tmmob · 2019-03-04 · 2.19 Makine Ekipman İmalatı ... Tedarikçiler ortak özelliklere sahiptir ve çoğunlukla emek yoğun üretim süreçleri, ... Alıcı yönlendirmeli meta

tmmobmakina mühendisleri odası

TÜRKİYE’DE SANAYİNİN MEKÂNSAL DAĞILIMI VE YENİ SANAYİ ODAKLARI

Ferit Serkan ÖNGEL(Yrd, Doç. Dr., Gaziantep Üniversitesi, İslahiye İİBF)

Mart 2018, Ankara

Yayın No: MMO/698

tmmob makina mühendisleri odası

Meşrutiyet Mah. Meşrutiyet Cad. No: 19 Kat: 6-7 Kızılay / ANKARA

Tel: (0312) 425 21 41 Faks: (0312) 417 86 21e-posta: [email protected]

http://www.mmo.org.tr

YAYIN NO: MMO/698

ISBN: 978-605-01-1187-3

Bu yapıtın yayın hakkı Makina Mühendisleri Odası’na aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez. MMO’nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik,

mekanik vb. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak gösterilmek kaydı ile alıntı yapılabilir.

Mart 2018, Ankara

Baskı:Ankamat Matbaacılık San. Ltd. Şti.

Tel: (0 312) 394 54 94 - 95

SUNUŞ

Bu çalışma, Makina Mühendisleri Odası (MMO) sekretaryasında TMMOB adına 8-9 Aralık 2017 tarihlerinde Ankara’da İMO Teoman Öztürk Konferans Salonu’nda düzenlenen Sanayi Kongresi'nde sunulan bildiriden faydalanılarak hazırlanmıştır. “Sanayisizleşen Türkiye ve Mühendisler” ana temasıyla düzenlenen kongrede sunulan, “Türkiye’de Sanayinin Mekânsal Dağılımı” başlıklı bildiri, “Sanayinin Genel Sorunları: İstihdam, Finansman ve Mekan” başlıklı oturumda görselleştirilmiş verilerle önemli bir katkı sağlamıştır. Söz konusu katkının daha geniş kesimlerle buluşması için Bildiriler Kitabı haricinde kitap olarak basılmasına karar verilmiştir.

İstihdam, ihracat ve sanayi katma değeri verileri üzerinden hazırlanan bu çalışmanın Türkiye’de sanayinin mekânsal olarak nasıl bir dağılım gösterdiğini anlamak açısından iyi bir kaynak olduğunu düşünüyoruz.

Türkiye bir yandan sanayi alanında ciddi sorunlar yaşarken, bir yandan da bu sorunların mekânsal düzlemde önemli izler bıraktığına tanıklık ediyoruz. Bölgesel kalkınma politikalarının kamunun yatırımcı rolünü dışarıda bırakan, özelleştirmeci politikalarla birlikte yürütülmeye çalışıldığı bir süreçte, bölgesel eşitsizliklerinde keskinleştiğini söylemek mümkündür. Bu eşitsizliklerin sadece belli bölgelerin sanayisizleşmesi açısından değil, aynı zamanda sanayileşme iddiasındaki yerlerin değer zincirlerine hangi sektörler üzerinden eklemlendiğinin ele alınması bir zorunluluktur.

Bu açıdan elinizdeki çalışmanın bölgesel eşitsizlikler temelinde üzerinde düşünülmesi gereken hususları gözler önüne serdiğini düşünüyoruz. Çalışmayı hazırlayan F. Serkan ÖNGEL’e teşekkür ediyoruz.

TMMOBMakinaMühendisleriOdası Yönetim Kurulu

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1 .............................................................................................................................................................. 5Giriş ...................................................................................................................................................................... 5

BÖLÜM 2 : İMALAT SANAYİNDE İSTİHDAMIN İLLERE GÖRE DAĞILIMI .......................................................... 82.1 Gıda Ürünleri İmalatı ......................................................................................................................................92.2 İçecek İmalatı ..............................................................................................................................................102.3 Tütün Ürünleri İmalatı ..................................................................................................................................122.4 Tekstil Ürünleri İmalatı .................................................................................................................................132.5 Giyim Eşyaları İmalatı ....................................................................................................................................142.6 Deri ve İlgili Ürünler İmalatı .........................................................................................................................152.7 Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ürünleri ......................................................................................................162.8 Kâğıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı .....................................................................................................................172.9 Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması ......................................................................................................................182.10 Kok Kömürü ve Petrol Ürünlerinin İmalatı .................................................................................................192.11 Kimyasal Ürünlerin İmalatı ......................................................................................................................... 202.12 Eczacılık ve Eczacılığa İlişkin Faaliyetler .....................................................................................................212.13 Kauçuk Plastik Ürünleri İmalatı .................................................................................................................. 222.14 Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı ........................................................................................................... 232.15 Ana Metal Sanayi ........................................................................................................................................ 242.16 Metal Eşya Üretimi ..................................................................................................................................... 252.17 Bilgisayar, Elektronik ve Optik Üretimi ...................................................................................................... 262.18 Elektrikli Teçhizat İmalatı ........................................................................................................................... 272.19 Makine Ekipman İmalatı ............................................................................................................................ 282.20 Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İmalatı ..................................................................................................... 292.21 Diğer Ulaşım Araçları İmalatı...................................................................................................................... 302.22 Mobilya İmalatı............................................................................................................................................312.23 Diğer İmalat Sanayi .................................................................................................................................... 32

BÖLÜM 3 : İHRACATTA SEKTÖRLERE GÖRE ÖNE ÇIKAN İLLER ..................................................................... 333.1 Çelik İhracatı ................................................................................................................................................. 363.2 Çimento, Cam ve Seramik İhracatı .............................................................................................................. 373.3 Demir ve Demir Dışı Metal İhracatı ............................................................................................................. 383.4 Elektrik ve Elektronik İhracatı ..................................................................................................................... 393.5 Fındık ve Fındık Mamulleri İhracatı .............................................................................................................403.6 Gemi ve Yat İhracatı .....................................................................................................................................413.7 Hazır Giyim İhracatı ...................................................................................................................................... 423.8 Tekstil ve Hammadde İhracatı .................................................................................................................... 433.9 Halı İhracatı ..................................................................................................................................................443.10 Deri Ürünleri İhracatı ................................................................................................................................. 453.11 Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohum İhracatı ....................................................................................................463.12 Kuru Meyve Mamulleri İhracatı ................................................................................................................. 473.13 Madencilik Ürünleri İhracatı ......................................................................................................................483.14 Makina ve Aksamları İhracatı ....................................................................................................................493.15 Meyve ve Sebze İhracatı ............................................................................................................................ 503.16 Otomotiv İhracatı ........................................................................................................................................513.17 Savunma ve Havacılık Sanayi Ürünleri İhracatı ......................................................................................... 523.18 Kimyevi Maddeler İhracatı ......................................................................................................................... 533.19 Mobilya, Kağıt ve Orman Ürünleri İhracatı ............................................................................................... 54

BÖLÜM 4: İLLERE GÖRE SANAYİ KATMA DEĞERİ ........................................................................................... 56

SONUÇ ............................................................................................................................................................... 58

KAYNAKÇA ........................................................................................................................................................ 59

Türkiye’de Sanayinin Mekânsal Dağılımı ve Yeni Sanayi Odakları

5

BÖLÜM 1

GİRİŞ

Küresel rekabet kavramı ekseninde şekillenen küreselleşme süreci dünya genelinde, “küresel köy” söyleminin yanında, küresel pazara üretim yapan “küresel fabrikayı” ve sektörel yoğunlaşma ile karakterize edilen “sanayi odaklarını” gündeme getirdi.

1980’li yıllarla birlikte Türkiye ekonomisinin “dışa açılma” adı altında uygulamaya soktuğu ve ihracata dayalı büyüme modelini esas alan yeni liberal politikalar, giderek daha fazla küçük ve orta ölçekli firmayı küresel ilişkilerin içine çekti. 1990’lı yıllarda iletişim ve teknoloji alanında yaşanan gelişmeler de bu süreci hızlandırıcı bir etki yarattı.

Küresel merkezlerde konumlanan öncü şirketlerin yönlendiriciliğinde şekillenen değer zincirleri, farklı tedarik biçimleri ile küresel, bölgesel ve yerel ölçekte bu ilişkileri küresel bir ağ içinde organize etmeyi başardı.

Alıcı ve üretici yönlendirmeli meta zincirlerindeki öncü şirketler, yerelde doğrudan kurduğu ortaklıklar ya da fason ilişkilerle karakterize edilebilen bir zeminde faaliyetlerini çeşitlendirdi.

Bu süreç dünyanın pek çok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de küresel pazar için üretim yapan, yeni sanayi odaklarının tartışılmaya başlanmasını beraberinde getirdi. Bu merkezler Güneydogu Asya'nın hızla sanayileşen ülkelerine referansla "Anadolu Kaplanları" olarak da tanımlandı.

Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu raporu (DPT,2000: 182)Türkiye’de bu kapsamda ele alınan kentleri irdelerken, sanayinin yoğunlaştığı illeri üç kategori etrafında tanımlamaktadır. İş yeri sayısı, istihdam, isçi-saat, toplam çevirici güç, katma değer, ithalat-ihracat, GSYİH ve üretim degerlerine bakıldığında; Adana, Ankara, Bursa, İçel, İstanbul, İzmir, Kırıkkale, Kocaeli, Tekirdag, Zonduldak illeri gelismis iller olarak tanımlanırken(katma deger payı genel içinde yüzde 2'den büyük olanlar), belirtilen göstergelerde yaşanan yıllara bağlı gelişmelere göre; Afyon, Balıkesir, Bilecik, Bolu, Çorum, Denizli, Eskisehir, Gaziantep, Kahramanmaras, Konya, Karabük, Karaman, Kayseri, Kırklareli, Malatya, Usak illerinin yeni sanayi odagı sayılabilecek iller olarak görüldüğü ifade edilmektedir.

Bu kapsamda üçlü bir gruplandırma yapılmaktadır. İlk grup yukarıda sayılan yükselen sanayi odaklarıdır. İkinci grupta ise İstanbul, Ankara, İzmir ve Adana gibi sanayinin geleneksel olarak yogunlastıgı büyük kentler ile Kırıkkale ve Zonguldak gibi kamu sanayi kurulusları ile gelisme


6

kaydetmiş iller tanımlanmaktadır. Üçüncü grupta geleneksel sanayi merkezlerinin art bölgesi olarak tanımlanan iller (Manisa, Kocaeli, Mersin, Tekirdağ, Bursa, Kırklareli, Sakarya, Bolu) bulunmaktadır.

Harita 1. 2000 Yılında Yükselen Sanayi Odakları, Geleneksel Sanayi Merkezleri ve Art Bölgeler

Harita 1’de söz konusu iller, kategorilerine göre, Türkiye haritası üzerinde farklı renklerle tanımlanmıştır. Haritada koyu renkte olan iller yeni sanayi odaklarını göstermektedir. Bir kademe daha açık olan renkler art bölgelerdir. Bir kademe daha açık olan renkler ise geleneksel sanayi merkezleridir. En açık renkli bölgeler ise kategori dışı bölgelerdir.

Küreselleşme sürecinin kurumsallaşmaya başladığı 1990’lı yıllar ile Türkiye’de etkilerinin yoğun bir biçimde hissedildiği 2000’li yıllar, bir taraftan da Türkiye’nin küresel değer zincirlerine eklemlenme süreci olarak tanımlanacak dönemlerdir. Nitekim Dokuzuncu Kalkınma Planı Sanayi Politikaları Özel İhtisas Komisyonu “Sanayi politikası çerçevesinin birinci temel parçası imalat sanayinin küresel ekonomiye entegrasyonu, küresel değer zinciri içine yerleşmesi ve rekabet gücünün artması için stratejik koordinasyon sağlanmasıdır” diyerek bu durumu net olarak ortaya koymaktadır (DPT 2007:11).

Bu anlamda 1994’te Gereffi ve Korzeniewicz’in (1994)alandaki temel çalışmasına referans verirsek, üretici ve alıcı yönlendirmeli zincirler olarak karakterize edilen zincirlerin güçlü bir şekilde temas ettiği yerlerin, ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye farklılık gösterdiği, bunun da söz konusu ülkelerin gelişmişlik düzeyi ile ilgili olduğu görülmektedir.

2000’li yıllarda öne çıkan Gaziantep ile Kocaeli illeri (ki bu illerin gösterdiği gelişim çalışmanın sonuç kısmında açıkça görülmektedir) iki farklı değer zincirinin yoğunlaştığı iller olarak ele alınabilecek sektörel özelliklere sahiptir. Her ne kadar son dönemde bu zincirlerin, alıcı yönlendirmeli bir biçime doğru benzeştiği ifade edilse de en azından, alıcı ve üretici yönlendirmeli kavramlarının ürettiği kavram setinin bu iki il üzerinde mekânsal iş bölümü temelinde somut bir


7

karşılığının olduğu görülmektedir1.Örneğin alıcı yönlendirmeli zincirlerin ve fason üretimin hâkim olduğu Gaziantep’te, Türkiye’nin en büyük 1000 firması içinde yer alan işletmelerin hemen hemen tümü (ortalama yüzde 0,9) yerli sermayeli firmalar iken, Kocaeli’nde aynı kategori içindeki firmalarda ortalama yabancı sermaye oranı yüzde 22,5’tir (Akdemir ve Öngel 2017:69).

Bu çalışmada istihdam ve ihracat verileri üzerinden hangi sektörlerin öne çıktığı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ancak sanayi-mekân ilişkisi ortaya konulurken hangi veriler üzerinden hareket edileceği önemli bir meseledir. Çünkü sanayi sektörü ile ilgili verilere baktığımızda, bu verilerin bir kısmında, üretim yapılan ilin değil de üretim yapan firmanın merkezinin referans alındığı görülmektedir. Nitekim çalışma kapsamında analiz edeceğimiz ihracat verileri için böyle bir durum söz konusudur. Buna karşın Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) 2017 verileri ise üretimin yapıldığı ildeki istihdamı esas almaktadır. Bu açıdan çalışmada üç ayrı veri üzerinden bir karşılaştırma yapma fırsatı bulacağız. Bunlar katma değer, istihdam ve ihracat verileridir.

Araştırmanın ikinci bölümünde imalat sanayindeki istihdamın sektörel bazda illere göre dağılımı verilecektir. Üçüncü bölümde ise ihracat verileri ele alınacaktır. Dördüncü bölümde illerin sanayi katma değeri içindeki payı tarihsel bir kesit içinde ele alınacaktır.

1“Gereffi’ye göre Üretici Yönlendirmeli Meta Zincirleri, ÇUŞ’lar ve üretim sisteminin kontrolünde merkezi rol oynayan bütünleşmiş girişimler tarafından (ön ve geri bağlantıları ile) belirlenmektedir. Zincir, daha çok sermaye ve teknoloji yoğun sanayilerle karakterize edilmektedir. Otomotiv, bilgisayar, uçak, elektrikli makine üretimi bu zinciri oluşturan sektörlerden bazılarıdır. Üretim coğrafi olarak uluslararası bir yayılım göstermektedir. Fakat meta zincirlerinde yer alan ülkelerin sayısı ve onların gelişim düzeyleri farklılıklar taşımaktadır. Tedarikçiler ortak özelliklere sahiptir ve çoğunlukla emek yoğun üretim süreçleri, uluslararası rekabet içerisinde stratejik ittifaklarla belirlenmektedir… Alıcı yönlendirmeli meta zincirleri, tipik olarak geç kapitalistleşmiş ülkelerde konumlanmış, çevreselleştirilmiş üretim ağlarında başat bir rol oynayan büyük perakendeciler, markalı tüccarlar ve ticari şirketler tarafından karakterize edilir. Emek yoğun ve tüketici malları üretimi yapılan sektörler bu zincirin temel konusudur. Üretimin Üçüncü Dünya’da yer aldığı fabrikalarda, nihai ürünün ne olacağına Ana Firma karar verir. Tasarıma karar veren alıcı ve marka şirketlerdir. Sonuç olarak alıcı merkezli modeli oluşturan firmaların ana özelliklerinden biri, Wal-Mart, SearRoebuck ve J. C. Penny gibi büyük perakendecilerin, Nike, Reebok gibi spor ayakkabı firmalarının, TheGap, LizClaiborne ve TheLimimted gibi moda ve güzellik şirketlerinin sadece tasarım ve/veya pazarlamadan sorumlu olmaları, üretim yapamamalarıdır. Bunlar ‘fabrikasız imalatçılar’ın bir parçasını oluşturan, yani malın fiziksel olarak üretilmesi ile tasarım ve pazarlama aşamalarını birbirinden ayrıştıran şirketlerdir” (akt. Öngel (2011:58-59)).


8

BÖLÜM 2

İMALAT SANAYİNDE İSTİHDAMIN İLLERE GÖRE DAĞILIMI

SGK2016 Yılı ve TÜİK (2017b) işgücü istatistikleri üzerinden yaptığımız hesaplamalara göre İstanbul, Türkiye’nin en büyük sanayi kenti olmaya devam etmektedir. Sanayide çalışan her dört kişiden biri İstanbul’da istihdam edilmektedir. İstanbul’da çalışanların ise 3’te 1’i sanayi sektöründedir. Çalışmamızın bu kısmında SGK verilerine göre istihdamın NACE Rev.2 sınıflandırmasına göre sektörel dağılımına odaklanılacaktır.

Tablo 1. Faaliyet Gruplarına Göre İstihdam ve İmalat Sanayi İçindeki Payı

Faaliyet Grupları Branch of activitiesaccordingto NACE Rev.2 Classification (*)

İstihdam İmalat sanayi istihdamında payı

Giyim Eşyaları İmalatı 466.829 13,8% Gıda Ürünleri İmalatı 434.823 12,9% Tekstil Ürünleri İmalatı 408.554 12,1% Fabrik.Metal Ürün.(Mak.Tec.Har) 383.438 11,4% Metalik Olmayan Ürünler İma. 217.688 6,5% Kauçuk ve Plastik Ürünler İm. 197.808 5,9% Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İm. 191.226 5,7% Mobilya İmalatı 157.406 4,7% Ana Metal Sanayi 145.268 4,3% Makine ve Ekipman İmalatı 144.100 4,3% Elek

133.490 4,0% Kimyasal Ürünleri İmalatı 74.779 2,2% Ağaç,Ağaç Ürünleri ve Mantar Ür. 63.986 1,9% Deri ve İlgili Ürünler İmalatı 60.271 1,8% Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ. 54.578 1,6% Diğer İmalatlar 54.524 1,6% Kağıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı 53.117 1,6% Diğer Ulaşım Araçları İmalatı 49.384 1,5% Bilgisayar, Elekronikve Optik Ür. 33.237 1,0% Eczacılık ve Ecz.İlişkinMal.İm.. 20.566 0,6% İçecek İmalatı 14.695 0,4% Kok Kömürü ve Petrol Ürün. İm. 7.988 0,2% Tütün Ürünleri İmalatı 3.807 0,1% İmalat Sanayi Toplam 3.371.562


9

SGK kayıtlarına göre 2016 yılında imalat sanayinde çalışan ücretli sayısı 3 milyon 371 bin 562’dir. İstihdamdan en yüksek payı giyim eşyaları imalatı 467 bin kişi ve yüzde 13,8’lik oranla alırken, gıda ürünleri imalatı, giyim eşyaları imalatını 435 bin kişi ve yüzde 12,9’luk pay ile takip etmektedir. İmalat sanayi istihdamından en az pay alan sektör ise 3 bin 807 kişi ve yüzde 0,1 oran ile tütün ürünleri imalatıdır.

Çalışmanın bu bölümünde yöntem olarak illerdeki istihdam verileri standart sapmaya göre sınıflandırılmış ve haritaya yansıtılmıştır. Standart sapma bir yayılım göstergesidir. Verilerin ortalamaya göre yayılımını göstermektedir. Standart sapma değerinin yüksek olması o verilerin ortalamadan uzak yayıldığını göstermektedir. Standart sapma 0’a yaklaştıkça ortalamaya yakın bir dağılım gösterdiği anlaşılır. Hazırlanan haritalarda koyu kırmızı renkler, sektörde öne çıkan (ortalamadan uzak olan) illeri vermektedir. Turuncu renkler sektördeki istihdamın, diğer illerdeki istihdama göre göreli önemli olduğu illeri vermektedir. Açık mavi ve turuncu renkler ortalamaya (negatif ya da pozitif) yakın bir yayılım gösteren illeri vermektedir.

2.1 Gıda Ürünleri İmalatı

SGK (2017) istatistiklerine göre2 kayıtlı işgücü açısından gıda sektöründe en çok istihdamın yüzde 14,6 ile İstanbul’da olduğu görülmektedir. İlde istihdam edilenlerin sayısı 63 bindir. İstanbul’u, İzmir yüzde 8,2; Ankara yüzde 4,7; Bursa yüzde 4,8; Konya yüzde 3,9; Manisa yüzde 3,4; Karaman ve Balıkesir yüzde 3,3; Gaziantep yüzde 3 ile takip etmektedir.

Harita 2. Sektörün İllere Göre Yayılımı

Buna göre İstanbul ile İzmir arasındaki bölgede gıda sanayinin mekânsal olarak yoğunlaştığını söylemek mümkündür. Ankara, Konya, Karaman, Mersin, Kayseri, Adana ve Antalya bir başka öbek olarak belirmiştir. Gaziantep ili de sektörde öne çıkan iller arasındadır.

2Kongre tarihinde SGK tarafından açıklanan son yıllık istatistikler 2016 yılı içindir.


10

Tablo 2. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl

Sıra İller İstihdam İstihdam payı

1 İstanbul 63.338 14,6%

2 İzmir 35.555 8,2%

3 Ankara 20.716 4,8%

4 Bursa 20.708 4,8%

5 Konya 17.093 3,9%

6 Manisa 14.872 3,4%

7 Karaman 14.633 3,4%

8 Balıkesir 14.517 3,3%

9 Gaziantep 13.160 3,0%

10 Kocaeli 11.955 2,7%

11 Aydın 10.597 2,4%

12 Eskişehir 10.283 2,4%

13 Adana 9.388 2,2%

14 Sakarya 9.343 2,1%

15 Rize 9.243 2,1%

16 Antalya 8.891 2,0%

17 Tekirdağ 7.718 1,8%

18 Mersin 7.615 1,8%

19 Trabzon 7.364 1,7%

20 Kayseri 6.625 1,5%

+ Toplam 313.614 72,1%

+ Türkiye Toplamı 434.823

2.2 İçecek İmalatı

İçecek imalatı sektörüne baktığımızda, sektörün imalat sanayi içindeki payının yüzde 0,4 ile son derece az olduğu görülmektedir. Mevcut istihdamın ise ağırlıklı olarak Bursa, Sakarya, İstanbul, İzmir ve Adana’da yoğunlaştığı görülmektedir. Ankara, Tekirdağ, Aydın, Manisa illeri de sektörden yüzde 2’nin üzerinde pay almaktadır.


11


Sektördeki istihdamda Bursa yüzde 14,2; Sakarya yüzde 10,3; İstanbul yüzde 9,6; İzmir yüzde 8,2; Adana yüzde 6,7 paya sahiptir. Sektörde Bursa’nın istihdamı 2 bin 85, Sakarya’nın bin 508, İstanbul’un bin 406, İzmir’in bin 345’tir.


Sıra İller İstihdam İstihdam payı 1 Bursa 2081 14,2% 2 Sakarya 1508 10,3% 3 İstanbul 1406 9,6% 4 İzmir 1345 9,2% 5 Adana 986 6,7% 6 Ankara 853 5,8% 7 Tekirdağ 668 4,5% 8 Aydın 612 4,2% 9 Manisa 428 2,9% 10 Afyonkarahisar 371 2,5% 11 Mersin 358 2,4% 12 Kocaeli 341 2,3% 13 Antalya 262 1,8% 14 Denizli 223 1,5% 15 Bolu 189 1,3% 16 Nevşehir 168 1,1% 17 Giresun 148 1,0% 18 Burdur 141 1,0% 19 Kırklareli 135 0,9% 20 Konya 132 0,9%


12

2.3 Tütün Ürünleri İmalatı

Tütün ürünleri imalatı en az istihdamın olduğu imalat sektörüdür. Aynı zamanda tütün sektörü TEKEL’in özelleştirilmesi sonrası yabancı kontrolünün (% 84,7 ile) en yüksek olduğu sektör konumundadır (TÜİK 2017c).


Samsun, İzmir ve Mersin illeri sektörde öne çıkmaktadır. İzmir sektörde 2 bin 310 istihdam ile sektördeki toplam istihdamın yüzde 60,7’sine sahiptir. Samsun ili ise 815 kişilik istihdamı ile sektördeki istihdamın yüzde 21,4’lük payına sahiptir.

Tablo 4. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam payı İzmir 2.310 60,7% Samsun 815 21,4% Mersin 320 8,4% Manisa 98 2,6% İstanbul 69 1,8% Kırklareli 49 1,3% Adana 46 1,2% Çanakkale 41 1,1% Tekirdağ 25 0,7% Trabzon 21 0,6% Kocaeli 5 0,1% Sakarya 3 0,1% Antalya 2 0,1% Bursa 1 0,0% Gaziantep 1 0,0% Gümüşhane 1 0,0% Toplam 3.807


13

2.4 Tekstil Ürünleri İmalatı

Tekstil ürünleri imalatı sektörüne baktığımızda, Bursa öne çıkmaktadır. Bursa ile İstanbul’un istihdamdaki payı hemen hemen aynı orandadır. Gaziantep, Tekirdağ, Denizli ve Kahramanmaraş’da öne çıkan diğer iller olarak görülmektedir. Bursa yüzde 16,9; İstanbul yüzde 16,9; Gaziantep yüzde 13,3; Tekirdağ yüzde 10,8; Denizli yüzde 8,9; Kahramanmaraş yüzde 7,7; Uşak yüzde 3,2’lik istihdam payına sahiptir.



İller İstihdam İstihdam payı Bursa 69.122 16,9% İstanbul 69.046 16,9% Gaziantep 54.198 13,3% Tekirdağ 44.035 10,8% Denizli 36.280 8,9% Kahramanmaraş 31.605 7,7% Uşak 13.461 3,3% Adana 10.257 2,5% Kayseri 8.767 2,1% İzmir 7.540 1,8% Kırklareli 6.103 1,5% Malatya 5.235 1,3% Sakarya 4.025 1,0% Kocaeli 3.353 0,8% Ankara 3.109 0,8% Adıyaman 2.885 0,7% Osmaniye 2.727 0,7% Şanlıurfa 2.677 0,7% Düzce 2.525 0,6% Niğde 2.367 0,6%


14

2.5 Giyim Eşyaları İmalatı

En çok istihdam yaratan imalat sektörü olan giyim eşyaları imalatına baktığımızda İstanbul ve İzmir’in öne çıktığı görülmektedir. İstanbul yüzde 53’lük oranla sektörde çalışan her iki kişiden birini istihdam etmektedir. İstanbul’da kayıtlı olarak 248 bin kişi bu sektörde istihdam edilmektedir.


Sektörde İstanbul ve bir parça da İzmir’de yoğunlaşma bulunsa da diğer iller açısından yaygın bir istihdam vardır.

Tablo 6. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam payı İstanbul 247.850 53,1% İzmir 37.819 8,1% Tekirdağ 15.974 3,4% Bursa 15.574 3,3% Denizli 9.178 2,0% Düzce 7.649 1,6% Batman 7.572 1,6% Ankara 7.518 1,6% Edirne 6.151 1,3% Mersin 6.096 1,3% Kırklareli 5.935 1,3% Malatya 5659 1,2% Tokat 5419 1,2% Adana 5351 1,1% Ordu 5164 1,1% Sakarya 4061 0,9% Adıyaman 3483 0,7% Kocaeli 3456 0,7% Şanlıurfa 3441 0,7% Gaziantep 3326 0,7%


15

2.6 Deri ve İlgili Ürünler İmalatı

Deri sanayi açısından geleneksel olarak önemli bir merkez olan İstanbul yüzde 51,3’lük oran ile 31 bin kişiyi istihdam etmektedir. İstanbul’u İzmir yüzde 9,7; Gaziantep yüzde 6,9; Konya yüzde 4; Ankara yüzde 3,6,;Tekirdağ yüzde 3,5’lik oranlarla izlemektedir.


Sektörde Bolu, Uşak, Bursa, Çorum, Bartın, Şanlıurfa, Manisa ve Adana toplam istihdamdan yüzde 1’in üzerinde pay almaktadır.


İller İstihdam İstihdam payı İstanbul 30947 51,3% İzmir 5878 9,8% Gaziantep 4139 6,9% Konya 2440 4,0% Ankara 2145 3,6% Tekirdağ 2083 3,5% Bolu 1584 2,6% Uşak 1236 2,1% Bursa 1235 2,0% Çorum 1114 1,8% Bartın 813 1,3% Şanlıurfa 711 1,2% Manisa 687 1,1% Adana 591 1,0% Balıkesir 439 0,7% Trabzon 419 0,7% Kayseri 335 0,6% Hatay 323 0,5% Kütahya 303 0,5% Denizli 238 0,4%


16

2.7 Ağaç, Ağaç Ürünleri ve Mantar Ürünleri

Ağaç, ağaç ve mantar ürünleri sektöründe istihdam çok fazla değildir. Sektördeki istihdamda İstanbul yüzde 12,92’lik bir paya sahiptir. İstanbul’u istihdam payı açısından sırasıyla Kocaeli, Bursa, İzmir, Kastamonu, Sakarya, Antalya, Ankara, Balıkesir, Düzce, Manisa ve Mersin illeri takip etmektedir.


Sektörde Tekirdağ, Adana, Samsun, Bolu, Muğla, Isparta, Kayseri, Hatay, Denizli, Konya, Ordu, Gaziantep de istihdamdan yüzde 1’in üzerinde pay almaktadır.

Tablo 8. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam payı İstanbul 8.266 12,92% Kocaeli 4.527 7,07% Bursa 3.915 6,12% İzmir 3.640 5,69% Kastamonu 3.060 4,78% Sakarya 2.523 3,94% Antalya 2.405 3,76% Ankara 2.207 3,45% Balıkesir 1.947 3,04% Düzce 1.911 2,99% Manisa 1.770 2,77% Mersin 1.650 2,58% Tekirdağ 1.527 2,39% Adana 1.443 2,26% Samsun 1.422 2,22% Bolu 1.321 2,06% Muğla 1.313 2,05% Isparta 1.171 1,83% Kayseri 1.074 1,68% Hatay 1.055 1,65%


17

2.8 Kâğıt ve Kağıt Ürünleri İmalatı

Kağıt ve kağıt ürünleri imalatında istihdam İstanbul, İzmir, Kocaeli, Tekirdağ ve Gaziantep’te yoğunlaşmaktadır. Bursa da sektördeki istihdamda öne çıkan iller arasındadır. Sektördeki istihdamdan illerin aldığı pay sırasıyla, İstanbul’da yüzde 34; İzmir’de yüzde 10; Kocaeli’nde yüzde 8,3; Tekirdağ’da yüzde 6,4; Gaziantep’te yüzde 6; Bursa’da yüzde 3,2’dir.


Sakarya, Mersin, Kayseri, Manisa, Adana, Denizli, Eskişehir, Kahramanmaraş, Ankara, Konya, Kırklareli, Yalova, Çorum ve Karaman illeri de istihdamdan yüzde 1’in üzerinde pay almaktadır.

Tablo 9. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam payı İstanbul 17863 33,6% İzmir 5335 10,0% Kocaeli 4407 8,3% Tekirdağ 3376 6,4% Gaziantep 3198 6,0% Bursa 1722 3,2% Sakarya 1279 2,4% Mersin 1253 2,4% Kayseri 1206 2,3% Manisa 1193 2,2% Adana 1157 2,2% Denizli 1137 2,1% Eskişehir 1097 2,1% Kahramanmaraş 1051 2,0% Ankara 1005 1,9% Konya 803 1,5% Kırklareli 735 1,4% Yalova 694 1,3% Çorum 612 1,2% Karaman 593 1,1%


18

2.9 Kayıtlı Medyanın Çoğaltılması

Kayıtlı medyanın çoğaltılması işlerinde üç büyük il olan İstanbul, İzmir ve Ankara öne çıkmaktadır. Sektörde istihdamın yarısı İstanbul’dadır. Ankara yüzde 11, İzmir yüzde 9,2’lik paya sahiptir.


Bu üç ili yüzde 2,7 ile Bursa, yüzde 2,2 ile Konya, Manisa, Kocaeli takip etmektedir. Antalya, Eskişehir, Tekirdağ, Denizli, Adana sektördeki diğer önemli illerdir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 27.367 50,1% Ankara 6.027 11,0% İzmir 4.998 9,2% Bursa 1.485 2,7% Konya 1.223 2,2% Manisa 1.220 2,2% Kocaeli 1.201 2,2% Antalya 830 1,5% Eskişehir 758 1,4% Tekirdağ 711 1,3% Denizli 561 1,0% Adana 558 1,0% Gaziantep 506 0,9% Mersin 425 0,8% Kayseri 358 0,7% Balıkesir 320 0,6% Sakarya 319 0,6% Düzce 316 0,6% Samsun 290 0,5% Hatay 259 0,5%


19

2.10 Kok Kömürü ve Petrol Ürünlerinin İmalatı

Kokkömürü ve petrol ürünlerinin imalatında, özellikle TÜPRAŞ’ın kurulu olduğu illerin öne çıktığı görülmektedir. Sektörde Batman, Kırıkkale, İzmir, İstanbul, Kocaeli belirgin bir öneme sahiptir. Kocaeli yüzde 30,8’lik pay ile istihdamın yaklaşık üçte birine sahiptir. İzmir yüzde 28,7 ile sektörde ikinci en çok işçiyi istihdam eden ildir. İllerin sektördeki istihdamdan aldığı pay ise sırasıyla şöyle: Kocaeli yüzde 30,8;İzmir yüzde 28,7; İstanbul yüzde 10,8; Kırıkkale ve Batman yüzde 6,1.



İller İstihdam İstihdam Payı Kocaeli 2.464 30,8% İzmir 2.289 28,7% Kırıkkale 863 10,8% İstanbul 489 6,1% Batman 485 6,1% Hatay 160 2,0% Adana 155 1,9% Denizli 123 1,5% Ankara 100 1,3% Konya 93 1,2% Tekirdağ 81 1,0% Osmaniye 74 0,9% Çanakkale 54 0,7% Mersin 53 0,7% Sakarya 45 0,6% Kayseri 42 0,5% Bursa 36 0,5% Uşak 35 0,4% Gaziantep 32 0,4% Düzce 26 0,3%


20

2.11 Kimyasal Ürünlerin İmalatı

Kimyasal ürünlerin imalatında istihdamın yoğunlaştığı bölgenin Marmara Bölgesi olduğu görülmektedir. İstanbul yüzde 25,3; Kocaeli yüzde 15,8’lik paya sahiptir. İzmir sektördeki istihdamdan yüzde 12; Bursa yüzde 6,8; Tekirdağ yüzde 5,5; Adana yüzde 4; Ankara yüzde 3,3; Gaziantep yüzde 2,9; Balıkesir yüzde 2,6 pay almaktadır.


Yalova, Mersin, Sakarya, Antalya, Manisa ve Konya sektörde istihdamdan yüzde 1’in üzerinde pay alan diğer illerdir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 18.939 25,3% Kocaeli 11.792 15,8% İzmir 9.062 12,1% Bursa 5.053 6,8% Tekirdağ 4.097 5,5% Adana 2.995 4,0% Ankara 2.483 3,3% Gaziantep 2.133 2,9% Balıkesir 1.915 2,6% Yalova 1.888 2,5% Mersin 1.524 2,0% Sakarya 1.321 1,8% Antalya 1.156 1,5% Manisa 1.148 1,5% Konya 1.115 1,5% Osmaniye 656 0,9% Denizli 643 0,9% Kayseri 455 0,6% Hatay 448 0,6% Aydın 426 0,6%


21

2.12 Eczacılık ve Eczacılığa İlişkin Faaliyetler

Eczacılık ve eczacılığa ilişkin faaliyetlerde İstanbul ve çeperinde konumlanmış durumdadır. Sektörde İstanbul yüzde 45; Tekirdağ yüzde 18,5; Kocaeli yüzde 14,3 paya sahiptir. Bu illeri Ankara yüzde 5,5; Kırklareli yüzde 4’lük istihdam payı ile izlemektedir.


Düzce, İzmir, Sakarya, Uşak sektördeki diğer önemli illerdir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 9.177 44,6% Tekirdağ 3.799 18,5% Kocaeli 2.951 14,3% Ankara 1.122 5,5% Kırklareli 813 4,0% Düzce 454 2,2% İzmir 328 1,6% Sakarya 328 1,6% Uşak 227 1,1% Konya 191 0,9% Bolu 163 0,8% Samsun 126 0,6% Balıkesir 115 0,6% Trabzon 103 0,5% Tokat 82 0,4% Adana 78 0,4% Şanlıurfa 72 0,4% Antalya 71 0,3% Bursa 55 0,3% Diyarbakır 50 0,2%


22

2.13 Kauçuk Plastik Ürünleri İmalatı

Kauçuk plastik ürünleri imalatında, İstanbul yüzde 29,9; Kocaeli yüzde 10,7; İzmir yüzde 7,1; Bursa yüzde 6,2; Gaziantep yüzde 5,1; Tekirdağ yüzde 4,6’lık oranlarla istihdamın önemli bir kısmını paylaşmaktadır.


Ankara, Manisa, Konya, Adana sektör açısından diğer önemli iller olarak görülmektedir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 59.014 29,8% Kocaeli 21.113 10,7% İzmir 14.101 7,1% Bursa 12.293 6,2% Gaziantep 10.037 5,1% Tekirdağ 9.091 4,6% Ankara 6.606 3,3% Manisa 6.353 3,2% Konya 5.506 2,8% Adana 4.742 2,4% Sakarya 4.016 2,0% Antalya 3.634 1,8% Düzce 3.409 1,7% Eskişehir 3.302 1,7% Kayseri 3.122 1,6% Kırşehir 2.906 1,5% Mersin 2.744 1,4% Denizli 1.544 0,8% Samsun 1.430 0,7% Hatay 1.244 0,6%


23

2.14 Metalik Olmayan Ürünlerin İmalatı

Metalik olmayan ürünlerin imalatı sektöründe daha geniş bir bölge için yoğunlaşmadan bahsetmek mümkündür. Sektörde sırasıyla, İstanbul yüzde 11; Bilecik yüzde 5; Ankara yüzde 4,7; İzmir yüzde 4,5; Kütahya yüzde 4,5; Manisa yüzde 4,3; Denizli yüzde 3,9; Eskişehir yüzde 3,6; Afyonkarahisar yüzde 3,5; Bursa yüzde 3,2; Kocaeli yüzde 3,1; Mersin yüzde 2,5 istihdam payına sahiptir.


Sektör istihdamı açısından Tekirdağ, Antalya, Kırklareli, Muğla, Çanakkale, Konya, Kayseri, Burdur diğer önemli illerdir.

Tablo 15. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 24.745 11,4% Bilecik 10.965 5,0% Ankara 10.310 4,7% İzmir 9.979 4,6% Kütahya 9.778 4,5% Manisa 9.407 4,3% Denizli 8.496 3,9% Eskişehir 7.915 3,6% Afyonkarahisar 7.667 3,5% Bursa 7.049 3,2% Kocaeli 6.800 3,1% Mersin 5.513 2,5% Tekirdağ 4.529 2,1% Antalya 4.237 1,9% Kırklareli 4.088 1,9% Muğla 3.991 1,8% Çanakkale 3.984 1,8% Konya 3.966 1,8% Kayseri 3.889 1,8% Burdur 3.709 1,7%


24

2.15 Ana Metal Sanayi

Ana metal sanayi istihdamında yoğunluk geleneksel demir çelik fabrikalarının olduğu yerlerdedir. Buna göre Hatay, Zonguldak, Karabük, İzmir, Konya öne çıkan iller arasındadır. Sektör istihdamından İstanbul yüzde 13,8; Kocaeli yüzde 13,3; Hatay yüzde 8,4; İzmir yüzde 7,7; Bursa yüzde 6,3; Ankara yüzde 5,8; Zonguldak yüzde 5,7; Karabük yüzde 4,1; Konya yüzde 4 pay almaktadır.


Osmaniye, Tekirdağ, Sakarya, Adana ve Çanakkale istihdam açısından sektördeki diğer önemli illerdir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 19.986 13,8% Kocaeli 19.306 13,3% Hatay 12.142 8,4% İzmir 11.213 7,7% Bursa 9.229 6,4% Ankara 8.385 5,8% Zonguldak 8.294 5,7% Karabük 5.978 4,1% Konya 5.819 4,0% Osmaniye 4.241 2,9% Tekirdağ 3.900 2,7% Sakarya 2.963 2,0% Adana 2.792 1,9% Çanakkale 2.714 1,9% Manisa 2.291 1,6% Kayseri 2.164 1,5% Kırklareli 1.937 1,3% Bilecik 1.935 1,3% Denizli 1.878 1,3% Samsun 1.828 1,3%


25

2.16 Metal Eşya Üretimi

Metal eşya üretiminde İstanbul yüzde 26,8; Ankara yüzde 9,6; Bursa yüzde 8,8; Kocaeli yüzde 8,3; İzmir yüzde 7,2’lik oranlarla sektörde öne çıkmaktadır. Bu illeri Konya ve Manisa yüzde 3,7;Kayseri yüzde 3,3; Tekirdağ yüzde 2,9; Sakarya yüzde 2,7’lik istihdam payı ile takip etmektedir.


Eskişehir, Adana, Kahramanmaraş, Denizli, Balıkesir, Antalya sektörde istihdam açısından diğer önemli illerdir.

Tablo 17.Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl

İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 102.734 26,8% Ankara 36.722 9,6% Bursa 33.726 8,8% Kocaeli 31.741 8,3% İzmir 27.688 7,2% Konya 14.218 3,7% Manisa 14.147 3,7% Kayseri 12.469 3,3% Tekirdağ 11.034 2,9% Sakarya 10.208 2,7% Eskişehir 7.760 2,0% Adana 6.073 1,6% Kahramanmaraş 5.047 1,3% Denizli 4.684 1,2% Balıkesir 4.308 1,1% Antalya 4.201 1,1% Hatay 3.565 0,9% Mersin 3.508 0,9% Gaziantep 3.330 0,9% Düzce 3.201 0,8%


26

2.17 Bilgisayar, Elektronik ve Optik Üretimi

Bilgisayar, elektronik ve optik üretimi açısından Manisa önemli bir merkezdir. Sektörde Manisa yüzde 22’lik istihdam payı ile yüzde 33’lükistihdam payına sahip olan İstanbul’dan sonra gelmektedir. Manisa ve Ankara’da sektörde istihdam edilenlerin sayısı hemen hemen aynıdır. Sektörde istihdam fazla değildir. Ankara ve Manisa’yı, İzmir yüzde 6; Tekirdağ yüzde 4,1; Kocaeli yüzde 2,7; Bursa yüzde 1,6 istihdam oranı ile takip etmektedir.



İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 10.836 32,6% Manisa 7.276 21,9% Ankara 7.274 21,9% İzmir 1.975 5,9% Tekirdağ 1.360 4,1% Kocaeli 902 2,7% Bursa 543 1,6% Kayseri 405 1,2% Eskişehir 350 1,1% Gaziantep 198 0,6% Antalya 194 0,6% Aydın 161 0,5% Sakarya 146 0,4% Adana 145 0,4% Trabzon 120 0,4% Denizli 115 0,3% Muğla 107 0,3% Konya 106 0,3% Zonguldak 86 0,3% Çankırı 80 0,2%


27

2.18 Elektrikli Teçhizat İmalatı

Elektrikli teçhizat imalatı için istihdam verilerine baktığımızda, İstanbul ve çeperi dışında Ankara, Eskişehir, İzmir ve İzmir’in art bölgesi olan Manisa ve bir düzeyde Kayseri kendisini göstermektedir. Sektörde İstanbul yüzde 32; Manisa yüzde 9,6; Ankara yüzde 8,6; Tekirdağ yüzde 8,4; Kocaeli yüzde 8,2; Eskişehir yüzde 5,5; İzmir yüzde 4,3; Bursa yüzde 3,8; Kayseri yüzde 2,6 istihdam payına sahiptir.


Bolu, Kütahya, Balıkesir, Çankırı, Konya sektörde istihdam açısından diğer öne çıkan illerdir.

Tablo 19. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 43.100 32,3% Manisa 12.828 9,6% Ankara 11.482 8,6% Tekirdağ 11.302 8,5% Kocaeli 10.934 8,2% Eskişehir 7.369 5,5% İzmir 5.698 4,3% Bursa 5.103 3,8% Kayseri 3.691 2,8% Bolu 2.847 2,1% Kütahya 2.364 1,8% Balıkesir 2.042 1,5% Çankırı 1.527 1,1% Konya 1.435 1,1% Sakarya 1.116 0,8% Amasya 1.074 0,8% Denizli 1.058 0,8% Adana 791 0,6% Aydın 730 0,5% Antalya 670 0,5%


28

2.19 Makine Ekipman İmalatı Makine ekipman imalatındaki istihdamda İstanbul’dan sonra Ankara-Konya bölgesi öne çıkmaktadır. İstanbul yüzde 22,7; Ankara yüzde 11,5; İzmir yüzde 11,5; Bursa yüzde 11; Konya yüzde 8,2; Kocaeli yüzde 6,8 oranında sektör istihdamından pay almaktadır.


Sektörde Sakarya, Manisa, Tekirdağ ve Aydın diğer öne çıkan illerdir.

Tablo 20. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 32.834 22,8% Ankara 16.628 11,5% İzmir 16.544 11,5% Bursa 15.805 11,0% Konya 11.838 8,2% Kocaeli 9.892 6,9% Sakarya 4.350 3,0% Manisa 3.992 2,8% Tekirdağ 3.639 2,5% Aydın 3.523 2,4% Adana 2.560 1,8% Kayseri 2.106 1,5% Balıkesir 1.874 1,3% Eskişehir 1.602 1,1% Gaziantep 1.576 1,1% Hatay 1.471 1,0% Çorum 1.313 0,9% Mersin 1.267 0,9% Antalya 1.202 0,8% Samsun 770 0,5%


29

2.20 Motorlu Kara Taşıtı ve Römork İmalatı Motorlu kara taşıtı ve römork imalatı, otomotiv sektörünü kapsamaktadır. Sektörün üretiminin yoğunlaştığı bölge Marmara bölgesidir. Bursa sektörde istihdamın ana merkezidir. 69 bin kişilik istihdamı ile sektördeki toplam istihdamın yüzde 36,2’sini içermektedir. Kocaeli de 36 bin kişi ve yüzde 18,8’lik payı ile sektördeki istihdamın öncü illeri arasında yer almaktadır. Sakarya yüzde 8,7’lik payla üçüncü sıradadır.


Sektörde istihdam açısından diğer öne çıkan iller sırasıyla, İstanbul, İzmir, Konya, Ankara, Manisa’dır.

Tablo 21. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı Bursa 69.286 36,2% Kocaeli 35.938 18,8% Sakarya 16.621 8,7% İstanbul 14.846 7,8% İzmir 13.229 6,9% Konya 7.344 3,8% Ankara 5.528 2,9% Manisa 5.178 2,7% Eskişehir 2.975 1,6% Tekirdağ 2.358 1,2% Adana 2.272 1,2% Aksaray 2.246 1,2% Kütahya 1.933 1,0% Düzce 1.584 0,8% Hatay 1.133 0,6% Mersin 1.116 0,6% Aydın 1.092 0,6% Samsun 1.090 0,6% Balıkesir 786 0,4% Antalya 699 0,4%


30

2.21 Diğer Ulaşım Araçları İmalatı

Diğer ulaşım araçları imalatı teknoloji yoğunluğu açısından üretilen ürüne göre farklılıklara sahiptir. Gemi inşa sektörü gibi düşük orta teknolojili bir sektör de yüksek teknolojili uçak üretimi gibi sektörlerde (Saygılı 2013:10) bu başlık altında toplanmaktadır. İhracat verilerine baktığımızda Yalova bölgesi gemi inşa sektöründe öne çıkmaktadır. Buna karşın uçak üretimi ve savunma sanayindeki ihraçta verileri açısından Ankara ve Eskişehir gibi illerin verileri dikkat çekicidir. Diğer ulaşım araçları içinde istihdamın payına baktığımızda Yalova yüzde 22; İstanbul yüzde 18; Ankara yüzde 14,8; Kocaeli yüzde 8,7; Eskişehir yüzde 8; Sakarya yüzde 4,2 paya sahiptir.


İzmir, Sivas, Antalya, Kayseri sektördeki diğer önemli illerdir.

Tablo 22. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı Yalova 10.969 22,2% İstanbul 8.848 17,9% Ankara 7.309 14,8% Kocaeli 4.290 8,7% Eskişehir 3.963 8,0% Sakarya 2.059 4,2% İzmir 1.819 3,7% Sivas 1.814 3,7% Antalya 1.334 2,7% Kayseri 1.066 2,2% Bursa 976 2,0% Manisa 724 1,5% Muğla 437 0,9% Zonguldak 314 0,6% Aydın 300 0,6% Balıkesir 279 0,6% Afyonkarahisar 238 0,5% Mersin 194 0,4% Gaziantep 183 0,4% Adana 176 0,4%


31

2.22 Mobilya İmalatı Mobilya sektöründeki istihamda Kayseri önemli bir merkezdir. Bursa İnegöl ise başka bir önemli merkez konumundadır. Ankara başkent olması, Antalya turizm sektörünün canlı olması nedeniyle mobilya üretiminde yoğunlaşmış illerdir. Mobilya sektöründeki istihdamda İstanbul yüzde 21,1; Bursa yüzde 15,5; Kayseri yüzde 13,6; Ankara yüzde 9; İzmir yüzde 7,8; Antalya yüzde 2,6 istihdam payına sahiptir.


Kocaeli, Sakarya, Konya, Gaziantep, Samsun, Adana, Mersin, Düzce, Manisa sektörde istihdam açısından diğer önemli illerdir.


İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 33.342 21,2% Bursa 24.442 15,5% Kayseri 21.460 13,6% Ankara 14.103 9,0% İzmir 12.247 7,8% Antalya 4.021 2,6% Kocaeli 3.448 2,2% Sakarya 2.966 1,9% Konya 2.273 1,4% Gaziantep 2.142 1,4% Samsun 2.086 1,3% Adana 2.023 1,3% Mersin 1.927 1,2% Düzce 1.911 1,2% Manisa 1.640 1,0% Çanakkale 1.462 0,9% Hatay 1.440 0,9% Denizli 1.276 0,8% Sivas 1.274 0,8% Eskişehir 1.273 0,8%


32

2.23 Diğer İmalat Sanayi

Diğer imalat sanayi açısından da Türkiye’deki geleneksel sanayi merkezlerinin hakimiyetini görmek mümkündür. İstanbul yüzde 52; Ankara yüzde 8,5; İzmir yüzde 8,5; Antalya yüzde 3,5; Kocaeli yüzde 2,8 üretim payına sahiptir.


Tablo 24. Sektörde İstihdam Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İstihdam İstihdam Payı İstanbul 28.422 52,1% Ankara 4.645 8,5% İzmir 4.609 8,5% Antalya 1.920 3,5% Kocaeli 1.542 2,8% Tekirdağ 1.489 2,7% Samsun 1.079 2,0% Kırklareli 1.029 1,9% Konya 710 1,3% Bursa 697 1,3% Adana 652 1,2% Kahramanmaraş 647 1,2% Gaziantep 586 1,1% Kayseri 510 0,9% Denizli 461 0,8% Mersin 447 0,8% Çorum 374 0,7% Amasya 330 0,6% Trabzon 327 0,6% Manisa 270 0,5%


33

BÖLÜM 3

İHRACATTA SEKTÖRLERE GÖRE ÖNE ÇIKAN İLLER

Bir önceki bölümde istihdamın illere göre dağılımına baktık. Bu bölümde ise ihracatın sektör bazlı olarak illere dağılımına odaklanacağız. Böylelikle istihdam ile ihracatın gerçekleştiği yerler arasındaki ilişkiyi görme imkânımız olacak. Bunun için ihracatçı firmaların kanuni merkezleri üzerinden,illerin ihracat performansını değerlendirmek üzere TİM (2017) verileri kullanılacaktır. Ancak haritalar 2016 yılı verileri üzerinden hazırlanmıştır. Bunun nedeni çalışmanın TMMOB Sanayi Kongresi öncesinde yapılmasıdır. Ancak söz konusu eksiğin giderilmesi için 2016 ve 2017 yılı verileri, değişim oranları ve ihracat değerleri ile birlikte aşağıda verilmiştir (TİM 2017, TİM 2018).

Tabloda görüleceği gibi İstanbul, ihracatçı firmanın kanuni merkezi bazında, 2016 yılında ihracatın yüzde 43,58’ini, 2017 yılında ise ihracatın yüzde 42,56’sını gerçekleştirmiştir. Bursa ve Kocaeli İstanbul’u takip etmektedir. Kocaeli yüzde 23,2’lik ihracat artışı ile Bursa’ya oldukça yaklaşmıştır. İstanbul’un art bölgesi olarak değerlendirebileceğimiz Sakarya 2017 yılında çarpıcı bir performans göstererek ihracatını 2 katına çıkarmıştır. Böylelikle Denizli ve Manisa’nın önüne geçmiştir. Hatay ihracatını dikkat çekici oranda (yüzde 34,8) artıran bir başka ilimizdir. İstanbul, Kocaeli, Sakarya ve Bursa Türkiye ihracatı içindeki payını yüzde 63,08’den 64,16’ya çıkartmıştır. Bu illerin ihracattan aldığı pay İstanbul ve Bursa için azalırken, Sakarya ve Kocaeli için (ihracattaki çarpıcı yükselişle) artmıştır. Siirt, Adıyaman ve Kilis ihracattaki payını ciddi oranda kaybeden illerdir. Sektörel olarak incelenen veriler 2016 yılı ihracat verilerine dayanmaktadır.

Tablo 25.İhracatçı Firmaların Kanuni Merkezleri Bazında Sektör İhracat Performansı (1000 $)

İller 2016 2017 2016 İhracat payı 2017 İhracat payı Değişim İstanbul 57.356.768 62.702.601 43,58% 42,56% 9,3%

Bursa 12.956.655 14.058.094 9,85% 9,54% 8,5%

Kocaeli 10.175.327 12.536.936 7,73% 8,51% 23,2%

İzmir 7.926.633 8.758.036 6,02% 5,95% 10,5%

Gaziantep 6.251.780 6.552.855 4,75% 4,45% 4,8%

Ankara 6.228.796 6.591.461 4,73% 4,47% 5,8%

Manisa 3.768.791 4.001.897 2,86% 2,72% 6,2%

Denizli 2.764.036 3.067.303 2,10% 2,08% 11,0%

Sakarya 2.522.477 5.218.445 1,92% 3,54% 106,9%


34

Hatay 1.732.917 2.336.241 1,32% 1,59% 34,8%

Adana 1.594.646 1.807.915 1,21% 1,23% 13,4%

Kayseri 1.507.882 1.613.873 1,15% 1,10% 7,0%

Mersin 1.499.675 1.529.190 1,14% 1,04% 2,0%

Trabzon 1.337.513 1.196.059 1,02% 0,81% -10,6%

Konya 1.332.696 1.564.646 1,01% 1,06% 17,4%

Antalya 985.067 1.195.711 0,75% 0,81% 21,4%

Mardin 902.878 934.146 0,69% 0,63% 3,5%

K.Maraş 868.451 948.047 0,66% 0,64% 9,2%

Eskişehir 855.653 888.758 0,65% 0,60% 3,9%

Tekirdağ 723.764 846.816 0,55% 0,57% 17,0%

Balıkesir 521.243 531.745 0,40% 0,36% 2,0%

Şırnak 490.711 543.212 0,37% 0,37% 10,7%

Aydın 486.514 580.415 0,37% 0,39% 19,3%

Muğla 386.598 429.281 0,29% 0,29% 11,0%

Samsun 362.293 469.716 0,28% 0,32% 29,7%

Yalova 357.619 378.378 0,27% 0,26% 5,8%

Malatya 343.030 354.952 0,26% 0,24% 3,5%

Adıyaman 305.089 120.255 0,23% 0,08% -60,6%

Afyon 291.727 313.442 0,22% 0,21% 7,4%

Karaman 291.693 309.966 0,22% 0,21% 6,3%

Uşak 248.194 247.786 0,19% 0,17% -0,2%

Elazığ 248.002 318.731 0,19% 0,22% 28,5%

Isparta 230.393 265.513 0,18% 0,18% 15,2%

Zonguldak 221.476 295.484 0,17% 0,20% 33,4%

Kütahya 198.530 247.523 0,15% 0,17% 24,7%

Karabük 191.328 244.699 0,15% 0,17% 27,9%

Şanlıurfa 182.744 145.656 0,14% 0,10% -20,3%

Ordu 173.597 236.672 0,13% 0,16% 36,3%

Burdur 170.764 187.678 0,13% 0,13% 9,9%

Diyarbakır 167.069 191.878 0,13% 0,13% 14,8%

Kırşehir 167.060 189.156 0,13% 0,13% 13,2%

Giresun 166.979 154.789 0,13% 0,11% -7,3%

Rize 161.591 159.201 0,12% 0,11% -1,5%

Çorum 144.993 172.431 0,11% 0,12% 18,9%

Osmaniye 144.051 162.835 0,11% 0,11% 13,0%

Kilis 131.228 74.488 0,10% 0,05% -43,2%

Kırklareli 130.356 91.129 0,10% 0,06% -30,1%


35

Siirt 126.805 29.649 0,10% 0,02% -76,6%

Bolu 123.850 133.239 0,09% 0,09% 7,6%

Düzce 110.527 126.322 0,08% 0,09% 14,3%

Iğdır 96.279 99.628 0,07% 0,07% 3,5%

Bilecik 94.944 109.832 0,07% 0,07% 15,7%

Çankırı 87.923 159.036 0,07% 0,11% 80,9%

Aksaray 79.554 98.198 0,06% 0,07% 23,4%

Sivas 72.588 72.477 0,06% 0,05% -0,2%

Niğde 57.826 59.018 0,04% 0,04% 2,1%

Artvin 55.836 53.211 0,04% 0,04% -4,7%

Ağrı 54.017 44.938 0,04% 0,03% -16,8%

Nevşehir 49.933 62.249 0,04% 0,04% 24,7%

Kastamonu 44.199 92.656 0,03% 0,06% 109,6%

Van 39.602 52.973 0,03% 0,04% 33,8%

Çanakkale 33.561 42.293 0,03% 0,03% 26,0%

Edirne 33.540 37.303 0,03% 0,03% 11,2%

Amasya 30.792 39.218 0,02% 0,03% 27,4%

Gümüşhane 29.590 51.690 0,02% 0,04% 74,7%

Batman 26.167 31.135 0,02% 0,02% 19,0%

Hakkari 23.744 39.840 0,02% 0,03% 67,8%

Sinop 21.529 19.755 0,02% 0,01% -8,2%

Yozgat 19.867 8.399 0,02% 0,01% -57,7%

Erzurum 19.496 21.070 0,01% 0,01% 8,1%

Tokat 18.887 18.742 0,01% 0,01% -0,8%

Bartın 12.502 16.723 0,01% 0,01% 33,8%

Erzincan 9.331 10.303 0,01% 0,01% 10,4%

Bayburt 6.914 117 0,01% 0,00% -98,3%

Kırıkkale 4.813 6.393 0,00% 0,00% 32,8%

Bitlis 2.622 4.047 0,00% 0,00% 54,4%

Ardahan 1.815 1.954 0,00% 0,00% 7,7%

Bingöl 1.285 1.708 0,00% 0,00% 32,9%

Muş 495 4.504 0,00% 0,00% 809,1%

Kars 166 598 0,00% 0,00% 260,6%

Tunceli 131 614 0,00% 0,00% 369,9%

Toplam 131.598.404 147.315.873 100,0% 100,0% 11,9%


36

3.1 Çelik İhracatı İllere göre ihracat verilerinin dağılımını ilk olarak ele alacağımız alan çelik ihracatıdır. Çelik ihracatının büyük bir kısmı İstanbul’dan gerçekleşmektedir (5 milyar 65 milyon USD). Bunun nedeni ihracatçı firmaların merkezlerinin İstanbul’da olmasıdır. İstanbul’u 636 milyon USD olan ihracatı ile Hatay izlemektedir. Bursa, Ankara, İzmir 400 milyon USD ve üzeri ihracata sahip olan illerdir.

Harita 25. Sektörde İhracatın İllere Göre Dağılımı (2016)

Sektördeki ihracatta diğer öne çıkan iller Kocaeli, Denizli, Gaziantep, Karabük, Şırnak, Zonguldak, Kayseri ve Osmaniye’dir.

Tablo 26.Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl (bin USD) İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 5.065.003 55,7% Hatay 635.893 7,0% Bursa 560.617 6,2% Ankara 468.329 5,2% İzmir 464.817 5,1% Kocaeli 333.127 3,7% Denizli 261.548 2,9% Gaziantep 182.703 2,0% Karabük 176.432 1,9% Şırnak 142.692 1,6% Zonguldak 139.238 1,5% Kayseri 133.340 1,5% Osmaniye 86.828 1,0% Mardin 69.679 0,8% Adana 63.958 0,7% Mersin 57.641 0,6% Konya 27.312 0,3% Aksaray 22.569 0,2% Samsun 21.453 0,2% Artvin 21.444 0,2%


37

3.2 Çimento, Cam ve Seramik İhracatı Çimento, cam, seramik ihracatında İstanbul 1 milyar 582 milyon USD ile ana merkez durumundadır. Toplam ihracatın yüzde 60’ını merkezi İstanbul’da olan firmalar gerçekleştirmektedir. İstanbul’dan sonra 131 milyon USD ile Kütahya gelmektedir. Ankara, Eskişehir ve Kütahya toplamda 296 milyon USD’lik ihracat ile sektörde bir mekânsal yoğunlaşma yaratmış durumdadır. Bunun yanında Bursa ve Gaziantep’in sektörde diğer öne çıkan ihracatçı iller olduğu görülmektedir.


Tablo 27. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl (2016) (bin USD)

İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 1.582.856 59,6% İzmir 210.265 7,9% Kütahya 130.506 4,9% Ankara 115.019 4,3% Kocaeli 84.748 3,2% Gaziantep 62.569 2,4% Eskişehir 50.152 1,9% Bilecik 32.195 1,2% Zonguldak 31.329 1,2% Sakarya 26.785 1,0% Adana 26.350 1,0% Manisa 24.918 0,9% Şırnak 16.987 0,6% Uşak 16.950 0,6% Hatay 16.917 0,6% Çorum 15.987 0,6% Kayseri 15.829 0,6% Tekirdağ 14.938 0,6% Antalya 13.100 0,5% K.Maraş 12.902 0,5%


38

3.3 Demir ve Demir Dışı Metal İhracatı Demir ve demir dışı metaller için İstanbul, diğer pek çok sektörde olduğu gibi, 3 milyar 263 milyon USD olan ihracatı ile büyük bir ağırlığa sahiptir. Kocaeli 564 milyon USD olan ihracatı ile İstanbul’u takip etmektedir. Ankara, Bursa, Denizli, Kayseri ihracatı 200 milyon USD ve üzeri olan diğer önemli merkezlerdir. İzmir’de sektörde öne çıkan iller arasındadır.


Tablo 28. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl (2016) (Bin USD)

İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 3.262.900 54,8% Kocaeli 563.109 9,5% Ankara 344.875 5,8% Bursa 293.675 4,9% Denizli 231.299 3,9% Kayseri 218.070 3,7% İzmir 198.007 3,3% K.Maraş 97.777 1,6% Konya 92.200 1,5% Sakarya 80.076 1,3% Eskişehir 75.861 1,3% Manisa 72.878 1,2% Gaziantep 51.379 0,9% Tekirdağ 41.855 0,7% Adana 29.467 0,5% Antalya 27.840 0,5% Bilecik 27.309 0,5% Balıkesir 21.833 0,4% Osmaniye 18.219 0,3% Kilis 17.306 0,3%


39

3.4 Elektrik ve Elektronik İhracatı Elektrik ve elektronik ihracatında İstanbul ve Manisa toplam ihracatın 3’te 2’sini gerçekleştirmektedir. İstanbul 5 milyar 346 milyon USD ile sektörde en çok ihracat yapan ildir İstanbul’u Manisa 2 milyar 121 milyon USD’lık ihracat değeri ile izlemektedir. İhracat büyüklüğüne göre Manisa’yı sırasıyla Kocaeli, Ankara, Denizli, İzmir ve Kayseri takip etmektedir. Bu illerin ihracat hacmi 200 milyon ile 586 milyon USD arasındadır.

Harita 28. Sektörde İhracatın İllere Göre Dağılımı (2016) (Bin USD)

Sektörde Bursa, Balıkesir, Tekirdağ illeri de toplam ihracattan yüzde 1’in üzerinde pay almaktadır.

Tablo 29. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 5.345.910,65 53,5% Manisa 2.120.602,66 21,2% Kocaeli 586.233,80 5,9% Ankara 404.173,00 4,0% Denizli 390.808,24 3,9% İzmir 261.779,19 2,6% Kayseri 201.149,19 2,0% Bursa 147.411,84 1,5% Balıkesir 130.744,18 1,3% Tekirdağ 99.061,03 1,0% Eskişehir 38.431,32 0,4% Adana 31.480,35 0,3% Gaziantep 24.589,51 0,2% Hatay 21.766,62 0,2% Samsun 20.038,97 0,2% Konya 18.877,32 0,2% Kütahya 14.529,40 0,1% Sakarya 13.296,04 0,1% Şanlıurfa 12.181,29 0,1% Antalya 10.722,15 0,1%


40

3.5 Fındık ve Fındık Mamulleri İhracatı

Fındık ve fındık mamulleri ihracatına baktığımızda bekleneceği gibi Karadeniz bölgesi öne çıkmaktadır. İhracatta Trabzon 1 milyar 68 milyon USD’lik paya sahiptir. İstanbul 608 milyon USD ile Trabzon’u takip etmektedir. Giresun ve Ordu için ihracat rakamları ise 100 milyon USD’nin üzerindedir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı

Trabzon 1.040.808 52,3%

İstanbul 607.868 30,6%

Ordu 122.918 6,2%

Giresun 102.981 5,2%

İzmir 38.598 1,9%

Hatay 22.590 1,1%

Samsun 15.833 0,8%

Gaziantep 8.269 0,4%

Mersin 7.124 0,4%

Sakarya 6.813 0,3%

Denizli 5.489 0,3%

Malatya 3.675 0,2%

Düzce 1.528 0,1%

Adana 1.260 0,1%


41

3.6 Gemi ve Yat İhracatı Gemi ve yat ihracatında, diğer üretim araçları imalatında da en çok istihdam yaratan Yalova, İstanbul’dan sonra 330 milyon USD ile öne çıkmaktadır. İstanbul’da söz konusu tutar 547 milyon USD’dir. İzmir ve Kocaeli ise 50 milyon USD’den az bir ihracat hacmine sahiptir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 546.516 56,2% Yalova 330.438 34,0% İzmir 48.170 5,0% Kocaeli 23.822 2,5% Bursa 9.365 1,0% Muğla 4.781 0,5% Eskişehir 3.855 0,4% Antalya 1.673 0,2% Ankara 1.541 0,2% Mersin 763 0,1% Balıkesir 505 0,1% Manisa 295 0,0% Trabzon 155 0,0% Sakarya 106 0,0% Konya 83 0,0% Düzce 45 0,0% Adana 25 0,0% Artvin 13 0,0% Aydın 7 0,0% Gaziantep 6 0,0%


42

3.7 Hazır Giyim İhracatı

Hazır giyim ihracatında İstanbul’un ezici bir ağırlığı vardır. İstanbul tek başına 12 milyar 340 milyon USD ihracat hacmine sahiptir. İstanbul’u Denizli ve İzmir izlemektedir. Bu iki ilde ihracat 1 milyon USD’nin biraz üzerindedir. Bursa, Adıyaman, Mardin ve Tekirdağ illerinde ise hazır giyimde ihracat tutarı 170 milyon ile 600 milyon USD arasında değişmektedir.


Tablo 32. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 12.339.635 72,7% İzmir 1.132.453 6,7% Denizli 1.104.670 6,5% Bursa 600.357 3,5% Adıyaman 254.387 1,5% Mardin 209.648 1,2% Tekirdağ 170.799 1,0% Gaziantep 137.302 0,8% Adana 101.681 0,6% Malatya 94.036 0,6% Ankara 78.131 0,5% Şırnak 62.238 0,4% K.Maraş 61.980 0,4% Uşak 55.305 0,3% Kırklareli 47.575 0,3% Balıkesir 47.243 0,3% Hatay 44.226 0,3% Aydın 40.868 0,2% Kilis 40.247 0,2% Giresun 32.278 0,2%


43

3.8 Tekstil ve Hammadde İhracatı

Tekstil ve hammaddeleri ihracatında İstanbul 3 milyar 518 milyon USD ile birinci sıradadır. İstanbul’u 1 milyar 295 milyon USD ihracat ile Gaziantep izlemektedir. Bursa ise 947 milyon USD ile ihracatta sektör üçüncüsü konumundadır. Adana (354 milyon USD), Kahramanmaraş (586 milyon USD), Kayseri (285 milyon USD) ihracatı ile toplamda Gaziantep iline yakın bir hacme ulaşmaktadır. Denizli ise 274 milyon USD düzeyinde bir ihracat tutarına sahiptir.


Tablo 33. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 3.518.247 44,7% Gaziantep 1.294.997 16,5% Bursa 946.620 12,0% K.Maraş 586.664 7,5% Adana 353.771 4,5% Kayseri 285.110 3,6% Denizli 274.431 3,5% İzmir 151.268 1,9% Tekirdağ 105.061 1,3% Uşak 58.619 0,7% Kırklareli 30.023 0,4% Kocaeli 30.019 0,4% Siirt 25.791 0,3% Mardin 18.353 0,2% Malatya 17.069 0,2% Mersin 16.023 0,2% Aydın 15.345 0,2% Osmaniye 15.256 0,2% Şanlıurfa 15.189 0,2% Düzce 13.186 0,2%


44

3.9 Halı İhracatı Halı ihracatının 3’te 2’si Gaziantep’ten gerçekleştirilmektedir. İhracat miktarı 1 milyar 305 milyon USD seviyesindedir. Gaziantep’i 423 milyon USD ile İstanbul izlemektedir. Kayseri, Denizli, Uşak ve Bursa ise 18 ile 64 milyon USD’lik bir ihracat değerine sahiptir.


Tablo 34. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl

İller İhracat Miktarı İhracat Payı Gaziantep 1.304.602 67,9% İstanbul 423.187 22,0% Uşak 63.883 3,3% Bursa 27.855 1,5% Denizli 20.703 1,1% Kayseri 18.044 0,9% Ankara 11.262 0,6% Isparta 7.840 0,4% Kocaeli 7.434 0,4% Düzce 4.887 0,3% Hatay 4.640 0,2% İzmir 2.898 0,2% Aksaray 2.546 0,1% Mersin 2.328 0,1% Tekirdağ 1.888 0,1% Konya 1.777 0,1% Iğdır 1.595 0,1% Adana 1.395 0,1% Aydın 1.296 0,1% Nevşehir 1.206 0,1%


45

3.10 Deri Ürünleri İhracatı

Deri ürünlerinde İstanbul 942 milyon USD ile toplam ihracatın yüzde 68’ini gerçekleştirmektedir. İstanbul’u Gaziantep 113, İzmir 111 milyon USD olan ihracat tutarı ile takip etmektedir.


Sektörde diğer öne çıkan iller Ankara, Antalya, Siirt, Uşak, Bursa, Tekirdağ ve Mardin’dir.


İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 941.758 67,8% Gaziantep 113.009 8,1% İzmir 111.102 8,0% Ankara 32.153 2,3% Antalya 27.693 2,0% Siirt 22.087 1,6% Uşak 21.574 1,6% Bursa 18.583 1,3% Tekirdağ 15.404 1,1% Mardin 14.614 1,1% Şırnak 6.495 0,5% Bolu 5.941 0,4% Adana 5.053 0,4% Konya 5.024 0,4% Mersin 4.623 0,3% Manisa 4.552 0,3% Hatay 4.334 0,3% Adıyaman 4.200 0,3% Eskişehir 3.671 0,3% Balıkesir 3.035 0,2%


46

3.11 Hububat, Bakliyat, Yağlı Tohum İhracatı

Hububat, bakliyat, yağlı tohum ihracatında İstanbul 1 milyar 817 milyon USD tutarındaki ihracatı ile ilk sırada yer alırken, Gaziantep 1 milyar 607 milyon USD ihracat tutarı ile öne çıkmaktadır. Gaziantep’i Mersin ve Mardin 400 milyon USD’lik tutar ile izlemektedir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 1.817.421 28,6% Gaziantep 1.606.744 25,2% Mersin 484.603 7,6% Mardin 442.945 7,0% İzmir 290.258 4,6% Karaman 254.578 4,0% Konya 193.273 3,0% Ankara 151.892 2,4% Şırnak 149.220 2,3% Adana 145.419 2,3% Kocaeli 97.465 1,5% Manisa 69.276 1,1% Samsun 61.300 1,0% Hatay 58.383 0,9% Diyarbakır 50.738 0,8% Eskişehir 42.699 0,7% Çankırı 41.637 0,7% Kırklareli 40.756 0,6% Sakarya 33.847 0,5% Antalya 29.945 0,5%


47

3.12 Kuru Meyve Mamulleri İhracatı Kuru meyve mamulleri ihracatında İzmir 440 milyon USD ile lider konumundadır. İzmir’i Manisa 247 milyon USD ile takip etmektedir. İzmir, Aydın ve Manisa kuru meyve mamulleri ihracatında 794 milyon USD’lik toplam ihracat ile sektörde ihracatın yüzde 60’ını elinde tutan bölgesel bir merkez konumundadır. Malatya, İstanbul ve Gaziantep 100 milyon USD üzeri ihracat değeri ile sektördeki diğer önemli merkezlerdir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı İzmir 440.059 33,9% Manisa 247.177 19,0% Malatya 167.509 12,9% İstanbul 127.436 9,8% Gaziantep 113.049 8,7% Aydın 107.050 8,2% Hatay 24.239 1,9% Denizli 19.724 1,5% Mersin 13.419 1,0% Konya 6.957 0,5% Eskişehir 5.910 0,5% Sakarya 3.600 0,3% Bursa 3.563 0,3% Adana 3.436 0,3% Trabzon 1.912 0,1% Ankara 1.549 0,1% Ağrı 1.423 0,1% Iğdır 1.224 0,1% Giresun 1.118 0,1% Afyon 1.105 0,1%


48

3.13 Madencilik Ürünleri İhracatı

Madencilik ürünlerinde İstanbul 1 milyar 96 milyon USD ihracat değeri ile ilk sırada yer alırken, Ankara 566 milyon, Elazığ 224 milyon, İzmir 209 milyon, Denizli 201 milyon USD’lik ihracat değerine sahiptir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 1.095.571 28,9% Ankara 566.195 15,0% Elazığ 224.192 5,9% Antalya 222.949 5,9% İzmir 208.537 5,5% Denizli 201.268 5,3% Afyon 170.465 4,5% Burdur 128.802 3,4% Aydın 108.098 2,9% Rize 103.359 2,7% Bursa 100.138 2,6% Diyarbakır 64.941 1,7% Eskişehir 64.235 1,7% Kayseri 59.854 1,6% Isparta 58.886 1,6% Muğla 41.122 1,1% Manisa 37.354 1,0% Konya 35.133 0,9% Hatay 33.117 0,9% Sivas 32.867 0,9%


49

3.14 Makina ve Aksamları İhracatı

Makine aksamları ihracatında İstanbul 1 milyar 917 milyon USD tutarında bir ihracat değerine sahipken, İstanbul’u Ankara 917 milyon USD ile izlemektedir. Bursa 549 milyon, İzmir 365 milyon, Konya 303 milyon, Kocaeli 283 milyon USD ihracat tutarına sahiptir.

Harita 38. Sektörde ihracatın illere göre dağılımı (2016)

Tablo 39. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl (2016)(Bin USD) İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 1.976.759 37,3% Ankara 917.136 17,3% Bursa 549.041 10,4% İzmir 365.942 6,9% Konya 302.739 5,7% Kocaeli 283.820 5,4% Gaziantep 89.612 1,7% Mersin 84.895 1,6% Eskişehir 71.610 1,4% Çorum 56.748 1,1% Adana 51.450 1,0% Hatay 45.059 0,8% Kayseri 41.808 0,8% Tekirdağ 39.277 0,7% Aydın 39.089 0,7% Manisa 35.843 0,7% Denizli 33.539 0,6% Aksaray 32.254 0,6% Balıkesir 29.802 0,6% Samsun 28.621 0,5%


50

3.15 Meyve ve Sebze İhracatı

Meyve ve sebze ihracatında İstanbul (340 milyon USD), İzmir (301 milyon USD) ve Gaziantep (140 milyon USD) illeri 100 milyon USD üzeri ihracat değeri ile öne çıkmaktadır.


İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 340.707 25,8% İzmir 301.380 22,8% Gaziantep 140.367 10,6% Manisa 97.434 7,4% Bursa 89.283 6,8% Ankara 71.567 5,4% Aydın 26.976 2,0% Konya 22.536 1,7% Mersin 20.692 1,6% Hatay 20.664 1,6% Denizli 15.361 1,2% Isparta 14.241 1,1% Balıkesir 14.208 1,1% Adana 13.355 1,0% Sakarya 11.579 0,9% Tokat 11.420 0,9% Niğde 11.172 0,8% Uşak 11.087 0,8% Giresun 9.140 0,7% Erzincan 8.138 0,6%


51

3.16 Otomotiv İhracatı

Otomotivde ihracatın yüzde 87’si 4 ilde gerçekleşmektedir. Bursa sektörde tartışmasız lider konumundadır. Bursa’da toplam ihracat değeri 8 milyar 455 milyon USD’dir. İkinci sırada yer alan İstanbul’un ihracatı 5 milyar 522 milyon USD, Kocaeli 4 milyar 639 USD, Sakarya ise 2 milyar 193 milyon USD’dir. Ankara sektörde 841 milyon USD, İzmir 539 milyon USD, Manisa 389 milyon USD ve Konya 281 milyon USD’lik ihracat değerine sahiptir.


Tablo 41. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl (2016) (Bin USD) İller İhracat Miktarı İhracat Payı Bursa 8.455.078 35,4% İstanbul 5.521.843 23,1% Kocaeli 4.638.917 19,4% Sakarya 2.192.841 9,2% Ankara 841.629 3,5% İzmir 539.128 2,3% Manisa 389.642 1,6% Konya 281.244 1,2% Hatay 173.875 0,7% Adana 155.986 0,7% Kırşehir 146.293 0,6% Tekirdağ 64.125 0,3% Aydın 54.354 0,2% Samsun 53.012 0,2% Eskişehir 51.311 0,2% Kayseri 42.638 0,2% Balıkesir 42.536 0,2% Çankırı 28.938 0,1% Mersin 26.415 0,1% Gaziantep 23.921 0,1%


52

3.17 Savunma ve Havacılık Sanayi Ürünleri İhracatı

Savunma ve havacılık sanayi açısından ihracatta Ankara, İstanbul ve Eskişehir illeri öne çıkmaktadır. Ankara 886 milyon ile ihracatın yarısını elinde tutmaktadır. İstanbul sektörde 315 milyon, Eskişehir 295 milyon USD tutarında ihracata sahiptir. 4. Sırada 54 milyon USD ile İzmir gelmektedir.


Tablo 42. Sektörde İhracat Payı En Yüksek Olan 20 İl İller İhracat Miktarı İhracat Payı Ankara 886.055 52,8% İstanbul 315.372 18,8% Eskişehir 294.788 17,6% İzmir 54.216 3,2% Konya 36.089 2,2% Burdur 15.678 0,9% Samsun 13.495 0,8% Düzce 10.761 0,6% Balıkesir 7.812 0,5% Gaziantep 7.554 0,5% Bursa 7.205 0,4% Trabzon 3.792 0,2% Adana 3.676 0,2% Kayseri 3.264 0,2% Antalya 3.257 0,2% Yozgat 2.710 0,2% Giresun 2.393 0,1% Çankırı 1.305 0,1% Bitlis 1.252 0,1% Kocaeli 1.213 0,1%


53

3.18 Kimyevi Maddeler İhracatı

Kimyevi maddeler ihracatında İstanbul 6 milyar 245 milyon USD’lik bir ihracat değerine sahiptir. İstanbul’u 2 milyar 998 milyon USD ile Kocaeli izlemektedir. Ankara, Gaziantep ve İzmir de sektördeki ihracatta öne çıkan illerdir.



İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 6.245.034 44,8% Kocaeli 2.997.987 21,5% İzmir 1.179.250 8,5% Ankara 938.194 6,7% Gaziantep 666.734 4,8% Bursa 395.124 2,8% Adana 263.275 1,9% Manisa 139.832 1,0% Tekirdağ 112.906 0,8% Antalya 98.133 0,7% Mersin 91.622 0,7% Konya 83.472 0,6% Hatay 80.986 0,6% Kayseri 63.471 0,5% Eskişehir 53.109 0,4% Mardin 36.914 0,3% Isparta 36.362 0,3% Bolu 35.376 0,3% Denizli 33.891 0,2% Sakarya 32.549 0,2%


54

3.19 Mobilya, Kağıt ve Orman Ürünleri İhracatı

Mobilya, kağıt ve orman ürünleri ihracatında İstanbul 1 milyar 615 milyon USD ihracat değeri ile öne çıkmaktadır. İzmir 524 milyon, Bursa 357 milyon, Kayseri 313 milyon, Gaziantep 267 milyon USD tutarındaki ihracatıyla öne çıkan diğer illerdir.


Ankara, Kocaeli, Antalya, Adana, Hatay sektördeki ihracat açısından önemli iller arasındadır.


İller İhracat Miktarı İhracat Payı İstanbul 1.615.399 39,4% İzmir 523.765 12,8% Bursa 357.227 8,7% Kayseri 313.396 7,6% Gaziantep 267.310 6,5% Ankara 155.105 3,8% Kocaeli 130.974 3,2% Antalya 112.899 2,8% Adana 82.634 2,0% Hatay 58.358 1,4% Şanlıurfa 47.422 1,2% K.Maraş 43.459 1,1% Mersin 41.112 1,0% Mardin 39.206 1,0% Denizli 35.542 0,9% Manisa 27.971 0,7% Kilis 23.122 0,6% Düzce 21.232 0,5% Isparta 17.034 0,4% Konya 16.369 0,4%


55

Görüldüğü gibi incelediğimiz sektörlerin çoğunda İstanbul ihracatın öncülüğünü yapmaktadır. Fındık ve fındık ürünlerinde Trabzon, gemi ve yat ihracatında Yalova, halıda Gaziantep, otomotivde Bursa, kuru meyve ve ürünleri ihracatında İzmir, savunma ve havacılıkta Ankara öne çıkan illerdir.

Türkiye’de 2016 yılında ihracatın 50 milyar USD’lik bir kısmı yani yüzde 44’ü İstanbul tarafından gerçekleştirilmiştir. İstanbul’u Bursa 13 milyar USD tutarındaki ihracat değeri ile izlemiştir. Kocaeli 10 milyar USD, İzmir 7,9 milyar USD ve Gaziantep 6,3 milyar USD, Ankara 6,2 milyar USD ihracat değerine sahiptir.

Harita 44. 2016 Yılı İhracatçı Firmaların Kanuni Merkezleri Bazında Sektör İhracat Performansı Kaynak: TİM (2017) verileri tarafımızca illere dağıtılmıştır.

Çalışmanın bundan sonraki kısmında, ihracata dayalı büyüme modelini esas alan Türkiye’de ihracatın merkezleri nereler sorusuna, illerin sanayi katma değerinden aldığı pay üzerinden cevap aramaya devam edeceğiz.


56

BÖLÜM 4

İLLERE GÖRE SANAYİ KATMA DEĞERİ

Buraya kadar olan kısımda ihracat ve istihdam verileri ile Türkiye’de sanayinin mekânsal dağılımını, haritalar üzerinden görme imkânımız oldu. Bu verilere göre sanayi açısından hem istihdam hem de ihracatta İstanbul çevre iller ile birlikte önemini korumaktadır. Yeni yükselen sanayi odakları arasında sayılan iller arasında Gaziantep sadece istihdam açısından değil, aynı zamanda ihracat merkezi olarak da öne çıkmaktadır. Bu verilerin yanında TÜİK’in (2017a) illerin sanayi katma değerinden aldığı paylara ilişkin verilerini dikkate alarak, yükselen sanayi odaklarının güncel durumunu ele alabiliriz. Bunun için 2004-2008 yılları ile 2010-2014 yılları arasındaki eğilimlere bakacağız. TÜİK tarafından2014 yılı sonrası için aynı içerikte bir veriye ulaşılamamıştır. Bu nedenle daha güncel verileri hesaba katma olanağı olmamıştır.

2004-2008 döneminde sanayi katma değerinden aldığı pay en çok düşen iller İzmir, Denizli ve Aydın’dır. Ege kan kaybetmiş olarak görünmektedir. Sanayi katma değeri içinde payı artan illere baktığımızda Ankara, Kocaeli, İstanbul ve Bursa’nın öne çıktığını görüyoruz. 2010-2014 yıllarında ise Ankara’nın tam tersine ciddi bir pay kaybettiğini görüyoruz.Bunun nedeninin özelleştirme süreciyle birlikte kimi kurumların kanuni merkezlerinin yer değiştirmesinden kaynaklandığını düşünüyoruz. 2010-2014 döneminde İzmir ve Denizli tekrar kendini toparlama çabasındadır. Gaziantep de bu yıllarda önemli bir gelişme göstermiştir. Gaziantep, Konya ve Bursa, İstanbul ve Kocaeli’nin arkasından payını önemli ölçüde arttıran illerdir. Buna göre yükselen sanayi odakları arasında bu dönemde Gaziantep ve Kocaeli’nin öne çıktığını söyleyebiliriz.

2004-2014 arasındaki 10 yıllık dönemde Ankara, İzmir, Denizli, Balıkesir, Aydın, Çorum ve Isparta sanayi payı önemli ölçüde gerileyen illerdir. Bunların arasında bir dönemin gözde sanayi kenti Denizli ve Çorum da vardır. Sanayi içindeki payını önemli oranda artıran iller ise Kocaeli, İstanbul, Gaziantep, Tekirdağ’dır.

Harita 45. 2004-2014 Yılları Arasında İllerin İmalat Sanayi İçinde Aldığı Paydaki Artış/Azalış


57

Not: Haritada kırmızı ve tonları imalat sanayi içindeki payı artan illeri, mavi tonları ise imalat sanayi içindeki payda azalış olan illeri temsil etmektedir. Koyu renkler artış/azalış oranlarının yüksek olduğu illeri göstermektedir. Buna göre lacivert renkler (Ankara, İzmir) azalışın yüzde 0,3-yüzde 0,5 puan arasında olduğu illeri göstermektedir. Mavi renkler (Aydın, Denizli, Balıkesir) azalışın yüzde 0,1 ile yüzde 0,3 olduğu illeri göstermektedir. Açık mavi renkler azalışın önemli olmadığı diğer illerdir. Koyu kırmızı renkler (Kocaeli yüzde 0,76) artışın yüzde 0,5 puandan fazla olduğu illerdir. Açık kırmızı renkli iller (İstanbul yüzde 0,48) artışın yüzde 0,3 ile yüzde 0,5 olduğu illerdir. Turuncu renkli iller için ise bu oran yüzde 0,1 ile yüzde 0,3 puan arasındadır (Gaziantep için yüzde 0,23 ve Tekirdağ yüzde 0,11).

Tablo 45. Yıllara Göre İllerin İmalat Sanayinden Aldığı Pay (%)

İller 1980 1997 2004 2014 Artış/Azalış

ESKI S EHIR 1,5 1,32 1,07 1,14 -0,36

MALATYA 0,74 0,38 0,6 0,57 -0,17

KAYSERI 1,45 1,52 1,45 1,48 0,03

BILECI K 0,23 1,26 0,34 0,33 0,1

US AK 0,21 0,14 0,36 0,37 0,16

C ORUM 0,13 0,15 0,54 0,44 0,31

KONYA 1,81 1,27 2,06 2,15 0,34

AFYON 0,11 0,17 0,68 0,63 0,52

DENI ZLI 0,61 1,27 1,33 1,18 0,57

K.MARAS 0,14 0,29 0,86 0,83 0,69

GAZI ANTEP 0,41 0,87 1,48 1,77 1,36

Kaynak: 8. Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme ÖİK Raporu ve TÜİK Bölgesel Hesaplardan tarafımızca hazırlanmıştır.

Tablo 45’teki verilere göre Gaziantep 1980 yılından bu yana (Kilis’in içinden kopmasına rağmen) imalat sanayi içindeki payını en fazla arttıran ildir. Kahramanmaraş, Denizli, Afyon, Çorum, Uşak, Kayseri ve Malatya 1980-1997 arasında kaydettiği gelişmeyi 2004-2014 yılları arasında gösterememiş ve sönümlenmişlerdir. Konya ise 2004-2014 yıllarında gelişme kaydeden iller arasında yer almıştır. Eskişehir imalat sanayinden aldığı pay bakımından hala 1980’lerin gerisindedir.


58

SONUÇ

Bu çalışmada 1988-1998 yılları arasında gösterdiği performansla öne çıkan ve yeni sanayi odağı olarak tanımlanan illerin imalat sanayi içindeki konumu, 2004-2014 yıllarında imalat sanayi gayri safi katma değeri içindeki paylarının artış/azalışı, ihracat ve istihdam verileri üzerinden ele alınmıştır.

Sonuç olarak,1980’li yıllarla başlayan ve ihracata dayalı bir sermaye birikim modelinin esas alındığı bir süreçte, küresel ölçekte öncü şirketlerin yönlendiriciliğinde gelişen değer zincirlerine eklemlenen Türkiye sermayesinin, mekânsal olarak yeni sanayi odaklarını açığa çıkarttığını söylemek mümkündür.

Bu sanayi odakları Türkiye genelinde özellikle 2000’li yıllarda özelleştirme süreçleri, yapısal uyum politikaları ile birlikte, küresel pazarın etkilerine açık hale gelmiştir. Küreselleşme sürecinin ilk evresinde yükselen sanayi odakları olarak tanımlanan iller, Gaziantep ve Konya hariç, 2004-2014 döneminde imalat sanayi içindeki paylarını arttıramamışlardır.

Bu süreçte İstanbul gerek istihdam gerek ihracat gerekse imalat sanayi katma değeri içerisindeki payı açısından, art bölgeleri ile birlikte imalat sanayinin ana üssü olmayı sürdürmektedir. Kocaeli ve Gaziantep imalat sanayi katma değeri içindeki payı açısından, iki farklı değer zincirini temsil eden merkezler olarak öne çıkmaktadır. İller arasında değer zincirleri ile ilişkilenmeleri açısından somut bir iş bölümünün olduğu görülmektedir.

Türkiye açısından sanayinin mekânsal dağılımını anlamak için, Gaziantep’ten Karabük’e doğru bir çizgi çizmek işlevsel olacaktır. Sanayinin bu çizginin batısında kaldığını görmek mümkündür. Bu durum sanayi politikalarının bu çizginin doğusunu da kapsayacak bir şekilde daha dengeli dağılmasının olanaklarını tartışmayı zorunlu hale getirmektedir.


59

KAYNAKÇA

1. Akdemir ve Öngel (2017) Gaziantep'te Göç ve Yerellik Üzerinden Birikim Dinamikleri, Emek Araştırma Dergisi (GEAD), Cilt 8, Sayı 11, Haziran 2017, s.55-74.

2. Doğruel, Fatma (2006) “Türkiye’de Bölgesel Polikalar”, Değişen Mekan (der. A. Eraydın), Ankara: Dost Yayınları

3. DPT (2000) Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu, Devlet Planlama Teşkilatı, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, yayın no. DPT ; 2502, ÖİK ; 523.

4. DPT (2007) Sanayi Politikası Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Yayın No: 273, Dokuzuncu Kalkınma Planı 2007-2013, Ankara, 2013

5. Eraydın, Ayda (2002) “Yeni Sanayi Odakları: Yerel Kalkınmanın Yeniden Kavramsallaştırması”, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi

6. Gereffi, G., &Korzeniewicz, M. (Eds.). (1994). Commoditychainsand global capitalism (No. 149). ABC-CLIO.

7. Öngel, F. Serkan (2012) Kapitalizmin kıskacında kent ve emek: Gebze Bölgesi ve otomotiv sanayi üzerine bir inceleme. NotaBene, 2012.

8. Özuğurlu, Metin (2008). Anadolu'da küresel fabrikanın doğuşu: yeni işçilik örüntülerinin sosyolojisi (Vol. 46). Kalkedon Yayınları.

9. Saygılı, Şefer (2003) “Bilgi Ekonomisine Geçiş Sürecinde Türkiye Ekonomisinin Dünyadaki Konumu”, DPT Yayınları, 2675, Ekonomik Modeller Ve Stratejik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Stratejik Araştırmalar Dairesi Başkanlığı.

10. SGK (2017) SGK İstatistik Yılları 2016, İşyeri ve Sigortalılara Ait İstatistikler, Erişim: 25/10/2017, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari

11. TİM (2017) Türkiye İhracatçılar Meclisi, 31.12.2016 İhracatçı Firmaların Kanuni Merkezleri Bazında Sektör İhracat Performansı (1000 $), Erişim : 25/09/2017 http://www.tim.org.tr/files/downloads/rakamlar/2016/12/iller_bazinda_sektor_rakamlari.xlsx

12. TİM (2018) Türkiye İhracatçılar Meclisi, 31.12.2017 İhracatçı Firmaların Kanuni Merkezleri Bazında Sektör İhracat Performansı (1000 $), Erişim : 10/02/2018 http://www.tim.org.tr/

13. TÜİK (2017a) İl Bazında Gayrisafi Yurtiçi Hasıla, iktisadi faaliyet kollarına göre, NACE Rev.2, 2004-2014, www.tuik.gov.tr [25/09/2017] http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2520

14. TÜİK (2017b) İşgücü istatistikleri, İstihdam edilenlerin yıllar ve cinsiyete göre iktisadi faaliyet kolları (Düzey 2), 2016 yılı verileri, Erişim: 25/09/2017 http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2321

15. TÜİK (2017c) Yabancı Kontrollü Girişim İstatistikleri, 2015 Dönemi, Erişim: 25/09/2017 http://tuik.gov.tr/HbGetir.do?id=24866&tb_id=6

http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari

http://www.tim.org.tr/files/downloads/rakamlar/2016/12/iller_bazinda_sektor_rakamlari.xlsx

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2520

http://tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2321

http://tuik.gov.tr/HbGetir.do?id=24866&tb_id=6

Documents

tmmob · 2019-03-04 · 2.19 Makine Ekipman İmalatı ... Tedarikçiler ortak özelliklere sahiptir ve çoğunlukla emek yoğun üretim süreçleri, ... Alıcı yönlendirmeli meta