Thünen i njegova teorija

~ 1 ~

Uvod

Glavni razlog za obradu ove teme je upravo taj što su se u prvoj polovini 19. vijeka razvila 2 metodološka pravca koja postavljaju temelje teorijama lokacija. Jedan od njih je Thünenov model iz 1826. godine.

Thünenov model objašnjava značaj i ulogu gradskih naselja kao tržišta agrarnim proizvodima u načinu iskorišćavanja zemljišta. Thünen determiniše prostorne i funkcionalne odnose predindustrijskog grada – središte izolovane države sa agrarnim okruženjem, analizom prostorne organizacije poljoprivredne proizvodnje namijenjene gradskom tržištu.

Rad je podijeljen u nekoliko cjelina.

Prva cjelina zove se: „Par riječi o Heinrich von Thünen-u”, u kojoj imamo informacije o autoru i kratko prikazane osnove modela.

Druga cjelina nosi naslov: “Model poljoprivrednog korišćenja zemljišta: Thünenovi prstenovi”, gdje je detaljnije objašnjen razmještaj zona i razjašnjen pojam lokaciona renta.

Poslednja cjelina odnosi se na: “Slabosti i kritike modela”, u kojoj su prikazane glavne slabosti modela u savremenim uslovima.

~ 2 ~

Par riječi o Heinrich von Thünen-u…

Za Johann Heinrich von Thünen-a (1783-1850) se kaže da je bio istaknuti ekonomista u 19. vijeku.1

Inače, Thünen je bio zemljoposjednik iz Mekelnborg-a (regije na sjeveru Njemačke), koji je u prvom tomu svojih rasprava (Der isolierte Staat iz 1826.), prvi razvio problematiku prostorne ekonomije, povezanu sa teorijom rente. U ovom obrascu analitički pristup autora ima veći značaj nego model korišćenja zemljišta.

Thünen je razvio osnove teorije marginalne produktivnosti na matematički rigorozan način, sumirajući ga u formuli:

R = Y(p − c) − YFm,gdje je R – zemljišna renta, Y – prinos po jedinici zemljišta, c – troškovi proizvodnje po jedinici robe, p – tržišna cijena po jedinici robe, F – teretna stopa, m – udaljenost od tržišta.

Thünenov model koji je stvoren u predindustijskom periodu, pojednostavljuje slijedeće pretpostavke:

Grad zauzima centralno mjesto u okviru “izolovane države”, Izolovana država je okružena divljinom (pustošem), Zemljište je potpuno ravno i nema rijeka ili planina, Kvalitet zemljišta i klima su konzistentni, Farmeri u izolovanoj državi transportuju svoju robu na tržište volovskom zapregom,

Farmeri se ponašaju racionalno, kako bi povećali profit.

Upotreba određenog komada zemljišta zavisi od troškova transporta do tržišta i od toga da li poljoprivrednik može da to sebi priušti (što je direktno zavisno od prinosa, koji su ovdje uzeti kao konstanta).

Ovaj model generiše četiri koncentrična kruga. U prvoj zoni je intenzivna poljoprivreda i proizvodnja mliječnih proizvoda. Povrće, voće i mliječni proizvodi locirani su najbliže gradu zato što moraju brzo stići na gradsko tržište.

U drugoj zoni nalaze se šume koje daju drva za loženje i drva za građeviniski material. Razlog zašto su šume u drugoj zoni je taj što je drva teško transportovati na veće daljine (treba uzeti u obzir da se u ovom modelu ne koristi željeznički ili plovni transport, op.a).

Treća zona je zona u kojoj se uzgajaju kulture kao što su pšenica, raž, ječam. Razlog zašto su ovi poljoprivredni proizvodi smješteni u trećoj zoni je zato što vijek trajanje pšenice veći nego mliječnih proizvoda i zato što je transport žitarica lakši i jeftiniji nego transport drva. Na osnovi toga, ove površine se nalaze dalje od grada.

__________________1 Fernand Braudel, francuski istoričar navodi Marxa i Thünena kao jedne od najvećih ekonomista 19. vijeka

~ 3 ~

Stočarstvo se nalazi u četvrtoj zoni. Životinje se mogu uzgajati daleko od grada. Autor pretpostavlja da životinje mogu šetati do grada tj. do klaonice.

Iza četvrte zone nalazi se pustoš, koja je udaljena od centralnog grada za sve vrste poljoprivrednog korišćenja zemljišta.

Thünenovi koncentrični krugovi su se pokazali posebno korisni u ekonomskoj istoriji, kao npr. u Braudelovom djelu “Civilizacija i kapitalizam”, gdje se objašnjava ekonomska istorija Evrope i evropskog kolonijalizma prije industrijske revolucije i njenog uticaja na način upotrebe zemljišta.

U ekonomiji Thünenova renta je ekonomska renta stvorena na osnovu prostornih varijacija ili lokacija resursa.

Model poljoprivrednog korišćenja zemljišta: Thünenovi prstenovi

Slika 1 – Thünenov model: crna tačka predstavlja grad; 1. (bijelo polje) zona intenzivne poljoprivrede (vočarstvo, povrtlarstvo) i proizvodnja mliječnih proizvoda; 2. (zeleno polje) šuma za ogrev i građevinski materijal; 3. (žuto polje) površine pod žitaricama; 4. (crveno polje) zona ekstenzivnog stočarstva; vanjsko tamnozeleno polje predstavlja zonu pustoši u kojoj poljoprivreda nije rentabilna.

U svojoj teoriji “Izolovane države”, Thünen je počeo od ideje Adama Smith-a i njegovog “Ekonomskog čovijeka”: farmer očekuje da maksimizira svoj profit (ekonomske rente) od svog poljoprivrednog zemljišta. Thünen kao zemljoposjednik, znao je da profit zavisi od optimalnog korišćenja zemljišta i od transportnih troškova. On se usredotočio na efekte ove dvije promjenjive, a ukinuo je druge faktore. Rezultat toga je homogena i izolovana država: kružna, potpuno ravna površina sa jednim dominantnim gradom (tržištem) u sredini bez interakcije sa širom okolinom. Ekonomiju u okolnim ruralnim područjima bi preuredili u skladu sa ekonomskim ponašanjem na takav način da svaka proizvodnja donosi optimalan profit. Troškovi transporta zavise od udaljenosti tržišta i od vrste prevezene robe. Dobit od poljoprivrede po jedinici površine (lokaciona renta) se smanjuje sa povećanjem udaljenosti od tržišta. Minimalna cijena robe se računa na osnovu lokacione rente, troškova transporta i fiksne tržišne cijene.

~ 4 ~

Termin lokaciona renta ne treba shvatiti kao ekvivalent vrijednosti zemljišta. Ono odgovara maksimalnom iznosu koji farmer može da plati za korišćenje zemljišta, bez gubitaka. Ovo se može definisati jednačinom:

L = Y(P − C) – YDF , gdje je

L – lokaciona renta (DM/km2) Y – prinos (t/ km2) P – tržišna cijena usjeva (DM/t) C – troškovi proizvodnje usjeva (DM/t) D – udaljenost od tržišta (km) F – troškovi transporta (DM/t/km)

Uzećemo npr. prinose od 1.000 t/km2 sa fiksnom cijenom na tržištu od 100 DM/t. Proizvodni troškovi su 50 DM/t a troškovi transporta su 1 DM/t/km. Lokaciona renta u gradu (tržištu) bi iznosila 50.000 DM/km2, na 10 km od grada (tržišta) bila bi 40.000 DM/km2 a na 30 km od grada (tržišta taj iznos bi bio samo 20.000 DM/km2. S obzirom da lokaciona renta pada s porastom udaljenosti od tržišta, iznos koji je poljoprivrednik spreman da plati za poljoprivredno zemljište će opadati, a stim u vezi i cijene zemljišta će na kraju pasti.

Thünen je zaključio da je gajenje usjeva jedino vrijedno u okviru određene udaljenosti od grada. Cijene zemljišta preko te udaljenosti postaju nepovoljne zbog transportnih troškova ili ako postoji drugi proizvod koji ima veće prinose i manje transportne troškove.

Udaljavanjem od grada (tržišta) proizvodnja poljoprivrednih kultura postaje nerentabilna, bilo to zbog pada tržišne cijene ili zbog veće zarade od drugih drugi proizvoda, za koje Thünen smatra da imaju različitu “snagu” (stoka, drvo, žitarice, jaja, mlijeko itd.). Za svaki proizvod postoji određena udaljenost od grada gdje bi proizvodnja bila rentabilna. S obzirom da su troškovi transporta u korelaciji sa tržištem, nastaje zoniranje u koncentričnim krugovima – Thünenovi prstenovi (Thünen rings).

Farmeri su konkurencija jedni drugima, tako da oni sade usjeve koncentrično oko grada (tržišta) prema zakonu lokacionih renti. Proizvodi koji imaju niske prinose uz visoku cijenu i visoke transportne troškove u odnosu na svoju težinu ili udaljenost imaće veću lokacionu rentu (iako su blizu tržišta) nego proizvodi koji imaju manje transportne troškove. Lokaciona renta je najveći mogući iznos koji će neko platiti za zemljište koje će se privesti određenoj kulturi, a relativni je indikator konkurentnosti na tržištu.

~ 5 ~

Dijagram 1 - Balansiranje namjene korišćenja zemljišta i troškova transportaupotrebom Thünenovog modela

Profit na centralnom tržištu zavisi ne samo od tržišne vrijenosti nego i od transportnih troškova.Način iskorišćavanja zemljišta varira od skupih proizvoda, velike tržišne cijene (kao što su mliječni proizvodi i svježe površe – Land Use 1 i dijagramu iznad), do jeftinih proizvoda, male tržišne vrijednosti (kao što su žitarice ili stoka – Land Use 4 u dijagramu iznad).Što se udaljenost od grada (tržišta) povećava, profit koji je stečen od proizvoda se smanjuje. U dijagrami iznad, ako proizvođač iz “Land Use 1” (npr. paradajz) treba da transportuje svoj proizvod 9 km, on uopšte neće ostvariti profit. Ova stopa obezvređivanja u tržišnoj vrijednosti varira između određenih namjena korišćenja zemljišta. Primjer: ako farmer ima žemlju 7,2 km udaljenu od grada (tržišta) bilo bi mu profitabinije da proizvodi proizvode iz “Land Use 2”.Ravnoteža je uspostavljena tamo gdje profit od neke namjene zemljišta (Land Use) “prevagnuo” profit druge namjene (označeno iznad tačkastih linija). U tom trenutku, namjena zemljišta se mijenja.

~ 6 ~

Slabosti i kritike modela

Ovaj model je razvojen u “izolovanoj državi” i nisu u obzir uzete prostorne razlike (razlike u prirodnim uslovima). Ali, ovo se može modifikovati “ublaživanjem” nekih uslova koje je propisao Thünen:

diferencijalni troškovi transporta: plovni transport je najeftiniji, varijacije u topografiji, plodnost zemljišta, promjene u zahtjevima ili cijeni robe, vladine politike.Međutim, ovaj model teži da važe u većini slučajeva.

Ova teorija se može oboriti u uslovima industrijske i postindustijske ekonomije. Npr. frižideri omogućavaju da se kvarljivi proizvodi mogu transportovati na duže relacije.

Kao i drugi modeli u geografiji, i Thünenov model je bio često kritikovan zbog svoje restriktivne prirode. Osnovni uslovi modela, mogli bi se modifikovati. Kružni obrazac koji se može pripisati samo jenom tržištu i bez skokovitih promjena troškova transporta ukoliko se krećemo od grada (tržišta), je samo jedan od mnogih geometrijskih obrazaca. Ako se ovaj model stavi u sadašnjost, zone bi bile u formi traka. Ako je prisutan veći broj gradova (tržišta), grupa zona bi bila formirana oko svakog tržišta.

Prigovor na ovaj model je i odsustvo bilo kakvih proizvodnih profita. U Thünenovoj teoriji, različite namjene zemljišta se “takmiče” za optimalnu lokaciju, što rezultira specifičnom ponudom proizvoda/odnosa potrošnje. Konkurentske snage postaju indirektno mjerljive preko lokacijske rente. Nakon odbitka troškova proizvodnje i specifičnih troškova transporta, ništa više ne ostaje od tržišnog profita. Thünenov model void ka ideji potpune samodovoljnosti poljoprivrednika.

Thünenova ideja “ekonomske rente” (ignorišući ostale karakteristike) pokušava da objasni način korišćenja zemljišta po zonama koje su kontrolisane samo ekonomskom racionalnom percepcijom. Na kraju, potencijalni potrošači igraju ključnu ulogu za izbor lokacije. U isto vrijeme, evaluacija svih potencijalnih lokacija je puštena, što dovodi do zoniranja svih mogućih ponuda. Međutim, ovaj model, zbog svoje univerzalnosti, ima ipak visoku vrijednost u okviru geografskih pitanja i metodologije.

~ 7 ~

Izvori:

http://en.wikipedia.org/wiki/Johann_Heinrich_von_Th%C3%BCnen

http://www.csiss.org/classics/content/9 (Center for Spatially Social Science)

http://geography.about.com/od/urbaneconomicgeography/a/vonthunen.htm

~ 8 ~