(

R

TRK KLTRN ARATR

Yaynlan: 121 Seri: IL

Say:

TRK DB~;

EL

COR-

| ' kinci Bask ANKARA -1992

Bu eser gerekletirilmitir.

*n destei ile

SzbaTrk Kltrn Aratrma Enstits, kurulu tarihi olan 1961'den bugne kadar yaynlad yzden fazla eser, tertipledii sempozyum ve konferanslar yannda aylk ve ilm dergileriyle kltr ve medeniyet meselelerimizi aydnlatmaya alan bir kurututur. Okuyuculara sunduumuz ciltten ibaret Trk Dnyas El Kitab bahse konu aratrmalarn en hacimiisidir.

ISBN : 75-456-047-1 (TK. No) ISBN : 975-456-048-x(1.Cilt) Trk Kltrn Araf trma Enstits,

Yaynlayan

\Trk Kltrn Aratrma Enstits 17. Sok. No: 38 08490 Bahelievler / ANKARA Tel: 213 31 00-213 41 35 1976 10.000 Sistem Ofset Matbaaclk Umlted irketi Ankara, 1992j

Birinci Bask kinci Bask Bask Says Dizgi, Bask

Eserin ilk basks tek cilt olarak 1976 ylnda yaynlanmt. Byk bir ihtiyaca cevap verdii iin yurtiinde ve yurtdnda ilgi ite karland ve ksa zamanda mevcudu tkendi Enstitmz Bilim Kurulu eseri; Seride hazrlanacak El Kitab'na temel kaynak vazifesi grmesi dncesinden hareketle plnlamt. Ancak, kltr tarihimizin zenginlii Be meselelerinin azameti plna sadk kalnmasna engel oldu. Aratrmalarn uzu/ft* veya ksalk gibi dncelerle hudutlandrl-mamas bundandr. Yeni baskda pln ve grte ilk yayndan uzaklam deildir. DH, tarih ve corafya gbi alanlarda kolay deimeyen bilgiler ilk baskdaki yerlerini muhafaza etti. Nfus, &tetfsff/c ve haritalarda baz deime ve gelime gsteren konular yeniden /fencff. Edebiyata, sanat ve fikir hayatna dair yeni mstakil aratrmalarla Trk Dnyas'nm -fiusyatte son siyasi ve iktisadf hareketlerin kna kadar- meselelerine bak yeni bir ufuk kazand. Toplanan bilgi ve ettleri faydac bir grle dit halinde toplamamz tamdan dodu. Eserin huduttan dnda kalm daha birok konularm mevcudiyetini biliyoruz. Enstitmz Bilim Kurulu'nun hazrlad plna gre 12&tk kt-yat halinde dnlen eser, ileride tek bir B Kitab olarak da okuyucuya sunulacaktr. Enstitmz, Trk kltr ve medeniyeti alanlanndaki top/ atmalarn bk denemesi mahiyetindeki bu kitabn ilk basksnda emei geenleri hatrlar, bugn aramzdan ayrlanlar rahmette anarken, yeni yayna vcut veren meslekdalarmza ve hususiyle byk emei geen Prof. Dr. Abdlhalk ay'a kranlarn sunar. Trk Kltrn Aratrma Enstits

NDEKLERBirinci Blm TRK LKELERNN CORAFYASI

Giri..................;.................................................g............m&&&.........--& % I. Trt lkelerinin Tabi Corafyas (Ahmet ARDEL).........................................7 II. Trk Dnyasnn Demografik veEkonomikYapsma Toplu Bir Bak (Nadir DEVLET)....................................551. nemngrafir ..j-y^. fta^fe ,.;,_____________..........................................*.SB

*-* Ekonomi........................................afifti........................................................91 kinci Blm TRK TARH..........J |T i rTTt]l|^ijljL Vt.................................-Li-JM Giri (brahim KAFESOLU)...............................................................................111 K Asya Trk Devletleri (brahim KAFESOLU),......,................._____..........111

1. Hun mparatorluklar (brahim KAFESOLU)............................................ 111 2. Tabga Devleti (brahim KAFESOLUJL.........................*...&&..........125 3. Gktrk Hakanlklar (brahim KAFESOLU).NOftfcSfij.......-3*............ 12? 4. Uygurlar (brahim KAFESOLU).............................$fiS.................. 145 5. Krgzlar (brahim KAFESOLU^^.^**^...............^Mfc.,.....J,ja*ut... IS)&TDrgiler (brahim KAFESOLU) ^k......................4&U.......................... 1fl0

7. Karluklar (brahim KAFESOLU) .,.,.,.____,..................................,.....154 8. Ouzlar (brahim KAFESOLU)..............................................................156

9. Kimekler (M. Kemal ZERGN)......-........................................................156II. Dou Avrupa Trk Kavim ve Devletleri......................................................175 Dou Avrupa'daki En Eski Trk Kavimleri

Giri (Akdes Nimet KURAT)....____..................L.................................................. ?

1. skitler, Sarmatiar, Roksolan ve Yazlar................................................176 2. Hunlar ve Atla, (Akdes N. KURAT) **--...........................................177 3. Avarlar (Akdes N. URAT)........mpr................vm..........................."*** 4. Hazar Kaanl...................................................................................171 5. Peenekler, Uz (Ou*)'tar ve Kumaniar............................................-""tR* 6. Kama (ulman) Bulgarlar Devleti...,..,...................^.........^^.Ill

IH . K ttr ve Tekilt (brahim K A FE S O ) .................................................187 LU . 1. B ozk Kltr'nn M en M eselesi r ei .....................................................188 2. Sosyal Yap...........................................................................Himlt 3. B ozk Trk lli'nde Te t.................................................................. 201 r kil 4. Din ..,....,,.........................................................i................................208 5. ktisad H ayat........ .....................................................,......................216 6. E deb Kltr ve Sanat .............................................................................222 7. Dnce ve Ahl .................................................................................. 228 k W . lk Trk-slm SiyasTeekklleri brahim K A FE S O )....................... 237 ( LU 1. Trklerinslm iyet'e G i...;..............................,...............................237 iri 2. A bbasiler Zam nda T an rkler (E k)......................................................238 tr 3. K arahanl (E rdoan M E R L)............................................M fMV:> 240 lar 4. G azneli D evleti ( brahim K A FE S O ) ....................i&&y&+f^w4fr2A6 LU . V. S eluklular brahim K A FE S O ) .........................................................247 ( LU . 1. Byk S el uklu m paratorlu u.................................jfa.....................247 2. Irak ve H orasan S el uklular ...................................................................283 3. K irm an S uklular el ............................* 1A5* >**^^*^...................283 . 4. Suriye Seluklular.......................w-l&........^tv^^^a^^,,................284 5. A nadolu Sel uklu D evleti (H akk. Y ILD IZ) D ........mmmri$&....................284 V I. O rtado u'da K urulm uTrk D evletleri (A nadolu iran, S uriye vesr................................................................291 M 1. D ou A nadolu ve ir T zm rkm en B eylikleri ( brahim K A FE S O ) .............291 LU . 2. Atabeylikler (brahim KAF^LUkww.^~.~ ?95 297 3. A nadolu Beylikleri (Ean M E R LJ.................YtinmrLL''M'^:.......... rdo 4. D elhi T rk S ultanl (ibrahim A FE S O )...,^-. LU .......................^.............323 5. Msr ve Suriye'de Kurulmu Trk Devletleri (M.C.^abeddlnTEKlNDAGj^.*w............",'..................................27 6. H arezm ahlar D evleti ( brahim K A FE S O ) ........................................336 LU . 7. K arakoyunlular (Abdulhal Y ) ........................................................344 k A . 8. A kkoyunlular (A bdulhal Y ) ................................'..J;.. k A . .....................348 V II. sim Trk D evletlerinde K ve Tekilt (brahim K A FE S O ) ...............351 ltr LU . 1. Hkm ranl k.............................................?T................................362

2. Tekilt.......................................\................................................358 3. H alk ve Toprak ...............................................................................362 4. D iril H ayat .....................................................................................364 5. Felsefe ve Bilim ............................M................................................370 6. E debiyat ........................................................................................376 7. S anat ............................................................................................377 8. mar Faaliyetleri..........................................................................378 9. Trk H ususiyetleri ........................M....................%.........................379 V II. O rta A sya vepak B ozk nda K rlar K urulm Trk D evletleri (Ahm et TE )...........,....................................383 u R M 1. Trk-M o im paratorlu ve D evam hm et TER )..........................385 ol u (A M 2. AH m O rdu Devleti (A kdes Nim et KU R A T) ..............................................400 3. K azan H anl (A hm et TER ) ........... M ................................................409 4. Astrhan H anl (R e Rahm eti AR A T) id ...........".....................................415 5. Kasm Hanl (A hm et TEM ).........................................................417 R 6. Km m H anl (H afflN A LC IK.............................................................420 ) 7. N ogay H anl (Ahm et TEM )............................................................435 R 8. Sibir (Sibirya) Hanl (A.N. KURAT- A.TEMR)....................................437 IX. Ondrdnc Yzyldan Sonra Orta Asya'da Kurulmu Trk Devletleri (brahim KAFESOLU)...............................447 LTimurlular Devleti.......................fi|......-.........................................^7 2. O rta A sya'darkfefr...................................................\..................448 T . 3. K agar-Turfan H anl..................................................................450 4. H ind-T m paratorlu rk u...............................~.................................451 . X. O sm anlm paratorlu u......................................................................457 1. O sm anlm paratorlu unda K ltr ve Tekilt (H alilN A LC IK...................457 ) 2. O sm anlD evleti'ntn S iyas Tarihi (F. etin D ER )...... N ............................477 3. O sm anlm paratorlu da Y enile e H areketleri m endKUR AN ) um m (Ero ....................................................... ....................................*W

XI. Trkiye C um huriyeti Tarihi (C engiz O R H O N LU )....... .............. 507 XII. K uzey K brs Trk C um huriyeti (H . Fikret A LA....................................529 SKA)

TRK LKELERNN CORAFYASI

1

Birinci Blm

Trk lkelerinin Corafyas

TRK LKELERNN CORAFYASI

3

GiriTrkler'in lk Yurdu Ve Yayl SahalarTrkler'in glerden nce oturduu topraklar meselesi geen asrdan beri mnakaa edilen bir mevzudur. Batl bilginlerden ou meseleyi kendi megul olduklar ilim dallar bakmndan ele aldklarndan bu hususta eitli neticelere varmlardr. Tarihiler, in kaytlarna dayanarak, Altay dalarn Trkler'in anayurdu kabul ederken (Klaproth, 1824; Harnmer, 1832; Schott, 1836, Castrn, 1856; Vam-bery, 1885; Oberhummer, 1912), etnologlar Asya'nn kuzey blgelerini, antropologlar Krgz bozkr - Tanr daian arasm, san'at tarihileri kuzeybat Asya sahasn (Strzygowsky, 1935), baz kltr tarihileri Altaylar Krgz bozkrlar arasn (Menghin, Koppers, 1937) veya Baykal Gl'nn gneybatsn-gstermiler; baz dil aratrclar da Altaylar1 n veya Kingan silsilesinin dou ve batsnn (Radloff, 1891; Ramstedt, 1926) Trk anayurdu olmas gerektiini dnmlerdir. Btn bunlara bakarak eski Trk yurdunun coraf snrn izebilmek az ok mmkn olmakla beraber, belirli ve daha dar br blgenin tyini mkl grnmektedir. Bunun sebebi Trkler'in daha iye zamanlardan itibaren geni bir sahaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Bununla beraber ciddi "dil* aratrmalar bu sahann Altay - Ural dalar arasna alnmasna, hatt Hazar denizinin kuzey ve kuzeydou bozkrlarnn Trk Anayurdu olarak tesbitine imkn vermektedir. nk M.. il. bin ortalarna ait baz dil yadigrlarnn ortaya koyduu gibi Trkler'in etrafa yaylmalarndan nce hem eski Ural'l kavimlerle, hem de Hind Avrupa dillerini konuan r'lerle temas edebilmeleri -Uralllar'n blgenin kuzey ve kuzeybatsnda, Ari'lerin de Mvernnehir'in kuzey sahasnda yaamalar dolaysyla- ancak bu corafi kesimde mmkn olabilirdi. Orta Asya'da Kiselev ve ernikov vb. tarafndan yaplan arkeoloji aratrmalar M.. II. binden daha nceki Trk yurdunu tesbitte mhim ip ular vermitir. Kuzey Aitaylar'n hemen batsnda (Minusinsk blgesi) ortaya karlan Afanasyevo (M.. 2500 -1700) ve Andronove (M. . 1700 - 1200) kltrlerinden bilhassa ikincisinin temsilcileri olan rk, mongoloid olmayan, brakisefal Trk rknn proto tipi idi.

f

4

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

5

ok eski zamanlarda balayan anayurttan ayrlma hareketleri, faslalarla, binlerce*yl devam etmifi^M. vukubulan byk Trk glerinin tarihleri kesinfikle bilinmemekte beraber baz tesbitler yaplabilmektedir. Mesel yukarda zikredilen Urali - Trk - r komuluunun M.. 1500'lerde olmas muhtemeldir. M., 1500 -1000 arasnda bir ksm Trkler Uzak Dou'da yayorlard. Kuzey in'de ve bugnk Moolistan'da Trkler'in mevcudiyeti daha gerilere Neolitik aa kadar takip edilebilmektedir. Trkler'den br kol olan Yakutlar le uvalar'n ana ktleden ayrlmas ve Yakutlar'n Dou Sibirya'ya doru ynelmeleri ok eski bir tarihte vukubulmu olmaldr; zira dilleri "ana Trke'den en ayr den Trk kavimleri bunlardr ve bilhassa Yakuta bugn en ok deien bir lehedir. Dier taraftan Trkler'den br ksmnn da M.. 1300 -1000 arasnda Trkistan'da bulunduklarna dir iaretler vardr. W. Eberhard'a gre, buraya dardan gelen Hind - Avrupallarn blgeyi kendi hkimiyetlerine geirdikleri anlalmaktadr. Trkler'den bir ktlenin de batya ynelerek Volga Nehri etrafndaki dzlklerde (M.. VI.- III. asrlar) "skitler* i!e birlikte yaadklar tahmin edilmektedir. Hindistan'n Indus - Pencb havalisine doru ilk Trk hareketi, bir tahmine gre, M.. I. bin balarna tesadf eder. Daha eski tarihlerde Trkler'in Iran yaylas zerinden Mezopotamya'ya inmi olmalar da muhtemeldir. Milttan sonraki Trk glerine katlan boylar ve zamanlar hakknda ise ak bilgilere sahip bulunuluyor: Hunlar Avrupa'ya (375 ve mteakip yllarda) ve Kuzey Hindistan'a (Ak-Hunlar). Ouzlar, Orhun blgesinden Seyhun Nehri kenarlarna (X. asr) ve sonra, Mvernnehir zerinden ran'a ve Anadolu'ya (XI. asr), Avrupa Hunlar Orta Asya'dan Orta Avrupa'ya (VI. asr ortas), Bulgarlar Karadeniz kuzeyinden Balkanlar'a ve til (Volga) nehri kylarna (641 'i takip eden yllarda), Macarlar'la birlikte baz Trk boylar, Kafkaslar'n kuzeyinden Orta Avrupa'ya (830'dan sonra), Sabirler Aral'n kuzeyinden Kafkaslar'a (V. asrn ikinci yars), Peenek, Kuman (Kpak) ve Uz (Ouzlar'dan bir kol)'lar Hazar Denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlar'a (IX - XI. asr), Uygurlar, Orhun nehri blgesinden Asya'ya (840'i takip eden yllarda) g etmilerdir. Bunlardan bilhassa Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok mhim tarih neticeler vermitir. Bu gler, yeni vatan kurma maksadn gden byk apta ftuhat vasfndadr. Tarihte Trk yaylmalarnn dier bir ekli de 'szma* diyebileceimiz yoldur ki, baz kalabalk boylardan ayrlan gruplarn veya ailelerin veya salam yapl genlerin yabanc devletlerde hizmet almalar suretinde belirir. Bu ekilde dahi Trkler'in katldklar topluluklar iinde stn bir kabiliyet gstererek asker kuvvetlere veya siyas hayata hkim olduklar, hatt bazan devlet kurduklar bilinmektedir (Mesel Msr'da, Hindistan'da). Trkler'in gerek "ftuhat", gerek "szma" vasfnda olsun etrafa yaylmalar phesiz her zaman kolay cereyan etmiyor, bazan pek iddetli atmalara sebep oluyordu W, bu durum, ar darbelere maruz kalan yabanclar tarafndan Trkler'in sevimsiz karlanmalarna yol ayordu. Aslnda yi, haksever ve dil insanlar olmalarna ramen Trkler hakknda sylenen hayal mahsul trl ithamlarn sebebi de bu olmaldr. Eski dnya kt'alannda grlen geni Trk yaylmalarnn pek ciddi sebeplere dayanmas gerekir. Tarihte gler mevzuunun aratrclar, en ptidaisi dahil hibir

kavmin kendiliinden ve keyif iin yer deitirmediini, oturulan topraktan ebediyen aynlmann bir insan iin ok mkl olduunu ve glerin ancak bir takm zaruretler yznden vukua geldiini gstermilerdir. Tarih kaytlarda Trk glerinin de iktisad sknt, yani Trk anayurt topraklarnn geim bakmndan yetersiz kalmas sebebiyle olduu belirtilmitir. Byk lde kuraklk (mesel Hun g), nfus kalabaltkl ve mer'a darl Trkier'i ge mecbur etmitir. Topran artan nfusu oesleyemez hale gelmesi yznden dar ziraat alanlar dnda, ancak hayvan yetitirebilen Trkler'in tabii bir hayat srebilmek iin eitli gda maddeleri, giyim eyas vb. gibi baka iktisad vastalara da ihtiyalar vard. Bunlar, iklimi elverili, tabiat servetleri zengin ve o alarda pek az nfuslu civar blgelerde mevcut idi. Bunu Bat Trkleri'nin tarihinde de grmek mmkndr. Mesel, Anadolu'nun Seluklular tarafndan iskn edilmesi (XI - XII. yzyllar) ve XIV. yzytn ikinci yarsndan sonra Osmanllar'n Rumeli'ye geii bu ekilde bir nfus kalabalnn yer deitirmesi neticesi olmutur. Trk tarihine dair kaytlarda glerin ve aknlarn balca sebebi olarak zikredilen bu hususlar, yalnz, Trkler'in baka memleketlere ynelmelerini deil, bazan iktisad ve ticar bakmdan nisbeten daha fazla imknlara sahip dier Trk topraklarna intikaline de yol amtr. Bylece tarih? devirlerde Trkler'den tur ktle baka bir Trk zmresini arzular hilfna, ge mecbur etmitir (mesel IX - XI. asr gleri). Gerek bu ekilde, gerek yabanc ar d baskya maruz katan (mesel XI. asr Mool K'i-tan hcumu) Trkler, tabiiyeti kabul edip istikllden mahrum kalmaktansa memleketi terk etmeyi tercih ediyorlard. Bu durum, daha ziyade bozkr kavimleri iin bahis konusu idi. Bununla beraber Trklerin birbiri arkasna eitli ynlerde yaylmalarn salayan baka miller de mevcuttur. Bunlardan biri, Trk maneviyatnn salamldr. Zaruret neticesi de olsa, bilinmeyen ufuklara doru akmak, her an karlalmas aikr tehlikeleri gslemee hazr bulunmak ve aralksz bir lm-kafm sava vasatnda yaamak, her millet iin tabi saylacak bir durum deildir. Trkler'de ak ekilde mahede edilen ve onlarn tarih boyunca hareketli bir topluluk halinde srekliliini mmkn klan bu ruhi davran, baarlar arttka daha da kuvvetlenmitir. Bunun yansra her asker muvaffakiyet de yeni bir siyas hedefe yol am ve lkeler zaptedildike yeni fetih arzular kamlanmtr. Bu durum Trkler'de zamanla, dnyay huzur ve skna kavuturmay gaye edinen bir ftuhat felsefesi ve her yerde dil, insanlar eit sayan Trk tresini yrrle koymak zere bir cihan hkimiyeti mefkuresi dourmua benzemektedir. Astnda bir bozkr halk olan ve bozkrlarda doup gelien kltrn yaratcs bulunan Trkler'in, yaylma safhasnda kendi kltrleri iin yaama ihtimalinin zayflad snrlarda durakladklar, ormanlk, ok scak ve rutubetli blgelere pek girmedikleri grlmektedir. Yabanc hayat tarz, yabanc inanlarn hkim olduu blgelere nfuz etmi Trk zmrelerinin, oralarda fazla barnamadklan ve ok kere varlklarn kaybettikleri dikkati ekmektedir (in'de Tabgalar, Bat Avrupa'da Hunlar, Balkanlar'da Bulgarlar, Kuzey Hindistan'da eitli Trk devletleri vb. gibi). Bugn Trkler, kabaca batda Balkanlar'dan, douda Byk Okyanus*, kuzeyde Kuey Buz Deft&Pnden gneyde Tibet'e kadar olan geni bir sahada yaarlar.

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

f

Bu.geni saha dahilinde Trkler, iki yerde byk ve yeknesak topluluklar tekil ederler. Bunlardan bin Trkiye, dieri de bat ksm Ruslar'n, dou ksmt inliler'in idaresinde olan Trkistan'dr. Bu iki birlik, aralarndaki intikali salayan ve kuzey ksm Ruslar'n, gney ksm Iranflar'n idaresinde katan Azerbaycan ile beraber, Bat Trakya'dan Moolistan hududuna kadar hemen hemen kesintisiz bir Trk nfus sahas vcuda getirirler. Hudutlarn kabaca izdiimiz bu sahada Trkler'in topluca yaadklar dier yerler Tatar, Bakrt ve uva boylarnn ve Fin-Ugur kavimlerinin yaad Idil-Ural blgesi, Yakutistan ite Altay dalar - Baykal gl arasndaki Altay, Hakas ve Tannu-Tuva blgeleridir. Kesintisiz Trk nfus sahas olarak snrladmz yerlerin dnda Trkler Yugoslavya'da, Makedonya ve skp havalisinde; Polonya'da, Romanya'da Dobruca ve Basarabya'da, Bulgaristan'n Deliorman, Mestanl -Kzanlk, Filibe, Pilevne ve Varna blgelerinde; Yunanistan'n Bat Trakya; Irak'n Kerkk havalisinde; Suriye'nin Azez, Mnbi ve Lazkiye blgelerinde; Afganistan'da; baz Ege adalarnda ve Kbrs'ta yaarlar. Bugn 68. yldnmn drk ettiimiz Trkiye Cumhuriyeti.tarih bir gelimenin mahsuldr. Bunun, tabii bir neticesi olarak da, Trkiye bu topraklarda oturan insanlarn "ana vatan") vasfn kazanm, hatt yabanc boyunduruu altnda yaayan soydalar iin de bir mit ve iftihar kayna, gerek bur ana vatan olmutur. Trkiye Cumhuriyeti, engin Trk Tarihi erisinde kuruluunu takip eden yarm yzyllk sureyi, eitli d tehlike ve tehditlere ramen savasz geirmi, btn gcn memleketinin imarna ve halknn refahna adam, yeryzndeki tek bir Trk devletidir. Hedef ve dileimiz, Atatrk'n mnevi rehberliinde, birlik ve beraberlik iinde gzel yurdumuzu ve milletimizi daha mutlu gnlere, ada medeniyet seviyesinin de stnde bir baarya ulatrmaktr.

I. Trk lkelerinin Tabii CorafyasAhmet AnM Saylan 150 milyonu aan Trkler, yeryznde geni bir sahaya yaylmlardr. Bu saha Kuzey Buz Denizi'nin (Arktik Okyanus) bir paras olan Dou Sibirya Denizi'nden Akdeniz'e kadar Avrasya (Avrupa-Asya) kt'asn verevine kesmekte ve Idil-Ural blgesinden Himalayalar'a kadar uzanan memleketleri iine almaktadr. Bu geni sahann gze arpan umumi karakteri, kurak iklim blgeleri (bozkr ve ller) oluu ve hkim yzey ekillerinin de, dalara, yaylalara ve ovalara tekabl ediidir. Buralarda yaayan Trkler'in hayat tarzlar, blgeden blgeye baz farklar gstermekle beraber, esas itibariyle ziraat ve hayvancla dayanmaktadr. Gerekten, Dou ve Bat Trkistan'n alak yaylalariyle, geni ovalar ve bilhassa vahalarnda hkim geim kayna ziraat olduu git, Azerbaycan'da ve Anadolu'da, bu yerler, yani ovalar ve alak yaylalar, ziraat sahalardr. Orta Asya'nn dalk sahalarnda ve bozkrlarnda hayat tarz geni lde hayvancla dayand gibi, Kafkasya'da, Azerbaycan'da ve Anadolu'nun dalk yerlerinde de aa yukar ayn karakteri gstermektedir. Grlyor ki, yaadklar yerler arasnda mesafelerin uzak olmasna ramen, Trk dnyasnn hayat tarznda bir birlik vardr. Trk Dnyas'nn ok byk br ksm n Asya le Orta Asya'da yer almakta, ancak kk bir ksm Avrupa'da bulunmaktadr. Ayr birlikler halindeki bu blgelerin corafyas, ana hatlaryla aada gsterilmitir. n Asya ve Orta Asya Corafyasnn Ana Hattan: Akdeniz'den Bat Pakistan'a, Orta Asya da ve ovalarndan Kzldeniz'e kadar uzanan sahada n Asya, kurak blgeleri (lleri ve stepleri), ovalar, yay eklinde

6

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

9

yksek dalar ve bunlar arasnda yer alan yksek yaylalar ihtiva etmektedir. Bunlar Kafkaslar. Toroslar, Elbruz dalar, Hindiku ve Zagros dalar, Anadolu ve Dou Anadolu yaylalar ile Iran yaylas, Rion ve Kura vadileri, Mezopotamya ovalar, Suriye ve Arabistan dzlkleridir. n Asya'da yzey ekillen bakmndan bir birlik yoktur. Her tarafta ykseklikleri tekil eden dalar, yaylalar ve ovalar gibi gen ve ihtiyar ekiller yan yana bulunu/. Kapal ve ak havzalar da birbirini takip etmektedir. Burada byk tabi blge birlii, belirttiimiz tezatlar iinde kayboluyor gibi grnyorsa da iklim onu perinlemektedir. Gerekten n Asya'da hkm sren iklim neticesi birbiriyle ahenkli olmayan unsurlar arasnda bir yaknlk meydana gelmitir. n Asya'da kurak iklimlerin muhtelif eitlilikleri tesirlerini gsterir. Kuraklk, Akdeniz ve bilhassa Karadeniz kylarna yaklatka ehemmiyetini kaybetmektedir. Arap yarmadasnn gneybatsnda musonun tesiriyle yazn; Karadeniz'in dou ve Hazar denizinin gney kylarnda ise her mevsimi yal bir iklim vardr. Bunun dnda kalan n Asya memleketlerinde kurak ve scak yazlar ve bazen iddetli geen yal klarla kenefini gsteren eitli iklim tipleri hkm srmektedir. Her tarafta gnlk (bilhassa yazn llerde) ve yllk scaklk farklar fazla ve mevsimler arasndaki scaklk deiiklikleri belirlidir. Her yerde yaz mevsimi bitkilerin gelimesinde bir duraklama devridir. Bahar mevsiminin yalar bitkilere yeniden hayat verir. Yzey ekillerinin eitlilii scaklklar, ya miktarlarn oaltp, azaltmak ve ya kara evirmek suretiyle bu umum hatlar daha belirli bir hale getirmektedir. Ege kylarndan Afganistan'a, Hicaz'dan Horasan'a kadar geni bir sahada aa yukar ayn iklim arttan hkm srmekte ve bununla alkal olarak ayn bitki manzaras, seyrek ve clz, su kaybna kar mcehhez bitkilerden mteekkil topluluklar dalar ve ovalar rtmektedir. Grlyor ki iklim, n Asya'da, yukarda ksaca bahis konusu edilen muhtelif unsurlar birletiren bir husus olarak ortaya kmaktadr. Birlii salayan iklimle tezad yaratan yzey ekillerinin terkibi n Asya'da unsurlar arasnda yeni bir ba yaratmaktadr. n Asya memleketlerinde ukur sahalarla bunlar ereveleyen yksek da ve yaylalar arasndaki ehemmiyetli ykseklik farklar (Akdeniz ve Karadeniz blgelerinde ky ovalar ile da sralar arasnda 2.000 m.'den fazla) dolaysiyle yazn ok scak olan ukur sahalardan yksek yerlere, kn da ok souk olan dalardan lk ovalara doru mevsimlik ini klar vardr. Suna insanlarla birlikte hayvanlar da katlmaktadr. Anadolu'nun bat ksmnda Yrkler her sene scak yaz aylarnda yaylalara kar ve sonbaharda da alak ovalara ve vadilere inerler. Ayn ekilde ini ve k Dou Anadolu dalar ile civar ovalar arasnda da vardr. Buna benzer hareketler dier n Asya lkelerinde de cereyan etmektedir. n Asya'da esas itibariyle iklim ve yzey ekillerinden ileri gelen bu mevsimlik yer deitirmeler, bugn olduu gibi tarihin her devrinde grlmtr. Halen gittike ehemmiyetini kaybeden, hatt baz blgelerde tamamen ortadan kalkan, nsanlarla birlikte srlerin yer deitirmesi (gebelik) n Asya'nn tarih boyunca ar-zettii en byk hususiyetlerinden biridir. n Asya'nn ovalaryle dalar arasndaki bu mevsimlik gler, zaman zaman seyrini deitirerek,

devaml gle-

re ve yaylmalara inklb etmitir. Tarihte buna ait misller oktur. n Asya byk istillar diyar, geici byk imparatorluklarn kurulduu ve kavimlerin, medeniyetlerin yer deitirdii blgelerdir. Kuzey ile gney, dou ile bat arasndaki bu 'gei blgesi, tabi artlan ve kaynaklaryla, byle bir duruma yol amtr. Orta Asya'y, gneyde, Alp sistemine dahfl dnyann en yksek da sfatenm tekil eden Himalayalar'la, kuzeyde Sayan dalar ve Baykal gl etrafndaki dalar, batda Hazar denizi ile, douda Byk Kingan dalar arasnda kalan geni saha meydana getirmektedir. Bu geni sahann dou paras ile bat paras arasnda, bilhassa yer ekilleri bakmndan, esasl farklar vardr. Orta Asya'nn dou ksm yksek dalar, yaylalar ve bunlar arasnda yer alan kk-byk bir takm kapal ukurluklardan mteekkil olduu halde, bat ksm kapal denizlerle gllerden ve geni ovalarla alak yaylalardan meydana gelmitir. Onun iindir ki, baz corafyaclar, Orta Asya'nn yksek da ve yaylalardan mteekkil dou ksmna 'Yksek Orta Asya" derler. Ovalardan mteekkil olan bat ksm ise bu byk blgenin alak ksmn meydana getirmektedir. Asya'nn bu ksmnda Trk unsurlar hkim olduu iin Orta Asya topraklanna, geni mnada Trkistan denilmektedir. Byle bir adlandrmada Orta Asya'nn Pamir ile Altay dalar arasndaki dalk sahann dou ksm Dou Trkistan' bat ksm Bat Trkistan' meydana getirmektedir. Yabanc baz mellifler bu yerlerin bugnk siyas durumunu gz nnde tutarak Dou Trkistan'a in Trkistan; Bat Trkistan'a da Rus Trkistan demektedirler. Bu tbirler tarihi bakmdan olduu kadar ilm bakmdan da hataldr. Filhakika halen bu blgeler adlarn, zerlerinde yaayan milletin adndan atmaktadrlar. Bu geni blgenin ad, aslnda sadece Trkistan'dr ve coraf aratrmalardaki blge taksimatna uyularak Dou ve Bat Trkistan diye iki ksma ayrlmtr. Bugn Rus igali altnda olmasna ramen, Dou Almanya iin Rus Almanyas denmedii gibi. Birinci Cihan Harbi sonuna kadar Avusturya ve Almanya arasnda paylalm ekoslovakya iin de Avusturya ekoslovakyas ve Alman ekoslovakyas diye tbirler kullanlmamtr. Bu mislleri oaltmak mmkndr. Aslnda Rus Trkistan, in Trkistan gibi sun bir ayrm yapanlarn maksattan, bu sahalarn Trk lkeleri olduunu unutturmaktr. Ruslar'n ve inlilerin daha da ileri giderek. Ruslar'n Bat Trkistan' Sinkiang eyaleti diye adlandrarak Trkistan mefhumunu bsbtn ortadan kaldrmaya atmalar bu grmz kuvvetlendirmektedir. Byk bir coraf birlik olarak "Orta Asya' tbiri yerindedir. Dier taraftan hkim unsuru tekil eden Trkler'in vatan iin Trkistan tbiri de dorudur. stilc devletlerin kullandklar tbirler Trk Birliini paralayc, hatt ortadan kaldrc mahiyettedir. n Asya ve Orta Asya'nn Yzey ekilleri: Gneyde, jeolojik tarihin pek eski devirlerinde katlam ve zeri tortullarla rtlm Ur ;kara paras, kuzeyde geni bir saha kaplayan bir jeosenklinalden (dalarn, iinde teekkl ettii dar ve derin eski Akdeniz) yan basnlarla meydana km olan da sralar... n Asya'nn bir ucundan br ucuna kadar uzanan bu sahada yap ve yzey ekillerinin mahiyetine bunlarn tesir ve mukabil tesirleri hkim olmutur.

10

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

M

Gneyde eski bir kara paras olan Arabistan, Afrika pltformunun devamdr. Bu kta ekirdekleri eski dalarn anmasiyle meydana gelen dzlklerdir. Buna karlk blgenin kuzey ksmnda nc zamanda meydana gelen byk da sralar mevcuttur. Eski Akdeniz'in kaplad geni sahada meydana gelmi olan bu da zincirleri birbirine eklenerek Ege kylarndan Karakurum dalarna kadar uzanmaktadr. n Asya'da bugnk yzey ekillerinin ilk tasla III. Zamann birinci devrinde (Eosende) meydana gelmitir. Fakat yle zannediliyor ki, hi olmazsa n Asya'nn bat ksmnda, bu devirde, meydana gelmi olan kvrmlar anarak dzlemitir. Yerli ve yabana jeologlarn aratrmalarna gre Anadolu, III. zamann ikinci yarsnda (Neojen'de) anma neticesi geni bir dalgal dzlk haline gelmiti. IH. Zamann ikinci yarsnda ve bilhassa III. Zaman sonu ve IV. Zamann balarnda (Pliosen ve Kuaterner'de) husule gelen takmyle ykselme, anmay iddetlendirerek yzey ekillerini daha ok kenar dalk blgelerde genletirmitir. Umumiyetle akarsularn yapt bu anmaya, Drdnc Zamann yal - buzul devresinde ykseklii 2.500 m.'yi geen blgelerde, mevzi buzullarn andrmasn da ilve etmek lzmdr. Yukarda bildirildii ekilde meydana gelen sradalar, btnyle bat-dou istikametinde uzanmakla beraber, yer yer sapmalar da gstermektedir. Bu hal, gneyde, eski ktlelerin (Arabistan gibi eski kta ekirdekleri) kuzeye doru ilerlemi oimataryle ilgilidir. Mesel Gneydou Anadolu'da Arap yarmadas - Suriye pltformunun kuzeye doru bir knt yapmas neticesi Gneydou Toroslar kavsi, kuzeye doru atlmtr. Bazen de jeosenklinal iinde mevcut eski bloklar, arzettikleri mukavemet dolaysiyle, kvrmlarn istikamet deitirmelerine sebep olmulardr. te bu sebeplerden dolay Ege denizinden Hindiku'a kadar olan sahada uzanan dalarn, yer yer yayldklar ve sktklar grlmektedir. n Asya'nn bat ksmnda kuzey ve gneyde uzanan da sralan arasnda bir balant grlmemektedir. Anadolu'nun bat tarafnda ky ksmnda dalar eme yarmadas ile Sakz adasnda gney - kuzey; Biga yarmadasnda gneybat - kuzeydou istikametinde uzanmaktadr. Ayn uzan Gelibolu yarmadasnda da grlmektedir. Ege blgesinin i ksmnda dalarn istikameti dou - bat olup aralarnda ayn ynde uzanan geni ovalar vardr. Burada dalara ve ovalara bu istikameti verdiren mil krklardr. Bu yap ekli Marmara blgesinin gney ve gneydousunda da vardr. Bursa blgesinde gneydou - kuzeybat istikametinde uzanan da sralar ite Kuzey Anadolu dalarnn gney kolu karlamaktadr. Bu blgenin kuzeyinde Kuzey Anadolu da kavisleri sralanmaktadr. Hakikatte Anadolu'da kvrml da kan/isleri, Balkanlar'n ve Istrancalar'n devam olan, kuzey Anadolu da sralarn Gney Anadolu da sralarna balamaktadr. Kabaca Bursa blgesinde birbirinden ayrlan Kuzey ve Gney Anadolu dag sralar Oou Anadolu'da birleirler ve skrlar. Buras, blge olarak Anadolu'nun en yksek ksmdr. Bunda, krk hatlar boyunca sralanm olan volkanlarn da m him bir rol vardr. Van gl ile Gkegf'n dousunda bu dalar tekrar genilerler ve ahsiyetlerini kazanrlar. Kuzey ve Gney ran'dan seyreden kotlar, Afganistan'da, takriben Kabil civarnda birleirler. Bu kollardan gneydekiler ok daha basit yapdadr. Bunlarn ortasnda Iran yaylas bulunmaktadr.

Mezopotamya ovalarna hkim olan Zagros dalan, btnyle, sade bir yap arzetmektedir. Ayn yap sadelii gneydouda Mekran dalarnda da grlmektedir. Gerek Zagros dalarnda, gerek Mekran'n dousunda eski ktlenin (-batda Arap bloku, douda Gondvvana) kuzeye doru ilerlemesi neticesi kvrmlarn yaptklar kavislerin uzantsnda karklklar olmutur. Mekran'n dousunda skm olan btn da sralan gney - kuzey istikametini alrlar. Kabil'in dousunda birok gruplar halinde bal - dou, gneybat - kuzeydou istikametinde devam ederler. Bu ksmda Sefid Kh, Salt Range n Asya dalarnn en dou ksmn tekil eden silsilelerdir. . ran Azerbaycan'nda da sralarnn uzants daha karktr. Buralar yap bakmndan Dou Anadolu'yu andrmaktadr: Kuzeybat - gneydou istikametinde etraf yksek dalarla evrili bir yayla; knt oluklar ite geni sahalar kaplayan lv akntlar ve snm volkanlar. Bu yap ekli Eibruz'a kadar devam etmektedir. Bunun dousunda Kuzey Iran dalan, basit yap ekliyle, Horasan'da Ntabur ve Sebzevar'a kadar uzanmaktadr. Hazar denizinin dousunda kuzeybat - gneydou istikametinde uzanan byk Balkan, Kopet da ve bunun gneyinde ayn istikamette uzanan Binalut, Puti Kh silsileleri skarak yksek Kh-i Baba silsilesini meydana getirirler. Bunlar, kuzeydouda Hindiku srada halinde devam ederler. Bu ksmda ykseklik 7.000 m.'yi gemektedir. Daha douda da kavisleri Himalaya silsilesi arasnda devam eder. Kuzey Anadolu ve Iran silsilelerinin kuzeyinde yer alan Kafkas dalar, baz mterek hatlar te, n Asya sradalarna balanabilir. Yukarda bildirildii gibi Hazar denizinin dousunda kuzeybat - gneydou istikametinde uzanan Byk Balkan ve Kopet da silsilesi, Baku - Krasnodovsk denizalt eii ile Kafkaslar'a, Kafkaslar da daha batda Taman ve Ker kvrmlar ile Krm'a balanmaktadr. Kafkaslarla ran Azerbaycan dalk blgesi arasnda bulunan orta ve aa Kura havzas ve aa Ara oluu Azerbaycan'n en verimli sahasn tekil eden bir knt blgesine tekabl etmektedir. Aip kvrmlarn mteakip tesviye edilmeye balanan n Asya, III. Zamann ikinci yarsnn ortalarna doru, hafif dalgal bir dzlk (peneplen) haline gelmiti. Bu zamanda, kenar blgelerde denizler, i ksmda gller geni sahalar kaplyor ve igal ettikleri anaklara birikintilerini brakyorlard. Bundan sonra husule gelen takmyla ykselmeler (epirojenik hareketler) yer yer, seviye farklarna sebep oldu. Fakat blge katlam olduundan tektonik (tabakalarn ufkiliini bozan hareketler) hareketlerin byk bir ksm kendini krlmalar eklinde gsterdi. Bunlarn neticesi etraf dalarla evrili ukur sahalar husule geldi. stikametleri bat - dou, kuzeybat - gneydou olan ukur alanlar, Anadolu'nun her tarafnda, Kafkasya'da, Iran Azerbaycan'nda mevcuttur. Bu yerler, bahis konusu blgelerin her tarafnda hemen ayn zellii haizdirler: Verimli topraklar, sulak yerler, beer ve iktisad hayatn topland merkezler; fakat buna mukabil iddetli deprem sahalar, ayn zamanda, sk sk su basknna mruz kalan yerler. 81 Zaman sonlar (st Neojen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'da husule gelen iddetli volkanizma neticesi lvlar bu ukur sahalarn bir ksmn doldurdu, bazlarnn imde bir takm setler meydana getirerek gerisinde byk gllerin teekklne yol

12

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

13

at. Mesel Mu - Van ukurunu tkayan Nemrut'un lvlar bunun dousunda Van glnn meydana gelmesine sebep olmutur. Gney Kafkasya'da Gke gt, kuzeybat * gneydou istikametinde uzanan byk bir ukur alann en alak ksmn igal etmektedir. ukurun bat ve gneybat kenar? 3.500 metreyi geen volkanik ktlelerle (batda Akdatar, gneyde Soanl dalar) evrilidir. Gerek bu dalar, gerek bunlarn eteinde yaylan lvlarn husule getirdikleri setler, sularn toplanmasna yol aarak Gke gl {ykseklii 1.928 m.) n teekklne meydan vermitir. n Asya'nn bu ksmndakine benzer bir yap Orta Asya'da vardr. Orta Asya'nn Trkler'le meskn olan ksm dou - bat, gneybat - kuzeydou istikametinde uzanan byk ukur sahalarla kapldr. Bunlar, ykseklikleri 4.000 m.'yi geen dalarla evrili olup ikisi ok ehemmiyetlidir: Fergana ve tok gl anaklar. Birincisi deniz seviyesinden 500 m. ykseklikte bir ovaya, ikincisi 1.500 m. ykseklikte bir gte tekabl etmektedir. Her ikisi de birer knt sahas olup teekkl zamanlan ti. Zaman sonu (st Neojen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'dr. Orta Asya ukur sahalarn ereveleyen dalar, mevzi olarak krlm, ykselmi ksmlardr. Ykselme, SU. Zaman sonu (Pilosen) ve IV. Zaman (Kuaterner)'da olmutur. Gerekten blge li Zaman sonunda hafif dalgal br dzlk halini almtr. Bu devrin sonunda ve IV. Zaman balangcnda btnyle ykselme (epirojenik) hareketleriyle blge byk ykseklikler kazanmtr. Ykselme, blgedeki buzullamadan evvel olmutur. Orta Asya'nn bu dalk sahasnda iki tip yzey ekli ayrdedilmek-tedir: ukur sahalar ve dalar. Beer? ve iktisad hayat alak yerlerde toplanm olmakla beraber, onlara bu imkn veren, suyu salayan dalardr. Anadolu'da olduu gibi burada da bu knt alanlarnn en byk mahzuru su basknlar ve depremlerdir. 1965'teki Takent depremi buna iyi bir delildir. Orta Asya yer ekilleri bakmndan her tarafta ayn karakteri gstermez. Bilhassa Orta Asya'nn merkez ksm ile dousunda dalar, yaylalar ve ovalar birbirinin iine girmitir. Yalnz alak sahalar ihtiva eden bat ksmnda ovalarla alak yaylalar hkimdir. Dier tabiat artlarndan olan iklim, akarsular ve bitki rts zerine esasl tesirleri olmas dolaysiyle evvel yer ekilleri ksaca gzden geirilecektir. Dou Trkistan' Bat Trkistan'dan ayrn ve yer yer kuzeybat gneydou, bat - dou, gneybat - kuzeydou istikametlerinde birtakm yaylar izen da sralan kuzeyden gneye doru yle sralanmaktadr: Kuzeybat gneydou istikametinde uzanan Tarbagatay dalan ve bunlarn gneyinde de Aladalar. Bu iki da sras Orta Asya dalarnn kuzey yaylarn tekil etmektedir. zerlerinde 4.000 metreyi geen birok zirveler vardr. Bu da sralarnn gneyinde Tanrda-iar'na ait sralar bulunur; ungarya Alada, Kungei Alada, Terskei Alada, Tala Alada. 5.000 metreyi geen birok zirveleri ihtiva eden bu dalar Trkistan iin bir su hazinesidir. Sr Derya ve li, bu dalarn yksek zirvelerinde mevcut olan byk buzullarn eriyen sularyla beslenmektedir. Tanrdalar ile Byk Altaylar arasnda l ve bozkrlar ihtiva edBrt ungarya havzas bulunur. Sir Derya'nn kaynak ksmn meydana getiren Narin suyu ile Amu Derya'nn kaynak ksm arasnda kalan da sralar (Alay dalar, Zerefan dalar, Trkistan dalar, Hisar dalar) Orta Asya dalarnn orta yaylarm meydana getirirler. Bu dalarda 5.000 metreyi geen birok zirveler

ve bunlarn zerinde mteaddit buzullar vardr.

atkal dalan ile Alay dalan arasnda bir knt sahas olan Fergana havzas bulunmaktadr. Bu havzann beer ve iktisad deeri ok byktr. Altay dalar Be Pamirler etrafnda gneybat - kuzeydou, bat.- dou ve kuzeybat gneydou istikametlerinde uzanan ve 7.000 metreyi geen yksek zirveleri htiva eden sralar Orta Asya dalarnn gney yaylarn tekil ederler. Gneydouya doru uzanan dalar (Altn dalar) Tibet havzasn gneyden erevelemektedir. Hakikatte bu dalar, bahis konusu havzann, gney kenarnda yaylar izmektedir. Bunlarn arkasnda batda Karakurum, douda stn ve Arka dalar ayn istikamette yaylar meydana getirirler. Orta Asya dalar; kuzeyden gneye doru gidildike, kvrlma tarihleri bakmndan, yenilemektedir Baykal glnn gneyindeki dalar Kaledonien (I. Zamann ilk yars) ve Hersinyen (I. Zamann ikinci yars) yata kvrlmalar olduklar halde, Himalayaiar Aip sistemine dahildir. Yalar ne olursa olsun bu kvrlmalarda hkim istikamet dou - batdr. Bu hat, iklimlerin dal, bitki rtsnn tabiat, insanlarn ve medeniyetlerin yayl zerinde byk tesirler icra etmitir. Orta Asya dalarnn Altaylar'a kadar olan. ksm ile Tibet yaylas ve bunun kuzey kenarndaki dalar eski ktleler olup teekkllerinden nc Zamann ortalarna kadar anm ve sonra ykselmilerdir. u halde bu dalar, yksek irtifalarna ramen, esasnda, ihtiyar dalardr. Ykselme ktle halinde olmayp geni dalgal kvrmlar eklinde tecelli etmitir. yle ki, yksek ksmlar da sralarn, alak ksmlar da oniar arasnda kalm olan kapal ukurluklar meydana getirmilerdir. Bu sonuncularn baltcalar Tarm. Fergana, Gobi

anaklardr (ekil 1).

ekil 1 - Fergane depresyonu (havzas). Orta Asya dalar arasnda yer alan havza 300 uzunluunda ve ortalama olarak 100 km. geottiindedir. Kaplad saha 22.000 km2'c

14

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

15

n Asya ve Orta Asya'nn klim artlar s Anadolu'nun ky blgeleri, bilhassa Karadeniz kylaryla ran'n Hazar kylar ve Yemen blgesi bir tarafa braklacak olursa, Asya ktasnn bat ksmyla Orta Asya'nn her tarafnda (yksek dalar mstesna) step ve l iklimleri hkimdir. Bu hal, meteorolojik ve coraf sebeplerden ileri gelmektedir. Gerekten n Asya ve Orta Asya'da, senenin byk bir ksmnda, yksek basn rejimi hkimdir. Bu rejimin hkm srd blgelerde ya htimali ok azdr. Dier taraftan Asya'nn bu ksmi Okyanuslardan uzaktr. Ayn zamanda byk bir ksmnn ( Anadolu, kan yaylas ve Orta Asya anaklar gibi) etraf yksek dalarla evrilmitir. Bunlar okyanus ve denizlerden gelen nemfi rzgrlarn ya getirmelerine mni olurlar. Blge iklimini daha iy? anfyabilmek ffc-'iklfm unsurlarna bir gz atmakta fayda vardr. Scaklk: On Asya ve Orta Asya, yaz mevsiminde, ktann en scak ksmlardr. Bunda coraf enlem kadar step ve l blgelerinin geni oluunun da tesiri vardr. Gerekten bu blgelerde atmosferdeki su buhar, ky blgelerine nazaran, az olduundan gneten gelen nlar atmosferin st tabakalarnda tutulamamakta ve toprak civan fazla snmaktadr. Bu sebeple yaz scaklklar ok yksektir. Scaklk, umum olarak, Mann bat ksmnda gneyden kuzeye doru coraf enlemin tesiri altnda azalr; fakat, batdan douya doru denizin tesirinin azalmasyla artar. Mutlak azam scaklk l blgelerine isabet eder. Orta Asya'da Tirmiz (48,5) ve Luk-on (48) imdiye kadar kaydedilmi olan en yksek mutlak azam scaklktaki yerlerdir. Yazn, kta iinin fazla snm olmas dolaysiyle, Orta Asya dalar, yksek ksmlarna kadar yaamaya elverilidir. Mesel 38 11' kuzey enleminde bulunan Parntrisk Post 3.653 m. ykseklii haiz olmasna ramen Temmuz ortalamas 13,5 n Asya ve Orta Asya k mevsiminde gne nlarnn eik gelmesi, gnn ksalmas ve ayn zamanda kuzeyden gelen souk hava ktlelerinin tesiriyle souktur. Orta Asya'da Sibirya zerinden esen kuzey rzgrlar, dier mevsimlerde olduu gibi, kn da hkimdir. n Asya ve Orta Asya'da k mevsiminin uzunluu ve iddeti, gneyden kuzeye doru artar. Yazn ide; mevsimin uzunluu ve scaklklarnn iddeti, k mevsiminin uzunluu ve iddeti nisbetinde deildir. Bat Trkistan'da yaz, Akdeniz kylarndakinden daha scaktr. Basn ve Rzgrlar: n Asya'da Akdeniz kylariyfe i ksm iklim bakmndan birbirinden farkldr. Bunda, dier millerin yansra, basn ve rzgrlarn rol olduu muhakkaktr. Gerekten n Asya'da basn merkezleri te bunlarn istikamet verdikleri hava ktleleri genitir ve nisbeten sabittir. Akdeniz havzasnn aksine n Asya'da, ^mevsiminde yksek, yaz mevsiminde ise alak basn hkimdir. Kn n Asya'da hkim olan sibirya yksek basncdr. Buradan gelen hava kuru ve souktur. Bazan Arap yarmadas zerinde bir srt meydana getiren Byk Sahra yksek basnc, bahis konusu yksek basnla

Her iki yksek basn merkezi arasndan, sonbahar ve ilkbaharda, batdan douya doru hareket eden alak basnlar geer. Bunlarn mhim bir ksm Akdeniz'de meydana gelmektedir. Sonbahardan itibaren Akdeniz havzasnn kuzey ksm gezici alak basnlarn gzerghn tekil eder. Bunlarn faaliyetleri ka doru artar ve bunun neticesi olarak btn k mevsiminde yalar meydana gelir. Yaz mevsiminde ise kutup havasnn kuzeye doru ekilmesiyle havza tropikal hava ktlelerinin tesiri altnda kalr, gezici alak basnlar bu havzaya sokulamaz ve bu yzden Akdeniz havzas ve n Asya yazn yamur almaz. Yazn n Asya'da Bat Pakistan'dan Irak'a kadar uzanan sahada bir alak basn sahas vardr. Bu mevsimde kuzey ve kuzeybatdan esen rzgrlar hkimdir. Dou akdeniz havzasndan Msr lne doru esen ve lkadan beri bilinen bu rzgrlara Etezyen rzgrlar denir. Bu rzgrlarn tesiri memleketimizde de hissedilmektedir. Aynca n Asya kylarnda, gndzleri havay serinleten deniz meltemleri grlr. Memleketimizde bunun en gzel misali zmir'de denizden esen imbat rzgrdr Ya: n Asya ve Orta Asya baz ky blgeleri (Anadolu'nun Karadeniz, Ege Denizi ve Akdeniz kry dalk blgeleri ile Hazar Denizi'nin gney kylar) hari, 25C - 500 mm. arasnda ya almaktadr. evrenin yal oluu denizlere yaknlk ve ykseklikle alkaldr, i ksm baz yksek dalk blgeler hari kuraktr. Memleketimizde etraf yksek dalarla evrili Anadolu ve Dou Anadolu havzalar az yal step sahalardr. Bunlar gibi iran'n i ksm ve Hazar denizinin dousunda kalan geni saha da ldr. Dou Akdeniz'de teekkl eden gezici alak basnlar douya doru hareketlerinde, ky dalan bir engel tekil etmediinden Suriye1 de Halep blgesindeki yaylalar bolca ya alrlar (yllk ortalama ya miktar 400 600 mm. arasnda). Douya doru denizden uzaklk ve yzey ekillerinin siliklemesi dolaysyla ya azalmaktadr. Buna ramen 'Verimli Hill'in gney ksm 200 - 400 mm. arasnda ya alr. n Asya'nn bat ksmnda yalar, mahiyet itibariyle, Akdeniz yalardr. Yalnz Karadeniz kylarnda kurak mevsim yoktur. n Asya'nn Karadeniz ve Hazar kylar bir tarafa braklacak olursa dier yerlerinde ya saf Akdeniz ya rejimi (souk mevsimi yal, yaz mevsimi kurak) yahut bozulmu Akdeniz ya rejimi grlr. Orta Asya'nn bat ksmnda (Bat Ttirkistan) vaziyet byledir. Mesel yllk ortalama ya tutar 135 mm. olan Buhara'da yaz mevsimi tamamen kuraktr. Bat Trkistan'da ya mevsimi k ve ilkbahardr. Ya zamim ilkbahar balangcdr. En yal ay Mart aydr. Hazar'n tesindeki yerlerde tamamyla ak griterh says 140 olduu hlde, kapal gnler 59'dur. Bat Sibirya'da vaziyet buradakinin aksidir: 132 tamamiyle kapal gne karlk ak olan gn says 47'dir. n Asya va Orta Asya'da klim Tipleri: n Asya'nn batsnda (Ege Denizi kylar te Trkiye'nin gney kylarnda) Akdeniz ikilimi hkm srer. Ege kylarnda yaz mevsimi. Bat Akdeniz havzasnda olduundan daha scaktr. Mesel zmir'de be ayn. (Mays - Eyll aylarnn) ortalama scakl 20'nin stndedir. En scak ay Temmuz'dur (izmir'de 27.6). Grlyor ki zmir'de yaz aylarnn scakl tropikal iklimlerin scaklklar kadar ve hatt daha yksektir. Burada yaz mevsimi barz surette kurak geer. Hazirandan Eyll sonuna kadar 4 ay zarfnda den yamur miktar ancak 36 mm.'dir. Btn Akdeniz havzasnda olduu gibi Ege'de,

16

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

17

Gney Anadolu'da ve Suriye kylarnda da souk mevsim ya mevsimidir. Bununla beraber kn hissesi sonbahar ve ilkbaharnkilerden daha fazladr. Gney Anadolu kylarnda hakiki Akdeniz iklimi hkm srmektedir. Ancak Akdeniz ovalan Bat Anadolu'ya nazaran biraz daha scaktr. Bu husus coraf sebeplerden ileri gelmektedir. Gerekten Toroslar'la evrilmi olan bu ovalar kuzeyden gelen souk rzgrlara kar mahfuzdur. Kbrs iklimi de esas itibariyle Akdeniz ikliminin kontinental tipidir. Yalnz burada klar biraz daha mlayimdir. Akdeniz delimi douya doru gidildike bozulmakta ve l iklimine bir gei grlmektedir. Anti Lbnan'n dousunda balayan l (Suriye l) Mezopotamya'ya kadar uzanr. Bu gei iklimine Akdeniz step iklimi denir; yani, mbalal kontinental bir tip olup scaklk fark ehemmiyetlidir ve mutlak kuraklk en az 6 ay devam eder. Memleketimizin gneydousunda da "Akdeniz Step klimi" hkimdir. Urfa'da olduu gibi yllk scaklk fark ok fazladr. Yazlar ok scak, klar ok souktur. Yllk ya tutar 445 mm. kadardr. Yaz mutlak denecek derecede kuraktr. Buna tekabl eden bitki rts bozkr (step)'dr. Buradan gneye doru gidildike, yava yava le (Suriye l) geilir. ' Akdeniz step dimi Dou Anadolu'da ve Zagros dalarnda (ykseklik ve da-'Jk ktlelerin mevcudiyeti dolaysiyle) kesintiye mruz kalmakta, fakat bunlarn eteinde, bilhassa iran Azerbaycan'nda, tekrar kendini gstermektedir. Bahis konusu step iklimi Kuzey iran'da, Horasan'da ve Afganistan'da devam etmektedir. Bu step iklimlerinin kuzey ve gneyindeki geni sahalarda muhtelif tip ller yer almaktadr. yle d, n Asya'da Arap yarmadasnn i ksm ve aa Irak, Sahra iklimi tipi scak ller grubum dahildir. l, 35 kuzey enlemine kadar ilerlemektedir. Gney ran'da Basra krfezi kylan ve Mekran dalan scak llerin ok iddet kazand yerlerdir. Yamurlar ok azdr. Mesel kyda Jask (25 47' kuzey entemi)'m btn yl ald ya miktar, ortalama olarak 110 mm. civarndadr. Burada ya sonbahar sonu ve ilkbahar balangcnda grlr. Nisandan Ekim sonuna kadar hemen hemen hi yamur yamaz. ran'n i ksm (Kevir'ler ve Ltlar) kumlu, atall ve tuzlu gllerle kapl souk llerdir. Bununla beraber buralarda yazn scaklk 45 ye kadar kar. Iran yaylasnn orta ksmndan kenarlara doru gidildike ilkbahar yamurlarnn hkim olduu steplere geilir. Isfahan, Tahran ve Mehed'de en fazla ya Mart ayndadr. Bu yerlerde yaz mevsimi hemen hemen kuraktr (Gneydou Anadolu ve Orta Irak'taki ya rejiminin bir deiik ekli olan bozulmu Akdeniz ya rejimi). Horasan dalan ve Hindiku silsilesinin te taralnda yer alan alak yaylalarla ovalarda tekrar l iklimi hkm srmeye balar. Orta Asya'da yksek dalarla, bunlarn arasnda yer alm bulunan irili ufakl anaklar birbirinden farkl iklim hususiyetlerini haizdir. Umumiyetle yksek dalar daha yaldr, buralar yer yer ormanlarla kapl olup otlaklar ihtiva etmektedir. Halbuki aralarnda bulunan havzalar ok az yaldr; step ve llerle kapldr. Asya'da l rejiminin ok geni bir saha dahilinde kendini gstermesinde: 1) Deniz-

lerden ve okyanuslardan uzakln, 2) Ya getiren rzgrlara bir mania tekil eden ve yaz musonunu tutan bir dalar eddinin mevcudiyetinin, 3) Klar iddetli olan kuakta souk mevsimin tabi kurakln arttran bir yksek basn rejiminin mterek tesirleri vardr. Mezopotamya, Iran ve Trkistan'dan gemek zere Arap yarmadasndan Manurya'ya kadar uzanan bir l kuann mevcudiyeti bu suretle izah edilir. Bu l kua yalnz n Asya ve Orta Asya'da dalarla kesintiye uramaktadr. Hazar denizinin dousunda ve Aral denizinin (baz atlaslarda gl) eviren alak yaylalarla ovalarda ran'n i ksmndaki iklimden daha az sert ve klan yal otan iklimden farkl bir klim vardr. Blgede arz olan yalar, kuzey ve gneyde, ayr ayr mevsimlere der. Gneydekiler Akdeniz'in k ve ilkbahar yalardr. Merv'de Ocak'tan Nisan'a kadar ya tutar 79 mm. kadardr. Kuzeydekiler ise, k iddetti olan kuan kara iklimi blgelerinde olduu gibi, daha ziyade yaz yamurlardr. Blgenin her tarafnda, coraf enlem ne olursa olsun, scaklk fark dan ma ehemmiyetlidir. Yaz mevsimi ok scaktr. Coraf enlemi 37 olan Merv'de Temmuz ortalamas 30,2Oldir. Hakiki bir k mevsimi vardr. K, gneyden kuzeye doru iddetlenir. Corafi enlemi 41 olan Hive'de Ocak ortalamas -4,7 dir. Aral gln gneyden eviren ovalarda iddetli rzgrlar kum frtnalar meydana getirir. Bundan baka kuzeyde kar frtnalar grlr. te Ksaca tasvir edilen bu l iklimi tipine, de Martonne, Aral tipi der. Bu, souk l iklimlerinin ara tipidir. Dou Trkistan'da ve Gobi'de k mevsimi daha iddetlidir. Tibet'in yksek yaylalarnda, hemen hemen btn sene, k vaziyeti mevcuttur. Bu yaylalarda bir da l iklimi hkm srmektedir. Orta Asya'nn alak ksmlarnda mevcut iklimlerin mterek vasflar kuraklk (bu blgelerin yllk ortalama ya miktar 200 mm.'nin altndadr), ok yksek yaz Scaklktan, ok ehemmiyetli gnlk ve yllk scaklk fark, ok ehemmiyetsiz nisb nem ve iddetli buharlamadr. Bu hususlar gsteriyor ki, Orta Asya'nn alak ksmlarnda kara l iklimleri ile buna mtemayil step iklimleri hkm srmektedir. Orta Asya lleri, umumiyetle, orta kuak lleri grubuna dahildir. Takriben 30 ye 50 kuzey enlemleri arasnda uzanan l ve stepler sahasnn kuzey ve gney ksmlar, ya ve scaklk rejimi bakmndan, birbirinden farkldr. yle ki, aa yukar 42. paralelin kuzeyinde kalan blgede (st Yurt yaylasnda, Aral gl blgesinde, Gney Kazakistan'da), klar dondurucu, yazlar kavurucu olan bir kara iklimi vardr. Klarn iddeti hakknda bir fikir vermek iin Arat denizinin 5 ay mddette donduunu sylemek kfidir. Ya, hemen hemen senenin btn aylanna msavi bir ekilde dalm gibidir. En kurak mevsim ktr. Bu tip l iklimine kara l iklimi denebilir. Bu paralelin gneyinde kalan ksmda klar, kuzeyde olduu kadar iddetli deildir. Yllk ya tten kuzey ksmndakine nazaran, daha azdr. Buhara'nm bir sene zarfnda ald ya ancak 135 mm.'dir. Yaz mevsimi mutlak denecek derecede kuraktr. Haziran'dan fyfl sonuna kadar, hemen hemen M$ yarnor yamaz. Ya rejimi Kuzey Sahra'nn ya rejimine k1 benzedii Iift Gney Trkistan'daki (Trkmenistan ve zbekistan'n alak tasmlan, Karakum l ve Amu Derya'nm orta ve aa mecras) bu l iklimine baz corafyaclar, ^ deniz l iklimi der.

1

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

19

87

Dou Trkistan'n alak ksmn tekil eden Tarm havzasnda bir kara l iklimi vardr. Etraf yksek dalarla evrilmi olan Tarm havzasnn en alak ksmnda, takriben 300.000 krn^lik bir sahada, Taklamakan l yer almaktadr. Civar okyanus ve denizlerden 2.200 km. kadar uzak olan Tarm havzasnn orta ksm ok kuraktr. Burada, gkyz umumiyetle az bulutludur. Bulutlar, batdan ve bilhassa, gneybatdan gelir. Ya, gerek yamur gerek kar eklinde olsun, az der. Senede yal telkki edilebilecek gn says 20'yi bulmaz. Her defasnda den ya miktar gayet azdr. Tanr dalarnn kuzey taraf gney tarafndan 5 il 6 misli daha yaldr. Gerekten bu dalarn kuzey eteinde yer alan Urumi, senede ortalama olarak, 262 mm. ya ald halde Kagar'n yllk ortalama ya miktar ancak 4 mm.'dir (ekil 2).

efor. Fakat hibir tarafta bu kadar yat, sulama olmakszn, ziraate kfi gelmez. Dou Trkistan'n klar serttir. Kagar'da termometrenin -25 dereceye kadar dt vkidir. Ayn yerde 35 senelik rasatlara gre Ocak ortalamas -5.8 derecedir. Fakat ilkbaharda scaklar birden ykselmeye balar (ekil 3). Nisan ay ortalamas 17.3 derecedir. Bu ayn baz gnlerinde scakln 30 dereceyi at vkidir. Yaz aylan, irtifa ve yksek dalara yaknlk dolaysiyle, o kadar scak gemez, Kagar ve Yarkent'in Temmuz ortalamalar 27.5 derece civarndadr (ekil 4). Bununla beraber scaklk, yaz aylarnda, 35 dereceye kadar kmakta ve hatt gemektedir, ok yksek scaklklarn fazla olmay irtifa (Yarkent 1270 m.) ve yksek dalara yaknlk dolay syladr. lde, kumulla kapl blgelerde scaklk kn 5 il 6 derece daha dk, yazn da o kadar daha fazladr (ekil 3,4).

mmZ72421* 18-

KA$GAR

e

Ki927-

KAGAR 30-.

'

4

1512963O

=

ttj m

/5'

n r~j frl""

,2963'

f*mm*/&

oT6>

.'

ekil2 -Kagar'n ya rejimi. Stunlar yasn mevsimler arasndaki daln gstermektedir.

V / //& /

yazn olduka yamur

o. a .

M M .

"

H. T. A . Ek

t A.

Orta Asya'nn bat ksm (Bat Trkistan) ile dou ksm (Dou Trkistan) arasnda ya bakmndan da fark vardr. yle ki, Dou Trtstan, Moolistan ve Tibet'te souk mevsim umumiyetle kurak; scak mevsim {ilkbahar sonu ve yaz) yal; halbuki Bat Trkistan'da ayn enlemlerde (Hazar denizinin dousunda Buhara'ya kadar olan alak sahalar) bilkis, yaz aylar tamamen kurak ve souk mevsim (bilhassa k ve ilkbahar balangc) yaldr. Bylece Dou Trkistan'da yaz musonunun, Bal Trkistan'da da Akdeniz'in;uzak tesirleri grlr. Gerekten Yarkent'in gneyindeki dalarn etekleri ile Altn dalar,

ekil 3 - Kagar'n scaklk rejimi. Hlsa, Orta Asya'nn bat ve dou ksmlarnda coraf enlem, ykseklik gz nnde tutularak baz mevzi? iklim tipleri ayrt edilebilir: a) Gerek batda gerek douda yksek enlemlerde ya, alak enlemlerde bulunan ovalardakinden daha fazladr; fakat miktar 250 mm.'yi amaz. Ayrca kurak mevsim yoktur. Yata, souk mevsimde, hafif bir azalma vardr. Yazlar, gneydeki ovalara nazaran daha scak; fakat klar daha souktur, bu tip iklim l ve llemeye yz tutmu stepler iklimi olup Kazakistan'da kendini gsterdii iin buna Kazakistan iklimi demek yerinde olur. Misal: Semipalatinsk (ekil 5).

20

TRK DNYASI EL KTAB

TRK LKELERNN CORAFYASI

21

YARKENT Z7-

mm zta.ISIZ* 9 6 3 0'

Jl

c^tfa

H

W

S

.

ekil 5- Semlpalansk'in ikltm diyagram. Scaklk kesik tegHle, ya stunlarla gsterilmitir.

I

:-

' '[ I

0yc

a

4& mm. 50 45 40 '30 25 20 75

ekil 4 - Yarkent'in scaklk relimi.

SEMIPALATNSK

\ \

'4

V o5-/ff

b) Bunun gneyindeki cvalarda (Hazar denizi ile Aa Amu Derya ve Sir Derya arasndaki saha -yani Karakum ve Kzlkum- umumiyetle daha az yal (200 mm.'den az), yaz mevsimi mutlak denecek derecede kurak ve ziraatn kat surette Bulamaya ihtiya gsterdii bir l iklimi vardr. Trkmenistan ve zbekistan ovalarnda hkim olan bu iklim tipine mahalli bir ad vererek Bat Trkistan iklimi temek yerinde olur. Bu iklime misl olarak Merv civarnda Bayram Ali verilebilir (ekil 6,7).

scaklk

ekil 6 - Bayram Ali'nin iklim diyagram. Scaklk kesik izgi ile. ya stunlarla gsterilmitir.

c) Bu iklim tipi Dou ve Gneydouda dalk blgeye doru esas vasflarn muhafaza etmekle beraber ykseklik dolaysiyie yllk ya miktar adar (250 il 500 mm.). Alay ve Hisar dalarnn bat etekleri, Bat Trkistan ikliminin irtifa dolaysiyie deien bu tipine dahildir. d) Khistan ve Pamir dalk blgesinde, irtifa dolaysiyie, daha serin, daha nemfi ve yllk yan sene iinde daha iyi dald bir da iklimi vardr. e) Dou Pamir'de ve Taklamakan ln gneybat ve gneyden erevefiyen dalarla yksek yaylalarda yksek l iklimi mevcuttur. Buralar meskn olmayan sahalardr. f) Dou Trkistan'n alak ksmlarnda (Tarm havzas *e ungarya) l ve le mtemayil stepler vardr. Yukarda olduka etrafl bir ekilde grld zere Ta rm havzasnn orta ksmn geni bir l {Taklamakan l) kaplamaktadr. Burada kuraklk Bat Trkistan'dakinden daha fazladr. Yllk ya tutar ok daha azdr. K mevsimi daha souk geer. Yazlar o kadar scak olmamakla beraber

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

23

senelerce ya almay-

ekil 7 - Takent'in iklim diyagram. Scaklk, kesik izgi ile .ya stunlarla gsterilmitir. fark, batya nazaran daha fazladr. Bu iklime Dou Trkistan iklimi denir. Bunun! da yn, coraf enlem ve irtifa unsurla/nn mdahalesi ile meydana gelmi bir takm dereceleri vardr. yle ki, l iklimi, Tarm havzasnn ortasna doru ok kurak ve kara tipinde olduu halde, havzann kuzey ye bat kenarnda, vahalarn bulunduu dalk kenara doru, daha mutedildir. Buralarda ya biraz daha artmakta ve yaz scakl nisbeten azalmaktadr. Arkadaki dalarda (Tanr dalarnn dou etekleri}, ykseklik dolaysiyle Bat Trkistan'da olduu gibi, ya miktar artmaktadr. Buralar ormanlar ve otlaklar sahasdr. g. Tanr dalarnn douya doru meydana getirdii uzun ve yksek dalk knt Tarm havzasn ungarya'dan ayrmaktadr. ungarya'da Kazakistan iklimini hatrlatacak bir klim tipi vardr. Buras, btnyle, l olmaktan ziyade bir bozkr sahasdr. Yalnz havzann ortasna doru bozkr, le mtemayil bir karakter ar-zetmee balar. klim Deimeleri ve Kuraklk Meselelerine Umum Bak s Trkler'in yaadklar n Asya ve Orta Asya'nn iddetli iklim blgelerinde iklim unsurlarnn (bilhassa scaklk ve ya) seyri sabit olmad gibi, bunlarn tesiri altnda bulunan alkal hdiseler de (akarsularn akmlar, boylar, gllerin ve i denizlerin seviyeleri, bitki rts gibi tabu hdiselerle, insanlarn yer deitirmeleri, hayat tarzlar ve benzeri beer hdiseler) birtakm deimelere maruz kalmaktadr. Krenin muhtelif blgelerinde, bilhassa ller, yar ller ve bozkrlar sahasnda yaplan mahedeler buralarda muhtelif devirlerde bir takm deiikliklerin meydana geldiini ortaya karf1iifir. Bu bozkr blgesini

ve ya rejiminde grlen bir deime buray l haline getirebilir. Afrika'da ve Asya'da tamamen kuruyan gller olduu gibi, yal ve kurak devrelerin birbirini takip edii bu ktalarn baz yerlerinde gl seviyelerinin ykselip alalmasna yol amtr. Yalarda grlen bu deiiklikler, zira ve iktisad hayat yakndan ilgilendirmektedir. Acaba hemen hemen her tarafta tesbit edilen bu deimeler devr midir? Musonlar Asyas'nda Hindistan'da 11 senelik bir devrliin meydana karld zannediliyor. Orta kuakta buzullar, tropikal memleketlerin glleri gibi cephelerinin ilerlemeleri ve gerilemeleri ite scaklk ve ya deimelerinin mevcudiyetini gstermektedirler. Brckner'e gre bahis konusu deimelerin mevcut olduunu gsteren btn bilgiler, iklimin devr deimelerini meydana karmak hususunda birlemektedirler. Ona gre bu devre 35 seneliktir. Kurak ve yar kurak blgelerde baz aratrclarn mahadeleri, onlarda, buralarda ktalarn tedri? bir surette kurakla doru gittii intiban uyandrmtr. Mesel Kuzey Afrika'da bozkr sahalarnda ve le mtemayil bozkrlarda Romallar devrinden katma harabeler, byle bir intiba hsl etmektedir. Gney Afrika'da Kalahari'de l. Passarge'ye gre sahasn bozkrn zararna geniletiyor. Blgede kaynaklar kaybolmakta ve Oranj nehrinin akm azalmaktadr. Orta Asya'da Hazar denizinden Lob-Nor'a ve Umman denizinden Fergana'ya kadar uzanan geni sahada arkeologlarn meydana kardklar harabeler, {uralarda parlak bir medeniyetin varln fakat sonradan btn bunlarn ortadan kalkm olduu intiban uyandrmtr. Mazinin parlak devirleri ile bugnk harabeler arasnda gze arpan tezat, geen asrn tannm ilim adamlar tarafndan tarih arzalar olarak deil, fakat zaman dahilinde devaml surette tesirini gsteren tabi bir sebebe balanyordu. Orta Asya, tarih zamanlarn bandan beri tedric bir kurakla sahne olmutur. Kuraklk gebelerin dolatklar araziyi daraltarak onlar, sahalarnn dnda kalan yerleik lemin zerine atyordu. Bylece buzul devirlerinin sonundan beri tesirini gsteren kuraklama byk istillarn mili olarak ortaya kyordu. Bu gr tenkit edenler, devaml kuraklk faraziyesinin Bat Avrupa'da buzul devri sonras iklimlerinin tekmlnde tesbit edilen deimelerle pek badaamadn ileri srmlerdir. Onlara gre, kuraklk faraziyesi zaman dahilinde ok mevzilemi tarih! hdiselerin izahna uygun deildir. Bununla beraber kurakln devr bir mahiyet kazanaca farzedilebilirse bu faraziyeye yaplan itiraz ksmen deerini kaybeder. Bilindii zere nc Zamanla Drdnc Zamanda grlen iklim deimeleri, daha ehemmiyetsiz farklarla milttan evvel II. ve I. binlerde, fakat dalma kurakla mtemayil olmak zere, devam etmitir. n Asya le Orta Asya'nn Bitki rts ve Topraklan: n Asya ve Orta Asya'da bitki rtsn tekil eden topluluklarn daln gsteren bir haritaya baklacak olursa, bu geni blgede ormanlarn mahdut sahalar igal ettii grlr. Hususiyet gsteren bir orman topluluu Dou Karadeniz'le Kolit blgesindedir (Kolit bitki topluluu). Esasnda Orta Avrupa bitki leminin bir unsuru olan Kolit bitki topluluunun Akdeniz'de grlenle hibir mnasebeti yoktur, iri aalardan ibaret ten bu ormann bir de gr orman alt topluluu vardr. Buna benzer bir bitki lemi Hazar denizinin gney kylannda mevcuttur. n

M______________i-------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

25

Asya'nn dier dalk sahalarnda grlenler ise, yapraklarn dken kark orta kuak ormanlar ile ine yaprakl ormanlardr. Bunlar her tarafta byk tahribata uramlardr. Bunun iki sebebi vardr: 1) Yakacak odun elde etmek,-2) Ziraat sahas amak. ok eski bir medeniyet sahas olan n Asya, bu yzden byk zararlar grmtr. Bu sebepten blgede orman byk istil yollarnn kenarndaki sarp dalk yerlere snmtr. Denklerden uzaklk, ykseklik, kylarda hkm sren klim tiplerinin (Asya'nn batsnda Akdeniz gneyinde muson iklimleri) bozulmasna sebep olmu ve bunun neticesi olarak bir taraftan ya azl, dier taraftan ya rejiminin bozuluu, bozkr ve llerin geni sahalar kaplamasna meydan vermitir. Trkiye'nin Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kylar ormanlarla evrili olmasna ramen i ksm bozkrdr. ve Dou Anadolu'daki havzalarn hi olmazsa erevelerinin ormanlarla kapl olmas icab ederken Trakya'nn i ksmnda olduu gibi, plakl, orman tahriplerinin neticesidir. Fakat byle bir iddia Gneydou Anadolu bozkrlar iin ortaya atlamaz. Verimli Hill'in Trkiye'nin bu blgesine isabet eden ksm tabiaten bir bozkr sahasdr. n Asya'nn bu ksmnda ln hududunu, kabaca, hurma aac tyin etmektedir. am, Halep, Urfa, Musul, Kerkk gibi yerler hurmann meyva verdii sahann dnda kalmaktadr. "Verimli Hill" kua, Eski adan beri Akdeniz memleketleri ile Mezopotamya arasnda mnasebet tesis eden yollarn getii sahadr. ran'da nemli orman (Kolit bf^ti topluluu) sadece Elbruz'un kuzey yamalarnda mevcuttur. Iran Azerbaycan'nda ve Zagroslar'da kark orman vardr. Bunlarn etekleri muhtelif tabiatta bozkrlarla kapldr. Kuzeydouda ormanlk yerler paralar halindedir. Bunlann arasnda yksek ve alak bozkrlar geni sahalar kaplamaktadr. ran'n i ksm, tamamen kurak blge snrlar iinde olup l veya llemeye yz tutmu bozkrlar halindedir. Yerleme sahalar dalarn eteindeki vahalara rastlamaktadr. Iran'n i ksmnda hurmann hududu, Arap yarmadasnda olduu kadar kuzeye kmamaktadr. Bunda klarn daha souk oluunun tesiri vardr. Sibirya'da ine yaprakl ormanlar (tayga ormanlar) hkimdir. Bu ormanlar Orta ve Kuzeydou Sibirya'da, hususiyle Yakutistan'da geni sahalar kaplarlar. Bal Sibirya'da orman bataklk blgede gelimitir. Burada kuzeyden gneye doru bir birini takiben ladin, saram ve kknarlardan mteekkil bir ine yaprakl orman blgesi hu aalaryla temsil edilen geni yaprakl aalardan mteekkil bir blge ile ayrdedilir. Bu ormanlk saha batda Ural dalarnda gneye doru bir knt yapmakta ve daha batda Ufa ve Perm'e kadar uzanmaktadr. Blgede ine yaprakt ormanlar ile Orta kuan kark ormannn unsurlar birbirine girmektedir. Bat Sibirya'da kuzeyden gneye doru ine yaprakl ormanlardan yayvan yaprakl ormanlara ve bundan da aal stepe geilir. Bunu, Karpatlar'dan Altaylar'a kadar eritler halinde muhtelif tabiatta stepler (bozkrlar) takip eder. Stepler birtakm kuaklar ve lekeler tekil etmektedir. Bunlarn en mhimi kara topraklar zerindekiler olup, Ukrayna'dan Sayan dalarna kadar 2,5 milyon km2'lik bir sahay gal ederler. Bozkr bitkileri ilkbaharda sratle biter, fkrr ve

ieklenir; sonra yazn kurur. ok kk canllara* hayat faaliyetleri neticesi bu otlarn paralanmas

ile teekkl eden hms topraa kararak Kara toprak (ernozyum) denen husus bir toprak tipi meydana getirir. Yazn yan kfi olduu yerlerde bu eit topraklar dnyann en zengin ziraat topraklardr. Bu mahiyeti haiz stepler, Orta Asya'da yalnz Kazakistan'n kuzeydousunda olduka geni bir sahada yaygndr. Bu saha verimli ziraat topraklar dolaysiyle, Rus kolonizasyonuna sahne olmutur. Bunun gneyinde yer alan blge (geni mnada Bat Trkistan) kurak steplerle lleri ihtiva etmektedir. Kazakistan'n kurak ve tuzlu sahalar ile Krgz stepler blgesi, her bakmdan, dou ite bat arasnda bir gei alandr. Gerekten burada yer ekilleri silik olduu gibi, nehirler de aralkldr ve akmlar zayftr. Grlyor ki, gerek yer ekilleri, gerek akarsularn durumu, dou - bat istikametinde yer deitirmeye engel tekil edecek mahiyette deildir. Onun iin Asya'nn i ksmndan, ungarya zerinden, gebeler zaman zaman Trkistan'a ve Avrupa zerine yaylmlarda'. Yukar Irti ovas ve gl, Ebi glnden Ala gle giden yol (ungarya kaps) ve ili vadisi Krgz steplerine geen giri kaps idi. Bu yollarla Krgz steplerine giren gebeler burada, batya doru hareketlerinden evvel, ikmallerini yaparlard. Kazaklar ve Krgzlar da bu ekilde buraya yerlemiler ve blgeye adlarn vermilerdir. ., Kazakistan'n gneyinde Aral denizi ve Trkmenistan bozkrlar (stepleri) yer almaktadr. Burada bozkr sratle kuraklaarak llemeye yz tutar. Orta Asya, orta kuak llerinin en yaygn olduu sahadr. Bu llerde suyu muhafaza eden etli bitkiler olmad gibi, aa trleri de pek ndirdir. Stepler gneye doru, daha oraklarlar ve yerlerini saksaul aacna terkederler. lk bakta saksaul'un, budakl, eri br, birbirine dolam dallardan baka birey olmad zannedilir. Odunu gayet sert olduundan suda yzmez ve batar. ok fakir topraklarla ve pek az nemle yetinen saksaul, 20 il 25 senede yetiir. or denilen tozlu, kapal ukurlar etrafnda tuzu seven bitkilerle bir arada bulunur. Aa let saplar imalinde ve ev inaatnda kereste olarak da kullanlr ve bundan bilhassa, odun- kmr yaplr. Trkistan'da saksaul'un yetitii geni sahalar husus bir durumu haiz olduu iin, buralara l demek pek doru olmasa gerektir. Bu yerler iin llemeye yz tutmu bozkr tbiri daha yerindedir. Orta Asya'nn dalk sahalarnda, yksekliin tesiriyle, bitki-topluluu husus bir vaziyet arzeder. Bu sahalarda bitki kuaklarnn, alak yerlerde olduu gibi, birbirini taktb ediindeki intizam bozulmaktadr. Dalk blgelerin herbirinin ykseklik ve iklfrn artlarna maruz olu bakmndan kendilerine mahsus bir bitki topluluu vardr. Mesel Attaylar'da bozkr, alak ksmlan ve i havzalan igal eder. Dalarn alak yamalarnda Moolistan'n kurutucu rzgrlarnn esmedii yarlerde ine yaprakl etek ormanlar bulunur. Deha ykseklerde melez, ladin ve kknar ormanlar balar. 2.200 m.'nln stnde.dou llerinden esen rzgrlardan fceranmu olan yerlerde otlardan mteekkil zengin bitki topluluuna (Alp ayrtart)geiiir. Bu bMtopluluu, gneyin tesirini alamayan ksmlarda, mesel Sayan dalarnda, pek fakirdir. Bitki topluluunda grlen tezatlar, Orta Asya'nn gneybat ksmnda daha ziyade gze arpmaktadr. B ksmda Bat Trkistan'n l ve llemeye yr tutmu bozkrlarndan yksek Pamir* tundralarna geilir. Buralarda zirai bitkiler, kuytu yerlerde, ok yksekler kadar kmaktadr. Tacikistan'n tabi ormanlannda yaban elma, armut ve badem bol miktarda bulunur. Burada kurak olan tarafa bakan yerlerde llemi bozkr. 1.700 m.'ye kadar kmakta ve bunu allklar takip

26

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

27

etmektedir. 2.300 il 2.900 m.'den sonra am ormanlar yer almaktadr. Bunlarn stnde bulunan fakir Alp ayrlan 3.200 - 3.400 m.'ye kadar karak tundra tipi, ksa boylu talk otlara dnmektedir. Dalk sahalar bitki corafyas bakmndan farkh blgeler tekil ettikleri gibi, husus bir takm hayat merkezleri de meydana getirmektedirler. Buralarda insanlar birbirinden ok eitli sahalarn kaynaklarndan geni lde yer deitirmeksizin, istifade edebilmektedirler. Bu eitli blgelere yerlemi dan insan topluluklar bazen bir vadi iinde toplanm olan kaynaklarla iktifa ederler. Bazen de bu topluluklarn iktisad hayatlar mbadelelere ve daha geni yer deitirmelere istinat eder. Buna karlk ova ve yayla memleketlerinin her bitki blgesinin kendine mahsus istismar ekilleri vardr. Bunlar daha iptida ve daha yeknesaktr. n Asya'da klar yamurlu ve yaz mevsimi kurak geen subtropikal (tropik alt) memleketlerde, bilhassa Akdeniz lkelerinde btn topraklarn rengi krmzya alar. Bu hal, hmsn az oluundan ileri gelmektedir. Krmz toprak bilhassa kalker arazi zerinde grlmektedir. Trkiye'de ve Suriye'de kalker blgelerde grlen ukur alanlardaki krmz topraklar bu snfa girer. Gney Anadolu ve t Anadolu'nun dalk sahalarnda ve Dou Anadolu'nun hemen her tarafnda grlen topraklar kestane rengi topraklardr. Dou Karadeniz blgesinde, husus iklim artlarnn tesiriyle ok ykanm ve hmsn kaybetmi scak blge (lateritik) topraklar meydana gelmitir. Ayn topraklar, iklim ve jeolojik artlar deitii iin, Bat Karadeniz'de bulunmaz. Anadolu'nun byk bir ksmnda boz ve kahverengi step topraklan ile tuzlu topraklar hkimdir. Geni vadi tabanlar ile, delta sahalarnda ve ky ovalarnda birikinti (alvyal) topraklar yer alr. Batda Rusya'da, ova ve alak yaylalarda bir takm toprak kuaklar izmek mmkn olduu halde, douda Sibirya'da bunlara rastlanmaz. Burada ykseklik ve ya her yerde ayn olmadndan durum deimektedir. Bat ksmda souk ve nemli blgelerin kl rengi topraklar (podzol) hkimdir. Bakrdistan ve Kazan havalisinde kl rengi souk blge topraklarndan karatoprakiara geilmektedir. Karatopraklar kua Bat Sibirya'da ve Trkistan'da geniler. Bunun gneyinde bozkr ve llemeye yz tutan bozkrlarn zayf ve iskelet topraklar bulunur. Bunlar, Karadeniz'in kuzey kylarndan Orta Asya dalk blgelerine kadar olan sahada geni bir yer kaplamaktadr. Aral denizinin etrafnda ve Trkmenistan'da kumlar geni sahalar igal etmektedir. Orta Asya'nn yksek dalan, iskelet topraklar sahasdr. n Asya ve Orta Asya'da topraklarn hepsinden ayn ekilde istifade edilmez. Anadolu'da boz ve kahverengi step topraklar hububat sahalarna tahsis edilmitir. Anadolu havzalarnn alak ksmn igal eden birikinti topraklarla geni vadi tabanlar ve deltalar eitli ziraatlerin yapld yerlerdir. Kazakistan'da, IdilUral blgesinde ziraatin yapld yerler karatopraklar sahasdr. An Asya ve Orta Asya'nn Akarsular, Glleri ya Denizleri: n Asya ve Orta Asya, llerin ve llemeye yz tutan bozkrlarn ok yaygn olduu bir sahadr. Burada muntazam akt akarsular azdr. Asya ktasnda sularn okyanuslara varamad blgeler ok geni yer tutar. Bunlarn kaplad saha yaklak olarak' 13.000.000 km2 olup mutlak lleri, lleri ve bozkrlar htiva et-

mektedir. Bu yerler ak olmayan sahalar (areik) ile ak olan, fakat sular okyanus ve denizlere ulamayan sahalar (andoreik)'dr. Mesel Trkiye'de Anadolu'nun mhim bir ksm ikinci trdendir. Van gl havzas da yledir. Ak olmayan sahalar ise Arap yarmadasnn i ksm ite Hazar denizinin dousundaki l sahasdr. n Asya ve Orta Asya'nn geri kalan ksmnda sular, okyanuslara ve bununla balants olan denizlere gider. Bunlar da ak olan (eksoreik) sahalardr. Kaynaklarn Gaziantep ite Kilis arasndaki deiik blgeden alan sularn bir ksmnn da ak olduu halde (batda Amik glne dklen Afrin ay buradan kan bir kolla Asi nehrine karr) Kilis'in kuzeyindeki tepelerden doan Kureyk ay Halep'in gneyinde Elma bataklnda kaybolur. n Asya'nn en mhim nehirleri Frat, Dicle, Kattrmak, oruh, Sakarya, Byk ve Kk Menderes, Seyhan ve Ceyhan'dr. Bu nehirlerden baka Hazar Deni-zi'ne dklen Ara ve Kura nehirleri vardr. Bunlardan Trkiye'nin en mhim akarsuyu olan Frat nehri yamur ve bilhassa karlarn erimesinden meydana gelen sularla beslenir. Frat'n sularnn en yksek olduu seviye, karlarn erimesiyle alkal olarak, Nisan ve Mays aylardr. En dk seviye de, yan kar halinde olmas dolaysiyfe, souk mevsimdir. Anadolu'nun en byk nehri olan Kzdrmakta en yksek seviye karlarn eridii, yalarn boilatt ve buharlamann o kadar ehemmiyetli olmad ilkbaharda; en dk seviye ise yaz mevsimindedir. Sakarya'da ayn Vaziyet grlmektedir. Daha ziyade yamur rejimiyle alkal olan Ege blgesi akarsularnda en yksek seviye souk mevsime (sonbahar sonu ve k), en dk seviye ise yaz mevsimine isabet etmektedir. Biyen kar sular ve yamurlarla beslenen Seyhan ve Ceyhan'da sularn dk seviyesi ilkbahardadr. Nisbeten alak seviye ise yaz mevsimindedir. Van blgesi gibi kapal bir havza olan Urmiye gl, Zagroslar'dan inen akarsular (Nazl, aata sular), kar sular ve yamurla beslenmektedir. Bunlarn da sularnn kabark olduu zaman'lkbahar ve yaz balangcdr. ran'n i ksm l sahas olup ak tamamen ie dorudur; sular i havzalarda kalr, denizlere gidemez. Trkistan'n akarsular, yzey ekilleri ve bilhassa iklimin kurak olmas dolaysyla okyanuslara ulaamamakta, birer i deniz mahiyetinde olan Aral denizi ite Hazar denizine ve Balka glne dklmekte yahut l ve bozkrlarn bir yerinde bataklklar meydana getirerek onlarn .iinde kaybolmaktadr. Gerekten yaz mevsiminin iddetli scaklar (akta gndzn 30-40 derece ve hatt daha fazla), yan ok az oluu, daimi bir akarsu ebekesinin teekklne imkn verme mektedir. Akarsular ancak senenin msait zamanlarnda, sularn yksek olduu sralarda, bir kapal havzaya ulaabilmektedirler. Kaynaklarn yksek dalardan alan byk akarsularn btn sene ak vardr. Kazakistan'da nehirlerin sular, i havzalarda kalmakta, okyanusa varamamaktadr. Burada seyreden akarsular kaynaklarn Tanr dalarnn kuzey etekleri ite Ala dalardan alrlar. Bunlarn ou Balka glne dklr. En mhimi, Tanr dalarnn kuzeydou eteklerinden doan ve Kulca depresyonunu geerek birok kollar halinde Balka golne dklen ili'dir. Issk gl civarnda Krgz Ala dalarndan doan u nehri Atk Stepi'nde Akol

denen bir bataklkta son bulur. Karaganda'nn gneybatsndaki yaylalardan

T-----------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

kaynan alan Sarsu da bu civarda sona erer. Her ne kadar atlaslarda bunlara gt adi veriliyorsa da, hakikatte buralar killi, tuzlu, amurlu sahalardr. Kazakistan'da gl adna lyk yegne su topluluu Balka gldr. Bat Trkistan akarsu ebekesinin en mhim iki eleman, hi phe yok ki, Amu Derya ile Sir Derya'dr. Kaynaklarn Orta Asya'nn yksek dalarndan alan bu iki nehir Bat Trkistan'n beer ve iktisad hayatnda nemli rol oynad iin bunlarn zerinde biraz durmak gerekir. Amu Derya: (Ceyhun veya kz): Bat Trkistan'n bu byk nehri, yksek Pa-mir ktlesindeki buzullarn eriyen sularyla beslenir. Hakikatta Amu Derya, adn daha ilerde alr. Pamir ktlesinden inen birok akarsular ve bunlarn arasnda bilhassa Panja (Pian) suyu, Vahs (Vah) suyuna (bunun yukar mecras Kzl Su diye adlandrlmaktadr) kararak ilerde Amu Derya'y tekil etmektedir. Amu Derya adi, Kunduz suyunun ad geen iki suya kart yerin biraz ilerisindeki ksma verilmektedir. Nehrin uzunluu takriben 2.400 km. olup, yukar mecras ve Vahs da dahil olmak zere btn kolan, rejim bakmndan da nehirlerinin zelliklerini gstermektedirler. Bu ksmda akarsu yataklarnda eim ok fazladr ve hepsi, bariz bir surette, buzul rejiminin btn zelliklerini tar. Sularn kabark olduu zaman, buzullarn erimesine tekabl eden yaz mevsimidir. Buna karlk k mevsimi sularn seviyelerinin alak olduu mevsimdir. Fakat dikkati eken nokta Nisan'dan Eyll sonuna kadar, scak mevsim boyunca, beslenmenin muntazam oluudur. Vahs (Vah)'n Panja'ya kart yerde irtifa 300 metredir. Bu karma noktasndan sonra Amu Derya, geni bir yatak iinde yava yava akar. Artk nehir, bu ksmda sadan soldan hibir kol almaz ve tpk Msr'daki N gibi, l ortasnda ar ar akmasna devam eder. Buna ramen sular olduka boldur. aruy (ardzu) kprsnde Aralk - ubat ekik devresinde nehrin srkledii su miktar 990 mr/sn'dir. Bu ksmda nehrin yata ok genitir; 1 il 1.5 km., hatt yeryer 5 km.'yi bulduu da vkidir. Kabark olduu zamanda, aa mecrada, nehrin sular bulank olup ak kahverengidir. Bununla beraber yatan genilii iki kenarn gsterdii arazi tabiatna gre de deiir. Nehir, kumta ve kalker gibi geirimli arazide akarken yatak daralmaktadr. Kenarlarn lsten mteekkil olduu yerlerde sularn bunlar andrmas ite yklmalar meydana gelmekte, bu ise mecrann sk sk yer deitirmesine sebep .olmaktadr. ekik devre ile takn zamanlan arasndaki seviye farknn o kadar ehemmiyetli olmamasna ramen (2-3 metre) nehir, aa mecrada geni sahalara yaylr ve Amu Derya, iki tarafa doru yatak deitirir. Takn alanlar, Tugay denilen nemli topraklarn bulunduu nehrin eski kollarna tekabl eder ki, buralar yan gebe Trkmenlerin ziraat yaptklar ve kn da oturduktan sahalardr. Buralardaki kamlklar Trkmenlerin hayvanla iin bir snak mahalli, teberi yapmak iin malzeme tedarik ettikleri sahalar ve oturduklar kulbelerde snmak iin yakacak saladklar yerlerdir. Yerleik halk ise, taknlarn eriemedikleri yksek sahalar tercih etmilerdir. nk bu yerlerin mdafaas kolaydr. Buralarda nehrin yata sabit olduundan iskn yerlerinin devaml olma ans vardr. Tir-miz, Kelif, Kerki gibi eski mstahkem ehirler bu vaziyettedir. Bunlardan Tirmiz evvel VII. aSrda Budist medeniyetinin, sonradan slm medeniyetinin merkezi ol-mutur. Fakat 1221'de Cengiz Han'n kuvvetleri tarafndan tahrip edilmitir. ehrin tekrar kalknmas Kari zerinden Buhara'dan demiryolunun gelmesiyle balam-

30

TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

31

tr. Arnu Derya, Aral denizine dkld yerde bir delta meydana getirmitir. Deita, Hive'nin kaynak tarafnda balar. Bu ksmda Amu Derya, deltann sol kena rna doru kaymtr. KjjT Amu Derya'nn Eski Mecras ve Uzboy Meselesi: Hive'nin kuzeybatsnda, 45 metrede Sarkam ad ile andan bir alak saha bulunmaktadr. Times Atlasnda bahis tortusu sahann gneyinde bu deerin daha da altnda (-92 m.) bir yerin mevcut olduu gsterilmitir. u halde Sarkam kapal ukuru, Amu Derya'nn bugnk deltasndan 100 metre, Aral denizinin seviyesinden de 98 metre kadar daha alakta bulunmaktadr. Vaktiyle burasn byk bir gl igal ediyordu. Amu Derya'nn XVIII. asra kadar, Hazar denizine dkldne dair baz tarihi rivayetler mevcuttur. Bildirildiine gre, 1392'de Timurlenk ald esirleri Hive'ye Hazar Denizi zerinden naklettirmitir. XVII. asrda Ebu'l-Gazi Han'n Buhara'ya kar olan seferinde, Amu Derya, frgen'in az tarafnda, Hazar denizine ulamak iin gneye doru akyormu gibi tasvir edilmektedir. 1713'te Trkmen Hoca Nefes'in Astrahan (Ejderhan)'daki Ruslar'a Amu Derya'nn altnl kumlar tadn, Hive hanlarnn bu nehrin mecram Aral denizine doru evirdiklerini syledii hikye edilir. Yine bu tarihte Byk Petro, Amu Derya'y Hazar'a evirmeyi dnm ve bu hususta mhendislere talimat vermitir (ekil 9).

dr. Filhakika 1878 ve 1889'da byk taknlar esnasnda Amu Derya'nn sularnn bir ksm Sarkam havzasna akmtr. Halen kurumu bir halde olan Sarkam glnn Amu Derya'nn bir kolu ile beslendii zamanlarda (XIII. asrn sonundan XVI. asrn sonuna kadar) bu glden kan sular Uzboy mecra vastasyla Hazar denizine kadar gitmi olabilirler. Bu takdirde yukardaki tarih rivayetlerin doruluu anlalmaktadr. XIX. asnn sonundan beri yaplan aratrmalar, Sarkam kapal havzasnn Drdnc Zamanda bir glle kapl olduunu meydana karmtr, gerekten gln bulunduu sahada birok tatl su fosil nevileri bulunmutur ki, bunlar bugn de yaamaktadr. P. George'un yapm olduu haritada aka grld gibi, Uzboy vadisi pek iyi muhafaza edilmi br haldedir ve bu, gen bir vadi ekip, durumu muhtemelen Hazar denizi seviyesinin ni ve ehemmiyetli bir alalmas ile alkaldr. Sarkam glnn az tarafndan biraz ilerde, Uzboy, III. Zamann ikinci yansna (st Miosen) ait sert kalkerler ierisinde gmlmtr. Bir mddet dik bir eimie gneye doru ynelen vadi, halen yer yer tuzlu takrlarn bulunduu eski bir anaa ulamaktadr. Drdnc Zaman arazisi olarak gsterilen bu saha tuzlu fakrlardan mteekkil olup, bunlarn arasnda yer yer baz ehemmiyetsiz tatl su aklar grlmektedir. Kapal ukurluun az tarafnda, 250 km. uzunluunda tekrar bir dar ve derin boaz mevcut olup, burada Uzboy, 40 if 60 metre kadar gmlmektedir. Vadinin genilii ise 100 metre kadardr. Bal im'de vadi genilemektedir. l vadinin ekseninin iki tarafnda 4 il 6 km.'lik bir sahada kumlar iinde yerlerini deitiren mendereslerin brakm olduklar izler grlmektedir. Hazar denizinin yaknnda son bir gmlme grlmekte ve bu gmk ekil, Balkan krfezi halici le, denizde devam etmektedir. Sir Derya (Seyhun veya nci): Trkistan'n en uzun nehri olan Sir Derya (2450 km.) takriben 265.000 km2'lik bir sahann sularn boaltmaktadr. Nehir, Narin le Kara Derya'nn birlemesinden meydana gelir.750 km. uzunluunda olan Narin sa taraftan birok gllerin (en mhimi 3016 m. irtifada olan 287 km2 byklndeki Sonkol gl) sularn alr. Sol taraftan da kendisine Fergana dalk ktlesinin dou yamalarndan inen akarsular karr. Narin, sularn, Tanr dalarnn 4000 metreyi geen zirvelerinden almaktadr. Bunun gibi Kara Derya da Alay ve Fergana dalarnn 4000 metreyi aan zirvelerinden inen Tara ve Karekulca'nn sularn alr. Sir Derya'da karla beslenme Amu Derya'nn rejiminde olduundan ok daha ehemmiyetli bir yer alr. Amu Derya'y meydana getiren kollar buzullarn daha ok ve daha geni sahalar kapladklar yksek Pamir ktlesindeki dalardan doduu iin, bunlarn tesiriyle bu akarsu sisteminde buzullarla beslenmenin pay ok byk; karlarla beslenme pay ise azdr. Buna karlk Sir Derya'da kaynak blgesinde o kadar yksek zirveler olmadndan buzullar mahduttur. Bunun in nehrin buzullarla beslenmesi ehemmiyetsiz, karlarla beslenme ise daha ehemmiyetlidir. Fakat bu nehirde asl hkim olan beslenme kark beslenmedir. Kara Derya'da sularn en yksek olduu zaman buzullarn erime mevsimi olan Mays aydr (ekil 10).

ekil 9 - Amu Derya'nn deltas ve Uzboy, 1 - st Yurt yaylasnn Mesozoik ve Miosen teekklt, 2 - Amu Derya'nn bugnk deltas, 3 - Eski deltann kumullar, 4 - Eski nehir yala, 5 - Yayla kenar, 6 - Drdnc.Zaman arazisi (P. George'dan). Amu Derya'nn bat istikametinde aktna dair son zamanlara ait bilgi de var

32

.,___________

.................TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

33

jr V sn.10004itfartsw**A __ _

500

r

noo. 9- M. M. M. M r. 4. E Et K...

ekil 10 Sir Derya'nn Begovat yaknnda Zaporoj'daki rejimi (mP/sn olarak aylk ortalama debi). P. George'dan.

Fergana havzasnn kuzey kenarn takip eden Sir Derya bu havzadan ktktan sonra Tala Ala dandan gelen irik suyunu alr. Bu akarsu da, Kara Derya ve Narin gibi beslenir; yani beslenmesinde buzullarn pay ehemmiyetsiz, karlarnki biraz daha fazladr. Fakat hkim olan kark beslenmedir. irik'in karmasndan sonra nehir biraz daha geniler, fakat eimi ok azalr. Daha ilerde Karada'dan gelen birok kollar alr. Bunlarn iinde en ehemmiyetlisi Aris'tir. Daha Hokant civarnda byk bir nehir karakterini haiz olan Sir Derya (burada genilii 130 metreye varan nehrin ekik devresi Kasm ve Mart arasnda ortalama akm 396 m3/sn.'dir) irik'i aldktan sonra akm ortalama olarak 550 m3/sn.'ye kar. lkbahar sonu ve yaz balangcnda (Haziran ay) nehir taar. Bu esnada Hokant civarnda nebrfr ortalama akm 1343 rrfsr.'dir. Fakat Karada ktlesinin kuzeybatsnda, ovada, nehir tamamen l sahasna girer ve hibir taraftan kol almaz. Bir taraftan eimin ok azalmas, dier taraftan yakc ve kurak yazlarn sebep olduu iddetli buharlama dolaysyla nehir ok zayflar ve birbirini takip eden tugaylar^ iinde nehir kark kvrmlar izerek akar ve Aral denizine dklr. Fergana havzasnda btn sene donmayan nehir aa mecrasnda, Aral denizine yakn ksmda, 3-4 ay donar. Sir Derya'nn deltas Amu Derya'nnkinden daha kktr. Bununla beraber delta sratle ilerlemektedir. Takent vahasnn sulanmasnda nehre sa taraftan gelen Angren ve irik'ten istifade edilmektedir.(*) Bataklk sahalar ve amurlu topraklar sahas; buralarda kamlar, kavak aalar, stlkler geni sahalar kaplar; gebeler kadar, vahi hayvanlarn da iltica ettii sahalardr.

Bat Trkistan'n yukarda bahis mevzuu edilen iki byk nehrinden baka, ayn zellikleri haiz bir takm kk akarsular da vardr ki bunlar arasnda mhimdir: Zerefan, u ve li. Takriben 650 km. uzunluunda olan Zerefan suyu Alay dalarnn batsndaki Trkistan dalar ile Zerefan arasnda ayn ad tayan bir buzuldan doar. Nehir, takriben 300 km. uzunluunda olan yukar mecrasnda 5000 il 5500 metre civarndaki yksek da sralar arasnda bulunan dar boazlar iinde akmaktadr; dadan kp Semerkant ovasna ulat zaman yaylr, fakat buzulla beslenme devam eder. Gerekten akarsuyun akm kn en az (30 rr^/sa), buzullarn erime zamanna rastlyan' yaz balangcnda ise yksektir (Haziranda 600 m3/sn.). Bir taraftan buharlamann tesiriyle, dier taraftan sulama ile akm gittike azalan nehir Amu Deryaya ulaamadan ovada kaybolur. Muhtelif adlarla adlandrlan Ata dalarn kuzey yamalanndaki buzullardan doan suyu da bir buzul nehridir; fakat elenmesinde kr suyunun da bir pay vardr. u'nun yaz aylarndaki akm 60 rn^/sn. (zan akm Temmuzda okp-136 trpf n.dir), geri kalan 9 ayda ortalama akm 36 tflten.dir. Nehir hlen Alk stepinde Akol bataklnda son bulmaktadr. 0uraya ayn zamanda Kazakistan yaylalann-dan gelen Sansu da dklmektedir. Balka glne dklen fti'ye gelince; bu nehrin yukar mecrasn tekil eden Kungez, Tanr dalarnn dou eteklerinden doar. Bunun esas kolu olan Tekes, byk buzullar ihtiva eden merksaS Tanr dalarndan inen kollarla beslenmektedir. Kungez, Kulca ukurluunu getikten sonra li adn alr. Atma Ata blgesinde, bu ehrin gneyinde bir duvar gibi ykselen Ala dan buzul sulan ile beslenen kollarn katlmas ile akm arter. Fakat daha ileride Taukum l sahashda, sulan azalmaya balar. Bununla beraber Balka glne bilhassa sularn fazla olduu yaz balangcnda, kfi miktarda su getirir. Umum olarak gneybat - kuzeydou istikametindeki yksek da sralan Bat Trkistan' Dou Trkistan'dan ayrd gibi. bunlann doruktan da her iki byk sahann akarsulan iin bir stf blm izgisi meydana getmVter. Buram dousunda kalan akarsular, Dou Trkistan'n i havzalarna; batsnda kalanlar ise, Bat Trkistan'n i deniz ve gllerine giderler. Bat Trkistan nehirleri, Dou Trkia-tan'mkBere nazaran, daha uzun ve su itibariyle daha zengindir. Bat Trkistan'da olduu gibi Dou Trkistan'da da alak sahalar l ve llemeye yz tutmu steplerle kapldr; bundan dolay ya itibariyle ok tekir blgelerdir. Buralardaki akarsular iin su haznesi vazifesini evredeki yksek dalar grmektedir. Bu dalardan inen akarsular ancak Tanm havzasnn bat, gneybat ve kuzeyinde aok muntazam r* akarsu ebekesi meydana getirmektedirler. Havzann gney kenarndan inen akarsular ise. Taklamakan lnn ortasnda kaybolmaktadrlar. Taklamakan ln gneydeneviren Altn datanran yksek drtrelerindeki buzullardan doan birok akarsular (bunlarn en tannmtan Keriya-Derya, Kara-muran Gerem-Derya'dr) ln gney kenarnda Kaybolurlar. Gneybatda stn dalarnn 7000 metreyi geen zirvelerlndeki buzuBahn erimesinden husule aelen sularla beslenen Karaka ve Yurungka'm birlemesinden meydana gelen Hotan-Derya. sularn bol olduu zamanda, Taklamakan ln geerek Aksu'nun gneyinde Tarm'a varmaktadr.

4* -------------------------------------------------------------------------------TRK DNYASI EL KTABI

TRK LKELERNN CORAFYASI

35

Bu nehirlerin hepsi ayn rejim hususiyetlerini haizdir. stn da ile Altn da arasndaki yksek yaylaya geen bu nehirler, Altn dan muhtelif ykseklikteki kademelerini dar boazlar halinde aarken eimleri ehemmiyetli olan bir takm selleri de alrlar. Ovaya civar olan tepeler yasz olduu iin bu akarsularn akmlarnda herhangi bir art grlmez. Bu suretle sular ovann kenarndaki vahalara ularlar. Eimin kesildii ksmda yavalyan sel mahiyetindeki akarsular yklerini brakrlar. Bu suretle akl ynlarndan mteekkil byk birikinti konileri meydana geliri Bu akl ynlar arasnda akarsu, geni bir takm kollara ayrlarak, kn sular tamamen berrak, yazn amurlu olarak akar. Bundan da anlalaca zere, akarsularn hepsinin akmlar buzullarn erimesinden meydana gelen sularla beslendikleri iin yaz mevsiminde fazla, souk mevsimde ise ehemmiyetsizdir. Gneyde olduu gibi, bat ve kuzeyde de evredeki yksek dalardan doan ayn mahiyetteki akarsular, havzann en alak ksmnda akan Tarm'a doru ynelirler. Bunlarn balca-lar batda Yarkent-Derya, Kakar Derya, kuzeyde Aksu, ahyar, Konca Deryadr. Havzann bat ve kuzey kesimlerinden gelen sular sayesinde, Tarm akarsu sistemi meydana gelir. Uzunluunun 2750 km.'yi bulmasna ramen nehir, aa mecrada yan olmay, kendisine hibir kolun katlmay, buharlamann fazlal, eimin azl ve nihayet kumullarn mevcudiyeti dolaysyla gittike zayflayarak Lop lnde bir takm kollara (Konca-Derya, Kum-Derya yahut Kuruk-Derya) ayrlr ve bu l ortasnda bataklklar halinde kaybolur. Trkler'in yaadklar yerler, umumiyetle, okyanuslardan uzaktr. Orta Asya'nn kaplad sahann i ksmnn okyanuslardan uzakl 1.500 km., merkez ksmnn se 2.500 km.dir. Buna karlk Trkler'in, kylarnda yaadklar Akdeniz, Karadeniz ve Marmara birer i denizdir. Asya, Afrika ve Avrupa arasnda bulunan Akdeniz'in dou paras Msr'la srail, Lbnan, Suriye ve Trkiye kylar arasnda yer almaktadr. Havzann taban ok arzaldr. Akdeniz'in en derin yerleri bu ksmda bulunmaktadr. Ada itibariyle ok zengin olan ve bundan dolay eskiden 'Adalar Deniz? denilen Ege denizinde s ksmlar (elf) Anadolu kylarnda, (Biga ve Gelibolu yarmadalar anda, Ayvalk'la izmir arasndaki blgede, B. Menderes aznn anda) olduka genitir. Bunlarn zerinde sular altnda kalm vadiler mevcuttur. Saros krfezinde denizin taban gneybat - kuzeydou istikametinde uzanan bir ukurla rzalanmtr. Yamurlar az olduundan ve akarsular kfi derecede su getirmediinden tuzluluk fazladr (binde 37-38). Akdeniz'in dier kesimlerindeki gibi dou havzasnda da buharlama iddetlidir. Marmara vastasyla Karadeniz'den gelen az tuzlu sular (binde 33) anakkale Boaz anda yzeyde yaylr. Bu boazn aznda bir yelpaze gibi alan aknt dou ve bat Trakya kylar boyunca Eriboz'un kuzey kylarna kadar yaylmaktadr. Ege denizinin orta ve gney ksmlarnda tuzluluk miktar binde 38,5'u bulur. Fakat ehemmiyetli tuzluluk fark Biga yar