèéòîìü¸î (Å=mc2)íü ìàòåðè áîëîðã¿é õîîñíîîñ ¿¿ññýí áóñ,ý í å ð ã è é íõýëáýð ãýäãèéãáàòàëíà.

“Àäàã ÷óóëãàíû ìàíàíöàð” áîëáèäýíä õàìãèéí îéð îðøèõ

ãàëàêòèê þì.


7/49

5

Îäîí îðîí÷èä áîëîí îäîí îðíû ôèçèê÷äèéí áàòàëæáàéãààãààð îð÷ëîí åðòºíö íü îëîí àðâàí òýðáóì

ãàëàêòèêààñ á¿ðäýõ áà гàëàêòèê áîëãîí õýäýí àðâààñõýäýí çóóí òýðáóì îäíîîñ òîãòîíî.

“Ãàëàêòèê” (galaxy) ãýäýã íü ãðåê ãàðàëòàé ¿ã

áºãººä “ãàëà” нь ñ¿¿ ãýñýí óòãàòàé. Èéìä ýðò äýýð¿åýñ ãàëàêòèêèéã “ñ¿¿í ãîë” áóþó “ñ¿¿í çàì” õýìýýí

íýðëýæ èðæýý. Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä “Òýíãýðèéíçààäàñ” ãýæ íýðëýõ íü îëîíòàà. Ìàíàé ãàëàêòèê

çóóâàíäóó õýëáýðòýé áºãººä íàðíû àéìàã ò¿¿íèé çàõõàâüä îðøèíî.

Îð÷ëîí åðòºíöèéí ¿¿ñëýýñ õîéø 10 îð÷èì òýðáóì æèëèéí äàðàà õèéí ¿¿ë áà ãàëàêòèêèéí äîòîðõ îääûíòîîñîíöîð, òýäãýýðèéí òàòàëöàë ÿâàãäæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íäìàíàé íàðíû àéìàã ¿¿ññýí áà 4.5 òýðáóì æèëийн настай ãýæ òîîöäîã.

Íàðíû àéìàã ãýäýã íü íàð áîëîí ò¿¿íèé òîéðîí ýðãýõ 9ãàðаã, áóñàä æèæèã ãàðаãóóä, ñîëèð, ñ¿¿ëò îä áîëîí ýëäýâòîîñîíöîð, ìàíàíöàð, ãàðаã õîîðîíäûí îðîí çàéã õàìòàäíü õýëíý.

Íàðíû àéìãèéí ãàðаãóóäûã íàðíààñ àëñëàãäñàí äàðààëëààð íü àâ÷ ¿çâýë: Áóä, Ñóãàð, Äýëõèé, Àíãàðàã,Áàðõàñáàäü, Ñàí÷èð, Äýëõèé âàí, Äàëàé âàí, Òýíãýðèéíâàí çýðýã áîëíî. Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðä íü ìàø îëîí äàãóóëòîéð дог бөгөөд, ýõ ãàðагийíõàà õàìò íàðûã òîéðîí ýðãýíý.Õàðèí îäîîãîîð ìýäýãäýýä áóé îëîí çóóí áàãà ãàðаãóóäººð ººðñäèéí çàìààð “áèå äààí” íàðûã òîéðäîã òóë òîìãàðаãèéí äàãóóëààñ ÿëãààòàé. Áàãà ãàðаãóóäûí èõýíõ íü Àíãàðàã áà Áàðõàñáàäü ãàðаãèéí õîîðîíä îðøèõ òóë ýíý

õýñãèéã “Áàãà ãàðаãèéí á¿ñ” õýìýýí íýðëýíý. Áàãà ãàðаãóóäñîëèðòîé àäèëõàí ÷óëóóí áàéõààñ ãàäíà ñ¿¿ëò îäòîé àäèëìºñºí öºìººñ òîãòîõ íü ÷ áèé.

Íàðàíä îéð îðøèõ ýõíèé äºðâºí ãàðаã íü õàòóó ýðäýñ÷óëóóëãààñ á¿ðäýõ áà îëîí øèíæýýðýý ìàíàé äýëõèéòýéîéðîëöîî. Èéìä òýäíèéã “ Дýëõèé òºñò ãàðаãóóä” ãýäýã.Õàðèí Àíãàðãààñ öààø îðøèõ äºðâºí ãàðаã õýìæýýãýýðòîì ÷, íÿãò áàãàòàé. Ó÷èð íü ãåëèé áà óñòºðºã÷ èõ õóâèéãýçëýíý. Ýäãýýðèéã “Áàðõàñáàäü òºñò ãàðаãóóä” ãýíý.

Ãàðаãóóäûí íàðûã òîéðîõ çàì íü íýã õàâòãàé äýýð îðøèõ үүнийг “Øàð çàìûí õàâòãàé” ãýæ íýðëýíý.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äýëõèéíäèàìåòð12,756 êì,íàðíû äèàìåòðíü 1,400,000êì áóþóäýëõèéíõýýñ110 äàõèí èõþì.

* Íàðíû àéìàã

Á è å è é ãò à ò à ë ö ë û íîðîí õ¿ðýýëýíîðøèõ áàá è å ò ¿ ¿ ä è é íõ î î ð î í äòàòàëöëûí õ¿÷ ¿éë÷èëíý.


8/49

6

Äýýð äóðäñàíààð íàðíû àéìãèéí ãàðаãóóäººð ººðèéí çàìààð нàðûã òîéðîí ýðãýäýã áîëãàðаãóóäûã ò¿¿íèé äàãóóë òîéð÷ ýðãýíý. Áóä,Ñóãàð õî¸ð ãàðаãààñ áóñàä íü èéì äàãóóëòàé.Ìàíàé дýëõèéã íýã äàãóóë (тэр нь Сар юм)тойрон ýðãýæ áàéäàã áîë çàðèì íü îëîí äàãóóëòàé. Áàðõàñáàäü ãàðаãèéí òîì æèæèã äàãóóë íèéëýýä 63 áàéäàã áîë ãàéõàì õ¿ðýý á¿õèé

Ñàí÷èð ãàðаãèéí á¿õ äàãóóëын тоо 33- д õ¿ðíý.

6

Ò à ò à ë ö ë û í

õóóëü áóþóá¿õ åðòºíöèéíòàòàëöàë íüô è ç è ê è é í ¿íäñýí õóóëüáºãººä XVIIçóóíä ÈñààêÍüþòîí àíõã à ð ã à æ ý ý .Å ð ò º í ö è é í

òàòàëöàë íü õî¸ðáèåò õîîðîíäîîòàòàëöàõ áà õî¸ðáèåèéí ìàññèõ áàéõ òóòàìò à ò à ë ö ë û íõ¿÷ íýìýãäýõá о л о в ч õîîðîíäîõ çàéèõ áол áàãàñíà.

Ñàð

Àëèâàà çàéã õýìæèõäýý êèëîìåòð, ìåòð, ñì ãýõ÷ëýíõýìæèõ íýãæèéã àøèãëàäàã áîëîõûã áèä ìýäíý. Õýðýâäýâòýð äýýð çóðàõ бол ìì, ñì-èéã àøèãëàäàã áîëовч

àéìàã ñóìûí õîîðîíäîõ çàéã ñì-ýýð èëýðõèéëýõàðãàã¿é. Èéìä “êì”-ийг ашигладаг. Ү¿íòýé íýãýí

àäèë íàðíû àéìãèéí õ¿ðýýí äîòîð çàéã êèëîìåòðýýðèëýðõèéëýõ àðãàã¿é. Èéì ч учраас “îäîí îðíû íýãæ

(î.î.í)” áóþó “àñòðîíîìûí íýãæ” õýìýýõ çàéííýãæèéã àøèãëàíà. Íýã îäîí îðíû íýãæ íü 150 ñàÿ êì-òýé òýíöýõ áºãººä ýíý íü нàð áà дýëõèéí õîîðîíäîõäóíäàæ çàé þì. Ýíý÷ëýí áóñàä ãàðаãóóä íàðíààñ

õýð çýðýã õîë çàéä îðøèæ áàéãààã ìºí ë îäîí îðíûíýãæýýð èëýðõèéëэгдэíý. Òýãâýë íàðàíä õàìãèéí îéðîðøèõ Áóä ãàðаã 0.4 î.î.í çàéòàé áîë õàìãèéí òîì

ãàðаã áîëîõ Áàðõàñáàäü ãàðаã 5 î.î.í çàéä îðøèíî.Ýíý íü дýëõèé нàðíààñ àëñëàãäñàí çàéã 5 äàõèí

àâñàíòàé òýíöýõ õîë çàé ãýñýí ¿ã þì. Õàðèí õàìãèéíõîë ãàðаã áîëîõ Äýëõèé âàí 30 î.î.í õîë, Ñóãàð ãàðаã0.7 î.î.í áîë Àíãàðàã ãàðаã 1.5 î.î.í áàéõ æèøýýòýé.Ãàðаãóóä àñàð èõ õóðäòàéãààð, ººð ººðñäèéí çàìààðíàðûã òîéðîí ýðãýíý. Íàð áîëîí ãàðаãóóäûí õîîðîíäòàòàëöëûí õ¿÷ ¿éë÷èëíý. Òýíãýðèéí ýðõñèéí ìàññ íüòýäãýýðèéí ýçëýõ¿¿í áà íÿãòààñ õàìààðíà. Õàìãèéí èõ

ìàññòàé áèåèéí òàòàõ õ¿÷ õàìãèéí èõ áàéíà. ªºðººðõýëáýë ìàññ èõòýé áèåèéí òàòàëöëûí õ¿÷ èõ áàéíà

ãýñýí ¿ã þì. Õýðýâ дýëõèéí ìàсñûã 1 ãýæ ¿çâýë Áóäãàðаãèéí ìàññ 0.06, Ñóãàð ãàðаãèéíõ 0.82, Àíãàðàã-

0.11, Áàðõàñáàäü-318, Ñàí÷èð-95, Äàëàé Âàí-15,Òýíãýðèéí âàí-17, õàðèí Äýëõèé âàí ãàðаãèéíìàññ 0.002 áàéíà. Ýäãýýðèéã нàðíû ìàññòàéõàðüöóóëàõàä ìàø º÷¿¿õýí. Ó÷èð íü нàðíû

ìàññ дýëõèéíõýýñ 300,000 äàõèí èõ þì.


9/49

7

Äýëõèé òýíõëýãýý òîéðîí 24 öàãò íýã óäàà á¿òýí ýðãýäýãáîë ñàð äýëõèéã 29.5 õîíîãò íýã óäàà á¿òýí òîéðíî. Ñàðíû äèàìåòð íü 3500 êì, ìàññ íü äýëõèéí ìàññûí 80 õóâààñíûíýãòýé òýíöýíý. Èéìä ñàð ìàíàé íàðíû àéìãèéí íýëýýäòîì äàãóóëûí òîîíä îðíî.

Ñàð нь дýëõèéä õàìãèéí îéð îðøèõ òýíãýðèéí ýðõýñáºãººä тэдгээрийн äóíäàæ çàé íü 384,000 êì þì. Ýíý íüõàðüöàíãóé îéð õýìæýý ó÷èð сàð áà дýëõèéí õîîðîíäîõòàòàëöëûí õ¿÷ èõ. Èéìä äýëõèé äýýð áîëîõ ¿çýãäýë þìñàäсàðíû íºëºº ÷ èõ. Æèøýýëáýë, õàìãèéí ¿çýãäýõ¿éö íºëººíü äàëàé òýíãèñèéí óñíû òàòðàëò, ò¿ðýëò þì.

Äàëàéí òàòðàëò ò¿ðýëòýä нàðны татах хүч ÷ íºëººëнө.Гэвч энэ нь сàðòàé õàðüöóóëàõàä өчүүхэн. Ó÷èð íü нàðõýäèéãýýð сàðíààñ õàâüã¿é òîì áîëîâ÷ äýëõèéãýýñ àñàð õîëîðøäîã òóë òàòàëöëûí õ¿÷ íü ñóë áàéäàã.

Ñàðíû òàòàõ

õ¿÷ áà ò¿ðýëò ¿¿ñýõ ¿éë ÿâö

* Äýëõèé áà с àð

Äàëàé òýíãèñ

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äàëàéí óñíûòàòðàëò áàò¿ðýëòèéí

õîîðîíäîõóñíû ò¿âøíèéººð÷ëºëò íüîéðîëöîîãîîð50 ñì. Õàðèííàðèéí õîîëîéáîëîí ýãö ýðýãá¿õèé ãàçðààðÿëãàà íü á¿ðèõ ìýäýãäýíý.

Æèøýý íü,Êàíàäûí ØèíýØîòëàíäûíýðýã áîëîíÀíãëèéíõîîëîéäóñ ò¿ðýõ¿åä äàëàéíò¿âøèí 15ìåòð õ¿ðòýë

íýìýãääýã.

Äýëõèé

Õîéä

ªìíºä

Ñàð


10/49

8

Ñàð äýëõèéã 29.5 õîíîãò íýã óäàà á¿òýí тойрно. Ýíý õóãàöààíä ¿íäýñëýñýíöàã õóãàöààíû òîîëëûã Áèëãèéí òîîëîë ãýäýã áºãººä Ìîíãîë áîëîí Àçèòèâèéí áóñàä óëñ îðíóóä ºðãºí õýðýãëýäýã. Áèäíèé öàãààí ñàð íü áèëãèéíòîîëëûí øèíý æèë ãýäãèéã õ¿í á¿ð ìýäíý.

Õàðèí Àðãûí òîîëîë áóþó äýëõèé íèéòýýð õýðýãëýäýã òîîëîë íü дýëõèéíàðûã òîéðîõ õºäºëãººíä ¿íäýñëýí æèëèéí õîíîãèéã 365 ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü äýëõèé íàðûã íýã óäàà á¿òýí òîéðîõ õóãàöàà þì. Õàðèí Áèëãèéí òîîëëîîðáóþó сàð дýëõèéã ýðãýõ õóãàöààãààð àâ÷ ¿çâýë æèë 354 õîíîãòîé (12 ñàð õ29.5 õîíîã=354) áîëæ òààðàõ íü. Èíãýæ òîîöâîë Àðãûí òîîëëîîñ äàðóé 11õîíîãîîð çºðæ áàéíà (365-354=11). Èéì çºðººòýé òîîëîë õýðýãëýæ áîëîõã¿éòóë ýíýõ¿¿ 11 õîíîãèéã 3 æèëä íü “õýìíýñýýð” “áººãí¿¿ëýí” 4 äýõ ь æèëèéíàëü íýã ñàðä íýìæ ºãíº. ̄ ¿íèéã “Èë¿¿ ñàð” ãýäýã. “Ýíý æèë ºâëèéí ñàð èë¿¿”ãýõ÷ëýí ÿðüäàãèéí ó÷èð ýíý àæãóó. Áèëãèéí òîîëëîîð ñàðûã 29.5 õîíîãîîð

òîîöîõ íü òîõèðîìæã¿é òóë 29 (áàãà ñàð) áà 30 (èõ ñàð) õîíîãòîéãîîð ýýëæëýíòîîëäîã áèëýý.

Ñàð дýëõèéã òîéðîí ýðãýõ çàìûã “öàãààí çàì” ãýõ áà дýëõèé íàðûã òîéðîíýðãýõ çàìûã “шàð çàì” ãýíý. Öàãààí çàìûí õàâòãàé áà øàð çàìûí õàâãàé íüõîîðîíäîî 5.50-ûí ºíöºã ¿¿ñãýí îðøèíî. Äýëõèéí òýíõëýã íü шàð çàìûíõàâãàéäàà ýãö áîñîî áóñ, 66.330-ûí õàçãàé îðøäîã. ¯¿íèé à÷ààð дýëõèéнàðûã æèëä íýã á¿òýí îéðîõ ÿâöàä õàâàð, çóí, íàìàð, ºâºë ãýñýí æèëèéí äºðâºí óëèðàë ñîëèãäîíî. Õýðýâ òèéì áèø áàéñàí áîë äóëààí ãàçðàà ¿ðãýëæ äóëààí, õ¿éòýí ãàçðàà ¿ðãýëæ õ¿éòýí áàéõ áàéñàí áèëýý. Õýðýâ äýýðõ ºíöºãººð÷ëºãäâºë äýëõèéí óóð àìüñãàëä èõýýõýí ººð÷ëºëò îðæ, ýíý íü óëìààðáàéãàëèéí болон íèéãìèéíюмс үзэгдэлд íºëººëөх билээ. Жишээ нь,манай оронд улирал солигддоггүй дан өвлөөрөө ч юмуу эсвэл үргэлж зун байна хэмээн төсөөлбөл бидний амьдралд ихээхэн өөрчлөлт гарах нь тодорхой.

* Èë¿¿ ñàðûí ó÷èð…

ÑÀÐ ÕÎËÄÎÆ, ÄÝËÕÈÉ ÓÄÀÀØÈÐ× ÁÀÉÍÀÑàð, дýëõèé õî¸ð õîîðîíäîî õàðèëöàí òàòàëöàëä îðøèíî. Ò¿¿í÷ëýí“Äýëõèé-Ñàð” ñèñòåì áîëîí áóñàä ãàðаãóóäûí õîîðîíä ÷ òàòàëöàë¿éë÷ëýõ áºãººä ¿¿íä èõ õýìæýýíèé ýíåðãè çàðöóóëàãäàíà. Ýíýõ¿¿

ýíåðãèéí àëäàãäëààñ áîëæ дýëõèéí òýíõëýãýý ýðãýõ õóðä ààæìààðóäààøðàí, сàð дýëõèéã òîéðîõ ýðãýëòèéí çàì ÷ íýìýãäýæ áàéäàã áàéíà.Äýëõèé òýíõëýãýý ýðãýõ íü óäààí áîëîõûí õýðýýð õîíîã óðòñàõ áà сàðíûõºäºëãººí óäààøðàíà. Æèøýý íü, 400 æèëèéí ºìíº íýã õîíîã 22 öàãòàéòýíöýõ¿éö óðò áàéñàí áà ýíý íü îäîîãèéíõîîð бол нэг æèë нь 400õîíîãòîé áàéâ. Õàðèí áèäíèé àìüäàð÷ áóé ýíý öàã ¿åä 24 öàãèéã íýãõîíîã ãýæ ¿çäýã ø¿¿ äýý. Èíãýõýä æèëä áàéõ õîíîãèéí òîî íü 365 áîëíî.Ãýâ÷ ÿã íàðèéíäàà 23 öàã 56 ìèíóòàä äýëõèé òýíõëýãýý íýã óäàà òîéðäîã.Ýíýõ¿¿ “àëäààã” засахûí òóëä 4 æèë òóòàìä íýã óäàà õî¸ðäóãààð ñàðûã

29 õîíîãòîé ãýæ òîîëîõ áà ¿¿íèéã ”ºíäºð æèë” ãýíý. ªíäºð æèëèéíõîíîãèéí òîî 366 þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä õèéñýí õýìæèëòýýð ñàð äýëõèéãýýñæèëä 3.7 ñì-ýýð õîëäîæ áàéãàà íü òîãòîîãäæýý.


11/49

9

Õýðýâ ìàíàé дýëõèé íàðàíä îäîîãèéíõîîñ îéðõîí (Áóäãàðаã øèã) þìóó ýñâýë àðàé õîë (Àíãàðàã ãàðаã øèã) áàéñàíáîë äýëõèé ìààíü ÿìàð áàéõ áàéñàí òàëààð òà áîäîæ ¿çñýí ¿¿?

Ýñâýë дýëõèéí õýìæýý îäîîãèéíõîîñ àðàé áàãà þìóó ýñâýëàðàé òîì áàéñàí áîë?Ýéíøòåíèé òàòàëöëûí õóóëèàð ¿çýõýä òàòàëöëûí õ¿÷

íü ìàññààñ õàìààðàëòàé. Òýãâýë æèæèã ãàðаãийí õóâüä áîëòàòàëöëûí îðíû õ¿÷ ñóë áàéæ òààðàõ íü.

Õýðýâ ìàíàé äýëõèéí õýìæýý áàãà áàéñàí áîë òàòàëöàë÷ áàãà, ¿¿íýýñ áîëîîä áèäíèéã õ¿ðýýëæ áóé àãààð ìàíäàë ÷áàéõã¿é, ýãýý ë сàðàí äýýðõ øèã áàéõ áàéæýý.

Õàðèí îäîîãèéíõîîñ òîì õýìæýýòýé áàéñàí áîë á¿õ àìüä

áèåò º÷¿¿õýí æèæèã, ìàø áàãà ìàññòàé áîëñíîîñ ñ¿éðýëäõ¿ðýõ áàéâ. Èíãýõëýýð äýëõèéí îäîîãèéí õýìæýý íü õàìãèéí“òохиромжтой” õýìæýý áºãººä ìàíàé äýëõèéí ãàäàðãà õóóðàéãàçàð áîëîí äàëàé òýíãèñýýð õó÷èãäàí, àãààð ìàíäàë õ¿ðýýëñýííü àìüäðàë ¿¿ñýæ, îðøèí òîãòíîõ áîëîìæ á¿ðäñýí öîðûíãàíö ãàðаã áîëîõîä íºëººëæýý.

9

* Àìüäðàë îðøèí òîãòíîæ áîëîõ öîðûí ãàíö ãàðаã

Ñóãàð ãàðàã îëîíòàëààðàà äýëõèéòýé

òºñòýé áîëîâ÷ àìüäðàë ¿ã¿é


12/49

10

Çàðèì æèìñíèé íýãýí àäèë дýëõèéí áºìáºðöºã íü ¿åëæòîãòñîí õýä õýäýí äàâõàðãààñ á¿ðäýíý. Ýäãýýð íü: ÷óëóóëàãá¿ðõýâ÷ áóþó ëèòîñôåð, ìàíòè, öºì þì. Õàòóó á¿ðõýâ÷áîëîõ литосфер íü 100 êì çóçààí, ò¿¿íýýñ öààø îðøèõìàíòè íü 2990 êì õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Õàðèí äýëõèéí öºìíü òºìºð çýðýã õ¿íä ýëåìåíò¿¿äýýñ á¿ðýëäýõ áà 6370 êì-èéí ã¿í д õ¿ðíý. Öºìèéí ãàäíàõ õýñýã íü øèíãýí, òºâ õýñýãíü õàòóó òºëºâä îðøèõ áà äàðàëò àñàð èõ, àãààðûí äàðàëòààñ4 ñàÿ äàõèí èë¿¿ áîëíî.

Чулуулаг бүрхэвчийн хамгийн дээд хэсгийг газрын давхарга гэх бөгөөд энэ нь далай ба эх газрын хэсэгтээ зузаанаараа төдийгүй шинж чанараараа ялгаатай.

ÄÝËÕÈÉ ÃÀÐ А Ã

Та үүнийг

мэдэх үү?

Ìàíàé äýëõèé¿¿ññýí öàãààñõîéø дýëõèéíäîòîîäõýñýãò ¿¿ñýõáàéãàëèéíöàöðàãèäýâõиæèë

ààæèì áóóð÷áàéãàà àæýý.¯¿íýýñ áîëæäýëõèéíäîòîîä äóëààííýã òýðáóìæèëä 1000Ñ-ààð áàãàñàæáàéäàã áàéíà.

0 км

2990 км

5100 км

6370 кмÕàòóó öºì

Øèíãýí öºì

Ìàíòè

Ëèòîñôåð

Êîíâåêöèéí óðñãàë

Äàëàé Äàëàéí äàâõàðãà

Ýõ ãàçðûí äàâõàðãà

Ëèòîñôåðò õàìààðàãäàõìàíòèéí õýñýã

Ìàíòè

0 êì

100 êì

Äýëõèéí äîòîîä á¿òýö


13/49

11

ªâëèéí öàãò ãàçðûã óõàæ ¿çýõýä õºëä¿¿ áàéäàã. Ãýâ÷ ýíýíü çºâõºí ºíãºí õýñýãòýý ë õºëä үү байх áîëîâ÷ ã¿íäýý áîë

ãàäàà õè÷íýýí ÷ õ¿éòýí áàéñàí “ãýñãýëýí” áàéíà. Ó÷èð íüхэдий чинээ ã¿í áî лно төдий хэмжээгээр òåìïåðàòóð óëàìíýìýãäýíý.

Ãàçðûí äàâõàðãà òºãñºæ áóé õèë äýýð òåìïåðàòóð 13500Ñáàéäàã áîë ìàíòèéí äîîä õèëä 35000Ñ, äýëõèéí öºìä áîëá¿ð 55000Ñ õ¿ðíý. Ýíý èõ äóëààí óðàí çýðýã öàöðàã èäýâõèòáîäèñûí çàäðàëààð ¿¿ñäýã.

Õýðýâ äýëõèéí ã¿íä èéì “àòîìûí öàõèëãààí ñòàíö”áàéãààã¿éñýí áîë дýëõèé ÿã ë сàð øèã ñºíºñºí åðòºíö áàéõ

áàéâ. Äýëõèéí ã¿íä ¿¿ñýí áèé áîëñîí àñàð èõ äóëààíû

óëìààñ äýëõèéí ìàíòèä àãààð ìàíäàëä ¿¿ñäýãòýé àäèëõàí äóëààíû áîñîî êîíâåêö ÿâàãäàíà. Ýíý íü òåêòîíèêèéí ¿éë ÿâö ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëíî. ªºðººð õýëáýë, äýëõèéíãàäíà òàëûí õàòóó ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷ çàäðàí áóòàð÷, õýâòýý÷èãëýëä çººãäºí õºäºëæ áàéäàã. ×óëóóëàã á¿ðõýâ÷èéí ýíýõýñã¿¿äèéã “òåêòîíèêèéí õàâòàí” ãýæ íýðëýíý.

11

* Ãàçðûí ã¿íä àñàð òîì äóëààíû íººö áèé

Äýëõèéí ãàäíàòàëûí õàòóóá¿ðõýâ÷ болох ч у л у у м а н д а л нь олон төрлийн ýðäýñ÷ ó ë ó ó ë ã à à ñт о г т о н о .Äýëõèéí ã¿íýýñèðýõ äóëààíûí º ë º º ã º º ð

энэхүү бүрхэвч “ х а г а р ч ”òîì, æèæèãõýìæýýòýé îëîíõýñýã болон õ ó â à à ã ä с а н б а й д а г .Ý ä ã ý ý ð è é ã“т е к т о н и к и й н õàâòàí” ãýõ

áà хавтангууд á à é í ã û íõ º ä º ë ã º º í äîðøèíî. Ãàçàðõºäëºëò, ãàëò óóëûí èõýíõ íüõàâòàíãóóäûíõèë çààãààðáàéäàã.

Ìàíàé ãàðàãèéíýíý îëîí ÿíçûí ä¿ðòºðõ íü òåêòîíèêèéí

õàâòàíãèéí õºäºëãººíèé ¿ð ä¿íþì.


14/49

12

Äýëõèéн гадаргыг далай, хуурай газар бүрхдэг хэдий

ч ãàäíà òàëûí ÷óëóóëàã á¿ðõýâ÷ íü äîëîîí òîì õàâòàíäõóâààãäàíà. Ýäãýýð íü Åâðàçèéí, Àôðèêèéí, Ýíýòõýã- Àâñòðàëèéí, Íîìõîí äàëàéí, Õîéä Àìåðèêèéí, ªìíºä Àìåðèêèéí áîëîí Àíòàðêòèäèéí õàâòàíãóóä áîëíî.Хавтангуудын хил зааг хуурай газар ба далайн хилтэй давхцахгүй. Жишээ нь, Өмнөд Америкийн хавтангийн нэг хэсэг нь уснаас дээш гарч эх газар үүсчээ. ¯¿íýýñãàäíà îëîí òîîíû æèæèã õàâòàíãóóä ÷ áèé. Òóõàéëáàë, Àðàáûí, Êàðèáûн, Íàçêàãèéí ãýõ ìýò. Ýäãýýð õàâòàíãóóäá¿ãä øèëæèí í¿¿õ õºäºëãººíä îðøèх ба õèë çààãààð íüãàçàð õºäëºëèéí èäýâõæèë ýð÷èìòýé явагддàã.

ÒÅÊÒÎÍÈÊÈÉÍ ÕÀÂÒÀÍ

* ×óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãóóä

Òåêòîíèêèéí õàâòàíãóóä

Åâðàçèéí õàâòàí

Õîéä Àìåðèêèéí õàâòàí

Àôðèêèéí õàâòàí

Àôðèêèéí õàâòàí

Àíòàðêòèäèéí õàâòàí

Àíòàðêòèäèéí õàâòàí

ªìíºä Àìåðèêèéí

õàâòàíÝíýòõýã-Àâñòðàëèéí õàâòàí

Íîìõîí äàëàéí õàâòàí


15/49

13

Õàâòàíãèéí õèëçààãèéí ãóðâàí

¿íäñýí òºðºë

Äàëàéí ãîë íóðóóäààñ óñàí äîîð õ¿ðìýí÷óëóóí óðñãàë ¿¿ñíý

îéðòîí íèéëýõ õèë øèëæèí çºðºõ õèë

çààã

õîëäîí ñàëàõ õèë çààã îéðòîí íèéëýõ õèëçààã

ìàíòè

ë è ò î ñ ô å ð

ìàãìûí áÿëõàëò

ýõ ãàçðûí ðèôò/õîëäîí ñàëàõ õèë/

óóë íóðóóä

Õàâòàíã ууд нь õèë çààãийн дагууд бие биеэсээ “õîëäîíñàëàõ”, хоорондоо “îéðòîí íèéëýõ” áолон бие биесийн хажуугаар “çºðºõ” ãýñýí ¿íäñýí ãóðâàí òºð лийн хөдөлгөөнд оршино.

Õîëäîí ñàëàõ õýëáýð íü äàëàéí äóíä õýñýãò ýëáýã. Õýðýâõî¸ð õàâòàí õîëäîí ñàëæ áàéãàà áîë äýëõèéí ãàäàðãà

õóâààãäàí “ðèôòèéí õºíäèé” ¿¿ñíý. Èéì çààãààð õ¿ðìýí÷óëóóí ìàãìà äýýø áÿëõàí ãàðñààð ýíý çààã á¿ð ÷ ºðãºñíº.Óëìààð äîîðîîñ ºðãºãäñºí ìàãìà öàðöàõ ¿åä äàëàéí óñ õî¸ðõýñýãò õóâààãäàæ äàëàéí ¸ðîîë д óóë íóðóó ¿¿ñýõýä õ¿ðíý.Энэхүү óóëñ íü ãàëò óóëûí ãàðàëòàé áºãººä ýíäýýñ ãàçàðõºäëºëò ¿¿ñýõ íü ýëáýã. Èéì óóë íóðóóäûí õàìãèéíòîì íü Àòëàíòûí äàëàéí ãîë íóðóó þì.

Äýëõèéí ãàçðûí çóðãèéã ñàéòàð àæèãëààðàé.

Àòëàíòûí äàëàéí ãîë äóíäóóð öàéâàðäóó ºíãººð ä¿ðñëýãäñýí áàéãàà íü ýíä ºíäºð óóë íóðóó îðøèæòýð äàãóóä óñíû ã¿í áàãàñàæ áóéí ãýð÷ þì.

Èéì çàìààð á¿ðýëäýõ äàëàéí ¸ðîîëûí äàâõàðãà íüáóñàä õýñãýýñýý õîæóó íàñòàé áàéõ áà ÿëàíãóÿà äàëàéíãîë íóðóóíû õÿð äàãóóä õàìãèéí çàëóó õóðäàñ, ÷óëóóëàãîðøèíî. Ó÷èð íü òýä äýëõèéí ã¿íýýñ õàìãèéí ñ¿¿ëä ãàð÷èðæ öàðöñàí áàéäàã.


16/49

1414

Îéðòîí íèéëýõ õèë çààã: ªìíº äóðäñàíû äàãóóõàâòàíãóóäûí õîëäîí ñàëàõ õèë çààãèéí äàãóó

äàëàéí ¸ðîîë øèíýýð ¿¿ñýýä ë áàéâàë äýëõèéí äèàìåòð ÿàãààä íýìýãääýгã¿é þì âý ãýæ áîäîæ

áîëîõ þì. Ó÷èð íü ºðãºñºæ áóé ýíý õýìæýýã

“íºõºæ” áóé íýã ¿éë ÿâö íü õàâòàíãóóäûíò¿ëõýëöýí íèéëýõ ÿâäàë þì. Ýíý ¿åäíÿãò èõòýé õàâòàí íü äýëõèéí ã¿í

(ìàíòè) ð¿¿ øóðãàí îðæ, íÿãòáàãàòàé õàâòàí íü äýýø ºðãºãäºõçàìààð óóë íóðóóä øèíýýð ¿¿ñíý.

¯¿íèéã íèéëýõ á¿ñ áóþó ñóáäóêöèéíá¿ñ ãýæ íýðëýíý. Æèøýý íü äàëàéíõàâòàí áà ýõ ãàçðûí õàâòàíãóóä

“ìºðãºëäºõ” ¿åä äàëàéí õýñýã íü äîîø øóðãàæ, ýõ ãàçðûíõ íü äýýøºðãºãäºíº. Ó÷èð íü äàëàéí äàâõàðãûííÿãò ÿìàãò èõ áàéäàã.

Ìàíòè ðóó øóðãàí îðæ áóé äàëàéí äàâõàðãà òàñðàëòã¿é õàëñààð

100-150 êì-èéí ã¿í ãýõýä óñíààñàà á¿ðìºñºí

“àíãèæèðíà”. Ýíý

íü ãàëò óóëûí àðàë ¿¿ñãýõ íýã øàëòãààíáîëíî. Ó÷èð íü ã¿í

(ìàíòè) рүү øóðãàñàíõèë çààãèéí äàãóó

õàëóóí ìàãìà äýýøíýâ÷ñýýð ãàäàðãàä õ¿ð÷

ãàëò óóë áàéäëààð îðãèëîíãàðäàã. Èéìä äàëàéí

õàâòàí ò¿ëõýëöýí íèéëýõõèë çààãààð ãàëò óóëûííóì ¿¿ñäýã áàéíà. Æèøýýíü, Áàãà Àíòèëûí àðëóóäèíãýæ ¿¿ñчýý.

Ýõ ãàçðûíä à â õ à ð ã àíü äàëàéíäàâõàðãààñ íÿãòáàãàтай. Èéìäõóóðàé ãàçðûíõàâòàí äýýøºðãºãäºíº.

Àðëûí íóì ãýäýãíü îëîí òîîíûãàëò óóëûíà ð ë ó ó ä à à ñòîãòîõ áà ýäãýýðíü äàëàéíõî¸ð õàâòàíò ¿ ë õ ý ë ö ý ííèéëýõ ¿åýð íýãíü íºãººãèéí

äîîãóóð øóðãàíîðñíîîñ áîëæ ¿¿ñíý. Æèøýýíü: Áàãà Àíòèë,Àëåóò, Êóðèë,Ìàðèàн, Âàíóàòóболон Òîíãûíàðëóóä èéì ¿¿ñýëòýé àðëûííóìóóä þì.

Áàãà Àíòèëûí àðëóóä: òºâä íüÃóàäåëîíïå, äîîð íü Ìàðòèíûàðàë


17/49

15

Äàëàéí áà ýõ ãàçðûí õàâòàíãóóäò¿ëõýëöýõ ¿åä ºðãºãäñºí ýõ ãàçàð íüºíäºð óóë íóðóóäûã ¿¿ñãýäýã. Æèøýэ íü, Àíä áà Êîðäèëüåð. Ýíý õèë çààã äàõü óóëñ ìºí ë àðëûí íóìûí íýãýí

àäèë ãàëò óóëñ îëîíòîé.

Õàâòàíãèéí õèë çààãèéí ãóðàâ äàõüòºðºë áîë øèëæèí çºðºõ õèë çààã þì.Ýíý íü õî¸ð õàâòàí õèë çààãèéí øóãàìàà äàãàíçºðºõ ¿éë ÿâö þì. Øèëæèí çºðºõ çààãò ºðãºãäºõ áîëîí äîîø øóðãàõ ÿâö ¿¿ñýõã¿é õàðèí àí öàâ ãàð÷ ò¿¿íèéã äàãàí ãàçàð õºäëºëò áîëîõ íü îëîíòàà. Èéì õèë çààãèéííýã òîäîðõîé æèøýý íü ÀÍÓ-ûí Êàëèôîðíä áàéäàã Ñàí

Àíäðåàñûí çºðºã þì. Ýíý õàâüä îðøèõ Ñàí Ôðàíöèñêî, Ëîñ Àíæåëîñ çýðýã õîòóóä ãàçàð õºäëºëòèéí ãàìøèãò îëîí óäàà íýðâýãäýæ áàéñàí áèëýý.

* Õàâòàíãèéí øèëæèõ õóðä

Äýýð äóðäñàí õàâòàíãèéí õèë çààãèéí ãóðâàí òºðëèéíàëü àëèíûõ íü äàãóó òåêòîíèêèéí èäýâõèæèë èõòýé бөгөөд ãàçàð õºäëºëò áàéíãà òîõèîëääîã. Õàâòàíãóóäûí øèëæèõõºäºëãººí ìàø óäààí, æèëä äóíäæààð 1 см-ээс 20 ñì õ¿ðýõáîëîâ÷ îëîí ñàÿ æèëèéí äîòîð àâ÷ ¿çâýë ýíý íü òèéì ÷áàãà õýìæýý áèø þì. Æèøýý íü, èéì õóðäòàéãààð õîëäîí

ñàëæ áóé õàâòàíãóóäûí çààãò Àòëàíòûí äàëàé ¿¿ñýõýä 160ñàÿ æèë çàðöóóëàãäæýý.

Äàëàéí áà ýõãàçðûí õàâòàí

íèéëýõ õèëçààãèéí äàãóóýõ ãàçðûí õýñýãòãàëò óóëûíè ä ý â õ и æ è ëá¿õèé ºíäºð óóë íóðóó ¿¿ñäýã. ¯¿íèéãçàðèì ãàçàðê î ð ä è ë ü å ð

ãýæ íýðëýäýã.Æ è ø ý ýíü, ªìíºäÀ ì å ð è ê è é íáàðóóí ýðãýýðîðøèõ Àíäíü Íàçêàãèéíõàâòàí äîîãóóðíü øóðãàíºðãºãäñºíººñ

áîëæ ¿¿ñчýý.

Òºâ Àíäûí õàìãèéí ºíäºðîðãèë Õóàñêàðèí(6768 ìåòð)

Ñàí Àíäðåàñèéíçºðºã


18/49

ÒÎÌÎÎÕÎÍ ÓÓË ÍÓÐÓÓÄÛÍ ¯¯ÑÝË

Õýðýâ õàâòàíãèéí õèë çààã ýõ ãàçðûí äîòîð îðøèæ áàéãàà áîëõî¸ð õàâòàí ò¿ëõýëöýí íèéëýõ çààã äàãóó ýõ ãàçðûí äàâõàðãûí

íýã çàõ íü ºðãºãäºí óóë íóðóó ¿¿ñýæ, íºãºº íü ìàíòè ðóó äîîøñóóíà. Ãýâ÷ ýõ ãàçðûí äàâõàðãà õºíãºí ó÷èð àëü àëü íü èõýýõýí

ýâäðýëä îðíî.

Ýõ ãàçðûí õàâòàíãèéí ò¿ëõýëöëýë íü íèéëýõ õèë çààãèéí îíöëîãõýëáýð þì.

Æèøýý íü, дýëõèéí õàìãèéí ºíäºð îðãèë Ýâåðåñò (МîíãîëäÆîìîëóíãìà ãýõ Áàëáà íýðýýð íü өргөн õýðýãëýäýã бөгөөд өндөр нь 8846 ì) óóë îðøèõ Ãèìàëàéí íóðóó áîëîí Åâðîïûí

Àëüïûí óóëñ èéì çàìààð ¿¿ñчýý. Ãèìàëàéí óóëñ íü Ýíýòõýãèéí

õàâòàí õîéøîî øèëæèæ Åâðàçèéí õàâòàíòàé íèéëæ, ò¿ëõýëöñýíýýñ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã. Ýíý ¿éë ÿâö 50 ñàÿ æèëèéí ºìíº ýõýëñýí ÷ºíººã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áàéíà.

Евразийн хавтангийн хилээс хол төв хэсэгт нь оршдог ч Хятадад олон удаа ãàçàð õºäëºëòөнд нэрвэгдээд áàéãàà íü ¿¿íèé ãýð÷

þì.

Ýíýòõýãèéí õàâòàíÅâðàçèéí õàâòàíãèéí

äîîãóóð øóðãàí îðñíîîð õîéä õýñýãò íü Ãèìàëàéí

íóðóó ¿¿ñ÷ýý.

16


19/49

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äýëõèéíõàìãèéí òîìóóëñûí ñèñòåìíü Ãèìàëàé ÷þìóó Àíä áèøþì. Õàðèíóñàí äîîãóóðòàñðàëòã¿é¿ðãýëæëýõäàëàéí ãîëíóðóóä áºãººä

íèéò óðòíü 7000 êìõ¿ðíý. Ýäãýýðóóëñûí íàñçàëóó, ýâäðýëäîðîîã¿é,äóíäàæ ºíäºðíü ýðãýíòîéðíîîñîî2500 ì ºíäºð

áîëíî.

Ìàãìûí áÿëõàëò íü ìàíòèéí ã¿íýýñ ¿¿ñýëòýé îíöãîé ¿çýãäýë þì. Ýíý íü ìàíòèéí äîîä õèë áóþó 2900 êìîð÷ìûí ã¿íýýñ áîñîî ÷èãëýëä äýýø îðãèëîí èðæ áóé

õàëóóí ìàãìûí óðñãàë þì. Òåêòîíèêèéí õàâòàíãààñ ÿëãààòàé íü õàëóóí áóëãèéí áàéðëàë ººð÷ëºãäºõã¿é, íýã ë ãàçðàà áàéõ áà çàðèìäàà èõñýæ, çàðèìäàà õ¿÷ íü ñóëàð÷áàéäàã. Ýäãýýðèéí ¿¿ñýë íü õàâòàíãèéí õºäºëãººíòýé àäèëêîíâåêöèéí óðñãàëààñ áóñ, ÷óëóóëàã äàâõàðãûí ã¿í äýõãàëò óóëûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áîëíî. Жишээ нь, Хавайн арал дахь Мауно Лоа галт уул.

Äýýð ¿åä ãàçðûí ã¿íýýñ áÿëõàí ãàð÷ èðñýí øèíãýí

ëààâûí óðñãàë ìàø òîì òàëáàéä òàðõàí öàðöñàí áàéäàã. Æèøýý íü, Äåêàíû ºíäºðëºãò 65 ñàÿ æèëèéí ºìíº 1 ñàÿøîî äºð.êì õ¿ðìýí ÷óëóóí ëààâ 1 ñàÿ êì2 òàëáàéä òàðõàíöàðöñàí íü Ýíýòõýãèéí õîéãèéí òàëáàéòàé òýíö¿¿ þì.

Ò¿¿í÷ëýí Õàâàéí àðëóóä ÷ èéì õàëóóí ëààâûí ¿éëàæèëëàãààíû ìàø òîä ãýð÷ þì. Хавайн арлуудын зарим хэсэг усан доор орших бөгөөд хавтангийн хөдөлгөөний улмаас баруун хойшоо чиглэн “нүүсээр” байгаа ажээ.Мауна Лоа, Килауеа зэрэг Хавайн гол арлууд нь магмын бялхалтын цэгт ойр орших боловч эдгээрээс хол зайд алслагдсан бусад жижиг арлуудын хувьд бол уулс нь элэгдэж , намссаар байна.

* Ìàãìûí áÿëõàëò

Óðñãàë

Ì à í ò è

Ë è ò î ñ ô å ð

Ìàãìûíáÿëõàëòààñ àðëûíöóâàà ¿¿ñíý

17


20/49

Äýëõèéí ãàäíà òàëûí õî¸ð á¿ðõ¿¿ë áîëîõ àãààð ìàíäàëáà óñàí ìàíäàë íü õèéí áîëîí øèíãýí òºëºâт îðøäîãèéã

áèä ìýäíý.Ý дгээр íü àìüäðàëä õàìãèéí èõ à÷ õîëáîãäîëòîé

áºãººä õ¿÷èëòºðºã÷ áà óñã¿éãýýð àìüäðàëûã òºñººëºõèéíàðãàã¿é.

* Óñàí ìàíäëûí ¿¿ñýë

ÓÑ ÁÀ ÀÃÀÀÐ

Óñ áîë åðäèéí íºõöºëä øèíãýí (óñ), õàòóó (ìºñ) áà õèéí(àãààð äàõü óñíû óóð) òºëºâ áàéäàëä íýãýí çýðýã îðøèæ÷àääàã öîðûí ãàíö бодис þì.

Óñàí ìàíäàë ãýäýãò òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð îðøäîã äýëõèéí á¿õ óñûã õàìààðóóëàí îéëãîíî. ¯¿íä, äàëàéí óñíààñ ãàäíà ãîë ìºðºí, íóóð, ãàçàð äîîðõ óñ, ºíäºð óóëûíìºíõ öàñ ìºñ, Àíòàðêòèä áà Ãðåíëàíä, òóéëûí áóñàäàðëóóäûã á¿ðõñýí ìºñòëºã ãýýä á¿ãä áàãòàíà.

Óñàí ìàíäëûí íèéò õýìæýý íü 1.39 òýðáóì øîî äºð.êì.Èéì èõ õýìæýýòýé óñ íü ìàíàé íàðíû àéìàãò ººð õààíà ÷ ¿ã¿é þì. Ýíý èõ ус õààíààñ ¿¿ññýí áý?

Óñàí ìàíä лыг äýëõèéí ìàíòèàñ ¿¿ñсэн гэж үздэг. Äýëõèéá¿ðýëäýí òîãòîõ ¿åä äýëõèéí ìàíòèàñ ÿëãàðñàí óñòºðºã÷ áàõ¿÷èëòºðºã÷ íýãäýí õºðñíººñ áîëæ óñ ¿¿ññýí байна. Îäîî÷ ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ãàð÷ èðñýí ëààâûí íàéðëàãàä óñ áàéäàã íü ¿¿íèéã ãýð÷èëíý. Ò¿¿í÷ëýí óñíû çàðèì õýñýãñàíñðûí ãàðàëòàé ÷ áàéæ áîëîõ òàëòàé. Òóõàéëáàë, ñ¿¿ëòîäíû öºì íü ìºñíººñ òîãòäîã. Иéìä äýëõèéí ¿¿ñëèéíýõýí ¿åä äýëõèé äýýð óíàæ áàéñàí ñàíñðûí áèåò¿¿äèéíáºìáºãäºëòººñ ÷ óñ áèé áîëñîí áàéæ áîëíî.

18


21/49

19

* Äàâñòàé áà öýíãýã óñ Та үүнийг мэдэх үү?

Õýðýâ ìàíàéãàðаãèéí

á¿õ ìºñòëºãõàéëâàëäàëàéí óñíûò¿âøèí 60ìетр îð÷èìäýýøëýõàæýý. Èíãýâýëäàëàéí ýðýãîð÷ìîîð

îðøèõ îëîíõîòóóä (Íüþ-Éîðê, Òîêèî,Áýýæèí,Êàëüêóòòà,Áîìáåé,Êàéð, Лîíäîí,Ïàðèñ,Áóéíîñ-Àéðýñ ãýõ

ìýò) á¿õэëäýýáîëîí çàðèìõýñýã íüóñàíä àâòàõáîëíî. Ãýâ÷Àíòàðêòèäèéíìºñ á¿õýëäýýõàéëñàí ¿åäë ýíý íüòîõèîëäîæ

áîëîõ òàëòàé.

Óñàí ìàíäëûí ¿íäñýí õýñãèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ äàëàéí óñ дэлхийн нийт усны 97.4 õóâийг эзлэх áºãººä ýíý íü äàâñòàé óñ þì. ¯ëäýæ áóé 2.6 õóâèéã ýçëýõ öýíãýã óñýçëýõ¿¿íýýðýý 36 ñàÿ øîî äºð.êì áîëäîã÷ ¿¿íèé 76 õóâü íü ìºñ õýëáýðýýðîðøäîã. Çºâõºí Àíòàðêòèäийí ìºñºíá¿ðõýâ÷ ãýõýä ë äàíãààðàà 26 ñàÿ øîî

äºð.êì áîëäîã áîë öààíà íü Ãðåíëàíä,òóéëûí áóñàä àðëóóäûí ìºñ, ºíäºð óóëûí

öàñ ìºñ íü áàñ ë öýíãýã óñíû òîîíä îðæáàéãàà áèëýý. Èíãýýä ¿çýõýýð äýëõèé äýýðõ

öýíãýã óñíû íººö ìàø º÷¿¿õýí àæýý.Áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëòèéí òóõàé õ¿í á¿ð ë ìýääýã.

Äàëàé òýíãèñèéí áîëîí õóóðàé ãàçðààñ óñ óóðøèæ, ¿¿ë ¿¿ñýí, ýðãýæ õóð òóíàäàñ îðîõ áàéäëààð ýðãýýä äàëàéáîëîí õóóðàé ãàçðûí ãàäàðãà äýýð áóóíà. Òóíàäàñ íü ãîëìºðºí, íóóðûí ¿íäñýí òýæýýë áîëäîã áºãººä ãàçðын ã¿íä ÷ óñíû ýðãýëò ÿâàãäàíà. Òóõàéëáàë, õóð òóíàäàñ, öàñ, ìºñíèéõàéëñàí óñ ãàçðûí õºðñ ð¿¿ øèíãýæ ãàçàð äîîðõ óñûã òýæýýõáîëîâ÷ ýðãýýä áàñ óóðøèëòûí çàìààð àëäàãäàæ áàéäàã.

Ò¿¿íýýñ ãàäíà óñ ìàø èõ “àæèë õèéíý”. Õºðñ øîðîîãàçðûí ãàäàðãûã ýâäýëæ ýëýãä¿¿ëýí, ãîëûí óñààð çººãäºíèðýõ àñàð èõ õýìæýýíèé õóðäàñ ÷óëóóëàã (ýëñ õàéðãà, øàâàðãýõ ìýò) äàëàé òýíãèñ, íóóðûí ¸ðîîëä õóðèìòëàãäàíà.Ýäãýýð íü äàõèí óóë íóðóó áîëæ ºðãºãäºõ, ýâäýð÷ íóðàõ, óñààð äàх èí çººãäº ж өөр газар хуримтлагдах зэргээр ýðãýëòòàñðàëòã¿é ÿâàãäàíà.

Ãàçðûíãàäàðãà

Ø¿¿ðýëÃàçàð äîîðõ óðñàö

Äàëàé

Ãàçàð äîîðõ óñ Íóóð

Ãîë ìºðºí

Òóíàäàñ Óñíû óóðûí øèëæèëò

Óóðøèëò

Áàéãàëü äàõü óñíû ýðãýëò


22/49

2020

Äàëàéí óñíû äóíäàæ äàâс æèëò íýã ëèòð óñàíä 35 ãð äàâñ óóññàíòàé òýíöýíý. Äàëàéí óñàíä óóññàí äàâñíû 83 õóâü íüáèä õîîë óíäàíäàà õýðýãëýäýã äàâñíû èæèë, хлорт натри þì.

Äàëàé, òýíãèñ íü äýëõèéí ãàäàðãûí ãóðàâíû õî¸ð áóþó71 õóâèéã á¿ðõýõ áà 361 ñàÿ øîî äºð.êì òàëáàéã ýçýëíý.Èéìýýñ ÷ äýëõèéã ñàíñðûí óóäìààñ õàðàõàä öýíõýðºíãºòýé ¿çýãääýã. Äàëàéí äóíäàæ ã¿í 4,000 ì áîëîâ÷õàâòàíãóóä íèéëýõ õèë çààãèéã äàãàñàí ã¿í, õîâèë õîíõîðèõòýé. Тухайлбал, баруун хэсэгт 10000 м-ээс гүн хонхор,ховил элбэг. Үүний нэг нь Марианы хонхор юм.

* Äàëàé òýíãèñèéí óñ

Та үүнийг

мэдэх үү?

Íîìõîíäàëàéí áàðóóí

õýñýãò îðøèõÌàðèàíûõîíõîð11,035ì ã¿íþì.

Öýíõýð í¿äýí ãàðàã


23/49

21

Äàëàéí óñ íü íàðíààñ èðýõ öàöðàãèéã ººðòºº øèíãýýí äýëõèéí ãàäàðãûã õýò èõ õàëàõààñ õàìãààëäàã. Ò¿¿í÷ëýí ýíý“õàäãàëàãäñàí” äóëààí íü ýêâàòîðààñ òóéëûí ç¿ã, õ¿éòýíãàçàð ëóó çººãäºõ þìóó эсвэл ºâëèéí öàãò äýëõèéí áóñàäãàçðóóäûã “äóëààöóóëàõ”-ä çàðöóóëàãäàíà. Èéìä äàëàé,òýíãèñ áîë äýëõèéí óóð àìüñãàëûã çîõèöóóëàã÷ “ìàøèí”þì.

Ãîëüôñòðèì íü Êàðèáûí òýíãèñýýñ ýõëýí ç¿¿í õîéø÷èãëýæ Åâðîïûí Áàðóóí ýðýã õ¿ð÷ õîéøîî óðñàíà. Ýíäõàìðàãäàæ áóé Ôðàíöûí õîéä õýñýã, Èñëàíä, Àíãëè,Íîðâåãи çýðýã ãàçðóóäûí óóð àìüñãàëä Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë ìàø èõ íºëººòýé þì. ßëàíãóÿà àãààð ìàíäàë áà äàëàéí õîîðîíä óñ áà äóëààíû ñîëèëöîî ÿâàãäàíà.

* Äàëàé áîë óóð àìüñãàëûã çîõèöóóëàã÷ ìºí

Та үүнийг

мэдэх үү?

Дýëõèéíõàìãèéí ã¿íнуур бол Áàéãàë íóóð(1620ì)áºãººäãàäàðãûíòàëáàé íü31,685 øîîäºð.êì. Óñíûýçëýõ¿¿í íü23,000 êóá êìхүрдэг ба энэ нь öýíãýã óñíû

ìàø èõ íººöþì.

ªðãºðºã ãýäýã

íü äýëõèéíã à ä à ð ã àäýýðõ öýãýýñý ê â à ò î ð û íõ à â ò ã à é ò à é ¿¿ñãýæ áóéºíöãèéã õýëíý.Ý ê â à ò î ð û íºðãºðºã 00,òóéëûí ºðãºðºã

900

áîëíî.

Ãîëüôñòðèìûí óðñãàë(äóëààí óñûã óëààí ºíãººð òýìäýãëýâ)


24/49

* Àãààð ìàíäàë

Äýëõèéã ãàäóóð íü õ¿ðýýëýí òîãòäîã á¿ðõýâ÷ áîëîõàãààð ìàíäàë íü îëîí òºðëèéí õèéíýýñ á¿ðýëäýíý. А ãààðìàíäàëä àçîò 78%, õ¿÷èëòºðºã÷ 21%, àðãîí, íåîí çýðýã

õèéí¿¿ä 1%, í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé 0.3%-èéã òóñ òóñ ýçëýõáà ãåëèè, ìåòàí, óñòºðºã÷, ìåòàí, îçîí çýðýã õèé ìàøº÷¿¿õýí.Х àðèí óñíû óóðûí ýçëýõ õýìæýý 0.1-0.4% õ¿ðòëýõõýìæýýíä хэлбэлзэнэ.

Óñíû óóð íü àãààð ìàíäëûí äîîä õýñýãò ¿¿ë ¿¿ñýõøàëòãààí áîëäîã.

Àãààð ìàíäëûí íèéò ìàññ íü äýëõèéí ìàññûí ñàÿõóâààñíû íýãтэй тэнцэнэ. Àãààðûí äàðàëò áîëîí íÿãò íü

дээшлэх тусам áóóðíà. Äàëàéí òºâøèí äýýð 750 êì ºíäºðòàãààðã¿é õîîñîí çàé áàéõ áîëîâ÷ ãåëè, óñòºðºã÷ çýðýãìàø õºíãºí õèéí ìîëåêóëóóä îðøèæ ñàíñðûí óóäàì ðóóàëäàãäàæ áàéäàã. Àãààðûí ìàññûí 50% íü газрын гадаргаас äýýø 5 êì-ò îðøèíî. Энд хүчилтөрөгч, нүүрсхүчлийн хий зэрэг масс ихтэй хүнд хийнүүд зонхилно. Өíäºð óóëàíäãàðàõàä àìüñãàëàõàä õýö¿¿ áàéäãèéí ó÷èð ÷óõàì ¿¿íäîðøèíî. 30 êì-ýýñ öààø àãààðûí íèéò ìàññûí ¿ëäñýí 1%íü áàéäàã.

Àãààð ìàíäëûí íàéðëàãà äýëõèé ¿¿ññýí öàãààñ õîéøººð÷ëºãäñººð èðæýý. Ýõýí ¿åäýý àçîò äàâàìãàéëæ,í¿¿ðсõ¿÷ëèéí õèé îäîîãèéнõîîñ ìàø èõ áàéâ. Àìüäðàëûí ¿¿ñëèéí ýõýí ¿åä õºõ-íîãîîí çàìãóóä áèé áîëæ áàéâ.

Ñàíñðààñ àâñàíýíýõ¿¿ çóðàã

äýýð ñàð áîëîí äýëõèéí àãààðìàíäàë õýðçóçààí áîëîõ íü

õàðàãäàæ áàéíà.

22


25/49

23

Îéðîëöîîãîîð 3.5 тэрбум æèëèéí ºìíº íýã ýñò àìüäáèåò ¿¿ñýæ óëìààð í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéí îðîëöîîòîéãîîðôîòîñèíòåçèéí ¿éë яâö ýð÷èìæèæ õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðàõáîëæýý.

Àãààðò õ¿÷èëòºðºã÷ õóðèìòëàãäàõ ÿâö òàñðàëã¿é ¿ðãýëæèëñýýð 400 ñàÿ æèëèéí ºìíº àíõíû ýãýë áèåòýí ¿¿ñýæ õóóðàé ãàçàð äýýð ãàð÷ýý. Ýíý íü àìüä áèåò äýëõèéí ä¿ð òºðõèéã ººð÷èëæ ýõýëñýí íýã æèøýý þì. Òóõàéëáàë,øîõîéí ÷óëóóíû ¿¿ñý л ( далай тэнгийн организмуудын ху ðèìòëàëààñ), ø¿ðýí ðèôèéí ¿¿ñýë, áè÷èë áèåòí¿¿äèéíîðîëöîîòîé ÿâàãäàõ ýëýãäýë ãýõ ìýò. Èйнхүү ìàíàé ãàðаãт явагдах үйл явцууд нь àìüäðàë ¿¿ñýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýíáîë àìüäðàë íü ýðãýýä äýëõèéí í¿¿ð öàðàéã ººð÷ëºõºä

õ¿ðãýñýí байна.

23

ÔÎÒÎÑÈÍÒÅÇ

Фотосинтез гэдэг нь íîãîîí óðãàìал хөрснөөс óñыг,àãààðààñ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéг шингээн авч, íàðíû

ãýðëèéí оролцоотойгоор тэдгээрийг шим тэжээлийн бодис болон хүчилтөрөгч болгон хувиргадаг процесс

юм.

Ôîòîñèíòåçèéí íºëººãººð àãààð äàõü í¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèé óðãàìàëä øèíãýæ îðîíä íü õ¿÷èëòºðºã÷ ÿëãàðíà.


26/49

24 24

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé áàíàìãèéí õèé-ìåòàí çýðýã íü äýëõèéí

ãàäàðãààñ ÿëãàðàõ äóëààíûã ººðòººøèíãýýäýã øèíæ ÷àíàðòàé. Ýäãýýð õèéàãààðò íýìýãäñýíýýñ àãààð ìàíäëûí äîîä õýñýãт äóëààðàõ ¿çýãäýë áèé áîëæáàéíà. Ýíý ¿çýãäëèéã õ¿ëýìæèéíõèéí íºëºº ãýæ íýðëýíý. Ýäãýýð õèéíýìýãäýæ ýõëýõ áîëñîí ¿å íü íèéãìèéíõºãæëèéã äàãàí, àæ ¿éëäâýðèéí ýðèíýõýëñýíòýé õîëáîîòîé áîëîâ÷ óðüä

ºìíº áàéãààã¿é èõýýð ãàçàð òàðèàëàíýðõëýõ áîëñîí ÷ áàñ íºëººëñºí ãýæ ¿çäýã. Ãýõäýý õ¿ëýìæèéí õèé îãò áàéõã¿é áîë äýëõèéíãàäàðãààñ ÿëãàðñàí öàöðàã òýð ÷èãýýðýý ñàíñðûí óóäàìðóó àëäàãäàæ, äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð -150Ñ áàéõáàéâ. Ýíý íü îäîîãèéí áîäèò õýìæýý (+180C)-íýýñ äàðóé330Ñ-ààð áàãà þì. Èéì áàéñàí áîë äýëõèé õºëäºõ àþóëí¿¿ðëýõ áàéâ.

* Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº

* Îçîí: Õàìãààëàã÷ á¿ðõýâ÷

Õ¿ëýìæèéí õèéí íºëºº

Íàðíûöàöðàã àãààð

ìàíäëûãòóóëàí

äýëõèéíãàäàðãàä

èðíý.

Öàöðàãèéí

çàðèì õýñýãýðãýæ îéíî.

Äýëõèéí ãàäàðãàíàðíû öàöðàãààñ

õàëæ, ýðãýýä äóëààí öàöðóóëíà.

Õ¿ëýìæèéí õèé íü ýíýõ¿¿

äóëààíûã òîãòîîíáàðèíà.

Îçîí íü äàâõðààò ìàíäàë áóþó ñòðàòîñôåðò (20-50 êì-èéíºíäºðò) ìàø áàãà õýìæýýòýé îðøèõ áîëîâ÷ áèäíèé àìüäðàëäèõ ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ó÷èð íü íàðíû õýò ÿãààí òóÿàíààñ

àìüä áèåòèéã õàìãààëäàã. Ãýâ÷ òºðºë á¿ðèéíøàëòãààíààñ àãààð ìàíäàë äàõü îçîí áàãàñàõ

àþóëä õ¿ð÷ áàéíà. ßëàíãóÿà ýíý íü äýëõèéíºìíºä òóéë îð÷èìä èëò àæèãëàãäàæ áàéãààþì. ¯¿íä õàìãèéí èõ íºëººòýé íü áèäíèéºäºð òóòìûí õýðýãëýý áîëîõ àãààðæóóëàëò,õºðãºëòèéí òîíîã òºõººðºìæ àæèëëóóëñíààñ ÿëãàðàõ õëîðòí¿¿ðñóñòºðºã÷èéí íýãäë¿¿ä þì.

Îçîí áàãàñâàë íàðíû õýò ÿàãààí òóÿà èõñýæàðüñíû õàâäàð çýðýã îëîí ºâ÷èí òàðõàõ àþóëäõ¿ðíý.

Àíòàðêòèä äýõ îçîíûöîîðõîéí çóðàã


27/49

25

Áèä äýëõèéí äîòîîä ã¿íä àñàð èõ ýíåðãè ÿëãàð÷ ò¿¿íèéíºëººãººð òåêòîíèêèéí õàâòàíãèéí õºäºëãººí áîëîíìàãìà áÿëõàõ ¿éë ÿâö ¿¿ñýæ áàéäàã òóõàé ºìíº ¿çñýí.

Ýíý ¿éë ÿâöûí õàìãèéí òîä èëðýõ õýëáýð íü ãàëò óóëûí äýëáýðýëò áà ãàçàð õºäëºëò þì.

БАЙГАЛИЙН ГАМШИГ

Ãàçàð õºäëºëò íü øèëæèí í¿¿æ áóé õî¸ð õàâòàíãèéíõèë çààãò òîõèîëäîõ áà ãàçðûí äàâõàðãûí ÷è÷èðõèéëýõõºäºëãººí þì. ̄ ¿íèé óëìààñ ãàçðûí äàâõàðãà ýâäýð÷ çºðºã

¿¿ñýí, ãàçðûí ãóëñàëò ÿâàãäàõ áà ýíý íü õýäýí àðâàí ìåòðòøèëæèõ íü ÷ áèé. Ò¿¿í÷ëýí ãàçðûí ãàäàðãàä àíãàë ¿¿ñýí,çºðºõ, õàãàðàõ ÿâäàë èõ ãàðíà. Æèøýý íü, 1905 îíä ìàíàéîðíû Áóëíàéí íóðóóíä áîëñîí ãàçàð õºäëºëòººñ ¿¿ññýíòîì àíãàë îäîî ÷ áèé.

* Ãàçàð õºäëºëò

Éåìåíä áîëñîíãàçàð õºäëºëò

(1983 îí)


28/49

26

Ãàçàð õºäëºë ¿¿ñýæ áóé öýãèéã ãîëîìò õýìýýíý.Ãîëîìòûí õàðàëäàà ãàçðûí ãàäàðãà äýýð îðøèõ öýãèéã

ãàäààä òºâ áóþó ýïèöåíòð ãýíý.Ãîëîìòîîñ ÿëãàðàí ãàðñàí ýíåðãèéí óëìààñ ¿¿ññýí

÷è÷èðõèéëýë íü äîëãèîí áàéäëààð òàë á¿ð òèéø òàðõàæ

ãàçàð õºäëºëò ¿¿ñíý. Ãàçàð õºäëºëò íü ÷óëóóëãèéã ýâäýëæíóðààõ áà ýíý íü äàõèí õóðèìòëàãäàõ áàéäëààð ýðãýëò ÿâàãäàíà.

Ãîëîìòûí ã¿í ÿíç á¿ð, õýäõýí êì-ýýñ 700 êì õ¿ðòýëõã¿íä îðøèíî.

Äýëõèéí гåîôèçèê÷äèéí х îëáîî ãàçàð õºäëºëèéãõýìæèõýä ñåéñìîãðàô ãýõ áàãàæèéã àøèãëàäàã. Ýíý íüãàçàð õºäëºëòèéí ãîëîìòûí áàéðøèë áà îðøèõ ã¿íèéãòîäîðõîéëæ, õ¿÷èéã íü òýìäýãëýí áè÷äýã. Ãàçàð õºäëºëèéí

õ¿÷èéã áàëë áîëîí ìàãíèòóäààð õýìæèíý.Балл нь газар хөдлөлийн хүчийг юмсын гадаад шинж

байдал, үүссэн хохирол, эвдрэл зэргээр илэрхийлдэг тул төдийлэн нарийн хэмжүүр биш юм. Иймд сүүлийн үед нарийн судалгааны үндсэн гаргадаг газар хөдлөлийн

хүчийг тодорхойлдог “магнитуд”гэх хэмжүүрийг өргөн ашиглаж байна.

Газар хөдлөл нь байгалийн

аймшигт үзэгдэл гэдэгт хэн ч маргахгүй. Газар хөдлөлөөс болж зөвхөн барилга, байшин эвдэрч,хүн амьтан сүйдээд зогсохгүй гал түймэр ( ялангуяа хий дамжуулах хоолой эвдрэх үед)гарах ,хөрсний гулсалт үүсэх , үер болох ( үерийн далан эвдэрснээс), цунами үүсэх зэрэг олон гамшгийг

араасаа дагуулна. Цунами нь далай тэнгисийн ёроолд газар хөдөлснөөс болж үүсдэг хүчтэй долгион юм.

Газар хөдлөлийн хор хохиролыг нарийн тооцоолох боломжгүй ч сүүлийн дөрвөн зууны туршид зөвхөн газар хөдлөлөөс 4 сая гаруй хүн амь

насаа алдсан гэсэн тооцоо бий.

Та үүнийг

мэдэх үү?

Õàìãèéí ºíäºðìàãíèòóäòàé

(9.5) ãàçàðõºäëºëò 1960îíû 5 äóãààðñàðûí 22-íä×èëèéí ºìíºäýðãèéí Ëåáóäáîëæýý. Ýíý¿åä ãàäààä òºâîð÷ìûí ãàçàðîðâîíãîîðîî

ýðãýæ, 1000êì óðò çºðºã¿¿ñýí, àñàðõ¿÷òýé öóíàìè¿¿ññýí ãýäýã.

Õ¿÷ áàãàòàéãàçàð õºäëºëèéã

òýìäýãëýæ áè÷ñýííü.


29/49

27

Ãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷èéã òóõàéí ãàçàð îðîíä ¿¿ñãýñýí õîðõîõèðîëîîð íü ãîë÷ëîí òîîöäîã. Ãýâ÷ íàðèéí õýìæèëòýíäáîë òýíäýýñ õýð çýðýã èõ ýíåðãè ÿëãàðñàíûã íü òîîöäîã

ìàãíèòóäààð õýìæèíý. Ãàçàð õºäëºëòèéí ìàãíèòóäûããåîôèçèê÷èä ñóäëàí òîãòîîõ áºãººä ýíý íü õ¿í, áàéãàëüäãàð÷ áóé øèíæ òýìäýãòýé ÷ áàñ òîõèðíî.

Ìàãíèòóä íü ãàçàð õºäëºëèéí ýð÷èìæèëòèéã ÿëãàðóóëæáóé ýíåðãèýð íü òîäîðõîéëäîãîîðîî ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëñýí õîðõºíººëººð íü õýìæäýã àðãààñ ÿëãààòàé.

* МСК -ийн шатлал

ÌÑÊ øàòëàë Ìàãíèòóä (Ðèõòåðèéíøàòëàëààð)

Äàâòàìæ ( дэлхийн хэмжээнд)

I. Õ¿íä ìýäðýãäýõã¿é 2.0-ààñ äîîø Õîíîãò 5000

II. Ìýäðýãäýõ òºäèé 3.0 Æèëä 50,000

III. Ñóëõàí ìýäðýãäýíý 4.2 Æèëä 10,000

IV. Ñàéí ìýäðýãäýíý. - -

V. Á¿ð ñàéí ìýäðýãäýíý.

Óíòàæ áóé õ¿ì¿¿ññýðæ, þìñ ÷è÷ðýíõºäºëíº.

4.8 Æèëä 5,000

VI. Õ¿ì¿¿ñ àéæáàëìàãäàíà, áàãà çýðýãõîõèðîë ó÷ðóóëíà.

5.4 Æèëä 1,000

VII. Íýëýýä õîõèðîë ó÷ðóóëíà, õàíà öóóðíà.

6.1 -

VIII. Áàéøèí áàðèëãàýâäðýíý.

- -

IX. Áàéøèí áàðèëãàíýëýýä èõ ýâäýðíý. 6.9 Æèëä 100

X. Áàðèëãà èõýíõ íüíóðæ, ãàçàðò àíãàëãàðíà.

7.3 Æèëä 10

XI. Ñ¿éðýë àâ÷èðíà. Ñàéíõèéöòýé áàðèëãà ÷íóðíà.

8.1 Æèëä 1

XII. Á¿ãä íóðàí ñ¿éäýæ,ãàçðûí ºíãº òºðõ

ººð÷ëºãäºíº.

9.0 áà ò¿¿íýýñ äýýø Çóóí æèëä 1-2

1962 îíä МСК-ийн шатлалыг ã å î ô è ç è ê ÷Ñ å ð ã å é

Ì å ä â å ä å â ,Â è ë ë è ÿ ìÑïîíõîÿð, ÂèòÊàðíèê íàðáîëîâñðóóëсан бөгөөд тэдний íýðèéí ýõíèé ¿ñãýýð òýìäýã-ëýãäæýý.


30/49

ÃÀÇÀÐ ÕªÄËªËÒ, ÌÀÃÍÈÒÓÄ

2004 îíû 12 ñàðûí 26-íä áîëñîí 9.3 ìàãíèòóäûí õ¿÷òýé ãàçàðõºäëºëòèéí ãîëîìò Ñóìàòðèéí ýðãýýñ áàðóóí õîéø îðøèæ áàéñàí

áèëýý. Óñàí äîð áîëñîí ýíýõ¿¿ ãàçàð õºäëºëòººñ õ¿÷òýé öóíàìè ¿¿ñч,250000 õ¿í àìü íàñàà àëäñàí þì. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí 100 æèëä òîõèîëäñîíõàìãèéí õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëòèéí õî¸ð äаõь íü áºãººä 1960 îíä ×èëä

áîëñîí ãàçàð õºäëºëò õàìãèéí õ¿÷òýéä тооцогддог. 8 ìàãíèòóäòàé ãàçàð õºäëºëò íü 4 ìàíãíèòóäòàéãààñ õî¸ð äàõèí õ¿÷òýéãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Ìàãíèòóä 1-ýýð èõñýõ òóòàì (æèøýý íü: 4-ººñ 5

áîëîõîä) ÿëãàðóëæ ýíåðãèéí õ¿÷ íü 30 äàõèí íýìýãäýíý. Õàìãèéí îëîíõ¿í àìü íàñàà àëäñàí ãàçàð õºäëºëò íü 1976 îíä Õÿòàäàä (Òàíøàíü)

áîëñîí áºãººä ìàãíèòóä íü 7.5 õ¿ð÷ýý. Ýíä 655000 õ¿í ¿ðýãäæýý. 1556îíû Õÿòàäûí (Øèàí) ãàçàð õºäëºëò 830000 õ¿íèé àìèéã àâñàí ãýäýã ÷4.5 çóóíû ºìíº áîëñîí òýð ¿éë ÿâäëûã íàðèéí ìýäýõ àðãàã¿é þì. Ìàíàé îðîíä ÷ ãýñýí õ¿÷òýé ãàçàð õºäëºëò áîëæ áàéñàí òîõèîëäîë

îëîí. Æèøýý íü, 1957 îíû 12 äóãààð ñàðä Ãîâü-Àëòàéí íóðóóíä áîëñîíãàçàð õºäëºëèéí õ¿÷ íü 12 áàëë áàéñàí áºãººä ãàçðûí õºðñ ãóëñàí,ãîëûí óðñãàëûí õààñíààð øèíýýð íóóð õ¿ðòýë ¿¿ññýí íü ÿìàð õ¿÷òýéáîëñîíûã ãýð÷èëíý. Ýíý ãàçàð õºäëºëººð ¿¿ñýí õî¸ð æèæèã íóóðûãõîæèì “Îþóò”, “Áèíäэðъÿà” õýìýýí íýðëýñýí áèëýý. Àçààð энэхүү ãàçàð õºäëºëèéí ãîëîìò õ¿í àìüòàíã¿é ýçã¿é ãàçàð болсон билээ.

Ñóìàòðè àðàëä áîëñîíãàçàð õºäëºëòººñ õ¿÷òýé

öóíàìè ¿¿ññýí áàéíà.(2004 îí)

28


31/49

29

Ãàëò óóëûí äýëáýðýëò íü áàéãàëèéí àéìøèãòàé áºãººäãàéõàìøèãòàé ¿çýãäýë. Ýíý íü äýëõèéí хэдэн зуун км-

ийн гүнд орших ìàíòèãààñ õàëóóí õàéëìàë ìàãìà ãàçðûíãàäàðãà äýýð ãàð÷ èðæ áàéãàà ¿çýãäýë þì. Ìàãìà ãýäýã íüìàíòèä îðøäîã õàëóóí õàéëìàë ÷óëóóëàã áºãººä ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ãàçðûí ãàäàðãà äýýð èë ãàð÷ èðñýí õýñãèéã íü ëààâ õýìýýíý. Ãýâ÷ ìàíòèéí äàâõàðãà íü á¿õýëäýý õàéëìàëáèø, èõ ã¿í äýõ ºíäºð äàðàëòààñ áîëîîä ÷óëóóëãèéí áàãàõàíõýñýã íü ë õàéëìàë áàéäàëòàé áîëíî. Ýíýõ¿¿ õàéëìàë õýñýãíü ºíäºð äàðàëòààñ áîëîîä òýëæ галт уулын сувгийг даган дээш өргөгдөн асар их хүчтэйгээр цацагдан гардаг.

* Ìàãìà áîëîí ãàëò óóë

Õàâàéí àðàë äàõü Ìàóíà Ëîà ãàëò óóëûí ëààâûí óðñãàë: àí öàâûí òºðºë

Та үүнийг

мэдэх үү?

Õóóðàé ãàçàð

äýýð ñ¿¿ëèéí10000 æèëä1500 ãàëò óóëèäýâõиòýéáàéâ.Áàðàãöààãààðæèëä 50 ãàëòóóë äýëáýð÷áàéñàí áàéíà.Äýëõèéíõàìãèéí ºíäºðãàëò óóë áîëîõ×èëèéí ÀíäûííóðóóíäîðøäîãÍåâàäî Îèîñäåë Ñàëàäî(6887ì) íü XVIçóóíààñ õîéø

èäýâõиæýýã¿éáàéíà.


32/49

30

Ãàëò óóëûí õî¸ð òºðºë áèé. Ýíý íü àí öàâûí (“óëààí”)áà áàìáàéí ãàëò óóë þì. Àí öàâûí ãàëò óóëûí õóâüä ìàãìàíü øèíãýí, äýëáýðýëòýýð îðãèëîí ãàð÷ õîë çàéä óðñàõ áààìàðõàí öàðöàíà. Ýíý òºðëèéí ãàëò óóëûí ëààâ íü õàðáàðààíààñ óëààí, øàðãàë õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí ºíãºòýé áàéäàã

íü ò¿¿íèé òåìïåðàòóð (12000C õ¿ðäýã)-ààñ õàìààðíà. Õî¸ð äàõü òºðºë íü áîëîõ áàìáàéí ãàëò óóëûí ìàãìà ºòãºí, äýëáýðýëò íü àñàð õ¿÷òýé, ýëäýâ ÷óëóó øîðîî, õèéã àãààðòöàöäàã. Ëààâ íü õàð ñààðàë ºíãºòýé, íàðèéí øèðõýãòýé ¿íñíýýñ àâаõóóëààä òîì ¿õýð õàä õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéíõýìæýýòýé.

Àí öàâûí ãàëò óóëûí äýëáýðýëò íü õàðüöàíãóé àþóëáàãàòàé áîë áàìáàéí ãàëò óóëûíõ íü àþóë èõòýé. Æèøýýíü, 1902 îíû 5 äóãààð ñàðûí 2-íä áîëñîí Италийн Ìàðòèíè ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð öàöðàí ãàðñàí ç¿éëñ

íü õýäõýí ñåêóíäûí äîòîð Ïåëåéí óóëíààñ ÷ öààø ãàð÷áàéñàí áèëýý. Ýíý ¿åýð Àðèóí Ïèåððåéí 28,000 îðøèíñóóã÷ ºðòñºí þì. Áàìáàéí ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýð ¿¿ñýõìººãºí õýëáýðèéí ¿¿ë íü 40 êì-èéí ºíäºðò ÷ õ¿ðíý.Èéì ãàëò óóëñ íü ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí íèéëýõá¿ñýä îðøäîã áà ßïîí, Èíäîíåçè, Àíä, Òºâ Àìåðèê, Áàãà Àíòèëûí àðëóóäàä ýëáýã.

Ãàëò óóëõýäõýí æèë( Ìåêñè êè é í

Ïàðèêóòèí)-ýýñ 500,000æèë (Ñèöèëàðàë äýýðõÝòíà ãàëò óóë) õ¿ðòýë“íàñàëíà”.

Ïèíàòóáî(Ôèëèïïèí,1991 îí) ãàëò

óóëûí äýëáýðýëò:áàìáàéí òºðºë


33/49

Ãàëò óóëûí äýëáýðýëò àéìøèãò ¿çýãäýë ìºí áîëîâ÷ãàçàð õºäëºëòèéã áîäâîë àþóë íü àðàé áàãà. Ñ¿¿ë÷èéí äºðâºí çóóíû òóðøèä ãàëò óóëûí äýëáýðýëòèéí óëìààñàìü íàñàà àëäñàí õ¿íèé òîî 250,000 áîëñîí ãýæ òîîöäîã.Íºãºº òàëààð ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ãàðñàí ¿íñ íü ¿ðæèë

øèìòýé õºðñèéã ¿¿ñãýäýãýýðýý à÷ õîëáîãäîëòîé. Ó÷èð íüýíä амьд биеийн өсөлтийг тэтгэгч элемент болох êàëè áàôîñôîð èõ àãóóëàãäàíà. Èíãýñíýýð ãàëò óóë á¿õèé ãàçàðîðîíä îëîí õ¿í ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ, àìüäðàõ íºõöºëá¿ðäýíý. Æèøýý íü,Индонезийн ßâà àðàë д тариалангийн талбай их . Ò¿¿í÷ëýí ãàëò óóëñûí îéð áàéõ õàëóóí áóëàã,ðàøààí íü àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæèõ ¿íäýñ áîëîõîîñ ãàäíàãàëò óóëûí ÷óëóó íü áàðèëãûí ¿íýò ìàòåðèàë áîëíî. Ãàëò óóëûí øèë, õ¿ðìýí ÷óëóó çýðãèéã ÿíç á¿ðèéí çîðèëãîîð

àøèãëàäàã. Ãàçðûí ã¿íä ìàãìа íýâ÷ñýíýýñ áîëæ àëò, ìºíãº,çýñ, öàãààí òóãàëãà, öàéð, ìºíãºí óñ, àëìààç, îïàë, àìåòèñòçýðýã îëîí ÷óõàë òºìºðëºã, àøèãò ìàëòìàë ¿¿ñäýã.

Áîëèâèéí Àíä äàõü

ìºíãºíèé óóðõàé

Ãàëò óóëûí áýë äýõöàãààí áóäààíûòàðèàëàí (Èíäîíåç,Áàëè àðàë)

31


34/49

32

Та үүнийг

мэдэх үү?

Äýëõèéíõàìãèéí òîìãàëò óóë íüÕàâàéí àðàëäýýð îðøèõÌàóíà Ëîàþì. Ò¿¿íèé

ºíäºð äàëàéíò¿âøíýýñäýýø 4170ì,ñóóðèéíäèàìåòð нь 250 êì áîëíî.

ÈÄÝÂÕÒÝÉ, ÑªÍªÑªÍ ÁÎËÎÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÒÀÉÃÀËÒ ÓÓË

Ýíý ãóðâàí íýðøëèéã ÿëãàí, ñàëãàæ îéëãîõ íü ÷óõàë.Èäýâõòýé ãàëò óóë ãýäýã íü ¿å ¿å èäýâõèæèí äýëáýð÷áàéäàã áîë үйл ажиллагаагүй ãàëò óóë íü îäîîãîîð

“óíòàæ áóé” ìýò áîëîâ÷ ãåîëîãèéí ñóäëàãààãààð õýçýýíýãýí öàãò äýëáýð÷ áîëçîøã¿é ãýäýã íü òîãòîîãäñîíáàéäàã. Èéì ãàëò óóë õýäýí çóóí æèëèéí òóðøèä÷ “÷èìýýã¿é” áàéæ áîëíî. Õàðèí äàõèí õýçýý ÷äýëáýðýõã¿é áîëñíûã íü ñºíºñºí ãàëò óóë ãýíý.

Ìîíãîë îðîíä ñºíºñºí ãàëò óóë îëîí. Æèøýý íü,Áóëãàí àéìãèéí íóòàãò îðøèõ Óðàí, Òîãîî, Á¿ðõýýð áîëîí Äàðüãàíãûí Øèëèéí áîãä çýðýã íü ýðò äýýð ¿åä ñºíºñºíãàëò óóëñ þì. Õýðýâ òà ýäãýýð óóëñûã ¿çñýí áîë ãàëò óóëûíºðõ òîãîî áàéñíûã ãýð÷ëýõ õîíõîð îðîéòîé. Ò¿¿ãýýð ÷áàðàõã¿é ãàëò óóëûí äýëáýðýëòýýñ ¿¿ññýí õàëóóí ìàãìàáîëîõ ëààâûí óðñãàë èõ òàëáàéä òàðõñàíûã ÷ õàðæ áîëîõ æèøýý îëîí. ßëàíãóÿà Àðõàíãàé àéìãèéí Òàðèàò ñóìûííóòàã äàõü Õîðãî óóëûí äýëáýðýëòýýñ óðñàí ãàðñàí ëààâ ìàøºðãºí òàëáàéã á¿ðõñýí áàéäàã. Ò¿¿í÷ëýí, Óëààíöóòãàëàíîð÷ìîîð Îðõîí ãîëûí õºíäèé òýð ÷èãòýý ëààâàí óðñãàëààðõó÷èãäàæ áàéñíû ãýð÷ òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ áàðçãàð õàäáîëîí òîãòñîí áàéäàã áèëýý.

* Áàéãàëèéí áóñàä ãàìøèã Ãàëò óóë, ãàçàð õºäëºëò íü äýëõèéí äîòîîä ýíåðãèéí

íºëººãººð ÿâàãääàã áàéõàä äýëõèéí ãàäàðãà äýýð ÷ îëîíòºðëèéí ãàìøèã ¿¿ñäýã. Ýäãýýð íü óñàí ìàíäàë áîëîí àãààðìàíäàëä òîõèîëääîã çóä, ãàí ãà÷èã, ¿åð, öàñàí íóðàíãè,öàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà, õàëóóí îðíû õ¿÷òýé öèêëîíáóþó õàð ñàëõè, õºðñíèé ãóëñàëò, óñ ñàëõèíààñ ¿¿ñýõ ýâäðýëãýõ÷ëýí òîî òîìøã¿é.

Ìàíàé îðîíä õýäèéãýýð ãàëò óóë äýëáýðýõ àþóëã¿é, õàðñàëõè, ãàçàð õºäëºë áîëîõ íü õîâîð áîëîâ÷ ãýíýòèéí õ¿÷òýéöàñàí áîëîí øîðîîí øóóðãà, ¿åð, ãàí ýëáýã òîõèîëääîãбөгөөд тэдгээр нь áàéãàëèéí ãàìøèãò òîîöîãäîíî.

Òºâ Àìåðèê áàÔëîðèäàãèéí

õîéãèéí õîîðîíä ¿¿ññýí õàð ñàëõè(ñàíñðûíçóðãààñ)


35/49

33

Äýëõèé ¿¿ññýí öàãààñàà õîéø 4 òýðáóì æèëèéí õóãàöààíäáàéíãà ººð÷ëºãäñººð èðæýý.

Ïàíãåé òèâ 210ñàÿ æèëèéíºìíº

АЛИВАА ЗҮЙЛ ÁÀÉÍÃÀ ªªÐ×ËªÃÄÄªÃ

* Õóóðàé ãàçðûí õºäºëãººí

×óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéí õºäºëãººíèé óëìààñýõ ãàçðóóä õýçýý ÷ íýã áàéðàíäàà áàéäàãã¿é áàéíãûíõºäºëãººíä îðøèæ, øèëæèí í¿¿æ áàéäàã. Îäîîãîîñ 250ñàÿ æèëèéí ºìíº á¿õ õóóðàé ãàçàð íýã äîð îðøèæ áàéñàí(“Ïàíãåé òèâ”) ãýæ ¿çäýã.

Энэхүү өөрчлөлт нь дэлхийн дотоод хүчин болон гадаад хүчний харилцан үйлчлэлийн үр дүнд явагдана. Дэлхийн дотоод хэсэгт температур, даралт их байдаг тухай бид мэднэ. Энэ нь чулуун мандлын хөдөлгөөнийг үүсгэдэг гол шалтгаан болдог бол дэлхийн гадаргыг өөрчлөгч уулын чулуулгийн өгөршил, салхи, ус, мөсний үйл ажиллагаа зэргийг үүсгэгч гол хүч нь нарны энерги юм.

Та үүнийг

мэдэх үү?

4.5 òýðáóìæèëèéíòýðòýýãýýñýõëýí íàðíûýíåðãèáàãàñàæýõýëæýý.Îäîî “øàðîä” ãýãäýõ íàð“óëààí îä”áîëîí õóâèðàõàæ.

Ïàíòàëàñ Ïàíãåé òèâ

Àçè

Òåòèñèéí òýíãèñ

Ìåãà Ëàñà

Ç¿¿í ªìíºä Àçè

Õóóðàé ãàçðóóäûííèéëñýí òºðõ

Òýíãèñèéí ò¿ðëýã

Äàëàéí ¸ðîîë

Åâðîï

Õîéä Àìåðèê

ªìíºä Àìåðèê

Àíòàðêòèä

Àâñòðàëè

Ýíýòõýã

º.º 600

00

õ.º 300

õ.º 600

º.º 300


36/49

34

Ïàíãåéí çàäðàë îëîí ñàÿ æèëèéí òóðøèä ¿ðãýëæèëñýýðýõ ãàçðóóä ºíººãèéí õýëáýðòýý îðæýý.

Ãåîëîãèéí ñóäàëãààãààð õàâòàíãèéí õºäºëãººí îäîî÷ ¿ðãýëæèëñýýð áàéãàà áºãººä óëìààð õóóðàé ãàçðóóäûí

áàéðëàë äàõèí эðòíèé õýëáýðòýý îðæ íýãäýõ àæýý. Ãýâ÷ үүнд 500-ààä ñàÿ æèë, ò¿¿íýýñ ÷ óðò õóãàöàà çàðöóóëàгдаõаж .

Äýëõèéí äàëàéí óñíû ò¿âøèí ãåîëîãèéí ºíãºðñºí öàãõóãàöààíû òóðøèä èõñýæ, áàãàñàæ ººð÷ëºãäñººð èðñýíáºãººä ýíý íü îäîîãèéõîîñ á¿ð õýäýí çóóí ìåòðийн äýýр

эсвэл äîîр îðøèæ áàéæýý.

Ýíý ººð÷ëºëòºä õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë íºëººëñºí áàéíà.Ýíý íü äàëàéí ¸ðîîëûí äóíäàæ ã¿íèé ººð÷ëºëò áà óñíûõýìæýý èõñýõ, áàãàñàõ ººð÷ëºëò þì. Äàëàéí ¸ðîîë áóþó äàëàéí àé ñàâûí ººð÷ëºëò íü ÷óëóóí ìàíäëûí õàâòàíãèéíõºäºëãººíººñ áîëäîã áîë óñíû õýìæýý íü ìºñòëºã ¿¿ñýõ,ìºñòëºã õàéëàõ çýðãýýñ õàìààðíà.

* Äàëàé òýíãèñèéí óñíû ò¿âøèí

Мөсөн бүрхэвч ãýäýã íüäýëõèéí ºìíºäáà õîéä òóéëä

èõ õýìæýýíèéòàëáàéã õàìðàõìºñòëºãèéãõýëíý.Ìºñòëºãèéíõàìãèéíèõ òàëáàéãÃðåíëàíäáолон Àíòàðêòèä

ýçýëíý.

18,000 æèëèéíºìíº áîëñîí

èõ ìºñòëºãèéí ¿åýð äàëàé òýíãèñèéí

óñíû ò¿âøèí125 ì-èéí

äîð îðøèæáàéæýý (öàãààíºíãººð ìºñºí

á¿ðõýâ÷èéã òýìäýãëýâ).


37/49

35

Õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí èõ ìºñòëºã íü Äºðºâäýã÷èéí ¿åä áóþó îäîîãîîñ20,000 æèëèéí ºìíº áîëñîí áà äàëàéí óñíû ò¿âøèí îäîîãèéõîîñ 125 ìåòðýýð äîîð îðøèæ áàéâ. Ýíý ìºñòëºã íüÕîéä Àìåðèêèéí èõýíõ õýñýã, Åâðîï,Ñèáèðèéã 4000 ìåòð çóçààí ìºñººðõó÷èæ áàéæýý. Ìºñòëºãò Êàíàä,Íüþ-Éîðêèéí îð÷èì áîëîí Àíãëèéíñóâàã õ¿ðòýë õó÷èãäàæ áàéâ. Ýíý ¿åä ¿ñëýã àðñëàí çààí, õèðñ çýðýã àìüòàäàìüäàð÷ áàéñíûã ãýð÷ëýõ àãóé, õàäíû

ñ¿ã çóðàã îëîí.Õàðèí 80 ñàÿ æèëèéí ºìíºòîõèîëäñîí ìºñòëºã íü çºâõºí ìºñººðõó÷èãäààä çîãñîîã¿é ÷óëóóí ìàíäëûíõàâòàíãèéí õºäºëãººíèé ýð÷èìòýé ¿åáàéñàí íü ýðòíèé ¿ëýã ã¿ðâýë ñºíºæ,ìºõºõ õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí áàéæ áîëîõòàëòàé. Ýíý ¿åä äàëàéí óñíû ò¿âøèíîäîîãèéíõîîñ 350 ìåòð äýýð áàéæ,

îäîîãèéí íàì äîð ãàçðóóäûã òýíãèñá¿ðõýæ áàéâ.Манай орны өмнө хэсгийг эзлэх

говь нутгийг ч эрт дээр үед далай бүрхэж байсныг гэрчлэх ул мөр олон. Жишээ нь, Өмнөговь аймгийн нутагт орших Хэрмэн цав, Баянзаг зэрэг тунамал чулуулгийн давхраа бүхий онцлог тогтоцтой газрууд олон бий.Түүгээр ч зогсохгүй Монголын говиос олдсон үлэг гүрвэлийн олдвор, чулуужсан яс зэрэг нь мөн л далайн

ёроол байсныг гэрчилнэ. 1925 оны

Documents

Tell Me About the Earth.compressed