Embed Size (px)
Citation preview
Osmanlı’daMatbaa
MatbaatekniğibildiğimizüzereUygurlartarafındanbulunmuştur.
Fakatbugeliştirilmemişunutulmuştur.
OsmanlıülkesindekiazınlıklarmatbaayıdahaönceAvrupa’danalarakkullanmışlardır.
İlkdefaYahudiler,İspanya’dakizulümdenkaçaraksığındıklarızamanberaberlerindekimatbaayıİstanbul’agetirmişlerdir.(1492)
Ermeniler1567’de,Rumlar1627’deyineİstanbul’damatbaalarınıkurmuşlardır.
Osmanlılarise1727’dematbaayıkullanmaya
başlamışlardır.
Osmanlıniçindahaöncebuyararlıtekniğikullanmadı?
Bukonudailerisürülensebeplerşuşekilde
özetlenebilir:
FuadKöprülüşöylesöyler:
“Türkleruzunmüddetİstanbul’daazınlıklarınaçtığımatbaalarailgisizkaldılar.Cahilve
mutaassıpmedreselilerheryenilikgibibunudadineaykırıbirbidatsayıyorlar,birçoklarıdabu
yeniicadınkendimaddimenfaatlerinedokunacağındankorkuyorlardı.”
Matbaanındineaykırıgörülmesivetaassupbukonudaçokçailerisürülengörüşlerarasındadır.
Tabibukonudakidüşüncelerintarafsız
olduğunusöylemekdemümküngörünmemektedir.
İstanbul’dageçimlerinikitapçoğaltıp,yazıyazmaklasağlayançoksayıdahattatve
müstensihinekmeklerindenolmamalarıiçinalınmaması.
Genelolarakkitaba,kaleme,kağıdaözellikleKur’an’aduyulansaygısebebiilekitapçoğaltma
işininelleyapılması.
Bunundahasevapvesaygıilebağdaşanuygunbiryöntemolarakdüşünülmesi.
Yazmaeserlerinçokdahagüzelvegözalıcıolmasısebebiilebasılıkitaplaratercihedilmesi.
Elleyazılankitaplarındahagüvenilirsayılması.
AzınlıklardanbirşeyiörnekalmanınOsmanlıgururunayedirilememesi.
18.YybaşlarındaOsmanlıyöneticiveaydınlarınınbirkısmındabirzihniyetdeğişikliğigörülmeye
başlanmıştır.
1683’teOsmanlılarViyana’yıikincidefakuşatmışlarfakatbozgunauğramışlardır.
ButarihtensonraOsmanlılarAvrupalının
sanayidevesavaştaüstünlüğünükabullenmişlerdir.
Dolayısıylaartıkeskigörkemlidönemlerinicanlandırmafikrinibırakıp,Avrupa’yıtaklityoluilebazıyenileşmehareketlerinegirişmegörüşünü
benimsemeyebaşlamışlardır.
III.Ahmed’insaltanatının(1703-1730)son12senesine“laledevri”denilmiştir.
BudönemVenedikveAvusturya’yaönemli
topraklarınbırakıldığıPasarofçaAntlaşmasıilebaşlar.
Osmanlıyöneticiveaydınlarıbudönemdebarışa
sıkısıkıyabağlanmışlardır.
SadrazamNevşehirliDamatİbrahimPaşabatıyıvedoğuyubilim,kültürvesanataçısındandahaiyitanımayayarayacakçalışmalarabaşlamıştır.
1720’deYirmisekizÇelebiMehmetEfendi’yiParis’eelçiolarakgönderirkensiyasigörevinindışındaFransa’nıngelişmesiniveeğitiminiiyiceanlayıpuygulanabilirhususlarıbildirmesinideistemiştir.
BazıdoğuklasiklerininTürkçe’yekazandırılması
içinbirçeviritopluluğudaoluşturmuştur.
YirmisekizMehmetÇelebiParis’te(1720-1721)…
Laledevrindeİstanbul’dazarifköşkveçeşmeleryapılmış,bağvebahçelerdezevkveeğlence
alemleribaşlamıştır.
Artıkyükselmedönemindekigazavecihadilkesitoplumucanlandıranvehareketegeçirenbirilke
olmaktançıkmıştır.
ŞairNedim’in“yiyelimiçelimkamalalımdünyadan”mısrasıbudöneminanlayışınıbizeyansıtmaktadır.
İstanbul’dabiravuçkimsezevkdolu,tasasızbirhayatgeçirirkentoplumsefaletveacılarladolu
birhayatsürmektedir.
Matbaaböylebirdönemdeortayaçıkmıştır.
MatbaayıOsmanlılarasokanMacarasıllıİbrahim
Müteferrika’dır(1674-1745).
Müslümanoluşuhakkındaçeşitlianlatımlar
bulunmaktadır.MacarbiryazarolanKatolikRahibi
Karaçun’unanlatımlarıuzunsüredoğrukabuledilmiştir.
Karaçun,İbrahimMüteferrika’nınpapazolmakistediğinibusebeplekolejdeokuduğunufakat18
yaşlarındaOsmanlıelineesirolarakdüştüğüyoksulolduğundandolayıkendisiiçinkimseninfidyeödemediğiniköleolaraksatılıpçokeziyetçektiğinieziyetlerdenkurtulmakiçinmüslümanolduğunuvebuşekildehürriyetinekavuştuğunu
belirtmektedir.
1962senesindeNiyaziBerkesbuiddialarıeleştirmişvebunlarınartniyetliolarakyazılmışhayalürünü
ifadelerolduğunubelirtmiştir.
İbrahimMüteferrikaKatolikliğinamansızbiçimdekarşıolduğuProtestanlığınUnitariankilisesinebağlı
idi.Bunlarİsa’nıntanrılaştırılmasıgibikonularısaçmabuluyor,vicdanözgürlüğügibiilkeleri
savunuyorlardı.
Müteferrika’nınilahidinlerikarşılaştırmış,Katolikliğinbaskısıaltındakaldığındandolayıİslâm’ı
kurtuluşolarakgörmüşolmasımuhtemeldir.
İbrahimMüteferrika’nınnasılmüslümanolduğunailişkinkesinbirbilgielimizdebulunmamaktadır.
FakatMacarkaynaklarınşüpheliolduğusöylenebilir.
İbrahimMüteferrika,öncedenbildiğiMacarca,Yunanca,Latince’denbaşkaTürkçe,Arapça,Farsça
daöğrenmiştir.
“Risale-iİslamiyye”adındaKatoliklikvePapa’yaşiddetlihücumlarıiçerenbirkitapçıkyazmıştır.
SadrazamDamatİbrahimPaşadeğerinianlayıponu
himayesinealmıştır.İstanbul’davefatetmiştir.
İbrahimMüteferrika,basımsanatınınyararlarıkonusunda“Vesiletü’t-Tıbaa”başlıklıbirgerekçekalemealıpSadrazamDamatİbrahimPaşa’ya
sunmuştur.
BurisaleVankuluLûgatı’nıngirişindebasılmıştır.
Beşsayfalıkrisaleşunlarıihtivaetmektedir;
MuseviveHristiyanlarınbaşlangıçtadinikitaplarınadeğerveripsaklamaktaveyaymaktakayıtsızkaldıkları
busebepledinlerininbozulduğunaişareteder.
Cengiz,Hülagugibikişilerinkitaplarıyaktırdıklarınınehirlereattıklarınıifadeeder.Yineİspanya’daHristiyanlarınMüslümanlardankalankitapları
yaktıklarınıifadeeder.
Hattatlarınkitapyazmaveçoğaltmaktakigevşekliklerindenbahseder,hacimlikitapvelügatları
yazmaişinepekkimseningirmekistemediğini,girenlerindeçokçahatalıyazdıklarınıbelirtir.
Basımsanatınındabirnevikitabetolduğunubelirtir.
Kitaplarınçoğalıncaucuzlayacağını,busayedeöğretimin
kolaylaşacağını,ülkeninkalkınacağınıbelirtir.
AvrupalılarınArapça,Farsça,Türkçekitaplarınkıymetinibilerekbastırdıklarını,fakatbunların
yanlışlarladoluolduklarınıifadeeder.
Ayrıca“mağribhattı”ilebasıldıklarındandolayıyazılarınıngüzelolmadığınıvurgular.
Fakatilerideerbabınıbulupbukitaplarıdahagüzel
basabileceklerinivebunlarıİslâmülkelerinegönderipparaçekebileceklerinidolayısıylabuişionlara
kaptırmamakgerektiğini,herşeydeolduğugibibasımsanatındadailerigidilmesiicabettiğinisöyler.
Sonolarakda,Fıkıh,Tefsir,Hadis,Kelâmkitaplarıhariçlûgât,tarih,tıp,hikmet,heyet,coğrafyavs.
kitaplarınbasılmasıiçinpadişahtanferman,şeyhülislâmdanfetvatalepeder.Vebasımprovalarınınyapılmasıdüzeltilmesiiçinbazı
kişileringörevlendirilmesiniister.
1720-1721yıllarıarasındaParis’teelçiolarakbulunanYirmisekiz
MehmetÇelebi’ninoğluSaitMehmetEfendiParis’tematbaaları
görmüşveİstanbul’damatbaaaçmakdüşüncesi
iledönmüştü.
BusebepleodaİbrahimMüteferrikaileberaber
çalışmıştır.
İbrahimMüteferrika17kitapveçoksayıdaharitabasmıştır.
İlkbastığıkitapikibüyükcilttenoluşan“Vankulu
Lûgatı”dır.
Cevherî’nin(1010)Arapça’danArapça’yahazırlanmış“es-Sıhah”isimlilûgatınınTürkçe’yetercümesidir.ÇeviriyiMehmetbinMustafael-Vanî
(VankuluMehmetEfendi)(1590)yapmıştır.
1.Cildi666,2.cildi756sayfadır.
1000nüshabasılmıştır.Öğrencilerdüşünülerekılımlıbirfiyatkoyulmuştur.
Fiyatolarakbelirlenen35kuruş,birustanınyaklaşık
105günlükkazancınaeşitbirmiktardır.
Basılıkitabınfiyatıbuolursaelyazmasınıonagöredüşünmeklazım.
BuOsmanlınıneğitim-öğretimdegerikalmasının
oldukçaönemlibirsebebidir.
Klişeler…
Dizgi…
İlkbasılankitaplararasındaArapça-Türkçe,Farsça-Türkçesözlükler,
Naima,Raşid,ÇelebizadeAsımgibitarihçilerineserleri,
KâtipÇelebinin“Cihannüma”isimlicoğrafyaeseri,
Amerika’nınkeşfihakkındaresimli“Tarih-iHind-iGarbî”
isimlibireser.
KatipÇelebi’nineserlerinebirçokdeğerliharitaeklemişbastığıeserlereönsözler,açıklamalar,eklerkoymuştur.
VankuluLûgatı’nınilksayfaları…
Cihannuma’dansayfalar…
Cihannuma’dansayfalar…
İbrahimMüteferrikasadecebirmatbaacıdeğilaynızamandabirfikiradamıidi.
Hristiyanlığakarşıeleştirileriniyönelttiği“Risale-i
İslamiyye”iimlibireserive
SiyasetnameözelliğitaşıyanveI.Mahmud’untahtaçıkmasındansonrapadişahasunduğu
“Usûl’ul-HikemfîNizami’l-Ümem”isimliikieseribulunmaktadır.
İkincikitabınımatbaadabasmıştır.
Türkeğitimtarihiaçısındanmatbaa
Avrupa’danyaklaşık300senesonraalınmıştır.
Avrupa’daJohannesGutenbergtarafından1450yılındailkmatbaakurulmuştur.
Özelliklesosyalvekültirelsebeplerleyaşananbu
gecikmeOsmanlıeğitimvebiliminingerikalmasınasebepolanetkenlerdenbiridir.
OsmanlıDevletindekiazınlıklarTürklerdençokdahaöncematbaayıAvrupa’danalarakdin,sözlük
vedilgibikitaplarınıbasıpçoğaltmışlardır.(İspanya’dangelenYahudiler1492)
ÖzelliklebualandakitaplarınıyaygınlaştırdıklarıveokullarındaokuttuklarıiçinazınlıklarınbenliklerinikorumanoktasındaOsmanlılarınhoşgörüsüyanı
sıramatbaadaönemliolmuştur.
İlkbasılankitabınmedreseöğrencilerininçokkullandığıbirsözlükolmasıdaeğitimtarihi
açısındanönemlidir.
İlkbasılaneserbirokulkitabıolmuştur.
Nitekim1729’dabasılanilkeser70seneiçindeüçdefadahabasılmıştır.
BunlarilkkitabıseçmedeİbrahimMüteferrika’nın
nekadarisabetliolduğunugösterir.
Kitabınfiyatıdaöğrencilerinfaydalanabilmesiiçinodöneminşatlarınagöreucuzolaraktespit
edilmiştir.
Bundanmaddifaydasağlamakyerinetoplumyararınıngözönündebulundurulmasıoldukça
önemlibiryaklaşımdır.
İlkbasılankitaplarındinîdeğildemüsbetvesosyalbilimleralanındaolmasıOsmanlılarayenifikirlerin
girmesinikolaylaştırmıştır.
Dinîkitaplar1803’tensonrabasılmayabaşlamıştır.
1776’danitibarenaçılanokullarveTanzimatdönemindemedresedışındaaçılmayabaşlanansivilokullarınderskitaplarınısağlamaihtiyacımatbaalarıngelişmesineve
yaygınlaşmasınasebepolmuştur.
İbrahimMüteferrikaveSaitEfendi’ninkurduğumatbaadevletdesteğiilekurulmuşözelbirmüesseseidi.
İlkresmiDevletMatbaası1796ve1802senelerinde
geometriöğretmeniAbdurrahmanEfendi’nindenetimialtındakurulmuşvebirkısmısonradanMillîEğitim
Basımeviolarakgelişmiştir.
Kitapbasımızamanlatoplumdabilgibirikimininartmasınıvekültürdüzeyininyükselmesini
sağlamıştır.
Matbaanınkuruluşundansonrakiilkyüzyıliçinde180kitapbasılmıştır.
Bunusebebisosyal,kültürelveeğitimortamlarınınayrıcaekonomikşartlarınvekağıtimalatınınartması,kalifiyepersonelsağlanmasıgibiteknikgelişmelerin
yeterliseviyedeolmayışıdır.
18.Yysonrasıbuşartlardaiyileşmelerolmuştur.
Matbaaeğitimveöğretimyanısırabilgivehaberiletişiminideçokkolaylaştırmıştır.
1831’denitibarengazetevedergilerinortaya
çıkmasıtoplumunülkevedünyaolaylarıhakkındaçabukvegenişbilgialmasınısağlamıştır.
