Türkiye’de Okulöncesi

Çocuk Edebiyatı

Mübeccel Gönen

Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi,

Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalı

Çocukların daha iyi ve daha çok bilgi edinmeleri

onlara kitap okumakla ve anlatmakla gerçekleşir.

Çocuklara öykü anlatma ve okuma üç büyük amaca

hizmet eder;

1. İçinde bulundukları kültürün merkezini oluşturan

edebiyatı çocuklara tanıtmak,

2. Bilgilerini pekiştirmek, bilgi çemberlerini

genişletmek ve daha fazla bilgi arayışına

yönlendirmek,

3. Bellek, sıra takibi ve çözümleme gibi terimlerle dile

getirilen dille bağlantılı becerileri çocukta

geliştirmek.

Çocuğun kitapla karşılaşması hem duyarak

öğrendiği sözcükleri görerek tanımasını, hem de

duymadığı sözcükleri öğrenmesini sağlamaktadır.

Çocuğun duydukları ile gördükleri arasında ilişki

kurmaya başlaması düşünmeyi öğrenmeye

başlaması demektir ve öğrendiği dil, buradaki tek

yardımcı araçtır.

Herkes İçin Eğitim Deklarasyonunda belirtilen 2000

yılında dünyanın okumaz yazmazlık oranının yarıya

düşürülmesi hedefi gerçekleştirilememiştir. Ayrıca

Unesco tarafından dünyada bir milyar kişinin hala

çok basit bir yazıyı okuyamayacak düzeyde olduğu

vurgulanmış ve bu sayının iki milyarın üstüne

çıkabileceği belirtilmiştir.

Uzmanlar erken çocuklukta zengin dil, kitap ve şarkı

içeren bir ev çevresinin olması gerektiğini ve çocukları

bu yönde desteklemek için günde en az otuz dakika

okumak gerektiğini belirtmişlerdir.

Çocuklarımız çeşitli nedenlerle kitap dinleme ve okuma

fırsatı bulamadıklarından genelde okumanın eğlendirici

olduğunu öğrenemezler ve okumaları da akıcı değildir.

Türk halkının okur yazarlık oranının istenen düzeyde

olmayışı okuma alışkanlığına sahip olmamamızın en

büyük nedenlerinden birisidir. Bunu etkileyen diğer

faktörler ise Türk toplumunun sözlü kültürden yazılı

kültüre geçmeden görsel kültürün etkisinde kalması,

eğitim sisteminin araştırmaya ve okuma alışkanlığını

geliştirmeye yönelik olmaması, ekonomik sorunlar,

televizyon izleme merakı ve gerek okul gerekse çocuk

ve halk kütüphanelerinin yetersiz çalışmalarıdır.

4-9 yaş dönemini kitaplar arasında geçirmeye

alışmış olan bir çocuk; arkadaşları ve

sevdikleri arasına kitabı da yerleştirmiş olur.

Ailenin okumayı seven kişilerden oluşması, ilk

kitabı ailenin hediye etmesi, hergün kitap

okumaya vakit ayrılması çocuktaki okuma

isteğini artırır. Bu nedenle çocuğun sayfa

çevirmeye başladığı ortalama onsekiz aydan

itibaren görsel nitelikli kitapların çocuklara

verilmesi, okunması gerekir.

Çocuk edebiyatı ders ve oyun kitapları dışında

kalan edebi eserlerden oluşur. Bu eserler okul

öncesi dönemde resime yazı kadar, ya da

yazıdan daha fazla yer ayırdıklarından resimli

kitap adını alırlar. Çocuğun kitapla karşılaşması

önce sadece resimle olmakta, daha sonra

resim-sözcük, resim-cümle, resim-cümleler,

resim-öykü, az resim-çok metin ve nihayet

resimsiz metinlere doğru bir gelişme süreci

izlenmektedir.

Çocuk okul öncesi dönemde hikaye, masal gibi

edebi metinleri dinlemeyi öğrendi ise okul

döneminde de okumayı sabır ve zevkle

öğrenecektir.

Çocuğun ilk kitapları, ABC kitapları denilen ve

çocuğun çevresindeki insan, hayvan ve eşya

resimlerinin bulunduğu kitaplardır. Bir-üç

yaşlarında kullanılan bu kitapların resimleri

sade hatlı, gerçekçi ve parlak renklidir.

Bil Bakalım Bu Nedir? – Kari Çağatay

Redhouse Yayınevi, 1985? İstanbul

Dört-beş yaş grubu için hazırlanmış olanlarda ise

metin önem kazanmaya başlamıştır. Konu basittir

ancak bir hikaye özelliği taşımaktadır. Bu yaş için

hazırlanmış resimli kitaplarda metin kısa, ciltleme

sağlam olmalıdır.

Altı-yedi yaş grubu için hazırlanmış olan resimli

kitaplar ise kavram ve dil yönünden öncekilere

göre daha gelişmiş hikaye veya masallar içerirler.

Çocuğun dikkat süresi uzadığından uzun kitapları

bile kısım kısım dinleyebilirler. Konu mutlaka bir

tema içerir, hareketlidir. Karakterler; çocuklar,

yetişkinler, gerçek ya da kişilik verilmiş hayvanlar,

makineler ya da eşyalar olabilir. Sonuç mutlaka

başarı ile bitmelidir.

Dürüstlük ve Konfüçyus, - Nilüfer Kahveci ve Sonnur Işıtan,

Resimleyen: Elif Ergen, ODTÜ Uygulamalı Etik Araştırmaları Merkezi, Ankara, 2006

Resimli kitaplarda resimlendirme çok

önemlidir. Çünkü okul öncesi çağı çocuğu,

kitabı resimle değerlendireceğinden, resimlerin

pastel renkte ve öyküyü anlatacak güçte olması

gerekir. Resim mutlaka ait olduğu metnin

yanında yer almalıdır.

Tavşan Peter’in Maceraları isimli kitap dizisi

Beatrix Potter tarafından 1902-1930 yılları

arasında İngiltere’de yazılıp resimlenmiştir.

The Tale of the Flopsy Bunnies – Beatrix Potter, 1909, England

Yüzyıllarca Divan Edebiyatı ve Halk Edebiyatı

olarak iki ana kaynaktan beslenen köklü edebiyat

geleneğimizde genel olarak çocuklara yer

verilmemiştir.

Dünyada çocuk haklarının önem kazanması,

çocukla ilgili diğer alanlarda olduğu gibi çocuk

kitapları alanında da gelişmeye yol açmıştır.

Batıda çocuk edebiyatı ninni ve masallarla

başlamıştır ancak bu masallar büyükler içindi.

1697 yılında Fransa’da Charles Perrault halkın

ağzında dolaşan masalları toplayıp kısaltarak

çocuklar için bastırmıştır. Bunlar daha sonra

İngiltere ve Almanya’da basılmıştır (Kül Kedisi,

Parmak Çocuk, Kırmızı Başlıklı Kız, Çizmeli Kedi,

Uyuyan Güzel...).

Yani, çocuk kitaplarında gelişme 19. yy’a kadar

çok yavaş olmuştur denilebilir.

20. yy’da ise her tür çocuk kitabı gelişmiştir, ör:

fen kitabı, müracaat eseri, resimli kitap,

biografi, masal, çizgi roman gibi.

Çocuklar için yapılan yayınların sayısı ülkelerin

gelişmişlik düzeyinin göstergesi olabilir.

Okuma yazma sorunlarını azaltmış ülkelerdeki

çocuk kitabı sayısı diğer ülkelerden daha

fazladır.

Yurdumuzda çocuklar için kitap hazırlanması konusu

ancak Tanzimat döneminde (1839-1876) ele alınmıştır.

Yazılı çocuk edebiyatının gelişmesine kadar; bütün dünya

çocukları gibi Türk çocukları da tekerlemeler, bilmeceler,

masallar, efsaneler, destanlar gibi sözlü edebiyat

ürünlerinden yararlanmışlar bu arada Nasrettin Hoca

fıkralarını da dinlemişlerdir. XIX. yüzyıldan önce çocukla

ilgili olarak basılmış “Hayriyye” ve “Lütfiyye” dil ve anlatım

bakımından çocukların anlayabileceği düzeyde değildir.

Tanzimat döneminde dünya çocuk klasiklerinin Türkçe’ye

çevrilmesine başlanmıştır.

Bu alanda çok yönlü ve yoğun ürünler ise İkinci Meşrutiyet

(1908-1923) döneminde görülür. Bu dönemde, eğitimci Satı

Bey ve onun çağrısına uyan şairlerimiz bilinçli olarak

çocuk edebiyatımızın temellerini atmışlardır.

1928 yılında yeni Türk harflerinin kabulü ile

başlayan okuma-yazma seferberliği basın-yayın

alanını da olumlu etkilemiştir. Bir yandan genç

yazarların kitapları basılırken bir yandan da

eskiden basılmış eserler yeni harflerle tekrar

basılmıştır. 1928-1935 döneminde alfabe ve okuma

kitabı türünden yapıtlar ortaya çıkmıştır.

1930’lardan sonra tanınmış ozan ve yazarlarımızın

çocuklar için yazmaya başlamaları, çocuk

edebiyatımız için büyük bir kazanç olmuştur. Bu

alandaki gelişme 1950’den sonra daha da artmış,

bu dönemde; Kurtuluş Savaşımız, Cumhuriyetin

önemi, fakirlik-zenginlik gibi konular çocuk öykü

ve romanlarının merkezini oluşturmuştur.

1940’dan sonra bazı yazarlarımızın masal ve

halk öykülerimizi çocuklar için derleyip

yeniden yazdığı görülür (Dede Korkut Masalları

gibi, Eflatun C. Güney). Bu eserler genç

nesillere masal zevkinin aşılanmasında önemli

yere sahiptir.

1948-49 yıllarında tanınmış şairimiz Orhan Veli

Kanık’ın şiir diline uyarladığı La Fontaine

Masalları ile Nasrettin Hoca Hikayeleri çocuk

edebiyatımız yönünden önemli eserlerdir.

1960’dan sonra çocuğa yönelik şiir, roman ve

öykü kitapları sayısında artış görülür. Yayınevleri

artık çocuk kitaplarına önem verirler. Türk Dil

Kurumu, Kültür Bakanlığı, Doğan Kardeş Yayınları

yarışmalar düzenlerler. 1973-74 yıllarında Arkın

Yayınevinin çeşitli dallarda açtığı çocuk edebiyatı

yarışmaları alana canlılık getirir. Bu canlılık çocuk

edebiyatı sorunlarını da gündeme oturtur. Çocuk

yayınlarının nitelikleri, çizgi romanların özellikleri,

çocuk ve toplumsal sorunlar üzerinde tartışmalar

yapılır. 1970’den sonra çocuk yazını, roman, öykü,

masal, resimli kitap, şiir türünde büyük bir gelişme

başlamış, kitapların sayıca çoğaldığı, fiziksel ve

içerik özellikleri yönünde de zenginleştiği

görülmüştür (Şenalp, Şan 1981).

Küçük İspanyol Kızı Maria – Dost Yayınevi, 1960, Ankara

Çing Ling ile Ting Ling, Dost Çocuk Yayınları, 1961, Ankara

Aynı yıllarda, gelişmiş ülkelerdeki çocuk kitabı

sayısının bizden çok, ayrıca fiziksel, içerik,

resimleme özellikleri yönünden de bizden çok

daha iyi durumda olduğu görülür.

My Puppy – Patsy Scarry / Eloise Wilkin, Golden Press, New York, 1955

I’m a Bunny – Richard Scarry / Ole Risom, Golden Press, New York, 1963

Selim ile Susanne – Ursula Kirchberg, Ellerman, 1978, Germany

Canavarlar Ülkesinin Kralı – Maurice Sendak, Redhouse Yayınevi, 1985,

İstanbul (1964 Caldecott ödülü)

Bu arada 1964 yılında Amerikan Bord Neşriyat

Dairesi İstanbul’da otuz kadar çeviri resimli kitap

yayımlamıştır. “Uykucu Sami”, “Önce Emek Sonra

Dilek” gibi.

1967 yılında çeviri “Ayşegül” kitaplarının

basılmasıyla büyük boy, sayfanın ortalama ¾’ünün

resime ayrıldığı renkli resimli kitap basma fikri

Türkiye’ye de girmiştir. Okul öncesi ve ilkokulun ilk

yıllarındaki çocuklara hitap eden bu kitaplar

piyasada önemli bir boşluğu doldurmuştur.

Ayşegül dizisi piyasaya girmiş ancak, yayımcıların

çocuk kitapları alanını iyi tanımamaları ve editörlük

sisteminin olmayışı nedeni ile her zaman iyi kitaplar

basılamamış, basılanlarda ise dil, resim, baskı

hataları görülmüştür (ör: “Küçük Kowboy” gibi)

Önce Emek Sonra Dilek – Elsa Beskow, Amerikan Bord Neşriyat Dairesi,

İstanbul, 1960

1974 yılında ressam ve yazar Can Göknil okul

öncesi çocuklarına hitap eden ilk resimli çocuk

kitabımız diyebileceğimiz “Kirpi Masalı” isimli

eserini yayımlamıştır.

Daha sonra 1979 yılında ressam ve yazar Serpil

Ural “Top Tavşan” adlı resimli kitabını

yayımlamıştır.

Kirpi Masalı – Can Göknil, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1974

Top Tavşan – Serpil Ural, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1979

1979 yılının Unesco tarafından Dünya Çocuk Yılı

ilan edilmesi bu alandaki yayın ve etkinlikleri

genişletmiş, çeşitli yayımevleri çocuk

yayımlarına yönelmişlerdir. Böylelikle kitap

sayısı ve kalitesi zenginleşmiştir. Ruhsar Barım,

Gülçin Alpöge, Fatih Erdoğan, Şükran Oğuzkan

gibi çocuk kitapları alanında eğitim almış

yazarlar resimli kitap yazmış ve resimlemişlerdir.

Bazı yayınevleri de gelen talepler doğrultusunda

ressam-yazar işbirliği kurulmasına dikkat etmeye

başlamıştır.

Üç Küçük Tombul Bulut – Ruhsar Barım Belen, YKB Yayınları, İstanbul, 1978

Anneme Neler Oluyor? – Özlem Mumcuoğlu / Huban Korman,

Mavi Bulut Yayınları, İstanbul, 1995

Ülkemizde çocuk yayınlarının ayrı bir uzmanlık dalı haline

gelmesi, çocuk kitabevleri, çocuk kütüphaneleri, çocuk

kitabı fuarlarının, çocuklara yönelik yayın yapan

yayımevlerinin açılıp, sayısının artması çocuklara daha iyi

kitaplar iletilmesini sağlamak açısından olumlu

gelişmelerdir. Bugün Zeynep Bassa, Aytül Akal, Ayla

Çınaroğlu, Feridun Oral, Behiç-Sevim Ak, Ümit Öğmel

başarılı resimli çocuk kitabı yazarlarımızdandır. Ülkemizde

resimli kitaplar çoğunlukla özel sektörce yayımlanmaktadır.

Olumlu örneklerin yanında çoğu yayımevleri içerik,

resimleme ve fiziksel özellikler yönünden olumsuz örnekler

yayımlamaya devam etmektedirler. Bu kitaplar bilgi verici,

estetik, ve eğlendirici olmaktan uzak olduğu gibi çocuğun

yaratıcı hayal gücüne de hiçbir katkıda bulunmazlar.

Genelde konuyla ilgili bilgisi olmayan yayınevi yöneticileri

tarafından ticari amaçla piyasaya sürülürler, edebi tarafları

da yoktur, dolayısı ile çocuğa okuma alışkanlığı ve kitap

sevgisi verecek güce sahip değillerdir.

Bir Başa Tek Göz Yeter – Zekai Eryalaz, Kandil Yayınları, Ankara, 1984

Canavar Karınca – Muzaffer Örkçüoğlu, Örkçüoğlu Yayınları, Ankara, 1974

Saçımı Kestirmem – Zeynep Bassa, Kültür Bakanlığı Çocuk Kitapları,

Ankara, 2001

Babaannemin Gözü Ağrıdı – Ayla Çınaroğlu / Ayşin Eroğlu,

Uçanbalık Yayınları, İstanbul, 2006

Kirpi ile Kestane – Feridun Oral, Redhouse Yayınevi, İstanbul, 1990

Önceki yıllarda Kültür Bakanlığı, şimdi ise Milli

Eğitim Bakanlığı’nın “Yayımlar Dairesi” çocuk

kitapları yayımlamış ve yayımlamaktadırlar.

Uzun yıllar yayımevleri daha ucuza mal olduğu

için çeviri kitapları basmışlar ve hala da basmaya

devam etmektedirler. Bu durum da resimli çocuk

kitabı yazan ve resimleyenlerin alandan uzak

kalmasına neden olmuştur. İstenilmeyen

özelliklere sahip bu kitaplar ucuz olduklarından

ve anne-babaların alandaki bilgi eksikliğinden

dolayı bol miktarda satılmaktadırlar.

Yurdunu Seven Çocuk – Serpil Ural, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993

İlk Başbakan – Serpil Ural, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994

1974-1993 arası Türkiye’de çıkan resimli

kitapları incelediğimiz çalışmada (Çakmak,

Gönen 1994) resimli çocuk kitaplarının yıllarla

doğru orantılı olarak sayıca arttığı, fiziksel

özelliklerinin ise genelde istenilen düzeyde

artmadığı görülmüştür. Kitapların genelde

gerçekçi resimlere sahip olduğu bulunmuştur.

1970-1993 arasında basılmış Türkçe ve İngilizce

resimli öykü kitaplarının konu yönünden incelendiği

çalışmada ise (Uzmen, 1993); Türk resimli çocuk

kitaplarının 1. sırada “sosyal ilişkiler”, 2. sırada “doğa-

çevre”, 3. sırada “ben” konusu üzerine yazıldığını,

İngilizce resimli çocuk kitaplarının ise; 1. sırada “ben”,

sonra “sosyal ilişkiler”, 3. sırada ise “hayvanlar”

konuları üzerine yoğunlaştığını bulmuştur. Türk

resimli çocuk kitapları “ölüm”, “doğum”, “hastalıklar”,

“din-tanrı” gibi konuları çocukların yaş, gelişim

düzeyi, ilgi ve ihtiyacına göre incelememektedir. Bu da

çocuklar üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktadır.

“Cinsiyet”, dünya ülkeleri” ile ilgili kitaplar çeviridir.

Türk resimli çocuk kitaplarında; ev, makineler,

taşımacılık, iletişim, zaman, doğum, ölüm, kutlamalar

gibi konuların yeterince işlenmediği bulunmuştur.

Tüm bu anlatılanlar doğrultusunda etik

değerler ve Cumhuriyet’in Türk toplumu için

önemini anlatan resimli kitapların basılmasına

bilhassa yeniden ağırlık verilmelidir.

Ayrıca (Tuncer, 2000) 1982-1996 yılları arasında

yaptığı çalışmada çocuk kitaplarının basımında

ilk dört sırayı zaman zaman yer değiştirmekle

birlikte “resimli kitap”, “roman”, “hikaye” ve

“masal” türlerinin oluşturduğunu belirtmiştir.

Bunlar basılı eserlerin %80’ini oluştururken

“biyografi”, “fen kitabı” gibi türlerde çok az

esere rastlanmaktadır, demiştir.

Çocuklara yönelik e-kitaplar da son yıllarda oldukça

yaygınlaşmıştır. Çağımızın teknoloji ve bilgisayar çağı

olduğu, çocukların da bilgisayarı ve bilgisayar

oyunlarını çok sevdiği düşünüldüğünde çocuklar için

hazırlanan e-kitapların bu kitle tarafından yoğun bir

kullanım görebileceği tahmin edilmektedir.

E-kitap (elektronik kitap, dijital kitap) dijital ortamda

üretilmiş metin ve görüntülerden oluşan ve bilgisayar

veya diğer dijital medya araçları aracılığıyla

okunabilen kitaptır. Çoğu e-kitap halihazırda basılı

kitapların elektronik versiyonu olduğu halde sadece

e-kitap olarak oluşturulanlar da son yıllarda hızla

artmaktadır. E-kitaplar satın alınabilir, ödünç alınabilir,

internetten indirilebilir ve hemen kullanılabilir.

Ağustos 2009 tarihi itibariyle dünyada 2 milyon

civarında bedava e-kitap bulunmaktadır.

Son yıllarda, Türkiye’de çocuklara yönelik e-kitaplar

yayınevleri tarafından üretilmeye başlanmış ve kitapçılarda

çocuklara yönelik bu tür kitaplara daha çok rastlanır

olmuştur. İnternetin en bilinen kitap satıcılarından

www.idefix.com’da çocuk kategorisinde 55 e-kitap

mevcuttur. Bu e-kitaplar masallar, hikayeler, şiirler,

okulöncesi çocuklara yönelik boyama kitapları, oyuncak

kitaplar ve beceri geliştirmeye yönelik kitaplardan

oluşmaktadır. İnternetten satış yapan diğer sitelerde de

çocuklara yönelik elektronik etkinlik kitapları yer almaya

başlamıştır.

Sonuç olarak okulöncesi Türk çocuk edebiyatı son 20 yılda

nicelik ve nitelik yönünden oldukça gelişmiş, çocuk

edebiyatı konusundaki bilimsel araştırmalar artmıştır.

Ancak anne-baba ve hizmet içi öğretmen eğitimi ihmal

edilmemeli, çocuğun kitap sevgisi kazanmasında onların

rol model oldukları unutulmamalıdır.

KAYNAKLAR

Çakmak, Havise (1994), “1974-93 Yılları Arasında Türkçe Basılmış

Resimli Öykü Kitaplarının Resimlendirilme ve Fiziksel Özellikler

Yönünden İncelenmesi”, Bilim Uzmanlığı Tezi, Hacettepe

Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve Eğitimi Programı, Ankara.

Uzmen, Selay (1993), “1970-93 Yılları Arasında Basılmış Türkçe ve

İngilizce Resimli Hikaye Kitaplarının Konu Yönünden İncelenmesi”,

Bilim Uzmanlığı Tezi, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı ve

Eğitimi Programı, Ankara.

Gönen, Mübeccel (1988), “Anaokuluna Giden 4-5 Yaş Çocuklarına

Resimli Kitaplarla Yapılan Eğitimin Dil Gelişimine Etkisinin

İncelenmesi”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Çocuk Sağlığı

ve Eğitimi Programı, Ankara.

Gönen, Mübeccel (1993), Anaokulu Öğretmenlerinin Beş ve Altı Yaş

Çocukları İçin Kullandıkları Masal ve Hikaye Kitaplarının

Niteliklerinin İncelenmesi. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, S:2, 56-58.

Şenalp, L. ve A. Şan (1981), “Çocuk Yılında Çocuk Kitapları”, Onur

Basımevi, İstanbul.

Tuncer, N. (2000), “Cumhuriyetin 75. Yılında Çocuk Yayınlarımızın

Durumu”, Bilgi Dünyası, 1, 1, 133-142.

Neydim, N. (2003), “Çocuk ve Gençlik edebiyatı Tarihine

Sosyolojik Değişimler Açısından Genel Bir Bakış”, Çoluk Çocuk,

Şubat, 30-31.

Ed. Şirin, M.R. (1994), “99 Soruda Çocuk Edebiyatı”, Çocuk Vakfı

Yay., İstanbul.

Raidman, L. (1998), “Reading Reform in the United States”,

Bookbird, 36, 4, 47-50.

Orta Asya Okuma Yazma Forumu (1999), Anne Çocuk Eğitim Vakfı

Haber Bülteni (AÇEV), 17, 6.